Nga Gani Vila

Pjesa e dytë

Detyrimi që unë po shkruaj rreth këtyre krimeve të planifikuara antinjerëzore, të kryera në ato vite nga ushtria e rregullt e shtetit grek, nuk vjen për faktin se unë jam nga ajo zonë, as për faktin se në mes të 375 personave të masakruar, nga data 2 deri në 10 korrik të vitit 1914 në fshatin Panarit të Korçës, 25 persona i përkasin të parëve të familjes sime, të cilët janë djegur të gjallë nga ushtria greke në shtëpinë e Rrape Vilës në lagjen “Vilë”, por më shumë jam i shqetësuar për qëndrimin antikombëtar dhe antinjerëzor të vetë shtetit shqiptar dhe të gjitha qeverive të tij të mëparshme, qysh nga kryerja e gjenocidit grek dhe deri më sot.

Deklarata e papërgjegjshme që përmenda më sipër, të Qeverise Shqiptare dhe të vetë Kryeministrit Edi Rama, krahas ofendimit dhe denigrimit që i bën kësaj popullsie, sjell dëme të interesave tona kombëtare të brendshme dhe të jashtme. Këto qëndrime dilitanteske të diplomacisë shqiptare, na paraqesin në botë dhe para atyre që na kanë vrarë pa dinjitet, si një komb pa thelb, që nuk njohim të kaluarën e të pa orientuar për të ardhmen, pa histori, të pa fe, pa strategji të brendshme dhe të jashtme kombëtare barbarë, të paditur e të pakulture, frikacake, etj.

Me deklarimet tuaja keni turpëruar të vdekur e të gjallë në dije, moral, në traditë e në kulture. Respekti dhe nderimi ndaj shqiptarëve të vrarë e dëbuar nga shteti grek që ka kryer gjenocid për pastrim etnik në Shqipërinë Juglindore në vitet 1913-1914 e në vazhdim, nuk është vetëm detyrim kushtetues që ju keni si kryeministër, por për të vrarët është edhe detyrim moral, tradicional e njerëzor, jo vetëm për shqiptarët, por edhe për grekët e mbarë njerëzimin.

Keni menduar dhe folur keq, prandaj duhet të reflektoni sa me parë, sepse deklarimet e papërgjegjshme që ju keni bërë, dëmtojnë interesat tona kombëtare dhe nga ana tjetër nuk sjellin klimë të favorshme dhe as përmirësojnë marrëdhëniet midis Shqipërisë dhe Greqisë. Ka kaluar me shume se një shekull Z. Rama, kur janë kryer këto krime nga ushtria greke e udhëhequr nga homologu juaj i asaj kohe, Elefteros Venizellos, i cili kur e pa se po dështonte në rrugën diplomatike për marrjen e Vorio Epirit, vendosi t’i dëboje dhe t’i asgjësoje me çdo kusht shqiptarët e këtyre trevave pa dallim; myslimanë dhe të krishterë, që nuk pranonin se ishin grekë.

Venizellos, kryeministri i Greqisë, i etur për të gllabëruar sa më shumë territore për realizimin e ëndrrës së “Megaliideas”, në vitet 1913-1914, përdori me efikasitet diplomacinë, kartën e aleancës me grupin e Antantës, shfrytëzoi lidhjet me shtetet e tjera dhe gjendjen kaotike që solli lufta Ballkanike dhe veçanërisht situatën e pasigurt të asaj kohe në Shqipëri.

Venizellos, disa vite mbasi kishte kryer krimet maka bre në Shqipërinë Juglindore, në Konferencën e Paqes më 24 shkurt të vitit 1919 (dosje nr. 5) ndër të tjera lidhur me këto krime do të shprehej; “Vrasjet e 15.000 shqiptareve myslimanë, janë bërë nga elementet violentë të krishterë….”! Pra Venizellos pranon botërisht se ushtria e tij ka vrarë në tokat tona 15.000 shqiptarë, civile të pa fajshëm, shifër e cila në realitet është rreth 50. 000 mije.

Nga burime të sigurta është vërtetuar dhe bie poshtë teza se këto krime i kryen të krishterët shqiptarë, të ndihmuar nga ish- të burgosurit e Kretës. Qeveria e Venizellosit, për t’i shpëtuar akuzave që mund të ngriheshin ndaj Greqisë, për krime kundër njerëzimit, investoi dhe manipuloi të vërtetën duke ia paraqitur opinionit ndërkombëtar botëror sfidën, se shqiptarët janë vrarë mes tyre dhe nga kriminelë grekë të pa kontrolluar. Kjo legjendë, që edhe sot serviret si arsye për justifikim, fatkeqësisht është “ngrënë” nga të gjithë syleshët tanë pushtetarë.

Çka thotë Venizellos asgjë nuk është korrekt, sepse është vërtetuar me prova të sigurta, dëshmi dhe me dokumente se ushtria e Greqisë, pas tërheqjes së detyruar nga ndërkombëtarët, që ajo bëri nga tokat shqiptare në vitin 1913, u rikthye përsëri në tokat tona në janar të vitit 1914, por ketë herë ushtria e rregullt greke, ishte e veshur me uniforma civile dhe e shoqëruar edhe nga priftërinjtë e kishës greke të cilët, ishin pjesëmarrës aktivë në këto krime.

Krahas armatimit personal ushtarët grekë ishin të pajisur edhe me mjete të dhunshme fizike, si kama, hanxharë, thika etj., për të masakruar e vrarë barbarisht popullsinë civile, për të mbjellë tmerr dhe frikë tek shqiptarët me qëllim që ato familje që kishin ikur nga shtëpitë ku jetonin, të mos ktheheshin më. Njëkohësisht qeveria Venizellos para ndërkombëtarëve do të justifikonte se këto krime janë kryer nga persona civilë dhe jo nga ushtria greke. Kështu grekët e realizuan gjenocidin dhe e manipuluan atë për t’ju shmangur gjykimit të drejtësisë dhe turpit në arenën botërore.

Ky “sukses” i grekëve fatkeqësisht është ndihmuar edhe nga vetë shteti dhe qeveritë shqiptare, të cilët për të qëndruar në pushtet të zhytur e të baltosur në injorance e tradhti, na kanë turpëruar si komb për një shekull të terë, duke harruar të vrarët dhe u kanë dhëne lavdi krimineleve dhe shtetit grek. Ndër kohë, krimet që ushtria greke i ka kryer në Shqipërinë Juglindore në vitet 1913-1914, nga studio prestigjioze ligjore amerikane, angleze, etj., janë klasifikuar “Gjenocid për pastrim etnik”.

E pra i nderuar z. Kryeministër, gjenocidi që ushtria greke kreu ndaj popullsisë civile të Shqipërisë Juglindore në vitet 1913-1914, është arsyeja dhe koha kur marrëdhëniet e mira të bashkëpunimit fqinjësor që ekzistonin me grekët u gjakosën. Në këto vite janë prishur marrëdhëniet ndër vëllazërore midis Shqipërisë dhe Greqisë. Këtu në vitet 1913-1914, është koha për t’i zgjidhur problemet me Greqinë dhe jo nga viti 1945, siç deklaroni ju. Gjithçka që është bërë e folur mbas këtyre viteve edhe deklaratat tuaja kanë qenë dhe janë një falsitet marrëdhëniesh gjoja të “mira” dy paleshe!

Edhe Gjenocidi ndaj Çamëve nuk ka filluar ne vitin 1945, edhe Ligji i Luftës nuk është arsye veç për Çamët…! Nuk është koha të heshtni z.Rama, si qeveritë e mëparshme. Greket kërkojnë Vorio- Epirin. Në shkollat dhe në ushtrinë greke, në raste festash kombëtare nxënësit e ushtarët, këndojnë këngën e Vorio-Epirit përpara Parlamentit grek, në pllakë guri është gdhendur harta greke që përfshin edhe Vorio Epirin, po ashtu edhe kisha greke me format e saj bekon vazhdimisht çështjen e Vorio-Epirint. Ky është shteti grek që punon dhe investon, çdo orë, çdo ditë, çdo javë, muaj dhe vite, me pagesa e pensione, me korruptime, me presione, me shantazhe e agjentura.

Ata kërkojnë të ndërtojnë varre në tokën tonë të përgjakur prej tyre, kërkojnë të marrin detin e favore të tjera. Do të përmend një rast qesharak, por që flet shumë për ne shqiptaret, kur grekët guxojnë të thonë; përse Parlamenti i Republikës të Shqipërisë, zgjodhi si nënkryetar të Parlamentit Shqiptar, shqiptarin Shpëtim Idrizi.

Të gjitha këto e shumë veprimtari të tjera antishqiptare të grekëve, kanë vetëm një qëllim; “ëndrrën e vjetër”. Ata guxojnë t’i bëjnë këto deklarime e veprime hapur, pasi shikojnë se në pushtetarët shqiptarë mungojnë ndjenjat kombëtare. Pushtimi i gjatë i Shqipërisë nga Turqia, sidomos shekulli i fundit si dhe fqinjësia kanë favorizuar Greqinë për të na vjedhur e përvetësuar historinë tonë të lashtë kombëtare.

Mbi gjakun e patriotëve shqiptarë që i dhanë Greqisë pavarësinë, grekët ngritën kombin e tyre. Nipërit dhe stërnipërit e arvanitasve, dikur krenarë për origjinën e tyre, sot e kanë për turp të thonë se janë shqiptarë. Edhe pse Ju z.Rama, jeni pak me i ri se unë, të dy jemi shkolluar në të njëjtin regjim, edhe pse profesionet i kemi të ndryshme, kemi patur mundësinë për të mësuar të njëjtën histori për popullin shqiptar, ndaj mua nuk më çudit mungesa e njohurive tuaja për gjenocidin që grekët kanë kryer në Shqipërinë Juglindore, në vitet 1913-1914, pasi ajo nuk është pasqyruar në librat e ‘Historisë së Popullit Shqiptar’ e këtu nuk është faji juaj kur flasim si Edi, pasi edhe unë po të mos isha nga kjo zonë që po flasim, do të isha i paditur si Ju.

Por Edi Rama në rolin e Kryeministrit të Shqipërisë e, veçanërisht në kohën e favorshme të mandatit tuaj, kur mediat kanë vite që flasin e shkruajnë për ketë gjenocid, edhe në se nuk keni këshilltarë të aftë e të zotë, si kryeministër, vetë JU keni patuar mundësi që të merrnit njohuritë e nevojshme për këto krime e, të urdhëronit fillimin e procedurave për përgatitjen e dosjes të këtij gjenocidi.

