VOAL – Francesco Castelli i njohur më mirë si Borromini, një arkitekt me një personalitet brilant dhe të munduar, lindi në Bissone, në Liqenin Lugano, më 25 shtator 1599.
Gurgdhendës në Fabbrica del Duomo në Milano, ai më vonë u transferua në Romë, ku punoi në Fabbrica di S. Pietro që nga viti 1619, i udhëhequr në atë kohë nga Carlo Maderno. Këtu ai ishte në gjendje të studionte veprat e lashta dhe ato të Michelangelos, që atëherë një model i shkëlqyeshëm i artistit.
Me vdekjen e Madernos ai u ndihmua nga Gianlorenzo Bernini në ndërtimin e Baldacchino di San Pietro (dhe i cili megjithatë njihet vetëm si “tendë e Berninit”). Menjëherë duke u gjendur në konflikt me Berninin, ai filloi aktivitetin e tij në mënyrë autonome me realizimin e projektit për kishën dhe manastirin e San Carlo alle Quattro Fontane të njohur si San Carlino.
Në të njëjtat vite ai kreu punimet e modernizimit të Palazzo Spada dhe Palazzo Falconieri. Më 1637 filloi ndërtimi i Oratorisë dhe Manastirit të Etërve Filipine, i cili përfundoi vetëm më 1649, duke përdorur gjithashtu për këtë strukturë sipërfaqet konkave dhe konvekse të alternuara (të cilat përfaqësojnë një tipar tipik të mendimit arkitektonik të Borrominit), të cilat projektojnë tensione dinamike të jashtëm dhe të brendshëm. Midis 1642 dhe 1660 Borromini në vend të kësaj ndërtoi kishën e Sant’Ivo alla Sapienza. “Brendësia ka një plan qendror të formuar nga dy trekëndësha barabrinjës që kryqëzohen, dhe tre apsida dhe tre kamare që alternojnë, duke gjeneruar një motiv planimetrik që nuk ishte përdorur kurrë më parë. I njëjti ekuilibër kompozicional mund të gjendet në pjesën e jashtme, në fener që mbulon kupolën dhe në fener ”. (www.storiadellarte.com).
Më 1646 ai mori nga Papa Innocenzo X Pamphili detyrën e transformimit të kishës së San Giovanni në Laterano. Borromini pajtoi nevojën për ruajtjen e bazilikës së lashtë, me problemet e një natyre statike që ishin shfaqur, duke përfshirë palë kolona brenda shtyllave të mëdha. Më 1657 Innocenzo X vendosi të përjashtojë arkitektin nga detyrat e tij për shkak të mosmarrëveshjeve që lindin nga ndërtimi i kishës së Sant’Agnese në Piazza Navona. Nga ky moment filluan vite krize të cilat as nuk përfunduan me ndërtimin e Kolegjit të Propagandës Fide.
Borromini na përshkruhet si një person i vetmuar, impulsiv, melankolik me një karakter shumë të trazuar. Në jetë, ai vuajti shumë nga rivaliteti me Berninin, më gazmor dhe i predispozuar për marrëdhëniet njerëzore, edhe nëse, për sa i përket karrierës dhe konsideratës, Borromini prapë arriti të shijojë patronazhin e Papës Innocent X.
Por karakteri i tij depresiv dhe zhgënjimi në rritje që erdhi nga sukseset e rivalit të tij, si dhe një sërë ngjarjesh negative (të tilla si diatribe me Innocent X), e çuan atë drejt vetëvrasjes. Ai në fakt u gjet i vdekur në Romë më 3 gusht 1667, pasi u hodh në tehun e shpatës.
Bruno Zevi shkroi në “Aktualiteti i Borrominit” (L’arkitektura, kronikat dhe historia 519, janar 1999): “Rasti Borromini është specifik dhe i papërsëritshëm: ai konsiston në përpjekjen heroike, pothuajse mbinjerëzore për të kryer një revolucion arkitektonik në një mjedis të mbyllur konteksti shoqëror dhe i padisponueshëm pavarësisht drejtimeve të reja të shkencës. Ankesa për antikitetin e vonë, gotik, Michelangelo nuk ishte vetëm një përpjekje për të legjitimuar herezinë nën një mbulesë të referencave autoritare, por edhe një mënyrë intime, dëshpëruese për të kërkuar një bashkëbisedues.
Borromini mund të përdoret për të gjitha qëllimet, madje edhe në kufirin e një Borrominizmi të modernizuar. Elementet e metodës së tij të projektimit, nga dhomat e dritës në paraqitjet rregullatore, nga vazhdimësia plastike në përzierjen, nga strukturat e lakuara në ndikimet dekorative, mund të përdoren në një kuptim anti-Borromini, aq më shumë çarmatosëse sepse nxiten nga një pasion i vërtetë, nga dëshira për t’u hakmarrë, në një farë mënyre, dështimi i shekullit të shtatëmbëdhjetë.
Baroku Berninian i jep krizës një skenar luksoz, i cili e tërheq atë shpirtërisht nga ankthet dhe ankthet manieriste. Është logjike që Borromini të tërhiqet nga impulse kontradiktore: nëse pas humanizmit nuk ka asgjë tjetër, mbase duhet të kthehemi te humanizmi, gjë që është e pamundur. Po e çojmë përpara revolucionin e Mikelanxhelos? Duket joreale, por është e vetmja mënyrë e besueshme, edhe nëse do të kushtojë humbje, rënie, hipokondri, vetëvrasje.
Megjithë hezitimin, pengesat, pengesat e mëdha, bota klasike shkatërrohet, nuk vihet në krizë. Lind një gjuhë e re, në të cilën çdo element i mëparshëm përdoret në një kuptim diametralisht të kundërt me atë origjinal, domethënë të desakralizuar. Nga Borromini kalojmë tek Wright dhe dekonstruktivistët.
Kanë kaluar katër shekuj që nga lindja e tij. Më 1999 mund të thuhet se Borromini fitoi. Ëndrra e ndjekur për pesë mijëvjeçarë, nga mosha e shpellave, tani është bërë realitet: një arkitekturë e emancipuar nga rregullat, parimet, ligjet “universale”, idhujt, parimet, tabutë harmonike dhe proporcionale, kufizimet gjeometrike dhe stereometrike, marrëdhëniet mekanike brenda dhe jashte; një arkitekturë e shkallës zero, anti-autoritare, demokratike dhe popullore, e shënuar nga nevojat dhe dëshirat e individëve dhe grupeve. Një qëllim i tillë do të ishte i paimagjinueshëm pa kontributin revolucionar të Borrominit./Elida Buçpapaj
Komentet