Përse z. Kryeministër shteti shqiptar vazhdon të ketë këtë inferioritet ndaj shtetit grek. Keni 26 vjet që të gjitha qeveritë shqiptare i ndjek pararoja e presionit helen, se mos emigrantët shqiptarë që jetojnë në Greqi, shteti grek do t’i kthejë në Shqipëri.

Emigrantët shqiptarë në Greqi, ndonëse në censurë, kontroll ,trysni fizike dhe mendore të gjithanshme, vazhdojnë të punojnë e të ndërtojnë Greqinë në një kohë kur po humbasin me shpejtësi, pa e kuptuar identitetin, traditat, kulturën, gjuhën e veçanërisht perspektivën e fëmijëve dhe të familjeve të tyre. Ashtu si trajtohen në Greqi emigrantët, po shkojnë drejt injorim- asimilimit, të cilët edhe mbas 50-100–200-300 vjetëve e më shumë, edhe pse kanë marrë pasaporta Greke nuk do të quhen kurrë grekë, por shqiptarë të përbuzur si trashëgiminë breza, siç ka ndodhur edhe me arvanitasit.

Atëherë kurrë nuk është vonë z.Rama, ndaj ju lutem që me autoritetin e Kryeministrit të Shqipërisë, të vini në shërbim të popullit tuaj, ministritë, institucionet, Akademinë e Shkencave, historianë profesionistë për hartimin e dosjes për Gjenocidin që Grekët kanë bërë në Shqipërinë Juglindore në vitet 1913-1914 e në vazhdim. Duke vepruar kështu z.Rama do të qetësohemi ne të gjallët dhe do të vini në vend dinjitetin e të parëve tanë që shteti grek ja u ka shkelur duke i dëbuar, torturuar, masakruar, vrarë, djegur të gjallë, përdhunuar e rrëmbyer nënat, motrat e vajzat tona, në shtëpitë tona.

Po ashtu edhe qeveria greke e veçanërisht populli grek, kur të mësojë të vërtetën se të parët e tyre e kanë kryer këtë gjenocid, do të kërkojnë falje, për krimet e do të jenë të gatshëm për të paguar dëmshpërblimin e nevojshëm, në të kundërt dosja le t’i kalojë institucioneve të drejtësisë ndërkombëtare. Nëse ndodh kështu, autoriteti i shtetit shqiptar, ngrihet në nivelet e fqinjëve dhe marrëdhëniet shqiptaro-greke do të rivendosen në baza të shëndosha.

Është e nevojshme dhe keni mundësitë z.Rama, të veproni si burrë shteti e nëse kjo nuk ndodh, prapë ju lutem, si piktor që jeni, të bëni një pikturë kushtuar shqiptarëve të vrarë nga gjenocidi grek. Po ashtu edhe pse feja është e ndarë nga politika në Shqipëri, ju lutem që të ndikoni edhe tek kreu i Kishës Ortodokse Shqiptare, të mbajë një meshë për shpirtrat e të vrarëve myslimanë e të krishterë nga ushtria greke dhe veçanërisht për kolegun e tij At. Stath Melanin nga Përmeti, që ushtria greke e vrau vetëm pse ishte shqiptar dhe kokën sipas urdhrit të kishës greke e çuan në Athinë.

Z. Kryeministër, do të kisha dëshirë që nga mërgimi i largët ku jetoj t’ju falënderoja për punë të mirë që po bëni ndaj popullit tonë, por kjo nuk ndodhi. Në këto rrethana duhet t’ju drejtohem institucioneve më të larta kushtetuese të shtetit shqiptar.

Edhe pse unë e di që Presidenti i Republikës të Shqipërisë aktualisht ka kompetenca të kufizuara kushtetuese, edhe pse e di që Parlamenti i Shqipërisë, fatkeqësisht është i kriminalizuar dhe seancat e kuvendit ka vite që janë kthyer në humor, po i shkruaj këto rreshta për të respektuar shtetin tim, për respekt të atyre shpirtrave që nuk prehen të qetë, por edhe për t’i bërë të ditura këto krime, ketë gjenocid që Ushtria Greke ka kryer ndaj të parëve tanë që edhe pse në jemi të pa kënaqur ndaj shtetit dhe qeverisë shqiptare, le të ngelen në kujtesën e mbarë popullit shqiptar, veçanërisht për gjeneratat që do të vinë dhe situatat ndërkombëtare që ndryshojnë aq shpejt.

I nderuar zoti President i Republikës së Shqipërisë, i nderuar zoti Kryetar i Kuvendit të Shqipërisë, pavarësisht se problemi për të cilën unë po shkruaj si ngjarje, është më i hershëm se ardhja Juaj në pushtet, ndaj nuk ju kërkoj juve ndonjë përgjegjësi për ketë heshtje, por për pozitën tuaj institucionale e kushtetuese që keni, unë kam të drejtë t’ju pyes: Përse ju heshtni ndaj shkeljeve flagrante të deklaratave të papërgjegjshme partiake, të paraqitura në emër të kombit që bëri ministri i Jashtëm i Shqipërisë z. D. Bushati në Athinë dhe kryeministri i Shqipërisë z. E. Rama në Kongresin e PDIUS-së.

Jeni edhe ju të pa ditur ose të pa vëmendshëm? Keni gabuar që nuk keni reaguar. Kush ia dha të drejtën Qeverisë shqiptare që t’ju falë grekëve, krimet e gjenocidit që ka bërë ushtria greke ndaj popullsisë së pafajshme civile shqiptare në vitet 1913-1914 dhe në vazhdim në Shqipërinë Juglindore? Ku e gjeti të drejtën qeveria shqiptare që të shkelë mbi gjakun e foshnjave të lindura e të pa lindur, pleqve e plakave, motrave dhe nënave tona shqiptare të masakruara, të djegur të gjallë, të vrarë në shtëpitë e tyre, në tokën tonë amtare? Të dhëmb shpirti kur mëson që nuk kanë as varre për t’i qarë dhe për të vendosur një tufë lule.

Para dy vjetësh në korrik të vitit 2014 në fshatin Panarit të Korçës, Shoqata Atdhetare Kulturore e Trevës së Vakëfeve Korçë, për herë të parë mbas një shekulli mundësoi përkujtimin e 100 vjetorit të Gjenocidit të ushtrisë greke e cila në korrik të vitit 1914 masakroi, vrau e dogji të gjallë 374 pleq, plaka, gra, djem vajza e fëmijë, mbi 100 panaritas të tjerë të dëbuar vdiqën nga uria dhe epidemia që i zuri gjatë rrugës për në ullishtat e Vlorës dhe fshatrat e tjerë, për rreth dhe mbi 200 familje të krishtere dhe myslimanë e lanë vendlindjen fshatin Panarit, duke shkuar në fshatra e qytete të tjera të Shqipërisë, por një pjese e madhe emigroi edhe jashtë shtetit.

Në ketë përkujtimore morën pjesë deputetë të Kuvendit Popullor të Republikës të Shqipërisë, Arta Dade e Piro Kapurani, Ministri i Bujqësisë të Republikës të Shqipërisë, djali i këtij fshati, Edmond Panariti, përfaqësues të pushtetit lokal, prefekti i Korçës Ardit Konomi, Kryetarja e Qarkut të Korçës Irena Nikaj, Kryetari Komunës Vithkuq Azis Panariti, etj., të cilët janë për t’u përgëzuar pasi ishte hera e parë që të masakruarve të kësaj zone ju “afroheshin” aq shumë pushtetarët shqiptarë.

Por nga filmimet e plota që dy kameramanët e ALBTVUSA-s, A.B. dhe R.H. që i bënë ceremonisë përkujtimore, të lartpërmendurit kanë folur privatisht, me dhimbje ashtu si ata e ndjenin dhe me qenë se kam rastin si bir i atij fshati unë i falënderoj.

Ajo që të bën përshtypje dhe tregon dyfytyrësinë e Shtetit Shqiptar, është fakti se nuk patëm një përshëndetje, fjalë ngushëllimi zyrtare në emër të shtetit dhe të Qeverisë Shqiptare gjë që e prisnin të gjithë të pranishmit. Nuk foli askush që pasardhësit e ekzekutorëve grekë të kërkojnë falje për ketë Gjenocid, nuk foli askush për detyrimet që i dalin shtetit shqiptar që të krijojë dosjen e këtij Gjenocidi dhe të shkruhet drejt e vërteta në ‘Historinë e Popullit Shqiptar’, si pjesë e kësaj historie.

Ju z. Kryeministër, para se të merrnit detyrën jeni shprehur në mediat shqiptare, se një nga arsyet që donit të uleshit në karrigen e Kryeministrit, ishte që të ngelesh në historinë e Shqipërisë, natyrisht për mirë. Por edhe në qoftë se bën keq me atë detyrë që ju keni do të ngeleni në histori.

Po ata të parët tanë njerëz të thjeshtë, bujk e blegtorë, zanatçinj e shtëpiakë, fëmije që kullosnin bagëtinë, që luanin rrugicave të fshatit e që greku i vrau, se kanë pasur fatin, mundësinë dhe komoditetin tuaj që të uleshin në një kolltuk si ai i juaji, ndaj unë ju pyes:

Si mendoni JU z. Kryeministër i Shqipërisë, për cilët duhet të shkruhet në Historinë e Popullit Shqiptar, më parë për 50.000 të vrarë barbarisht nga Gjenocidi grek në Shqipërinë Juglindore, apo për Kryeministrin Edi Rama, gjallë në kolltuk? Z. Rama, është koha ta hapni kapakun e poçes, tija hiqni petën lakrorit grek./ Memorie.al

• O  NANA  SHQIPTARE,

NUK  JENI  AQ  PAK  SA  MOS  ME  JU  KUJTUE !..

MBI  45.000  FUTA  T’ ZEZA  E  DEGERMIA   MBAS   VITIT 1944, MBULUEN  KOKAT  E  NANAVE  TONA.

JANË  ATO  FATZEZA  QË  DISHRUEN  ME  I  PASË  LOÇKAT  E  ZEMRES  S’ VET  N’ PREHEN  E, ME LOTET  E  VETA,  ME  UA  LA  PLAGET  E  TRUPIT, ATA  PLAGË  TË  DORËS  BARBARE  T’ ATIJ  TIRANI, QË  UA  KALOI   EDHE  XHULLIJVE  TË  KRISHTIT…

AH, O NANË, VETEM HANXHAR’ E HESHTA, PROVOI  AJO  ZEMER !..

Melbourne, 22 FrUER 2025.

Author: Fritz RADOVANI

Translated by Julian ÇEFA

MOTHER  ALBANIA  BE  STRONG !

OH  ALBANIAN  MOTHER,

YOU’RE NOT JUST A FEW, SO WE CANNOT REMEMBER YOU. IN 1944, OVER FORTY FIVE THOUSAND BLACK KERCHIEFS AND VEILS COVERED THE HEADS OF OUR MOTHERS. THEY ARE THOSE UNLUCKY MOTHERS WHO WISH TO HAVE THE DEAREST OF THEIR HEART IN THEIR LAPS, AND WITH THEIR TEARS TO WASH THE WOUNDS OF THERE BODY. THOSE WOUNDS FROM THE BARBARIAN HANDS OF THE TYRANT, WHOSE TORTURE PASSED THAT OF JESUS.

OH MOTHER, ONLY SPEARS AND SWORDS TRIED YOUR HEART.

Pikat e Promemories, kush ishte komandanti që firmosi

PROF.DR. ELMAS LECI/ Kjo më poshtë është letra sekrete, që Enver Hoxha i dërgoi J.B.Titos më 16 mars të vitit 1948, për bashkimin e Ushtrisë shqiptare me atë jugosllave:

“I dashur Marshall,

Shoku ynë gjeneral Kristo Themelko, së bashku me gjeneral Kupreshanin ardhën në Beograd për të biseduar me Shtatmadhorinë Jugosllave, çështjen e unifikimit… Mendimi ynë mbi këtë është ky: Në parim duhet të krijohet një Komandë Unike pse nuk mundet që në një front ku ndodhen dy ushtritë si tonat, të veprojnë kundra të njëjtit armik nën dy Komanda të veçanta. Për karakterin e kësaj Komande Unike, format, mënyrat e veprimit dhe momenti i shpalljes së saj, ne nuk jemi në gjendje t’i përcaktojmë si duhet. Por bashkëpunimi i Shtatmadhorisë suaj dhe delegatit tonë, si dhe sugjerimi Juaj, do të na ndihmojë neve për marrjen e një Vendimi të përbashkët definitiv mbi këtë problem”, Unifikimin”.129)

Letra e mësipërme është në përgjigje të kërkesës së J.B. Titos, i cili i kishte kërkuar Enver Hoxhës që për unifikimin e dy ushtrive të hartohej e të nënshkruhej një Promemorje bashkimi, e cila do të ishte “në interes të përforcimit të mbrojtjes të vendeve tona dhe të forcimit të ushtrisë së përbashkët”.

Para letrës së mësipërme të Enver Hoxhës për Mareshallin Tito, kemi ngjarjet e korrikut të vitit 1947 dhe të dhjetorit të po atij viti, ku u hodhën konturet e bashkimit të ushtrisë sonë me atë jugosllave. Për ato konture kishin ardhur në Shqipëri delegacione ushtarake jugosllave, ku në atë të korrikut 1947 binte në sy përbërja e nivelit të lartë sepse në krye të tij ishte gjenerali Koça Popoviç, Shef i Shtabit të Përgjithshëm i Ushtrisë jugosllave, gjenerali Vukmanoviç Tempo, (një emër i i njohur në Shqipëri që gjatë Luftës Antifashiste, për ndikimin që kishte pasur në ngjarjet politike në Shqipëri) Drejtor Politik i Ushtrisë jugosllave pas Çlirimit, gjenerali Rade Hamoviç Shef i Drejtorisë Operative etj. Edhe më parë në 23 deri më 27 dhjetor të vitit 1946 kishin ardhur në Shqipëri gjenerallejtnanti Rade Hamoviç Shefi i Drejtorisë Operative të Shtatmadhorisë jugosllave, që ishte edhe me delegacionin e korrikut.

Dokumenti apo Promemoria e Unifikimit të Ushtrisë kishte si pikë të parë pikërisht faktin se “duhet të kalohet sa më parë në njësimin (njësimi është e njëjta gjë me unifikimin apo bashkimin) e Ushtrisë shqiptare me Ushtrinë jugosllave dhe pikat e Promemories ishin që mes Ushtrive shqiptare dhe asaj jugosllave të bëhej:

1.Unifikimi i sistemit të mbrojtjes dhe forma e organizimit.

2.Unifikimi i armatimit dhe i furnizimit.

3.Unifikimi i metodës të stërvitjes së reparteve dhe i përgatitjes së shtabeve.

4.Unifikimi i normave të jetesës në Ushtri.

5.Unifikimi i sistemit të evidencave dhe i administratës.

6.Unifikimi i metodës së drejtimit të gjithë ushtrisë.

Përveç këtyre Promemoria, ka edhe shumë nënpika përgatitore deri në hyrjen në fuqi të Aktit përfundimtar të unifikimit. Hartuesit e Promemories i shihnin pikat e nënpikat e saj si rrugën e vetme, që do ta mundësonte unifikimin e të gjithë sistemit të punës në Ushtrinë shqiptare me Ushtrinë jugosllave. Në fakt, në një studim mbi këtë dokumentPromemorie theksohet edhe fakti se po në verën e vitit 1947 në Moskë, Enver Hoxha do kërkonte që instruktorë ushtarakë sovjetikë të vinin në Shqipëri.131) Kjo ishte “loja” dyfishe e Enver Hoxhës që e mbajti në pushtet, si masë ndaj asaj që jugosllavët nuk kishin shumë besim te ai. Këtë e kishte ndjerë mirë Enver Hoxha, ndaj përpiqej të bëhej sa më i besueshëm për jugosllavët duke sakrifikuar edhe Ushtrinë për qëndrimin e tij në pozitat e “njësh”-it.

Dokumenti apo Platforma – Promemorja, që u formulua në takimin jugosllavo – shqiptar përmban 18 pika, të cilat rezulton se Enver Hoxha i ka firmosur dhe pas kësaj delegacioni ushtarak jugosllav kërkoi takim me Enver Hoxhën, i cili nuk i kundërshtoi dhe i miratoi propozimet e tyre. Ndërsa për Mehmet Shehun, ish Shef i Shtabit të Përgjigjëm, në dokumentet e partisë është thënë se “pati lëkundje lidhur me Unifikimin”, por e vërteta është krejt e kundërta. Ai vetë e ka pohuar në mbledhjen e Byrosë Politike më 8 janar të vitit 1948 se “ nuk jam kundër bashkimit të Ushtrisë sonë me atë jugosllave. Unë kam punuar dhe punoj për këtë…”.132) Duket se edhe Mehmet Shehu Shef i Shtabit të Përgjithshëm në atë kohë, bënte lojë dyfishe, se ai ishte edhe pro rus dhe siç duket për çështje pushteti zbatonte dy vija. Këtë jugosllavët e kishin kuptuar dhe kur u bë zëvendësimi i Mehmet Shehut me Shef Shtabi Beqir Ballukun, duket sikur u “zhdukën” të gjitha pengesat e bashkimit të Ushtrisë. Këtë e përforcojnë edhe dokumentet që flasin për vizitën në Beograd të gjeneralëve Beqir Balluku, Kristo Themelko etj. ku u pranua madje edhe ardhja e Divizionit Jugosllav në Korçë. Në fakt, vetë Enver Hoxha i kishte miratuar të gjitha këto propozime, por më pas, kur u prish Stalini me Titon, i mohoi ato e nuk i zuri më në gojë, duke e mbushur gjithçka me propagandën anti Tito.

Nëse nuk do të kishte ndodhur prishja e madhe në vitin 1948 mes Stalinit e Titos, vetë Enver Hoxha dhe qeveria e tij komuniste e kohës, do të kishte ngelur peng i politikës vasale ndaj Jugosllavisë. Kjo pasi pothuajse të gjitha llojet e marrëdhënieve të vendosura me Jugosllavinë e pasluftës, kishin në bazë të tyre platformat njësuese e bashkuese, qoftë në sektorin ushtarak e atë ekonomik, ashtu edhe në jetën politike në vend.

Promemoria për bashkimin e Ushtrisë shqiptare me Ushtrinë jugosllave, jo fort e njohur për publikun e gjerë që i takon vitit 1947, gjendet ne Arkivin e Forcave të Armatosura të Shqipërisë, plot katër faqe material, ku shpalosen idetë se si do të veprohej deri te ky bashkim i ushtrisë tonë me atë jugosllave, që ishte një plan i vjetër që gjatë Luftës, ku J.B.Tito i kërkonte ose më mirë i diktonte Enver Hoxhës krijimin e Shtabit të Përbashkët Ballkanik. Për këtë ide u ndërmorën aso kohe shumë masa dhe në fakt ishin pararendëset e Federatës Ballkanike e rizgjuar edhe njëherë në kohën tonë. Këto ide lidheshin atëherë me “gllabërimin” e Shqipërisë, ku pjesë e atij plani ishte edhe bashkimi i Ushtrisë shqiptare me atë jugosllave. Për ta bërë fakt bashkimin, ka qenë fillimisht edhe dislokimi apo ardhja në zonën e Korçës i një Divizioni Jugosllav apo dy siç e gjejmë në disa dokumente, hap ky i ndërmarrë nga jugosllavët e që përbënte një rrezik të madh edhe për prishjen e balancave në Ballkan. Punë tjetër që Shqipërinë e ndihmoi Zoti nuk ndodhi as njëra as tjetra, as ajo që me firmën e tij Enveri e la pa mbrojtje Shqipërinë, as ajo e suprimimit të Ushtrisë tonë në atë jugosllave. Thamë se ndihmojë zoti Shqipërinë pasi u prish Stalinit me Titon për çështje rivaliteti, si rezultat shpëtoi edhe Shqipëria nga suprimimi i Ushtrisë firmosur nga Enveri dhe vetë Shqipëria që mos o zot do kishgte përfunduar pjesë e Jugosllavisë.

Autori: Drejtor Ekzekutiv Instituti i Sigurisë dhe Mbrojtjes

/Gazeta Panorama

Mbretëresha Geraldinë (1915 – 2002)

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 15 Shkurt 2025

“El Diario Palentino” ka botuar, të enjten e 22 nëntorit 1962, në faqen n°8, intervistën ekskluzive asokohe me mbretëreshën Geraldinë në Madrid, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar:

Një studente e re e spanjishtes studion në Madrid : Mbretëresha e Shqipërisë

Burimi : El Diario Palentino, e enjte, 22 nëntor 1962, faqe n°8

“Unë kam zgjedhur Spanjën për mikpritjen dhe paqen e saj”

Geraldina e Shqipërisë ka në plan të bëhet biznesmene

Qyteti i “Puerta de Hierro” është lagjja autentike e banimit të Madridit. Vilat, rezidencat dhe shtëpitë janë të shpërndara në një zonë të ripyllëzuar me pisha dhe akacie. Lëndinat e mirëmbajtura dhe pishinat janë dekorimi i jashtëm i secilës prej rezidencave në këtë zonë të lakmueshme.

Vetëm makinat e modeleve më të fundit qarkullojnë përgjatë rrugëve të saj gjarpëruese. Në heshtje. Zhurmat janë pesëqind metra larg. Mund të thuhet, pa frikë nga ekzagjerimi, se vetëm në qytetin “Puerta de Hierro” dëgjohet cicërima e zogjve dhe hapat e atyre pak njerëzve që udhëtojnë në këmbë.

Prej shumë pak ditësh kjo lagje ka fqinjë, jeta më intime e të cilëve është transmetuar në vazhdimësi vitet e fundit nga shtypi i mbarë botës. Emrat e tyre: mbretërit e Shqipërisë, Geraldina dhe djali i saj Leka, i konsideruar si mbreti më i gjatë në botë: 2.04 metra.

Dy jetë paralele

Jeta e mbretëreshës Geraldinë shkon paralelisht me atë të një mbretëreshe tjetër : Joanës së Bullgarisë. Që të dyja mbretëruan mbi shtete të vogla në vitet më të vështira të kohës sonë : ato midis luftës së fundit botërore. Të dyja u detyruan të braktisin skeptret, kurorat dhe fronet përballë pushtimit kriminal komunist të shteteve të tyre. Të dyja të reja, të veja, merren me rehatinë e fëmijëve të tyre; Simoni, për mbretëreshën e Bullgarisë; Leka për mbretëreshën e Shqipërisë. Në paralelizmin e jetës së tyre ka eksode shqetësuese, vështirësi ekonomike e zhgënjime. Dhe sikur të mos mjaftonte kjo rastësi, Joana dhe Geraldina kanë zgjedhur vendlindjen tonë si vendbanimin e tyre të fundit.

Kjo është arsyeja që u prita për herë të parë dhe ekskluzivisht, në rezidencën e re të mbretërve të Shqipërisë. Është mesditë. Një diell përkëdhelës vjeshte madrilen vërshon kopshtin plot lule, mes të cilave mbizotërojnë krizantemat. Në verandë, mbretëresha Geraldinë lexon një biografi të Marie Antoinette. Në krah të saj është mbesa e saj, princesha bukuroshe Julia de Baghy.

Mbretëresha, e cila ka një reputacion si një grua elegante për shkak të thjeshtësisë së saj, ka veshur një fund të zi dhe një triko. Një gjerdan prej fildishi me tre fije përputhet me dy rrathë, të bërë gjithashtu prej fildishi. Në gishtin e unazës së dorës së djathtë, simboli shprehës i vejushërisë: dy unaza diamanti të vendosura në platin.

Vuajtjet e eksodit të saj të dhimbshëm nuk ia kanë pakësuar aspak bukurinë e saj, tashmë të qetë, as dritën e shndritshme të syve të saj blu.

Ende nuk kemi mbaruar marrjen e orendive, më tha ajo në një frëngjishte të saktë dhe muzikore.

Te dera, e parkuar, makina e saj. Në garazh, ajo e djalit të saj, Leka. Një bulldog është ulur në këmbët e tij dhe na shikon me dyshim.

Pasi kemi bërë xhiron me të në kopsht, të cilit ajo i kushton disa orë të ditës, kalojmë në katin përdhes, të mobiluar me shije dhe maturi; mobilje solide dhe me stil. Buqeta me lule, dhurata nga miqtë e saj në Madrid, mbushin sallonin. Në një cep, në një raft, një kornizë fotografie tregon disa imazhe të Zogut, bashkëshortit të saj. Përballë murit, një fotografi e madhe e Lekës, i veshur me uniformë.

Arsyet e zgjedhjes së Madridit

Gjatë jetës sonë profesionale, ne kemi pasur kënaqësinë të jemi pritur nga shumë monarkë. Disa në fron, dhe të tjerë të rrëzuar nga froni dhe në mërgim. Asnjë intervistë nuk na është ofruar kaq e thjeshtë dhe e përzemërt si kjo me Geraldinën e Shqipërisë.

Koloneli Hysen Selmani, adjutanti i Madhërisë së Tij Mbretit Leka, është i pranishëm në bisedën tonë, Princesha Julia de Baghy, e ulur në mënyrë familjare në krahun e divanit të zënë nga mbretëresha.

— Cila ishte arsyeja që zgjodhët Madridin për ta bërë vendbanimin tuaj të përhershëm ?

— Unë kam zgjedhur Spanjën, të cilën e kam njohur në dy udhëtime të mëparshme, e ftuar nga mbretëresha e Bullgarisë, sepse është një vend që e dua jashtëzakonisht për mikpritjen e tij, për të cilin ka disa shembuj, për fisnikërinë dhe mbi të gjitha për sistemi i tij politik, i cili garanton një paqe që na nevojitet në botë.

Buzëqeshja nuk zhduket për asnjë çast nga shprehja e qetë e Geraldinës. Askush nuk do të dyshonte se pas kësaj qetësie dhe këtij toni të vogël të përgjigjeve të saj fshihet një jetë plot hidhërime të të gjitha llojeve.

— A mund të na tregoni, Madhëri, cilat kanë qenë momentet më të hidhura të eksodit tuaj ?

— Të gjitha eksodet janë shumë të dhimbshme. Por i yni u përkeqësua nga vdekja e papritur e burrit tim (1961) dhe nga vështirësitë ekonomike që na rrethuan pasi u larguam me nxitim nga Shqipëria. Anglia, Egjipti dhe Franca ishin skenat e tragjedisë sonë ndër vite.

Arsyeja e jetës së saj : i biri

Por Geraldinës i mbeti ëndrra dhe arsyeja e jetës së saj : djali i saj Leka. Gjatë gjithë këtyre viteve që pasuan rrëzimin e saj nga froni, ajo u shndërrua në një nënë shembullore që jetoi vetëm e shqetësuar për Lekën.

— Çfarë ju ka shqetësuar më shumë : Leka princ apo Leka mbret ?

— Më interesonte vetëm edukimi (formimi) i tij për fatet e larta që një ditë mund t’i rezervojë jeta. Sepse, edhe nëse mund të duket naive, ne, si të gjithë ata që mbeten jashtë vendit të tyre kundër dëshirës së tyre, jetojmë vetëm me shpresën për t’u kthyer një ditë.

— Si është jeta e një mbretëreshe në mërgim ?

Geraldina buzëqesh. Dora e saj e djathtë përkëdhel me nostalgji unazën e dyfishtë të martesës në dorën e majtë.

— Shumë e vështirë. Më shumë se sa supozohej. Ne duhet të jetojmë në të njëjtat linja (standarte) si në kohët e lumtura të mbretërimit. Dhe gjithmonë plot shpresë sepse edhe pas kufijve të vulosur nga komunizmi është një popull që pret lirinë dhe kthimin e mbretit të tij.

Gazetat dhe revistat në mbarë botën transmetojnë vazhdimisht, pa ton dhe pa masë, problemet ekonomike të familjes mbretërore të Shqipërisë, të rënduara mbi të gjitha nga bllokimi i pasurisë nga qeveria italiane të bashkëshortit të saj, mbretit Zog.

— A do të donte Madhëria juaj ta sqaronte këtë problem për të shmangur interpretimet e rreme ?

— Është e vërtetë që kam pasur dhe kam probleme shumë të rënda financiare për shkak të këtij bllokimi të paligjshëm. Por tani për tani nuk mund të shpjegoj asgjë më shumë, pasi çështja është në duart e avokatëve të mi.

Së fundmi, një agjenci italiane përhapi lajmin se gjykatat italiane kishin vendosur përfundimisht kundër mbretëreshës, duke i mohuar asaj të drejtat për pasurinë e bashkëshortit të saj, mbretit Zog, të depozituar në Bankën Kombëtare të Shqipërisë dhe të tërhequr nga qeveria italiane.

— Nuk është e vërtetë, — u përgjigj mbretëresha. Ende nuk ka pasur ndonjë dështim në këtë drejtim.

Mbretëresha do të bëhet biznesmene

Siç më bën me dije, Madhëria e Saj, ajo dhe djali i saj kanë në plan të investojnë kapitalin e tyre në vendin tonë dhe t’i përkushtohen biznesit.

— Kohët kanë ndryshuar dhe të punosh sot është diçka që të fisnikëron.

Kur intervista po përfundonte, në sallon u shfaq mbreti Leka. Gjatësia e tij të  komplekson, por simpatia e tij të bën të harrosh gjithçka.

Ai pozoi me kënaqësi me nënën e tij dhe nuk e kishte problem të dilte në kopsht që të bënim disa foto me mbretëreshën.

— Do të doja që të bënit publike kënaqësinë tonë që mundëm të realizonim një dëshirë shumëvjeçare : të jetojmë në Spanjë, — më thotë monarku i ri. — Shpresoj që një ditë fati im të ndryshojë dhe të kthehem në vendlindje. Por nëse kjo nuk do të bëhet kurrë realitet, do të dëshiroja të jetoja gjithmonë në këtë tokë, të cilës bota e lirë i detyrohet kaq shumë.

Po bëhej vonë. Orari i mësimit të spanjishtes për mbretëreshën po afronte. Duhej t’u thonim lamtumirë. Mbretërit na shoqërojnë deri te porta e kopshtit dhe na thonë lamtumirë.

Mirë se vini në Spanjë !

“EUROPA PRESS”

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 13 Shkurt 2025

“Le Temps” ka botuar, të premten e 17 majit 1912, në faqen n°2, intervistën ekskluzive asokohe me një personalitet anonim shqiptar në Selanik në lidhje me ankesat e shqiptarëve ndaj Portës së Lartë, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar: 

Ankesat e shqiptarëve

Korrespondenti ynë nga Selaniku na shkruan :

Autoriteti ushtarak u përqendrua sa më shpejt që të ishte e mundur me rreth dyzet mijë burra drejt Ferizajt dhe pasi dha një urdhër mobilizimi të rezervës në trupat e ushtrisë së Shkupit dhe Manastirit, mendova se ishte e dobishme të përfitoja nga kalimi në Selanik i një personaliteti të lartë shqiptar, për t’i bërë disa pyetje rreth lëvizjes së revoltës aktuale që po zhvillohet në rajonin e tij.

Ja biseda jonë :

— Më duket e jashtëzakonshme, i thashë bashkëbiseduesit, pas selamllikut të famshëm të Prishtinës, amnistisë së dhënë, 30.000 lirave turke të destinuara për shpengimin e gjakut, pastaj pas kalimit të komisionit të reformës në krye me ministrin e brendshëm Haxhi Adil beu, bashkatdhetarët tuaj edhe një herë të rrokin armët dhe revoltohen kundër pushtetit.

— Keni të drejtë, por pse qeveria osmane nuk i mbajti solemnisht angazhimet e marra në Prishtinë ? Ne jemi në Perandorinë Osmane, si të thuash një përjashtim, ne kemi doket tona, zakonet tona, mbi të gjitha traditat tona shumë të veçanta, pse nuk duan t’i respektojmë ato, siç është bërë gjithmonë ?

— Perfekte ; por ajo që ndodhi nën një regjim autokratik nuk është më e pranueshme nën një regjim kushtetues ; të gjitha sistemet e jashtëzakonshme administrative janë të ndaluara në programin e Bashkim dhe Përparim.

— Të mos hyjmë, nëse dëshironi, në diskutimin e programit Bashkim dhe Përparim ; kjo do të na çonte shumë larg dhe, meqë e njihni pak Shqipërinë, duhet ta dini se qeveria nuk ka bërë kurrë asgjë për ne. Jemi vërtet të varfër dhe për shkak të mungesës së plotë të mjeteve të komunikimit, shfrytëzimi i pasurisë sonë pyjore është i pamundur. Në të gjithë Shqipërinë veriore, popullsia nuk ka asnjë burim tjetër përveç kopeve të saj, të cilat kanë të ardhura shumë të pakta, pasi tregtia është zero, shkëmbimet dhe shitjet janë shumë të vështira. Shqiptari, duke qenë se nuk ka mundur të gjejë punë shpërblyese për të plotësuar nevojat e tij dhe të familjes, ka adoptuar zakone të tjera që ju i përshkruani ashpër, por që gjithsesi janë shumë të natyrshme. Abdul Hamidi kishte besim të pakufishëm në gardën e tij speciale të përbërë nga shqiptarë, ne mund të kemi abuzuar me këtë për të marrë shumë favore. A mund të na fajësojnë ? Nuk e besoj. Ish-sulltani na trajtoi si fëmijë të llastuar gjatë gjithë mbretërimit të tij. Populli shqiptar e konsideroi këtë dhe ende e konsideron të drejtë reale. A është e mundur të zhduket papritur kjo ide nga trurët e shqiptarëve, kaq të vrazhdë, kaq të thjeshtëzuar, kaq injorantë ? Duhet kohë dhe nuk do ta arrijmë kurrë me forcën e armëve. Ata u përpoqën të na çarmatosnin, na dogjën fshatrat, na rrënuan disa kulla — kala të vogla — shumë prej nesh u rrahën para grave tona, fëmijëve tanë ; Pothuajse të gjitha të drejtat tona të shenjta dhe prestigji i burrave ndaj grave janë prekur : shqiptari nuk mund t’i harrojë dhe nuk do t’i harrojë kurrë këto ofendime të rënda.

— Cilat janë kërkesat tuaja ?

— Ne kërkojmë : që mbajtja e armëve të jetë e lirë ;  të përjashtohemi nga taksat edhe për disa vite të tjera ;  rindërtimin e fshatrave tonë të shkatërruar nga trupat turke në represionin e fundit ; ndërtimin e rrugëve, hekurudhave, shkollave ku gjuha shqipe të jetë baza e mësimit ; njohjen e gjuhës shqipe nga nëpunësit civilë dhe shërbimin ushtarak rajonal, d.m.th. të themi, shqiptarët duan t’i shërbejnë atdheut të tyre, por në vendin e tyre.

— Po nëse qeveria nuk i plotëson kërkesat tuaja, çfarë do të ndodhë ?

— Revolta mund të përhapet në të gjithë Shqipërinë, si në veri ashtu edhe në jug. Aktualisht duhet të ketë 4000 shqiptarë në revoltë dhe që veprojnë në rajonin e Gjakovës ; e dinit se fisi i Rugovës kishte zbritur nga malet e tij, kishte sulmuar Pejën, se kanë luftuar në rrugët e qytetit, se trupave ju është dashur të vendosnin mitralozët në rresht, se pavarësisht kësaj fitorja mbeti e pavendosur, se ka pasur angazhime drejt Gucisë, Rozhajt ; ju e dini gjithashtu se ish-deputeti Hasan Beu, Beu i Prishtinës, kishte arritur në mal me dy nipat e Naxhi Dragës. Megjithatë, emrat e Hasan Beut dhe Naxhi Dragës janë shumë të njohur në Shqipëri.

Tani nëse ish-deputeti i Dibrës, Basri Beu, ndjek këtë shembull dhe nëse bisedimet e nisura me Malësorët çojnë në një marrëveshje, revolta sigurisht që do të shtrihet në jug të Shqipërisë, çfarë do të mund të bëjë qeveria me 50 mijë burrat që i ka përqendruar drejt Ferizajt ? Situata është shumë e rëndë, dëshpëruese, por nuk është faji i shqiptarëve dhe do të mbrohen deri në vdekje.

— A nuk besoni në ndërhyrjet (përzierjet) e huaja ?

— Jo. Së pari cilat ?

— Mali i Zi, për shembull, sepse është e pamohueshme që programi i kërkesave të Malësorëve u ndal në Cetinje; dhe që andej konkludoj që është frymëzuar nga Italia, më duket se është e logjikshme.

— Nuk e besoj. Shqiptarët nuk do të pranojnë kurrë ndërhyrjen e huaj, ata janë shumë krenarë për pavarësinë e tyre për të pranuar cilindo autoritet. Jam i bindur se bashkatdhetarët e mi veprojnë me iniciativën e tyre ose më mirë me këshillat e njerëzve tek të cilët kanë besim të plotë.

Nga Qerim LITA

Pjesa e parë

– Shpërngulja e shqiptarëve në vitet 1912-1939 dhe reagimi i shtetit shqiptar –

Memorie.al / Me shpërthimin e Luftës së Parë Ballkanike, tërheqjen e Perandorisë Osmane dhe pushtimin e tokave shqiptare nga aleanca ortodokse ballkanike, rifilloi procesi i shpërnguljes së popullsisë shqiptare nga trojet e tyre etnike, për në Republikën e Turqisë. Dokumentet e zbuluara kohët e fundit, hedhin dritë se brenda vitit 1912 – ‘13, ushtritë pushtuese serbo-malazeze dhe greke, dëbuan me dhunë mbi 200.000 shqiptarë, pjesa dërrmuese e tyre u vendosën në Stamboll, Anadoll dhe në vise të tjera të Turqisë. Ndërsa, sipas një llogaritjeje të bërë nga Legata Shqiptare e Ankarasë, në vitin 1928 në Turqi, gjendeshin 27 – 30.000 familje shqiptare, të shpërngulura nga Kosova, trevat Lindore dhe Çamëria, duke përfshirë edhe ata shqiptarë që kishin emigruar pas vitit 1913.

Tërë ajo politikë e dhunshme që zbatohej asaj kohe nga pushtuesit serbo-malazezë, kishte një qëllim të vetëm: “Të ndryshohet me çdo çmim karakteri etnik në krahinat ku banojnë shqiptarët”. Si shembull po e përmendim ngjarjen tejet të shëmtuar, që ndodhi në pranverë të vitit 1913 në Kërçovë, kur çetnikët serbë, pasi e kanë rrethuar tërë qytetin, futen nëpër shtëpitë shqiptare, ku i marrin të gjithë meshkujt dhe i dërgojnë për t’i ekzekutuar në vende të veçanta.

Një pjesë prej tyre në vendin e quajtur “Çiflik”, një pjesë tjetër në “Biçincë-Jurie” dhe të tjerët në shkollën fillore në qendër të qytetit. Pasi i grumbullonin në këto tre vende të gjithë meshkujt shqiptarë të qytetit, nga ana e dy kriminelëve të njohur komito-çetnikë të asaj ane, vojvoda Mikail Brodi dhe vojvoda Stanka Dimitrieviq, bëhej ndarja se cili prej tyre duhej vrarë me therje, cili me pushkë e, cili me dru. Përveç se u vranë në mënyrën më mizore, atyre u qe plaçkitur e tërë pasuria.

Është me rëndësi të vihet në dukje fakti, se pjesa më e madhe e të shpërngulurve gjatë viteve 1912 – ‘13, jetonte në kushte të mjerueshme, sepse tërë pasuria e tyre e tundshme dhe e patundshme, u ishte konfiskuar nga ana e pushtuesve sllavo-ortodoksë. Ndonëse ata dikur kishin qenë qytetarë dhe shtetas të Perandorisë Osmane, me krijimin e Republikës moderne të Turqisë (1923), pjesës dërrmuese të tyre iu mohohej shtetësia turke, me çka atyre ua vështirësuan edhe më shumë kushtet e jetesës.

Në këto rrethana, shumë prej tyre dëshironin të ktheheshin në vend lindjet e tyre, ku i kishin lënë shtëpitë dhe pronat e tyre, mirëpo këtë nuk ua mundësonin autoritetet pushtuese të Beogradit, të cilat u rekomandonin të akredituarave të tyre pranë Konsullatës së Stambollit, që gjatë dhënies së vizave hyrëse, të kenë kujdes që: “në mesin e tyre mund të ketë edhe të tillë të cilët dëshirojnë të futen në territorin tonë, me qëllim që të ngelin te ne”.

Përveç kësaj, ata e filluan një fushatë të gjerë ushtarako-policore, gjoja për kapjen e të arratisurve, përkatësisht të anëtarëve të ‘Lëvizjes Kaçake’, të cilët konsideroheshin krahu luftarak i Komitetit për Mbrojtjen Kombëtare të Kosovës (KMKK). Gazeta turke “TNIN”, shkruante se autoritetet e Mbretërisë Serbo-Kroate-Sllovene (më tej MSKS), po zbatojnë një terror të paparë “ndaj popullsisë së atjeshme myslimane”. Si rrjedhojë e këtij terrori, shumë familje shqiptare ishin detyruar t’i braktisnin vatrat e tyre, për t’u vendosur në vende më të sigurta, pjesa më e madhe për në Turqi, kurse një pjesë e vogël brenda shtetit shqiptar.

Ndërkohë, Legata e Serbo-Kroate-Sllovene në Sofje, më 3 qershor, me radiogram njoftonte Ministrinë e Punëve të Jashtme në Beograd, për një vërshim të ri të popullsisë shqiptare myslimane nga Kosova dhe Maqedonia e sotme Veriore, për në Turqi: “…Në kohët e fundit, myslimanët nga territori ynë po emigrojnë në Turqi. Një numër i caktuar i personave të tillë, ngelin në territorin bullgar, për arsye se pushtetarët turq në pikën kufitare, i pengojnë të hynë brenda. Ata të shpërngulurit nga Serbia e Jugut (mendohet në Kosovën dhe Maqedoninë – Q. L.), tash nga Legata jonë në Sofje, kërkojnë t’u lejoj kthimin në vendin tonë…”!

Kjo legatë e shihte si “të padrejtë” nga ana e autoriteteve turke, pamundësimin e popullsisë për të hyrë në Turqi, për arsye se siç theksohej në radiogram: “ata janë të shpërngulurit të cilët”, para se ta lëshojnë vendin, “definitivisht janë deklaruar për qytetarë të Turqisë”, dhe se me këtë, “ata kanë të drejtë”, përderisa kjo çështje nuk merr ndonjë zgjidhje përfundimtare. Po në këtë periudhë kohore, Qeveria greke shfrytëzoi Traktatin e Lozanës, të 30 janarit 1923, për të kryer një spastrim etnik të Çamërisë, sipas së cilit do të bëhej këmbimi i popullsive turke e greke, në këto dy shtete.

Gjatë muajit qershor të vitit 1923, autoritetet greke dëbuan të gjithë banorët e 31 fshatrave shqiptare të Kosturit dhe Follorinës, të cilët arrinin në 33.000 vetë. Ndërsa në vjeshtën e atij viti, rritën presionin edhe ndaj Çamërisë. Shqiptarëve të kësaj krahine u ishte dhënë urdhër të lironin 75% të shtëpive, në të cilat do të vendoseshin refugjatë grekë dhe u ishte bllokuar shitja e pasurive. Ndërkohë, më 7 nëntor të vitit 1923, i dërguari i Mbretërisë Serbo-Kroate-Sllovene nga Stambolli, i raportonte Beogradit, për takimin e tij me këshilltarin e lartë të MPJ-së të Turqisë, Mexhit Beun, i cili ia kishte përcjellë pakënaqësinë dhe brengën e madhe të qeverisë turke, rreth “eksodit të vërtetë të popullsisë myslimane” nga Kosova në Turqi.

Sipas Mexhit Beut, një dukuri e tillë ishte tejet brengosëse për Qeverinë e Ankarasë, e cila edhe ashtu “gjendet në rrethana të jashtëzakonshme me popullsinë e arratisur myslimane”, e cila, sipas Marrëveshjes së Lozanës, të nënshkruar më 30 janar 1923 midis Turqisë dhe Greqisë, kishte filluar të shpërngulej për në Turqi. Kjo situatë e rëndë si duket ishte shkaku kryesor që e detyroi Qeverinë shqiptare, të iniciojë riatdhesimin e popullsisë së shpërngulur shqiptare nga Turqia, për në shtetin shqiptar. Për këtë arsye, një delegacion shqiptar i udhëhequr nga Eshref Frashëri, kryetar i Kuvendit, Xhafer Vila, sekretar i parë i Ministrisë së Punëve të Jashtme dhe Nezir bej Leskoviku, më datë 15 tetor 1923, arriti në Stamboll. Atë e priti delegacioni turk, i udhëhequr nga deputeti Shukri Kaja.

Gjatë negociatave të cilat zgjatën më shumë se një muaj, u shqyrtuan dhe u debatuan në imtësi kërkesat e të dy palëve. Ndër kërkesat më të rëndësishme të delegacionit shqiptar, ishin: pranimi i Shqipërisë si shtet i pavarur; rregullimi i çështjes së shtetësisë e, sidomos pranimi i shqiptarëve në Turqi, si shtetas të Shqipërisë; konventë doganore e tregtare; konventë post-telegrafike; shumë shqiptarë të cilët kishin shërbyer në Turqi si nëpunës, qoftë në ushtri apo në administratë, të kenë të drejtën e pensionit, pasi këta nëpunës në arkë kishin lënë mjete për pension… etj..

Palët negociuese, pasi ranë në ujdi për të gjitha çështjet, më 18 nëntor 1923, sigluan Marrëveshjen për Miqësi, midis Republikës së Turqisë dhe Republikës së Shqipërisë. Në preambulën e saj thuhej shprehimisht: “Republika e Turqisë nga njëra anë, dhe Shteti Shqiptar nga ana tjetër, duke i marr parasysh lidhjet e vendosura midis dy popujve gjatë unitetit politik pesëshekullor turko-shqiptar dhe duke e proklamuar bindjen reciproke të tyre të sinqertë se ajo lidhje nga momenti i vendosjes së marrëdhënieve midis dy vendeve, do t’i shërbej fatit dhe mirëqenies së dy popujve, kanë vendos që midis vete të nënshkruajnë Marrëveshjen për Miqësi…”.

Çështja e riatdhesimit të shqiptarëve të shpërngulur në Turqi, përfshihej në Kreun III, nenin 3 të Marrëveshjes, ku thuhej: “Ata të cilët janë të kombësisë shqiptare e të cilët deportohen në Turqi, ndërsa e kanë kaluar moshën 18 vjeç nga dita e implementimit të kësaj marrëveshjeje dhe në afat prej një viti, mund ta marrin shtetësinë shqiptare. Të gjithë ata të cilët shtetësinë shqiptare e marrin në këtë mënyrë, janë të detyruar që në afat prej një viti nga dita e nënshkrimit të kësaj marrëveshjeje ta lëshojnë territorin e Turqisë, në marrëveshje se nuk mund të kthehen më në të, njëkohësisht duke e shitur pasurinë e tyre të tundshme e të patundshme si dhe të kryejnë të gjitha pagesat dhe borxhet shtetërore e private dhe t’i ndërpresin të gjitha lidhjet. Deri te lëshimi i kufirit turk, këta do të konsiderohen si shtetas të Turqisë”.

Vendosja e marrëdhënieve diplomatike mes Shqipërisë dhe Turqisë, gjithsesi se nuk ishte në favor të politikës së atëhershme hegjemoniste jugosllave, prandaj ajo angazhoi diplomacinë e saj në Stamboll e Ankara, që të bëjnë çmos për ta penguar arritjen e marrëveshjes. Në këtë drejtim më aktive ishte Konsullata në Stamboll, e cila për çdo ditë njoftonte Beogradin, për rrjedhat e bisedimeve. Ajo, më 19 nëntor i raportonte MPJ-së në Beograd, për gjoja dështimin e negociatave. Mirëpo, një lajm i tillë, doli se ishte i pasaktë, sepse Marrëveshja për miqësi midis Turqisë dhe Shqipërisë, siç u tha më sipër, qe nënshkruar më 18 nëntor, ndërsa ratifikimi i saj u la të bëhej pas zgjedhjeve të ardhshme parlamentare, të cilat do të mbaheshin po atë vit në Shqipëri. Ngjarjet e ndodhura në Shqipëri gjatë vitit 1924, të cilat janë të njohura për opinionin e gjerë, ishin shkas për vonesën e ratifikimit të Marrëveshjes. E njëjta u nënshkrua më 16 korrik 1925, pasi në pushtet u kthye Ahmet Zogu.

Disa muaj pas nënshkrimit të Marrëveshjes për miqësi, Qeveria e Republikës së Turqisë hapi Legatën e saj në Tiranë. Po kështu veproi edhe Qeveria e Republikës së Shqipërisë, e cila në janar të vitit 1926, emëroi diplomatin e shquar shqiptar, Rauf Ficon, për ministër të plotfuqishëm dhe i dërguari i jashtëzakonshëm shqiptar në Ankara, ndërsa Asafa Xhuxhulin, për sekretar të parë të Legatës shqiptare në Stamboll. Nuk posedojmë të dhëna të detajuara për numrin e shqiptarëve të cilët kanë pranuar të riatdhesoheshin në Shqipëri, mirëpo dokumentet diplomatike jugosllave theksojnë qartazi për përpjekjen e pareshtur të Ahmet Zogut dhe të Qeverisë Mbretërore Shqiptare për riatdhesimin e tyre.

Kjo përpjekje nuk u ndal vetëm brenda afatit kohor të përcaktuar me marrëveshjen, porse vazhdoi edhe gjatë viteve të tridhjeta. Në shtator të vitit 1934, MPJ jugosllave, publikoi raportin e konsullit të përgjithshëm shqiptar në Stamboll, F. Dervishi, në të cilën përshkruhet aktiviteti i asaj konsullate në lidhje me riatdhesimin e shqiptarëve nga Turqia, dhe jehona e madhe që asaj kohe kishte mbizotëruar në mesin e të shpërngulurve. Një aksion i tillë ishte ndërmarrë nga drejtori i Reformës Agrare i Mbretërisë Shqiptare, Hoxhë Sali Vuçitërna:

“Me urdhër të asaj Ministrie dhe marrëveshjes gojore me drejtorin e Reformës Agrare, z. Sali Vuçitërnin, me rastin e ardhjes së tij në Stamboll, kjo përfaqësi nuk ka nguruar për ta zhvilluar aktivitetin e saj në mesin e emigrantëve nga Kosova të cilët gjenden në Turqi, që të kthehen në Shqipëri. Aktiviteti ka hasë në një sukses të plotë, aq shumë, saqë shumë familje kosovare, të cilët gjenden në Turqi, janë gati të nisen për Shqipëri. Në bazë të premtimeve të kësaj Konsullate, shumë prej tyre i kanë lënë vendet e tyre të caktuara nga ana e pushtetarëve turq dhe gjenden në Stamboll, të përgatitur për t’u nisur për Shqipëri. Shpenzimet e tyre të udhëtimit së bashku me shpenzimet e pasaportave, arrijnë shumën prej 4.000 frang ari….”!

Në kohën kur Qeveria shqiptare bënte përpjekje maksimale për riatdhesimin e një numri sa më të madh të shqiptarëve të dëbuar me dhunë nga jugosllavët, autoritetet greke ndërmorën një veprim të dhunshëm në Çamëri, duke instaluar një numër të madh të emigrantëve të ardhur nga Turqia, nëpër shtëpitë e shqiptarëve të Çamërisë. Për rrjedhojë, mira familje shqiptare të fshatrave të komunave Filat dhe Gumenicë, ishin regjistruar se dëshironin të shpërnguleshin për në Turqi.

Më 23 shkurt të vitit 1927, kryetarit të Republikës, Ahmet Zogu, i arriti një letër nga Çamëria, në të cilën thuhej se; çamët, për shkak vuajtjeve të shumta “pa shkolla, pa kurrfarë të drejtë njerëzore, të keqpërdorun nga nëpunësit grek, duan të hiknë, masi po vuajnë aq keq dhe askush nuk i bije pas, çfarë të bëjnë? Duket sheshazi,vazhdon letra, se Qeveria Greke do t’i shpërngul nga Çamëria. Prefekti i Janinës, duket se ka çue Hasan Hamitin t’i thotë, se po të nënshkruajnë nji akt se Qeveria Greke nuk i forcon, por duan vet të iknë, nuk ka me u pruë asnjë pengim. Sa për Qeverinë turke edhe kjo i pranon, po të kenë disa të holla me vete…”!

Në vazhdim të letrës, thuhej se Qeveria greke do ta dërgonte një nëpunës të vet për t’i regjistruar shtëpiat dhe pronat e shqiptarëve të Çamërisë, ku një pjesë do i blente Banka e Azisë së Vogël, ndërsa pjesën tjetër Banka Kombëtare e Greqisë. Krejt në fund të letrës thuhej se “ky minoritet i gjakut ton, ka me e lanë vendin e vet” për shkak dhunës që po përdoret nga autoritetet qeveritare greke, dhe se një pjesë e tyre; “po t’i pranonte Shqipnia, do shkojshin të bëheshin nënshtetas Shqiptar”.

Gjendja në Çamëri u përkeqësua edhe më shumë gjatë muajve prill-maj 1927, pasi Qeveria greke, ashtu siç edhe kishte paralajmëruar, në shtëpitë dhe pronat e shqiptarëve, vendosi një numër të madh të emigrantëve grekë nga Anadolli. Në një situatë të tillë, Dhoma e Deputetëve, në mbledhjen e mbajtur më 15 maj 1927, me propozim të deputetëve: Maliq Bushati, R. Kiçi dhe Kol Mjeda, vendosi ta thërret Qeverinë e Shqipërisë, për të dhënë shpjegime, mbi padrejtësitë që po u bëheshin shqiptarëve të Çamërisë nga ana e Qeverisë Greke. Në tekstin e propozimit thuhej se; përkundër premtimeve dhe zotimeve të Qeverisë greke dhënë para Lidhjes së Kombeve, ajo, ndaj elementit shqiptarë në Çamëri po zbaton një politikë të dhunshme dhe antinjerëzore.

“Sipas principit të minoriteteve, – vazhdon teksti, – këta në vend që të gëzojnë të gjithë të drejtat si nënshtetas grekër, po ju mohohet e drejta ma natyrale principijale e drejta e gjallimit. Me planget e shtëpiat e këtyre të mjerëve, janë instalue emigrandet e Anadollit të cilët me urdhën të Qeveris, gëzojnë krejt pasunin të këtyne si; bahçe, ullishta, kullosa dhe ara buke, tue i lanë të mjerët Çamë me vdekë nëpër udhë…”!

Ndërkohë, Xhafer Çela, Zenel Ypi dhe Shahin Ypi, i shkruajnë një letër kryetarit të Republikës së Shqipërisë, Ahmet Zogut, në të cilën shprehin brengën e tyre të thellë, për shkak se, një pjesë bukur e madhe e çamëve; “janë duke e shitur pasurinë e tyre”, me qëllim që të shpërnguleshin për në Turqi. Marrë në përgjithësi, Qeveria greke, në emër të shkëmbimit të popullsisë me Republikën e Turqisë, dëboi me dhunë të gjithë banorët shqiptarë në 83 fshatra të Çamërisë. Lidhur me dëbimin e popullsisë shqiptare nga Çamëria, bën fjalë edhe analiza hartuar në vitin 1932, nga Shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisë së Mbretërisë Jugosllave, në të cilën veç tjerash, thuhet:

“…Në krahinën e Çamërisë, nga Epiri Verior, ka emigruar numri më i madh i popullsisë shqiptare vendore dhe është vendosur në Turqi dhe Shqipëri. Pasuria e tyre shumë e madhe ka ngelur në territorin e Greqisë. Këtë pasuri Grekët e kanë përvetësuar dhe ua kanë ndarë muhaxhirëve nga Azia e Vogël…”.

Nga ana tjetër, autoritetet jugosllave, të frymëzuara nga Ligji për Kolonizim, të cilin Parlamenti turk e solli më 14 korrik të vitit 1934, që veç tjerash parashihte shpërnguljen e të gjithë turqve të Ballkanit për në Turqi, e panë si momentin kyç për shpërnguljen e tërësishme të popullsisë shqiptare e turke nga vatrat e tyre për në Turqi, dhe në tokat e tyre të vendoseshin kolonët sllavë.

Për këtë qëllim, Parlamenti jugosllav, në mbledhjen e mbajtur më 21 gusht të vitit 1934, bëri ndryshimin dhe plotësimin e nenit 55 të Ligjit për Shtetësi jugosllave, të miratuar gjatë vitit 1928, përmbajtja e të cilit ishte si më poshtë: “Jo sllavët të cilët në kuptimin e paragrafit të dytë të nenit 55, janë bërë shtetas të Mbretërisë, ndërpriten të jenë të tillë nëse pas hyrjes në fuqi të këtij Ligji e deri më 1 nëntor të vitit 1938, para organeve kompetente të pushtetit të shkallës së parë, ose në cilëndo përfaqësi tonën diplomatike apo konsullore në botën e jashtme, deklarojnë se tërhiqen nga shtetësia. Deklaratat të cilat i janë dorëzuar pushtetit të përmendur sikurse edhe përfaqësive diplomatike e konsullore nga ana e personave në fjalë, pas 1 nëntorit të vitit 1938, e deri në hyrje në fuqi të këtij Ligji, do të konsiderohen si të dërguara me kohë…”!

Me këtë ligj, të gjithë shtetasit e Jugosllavisë që nuk ishin të përkatësisë etnike sllave, u “mundësohej” të merrin shtetësinë e ndonjë shteti tjetër, dhe secili nga ata që merrte pasaportë të huaj dhe brenda vitit nuk largohej, atëherë autoritetet jugosllave e detyronte atë ta lëshoj Jugosllavinë. Në këtë mënyrë, një numër i madh i shqiptarëve, pasi Shteti shqiptar nuk i pranonte, u detyruan të shpërnguleshin për në Turqi, e cila, edhe pse deklaronte se nuk do t’i pranonte emigrantët shqiptarë nga Jugosllavia, ajo megjithatë u ofronte të gjitha lehtësirat për t’u vendosur në Turqi.

Rrjedhimisht, në fillim të vitit 1935, tashmë dëgjoheshin lajme për marrëveshjen jugosllave-turke për shpërnguljen e myslimanëve, kuptohet, shqiptarëve etnikë. Ministri i Brendshëm i Turqisë, do të deklaroj se; nga Republika e Turqisë do të sjell nga Jugosllavia 800.000 emigrantë. Shpërngulja e popullsisë shqiptare nga Jugosllavia për në Turqi, sipas diplomatit të shquar shqiptar, Rauf Fico, do të vazhdonte edhe më tej, sepse përbënte “interesin e përbashkët” turko-jugosllav, prandaj ai i propozonte Qeverisë Mbretërore Shqiptare, që t’i ndërmerrte të gjitha “masat e nevojshme për instalimin në Shqipëri” të atyre shqiptarëve, të cilët do të insistonin të linin Kosovën apo trevat tjera etnike shqiptare nën Jugosllavi.

Ndërkohë, konsulli i përgjithshëm jugosllav në Stamboll, në një analizë të hartuar në maj të vitit 1935, vlerësonte se; Qeveria jugosllave nuk duhej ta popullarizonte shpërnguljen e popullsisë shqiptare për në Shqipëri, për arsye se me këtë rritej popullsia e atij shteti dhe përforcohej “lëvizja irredentiste”, e cila edhe ashtu nxitej nga vetë shteti shqiptar. Në vend të kësaj, ai propozonte që shqiptarët të shpërnguleshin për në Turqi, sepse sipas tij; “ai element shqiptar” i cili shpërngulet për në Turqi, llogaritet si “element i humbur përfundimisht”.

Po në këtë periudhë kohore Dhoma e Reformës Agrare në Shkup, filloi një fushatë të gjerë të konfiskimit të tokës pjellore nëpër vendbanimet shqiptare. Aksioni parashihte që “fshatarëve shqiptarë, t’iu lejohej vetëm 0,4 hektar tokë për një anëtar të familjes”. Qëllimi kësaj politike antishqiptare, siç njoftohemi nga burimet e shumta të proveniencës policore e ushtarake jugosllave ishte “dëshpërimi i banorëve shqiptarë”, sidomos të fshatrave që shtriheshin buzë Malit Sharr e deri në hapësirën Kumanovë-Prishtinë, ku kompaktësia shqiptare ishte tepër e madhe. Autoritetet e Beogradit, shpresonin që përmes këtyre masave të ashpra agrare, do t’i detyronin shqiptarët t’i braktisin vatrat e tyre e të shpërnguleshin për në Turqi.

I dërguari i Mbretërisë Shqiptare në Beograd, Rauf Fico, i shkruante MPJ-së, se “me zbatimin e ligjeve të ndryshme të kolonizimit e të reformës agrare, me qindra familjeve Shqiptare, u janë zaptuar tokat ashtu edhe banesat”, dhe se ky ishte shkaku i vërtetë i emigrimit të shqiptarëve për në Republikën e Turqisë. Në raportin plotësues të datës 18 maj 1934, R. Fico njoftonte MPJ-në se, autoritetet jugosllave më 25 mars 1934, kishin urdhëruar banorët e fshatrave të rrethit të Gjakovës: Batush, Nivokaz, Moglicë, Brovinë, Palabardh, Stubëll, Berjah, Ponoshec, Popoc, Shishman, Babaj Bokës se “nuk mundin ma që t’i punojnë tokat e tyne, të cilat mirën prej reformës agrare…”! Memorie.al

Irbal Çika (Ikbal Çika), gazetarja e vetme femër në Shqipëri — Burimi : EEVA, 1 dhjetor 1935, faqe n°10

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 9 Shkurt 2025

Revista finlandeze “EEVA” ka botuar, me 1 dhjetor 1935, në faqet n°10 – 11, shkrimin e gazetares Irja Spira për Ikbal Çikën dhe rolin e gruas shqiptare, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Motrat tona në Shqipëri

Për Evën, Irja Spira

Irbal Çika (Ikbal Çika), gazetarja e vetme femër në Shqipëri — Burimi : EEVA, 1 dhjetor 1935, faqe n°10

Para disa vitesh ishte një telegram i shkurtër që më tërhoqi vëmendjen për ekzistencën e femrave shqiptare. Ky tregonte se si këto motrat tona të largëta kishin ngritur një kundërshtim kaq të fortë ndaj zyrtarëve shqiptarë dhe zotërinjve të “shoqërisë” në përgjithësi që kërkonin të martoheshin me gra të huaja, sa që parlamenti kishte ndërhyrë dhe kishte miratuar një ligj që ndalonte këtë stratagjem për çdo zyrtar, ligj që mbreti, i cili përndryshe ishte i angazhuar kronikisht në planet e martesës, dhe që për këtë arsye nuk hyri kurrë në fuqi.

Zot i shenjtë, mendova me vete, atje ka vetëm gra ! Dhe verën e kaluar, kur më duhej të shkelja nëpër fshatrat shqiptare, detyra ime e parë ishte t’i fusja në dylbi.

Por nëse meshkujt shqiptarë, e kam fjalën sigurisht për njerëzit e zakonshëm, që janë shumicë në çdo vend, nuk jetojnë jashtë, ose të paktën nuk e kalojnë pjesën më të madhe të kohës në udhëtim dhe rrugëve, atëherë seksi i bukur i këtij vendi ka një aftësi të mrekullueshme për të mbetur i padukshëm. Makina me të cilën unë dhe diplomati i ri shkuam me shpejtësi nga porti për në kryeqytet kalonte herë pas here pranë një krijese të mjerë me vello (ferexhe), por shoqëruesi im i ri kishte aq shumë gjëra interesante për të folur në atë moment sa as që vura re se krijesa që po kalonim ishte gruaja shqiptare që kërkoja.

Vetëm kur ishim në Tiranën e kuqërremtë, një diplomat më kapi për dore, duke më treguar me gisht një kafene parku që ndodhej në mes të qytetit, pranë bashkisë, ku një kamariere e re, e veshur me rroba të lehta lëvizte nga tavolina në tavolinë.

— Shiko, aty mund të shohësh një shqiptare. Gruaja ishte e mrekullueshme dhe qëndrimi i saj ishte princëror.

Lëvizjet e saj ishin fluide dhe të qeta. Fustani, i cili mbante shenjat e një gërshëre të mirë rrobaqepësi, i mbërrinte deri te kyçet e këmbës. Gjithashtu nuk kam parë kurrë një kamariere të mbante një tabaka kaq lart : në lartësinë e shpatullave, në pëllëmbën e dorës së djathtë, si një vazo.

Po atë mbrëmje u ula në atë kafene dhe së shpejti bisedova me këtë kamariere të bukur, e cila, sinqerisht, ishte si një devijim i kohës në mes të Tiranës mesjetare me xhamitë, pazaret, plisat dhe ferexhet e saj.

— Ah, zonja e hirshme flet gjermanisht !

Pasthirrma erdhi nga thellësia e zemrës sa nuk do të kisha nevojë për ndonjë shpjegim tjetër për të kuptuar se kamarierja e bukur e tipit grek në Tiranë ishte gjermane.

Ishte vetëm një hap i shkurtër për të arritur në përfundimin se në Shqipëri nuk kishte femra “fallxhore”. Edhe pse të gjithë me të cilët kontaktova gjatë gjithë ditës bënë çmos për të më shpjeguar se shqiptaret nuk kanë asnjë arsye për t’i pasur zili motrat e tjera evropiane në asnjë mënyrë : kur janë të pamartuara, asgjë nuk i detyron të bëjnë jetën morale, të vyshkur të një shërbëtoreje të vjetër; kur janë të martuara, kanë të drejtë t’u buzëqeshin pak të tjerëve sesa të dashurit të tyre dhe si një shenjë shumë e veçantë kulture, përmendej se në Shqipëri është një vajzë e re që është vërtet vajzë, në prag të zhdukjes.

Por pavarësisht gjithë këtyre historive, askush nuk dukej i gatshëm të më prezantonte me gruan, vajzat, motrat apo të afërmit e tjerë femra, për të cilat thuhej se të gjitha kishin udhëtuar në një vend të largët në atë kohë.

Nëse nuk do të kisha pasur mundësi të njihja Ikbal Çikën, gruaja shqiptare do të kishte mbetur një mister i përjetshëm për mua. Ikbal Çika është gazetarja e parë dhe e vetme në Shqipëri dhe gjithashtu gruaja e parë myslimane në vend që refuzon të mbajë ferexhenë. Ajo është një vajzë e vogël brune, plot energji, e cila në shikim të parë shihet se është shumë më e aftë me stilolaps sesa, le të themi, me gjilpërën.

S’kaloi shumë kohë, Ikbal Çika më shpjegoi se të gjitha gjërat që nuk më kishin thënë për gratë shqiptare ishin marrëzira. Megjithëse ligjet moderne shqiptare hapin dyert e pothuajse të gjithë sektorëve për gratë, ato nuk kanë të drejta politike – vendi po përjeton një regres të ngjashëm me atë të Turqisë dekada më parë, gjë që e bën të pamundur emancipimin e grave. Përveç mësueses dhe infermieres, në Shqipëri janë edhe disa nëpunëse civile, një mjeke, e cila noton në flori, sepse një mysliman paragjykues nuk lejon që gruaja apo vajza e tij të kontrollohen nga një mjek mashkull dhe më pas, Ikbal Çika. Këto femra shqiptare zakonisht janë rritur jashtë vendit, prandaj nuk janë “objekte” si femrat shqiptare në përgjithësi. Por ato nuk janë të mjaftueshme dhe as të pavarura sa për të krijuar një lëvizje të grave shqiptare. Disa burra, si Nebil Çika, vëllai i gazetares së vetme femër në Shqipëri, janë përpjekur t’i ndihmojnë për këtë, por edhe kështu lëvizja e grave shqiptare u mbyt që në fillimet e saj.

Nebil Çika, i cili u përpoq të krijonte një lëvizje të grave shqiptare, lexon Evën. — Burimi : EEVA, 1 dhjetor 1935, faqe n°10

Nga i njëjti burim kam dëgjuar – e dija edhe më parë – se shqiptari është mendjemadh dhe nga mëndjemadhësia është i lumtur të martohet me një grua që ka studiuar. Por pas martesës, ai dëshiron që gruaja e tij të bëhet një “objekt” që nuk tregon shumë pavarësi në rrugëtimin e jetës së tyre së bashku.

Çfarë bën atëherë një shqiptare në shtëpi, pasi nuk shihet kurrë jashtë ? Jo të gjithë kanë fëmijë të vegjël për t’u kujdesur ose punë bujqësore – ju siguroj se një shqiptar mund t’i bëjë ato gjëra me duart e veta, pavarësisht nga vjetërsia e tij e devotshme. Në përrallat popullore shqiptare thuhet se dredhin cigare. Duhani shqiptar është i këndshëm për t’u pirë dhe i lirë për t’u blerë. Për tre marka finlandeze ju merrni njëzet cigare të ambalazhuara bukur dhe me aromë. Gratë e familjes kalojnë ditë dhe mbrëmje të gjata duke përgatitur këto cigare, plotësisht të pavetëdijshme se sa faktor i rëndësishëm janë ato në industrinë shqiptare të duhanit. Ndërkohë, kryefamiljari i së njëjtës familje ulet në pragun e derës, duke nxjerrë shtëllunga tymi nga llulla e tij besnike. Dhe, sigurisht, duke bekuar faktin që ai ka Kuranin për ta mbështetur, në emër të të cilit mund të endesh me dembelizëm në 1935 dhe të kalosh ditë vërtet parajsore…

Jeta e përulur e një gruaje shqiptare mund të mos jetë aq e patëmetë sa i duket një nordiku, por po, të dashur miq, gjëra të mrekullueshme duhet të ndodhin në tokë përpara se ëndrra jonë më e madhe të jetë të jemi shpëtimtarja e një burri shqiptar.

Burimi : EEVA, 1 dhjetor 1935, faqe n°11

At Anton HARAPI para gjyqit komunist:

“MOS HARRONI JU,

QË UNË JAM SHQIPTAR !”

“ÁT ANTON HARAPI O.F.M.

ASHT MENDJE DIALEKTIKE,

QI SHKRUEN KRYARTIKUJ ,

NDËR TË CILLTË DISA JANË KRYEVEPRA.

DIJA E THELL, ARSYETIMI I LIDHUN, ANALIZIMI I HOLL, STILI I PESHUEM, DALLOJNË GJITHË SHKRIMET E TIJA.

MUND TË JETË I THATË, I FTOFTË,

POR

AI ASHT I DREJT’ E I PAFAJSHËM.”

                                                                                     Don Kolec PRENNUSHI

(Hylli i Dritës, 1936, fq. 583.Shkoder)

NDERIM  PËR  BINDJET  E  TË  TJERËVE

Më falni për guximin: Due të përballoj çeshtjen ma delikate në jetën Shqiptare.

Kush e kishte zanë besë?.. Antagonizmi fetar qiti kryet dhe mizorisht u fut edhe ndër ateistët e ditës. Egërsitë e bame në Jug, midis djelmënisë shqiptare, vetëm pse muhamedanë e kristianë, janë fakte që nuk lanë me luejtë, por janë prova të tmerrshme për jetën tonë fetare, shoqnore e kombtare.

Përsa di unë deri më sot, kjo çeshtje kurrë nuk kjé përballue kjartë e mirë, sa herë kjé kallë, menjëherë edhe kjé mbulue si gaca nën hi. T’i mbetët hatri kujt të duejë, unë due me e thanë mendimin tem haptas; marrë në shumicë, muhamedani shqiptar asht fanatik, ortodoksi fanatik, katoliku fanatik, e këta jo për besim, se sa për inat e për parti. Ndër çastët ma të vështirë të jetës sonë kombtare, njëmend se shpëtuem format e bashkimit shoqnor e të qetësisë ndër elementa, porse në fund të punës mbeti një tharm, një fond rryme e partie, sa me të trembë e demoralizue.

Tue prekë me dorë plagën, vjen pyetja: A do të mund të rrojnë në qetësi tre elementat fetarë ndër né? Ateistët me të gjithë skeptikët, indiferentët, natyralistët, aventurierët e oportunistët, thonë se jo: Né shqiptarët nuk mund të rrojmë të qetë, as nuk mund të formojmë shtet, për pa i zhdukë të gjitha besimet, pse besimi i shqiptarit asht shqiptarizma!

Këta shpresoj t’i përballoj njëherë tjetër, këtyne tash po u thom vetëm se Shqipnia nuk asht vend i pa Zot; e se shqiptarët as nuk janë, as nuk duhet të jenë të patënzonë.

Fjalën këte herë e kam me besimtarët e tre elementave.

Pa kontenstim né jemi një komb, një shtet e një popull me një shpirt, me një gjuhë e me një histori, e po të ishim edhe të një besimi, patëm me kenë edhe ma të bashkuem, ma homogjen, dhe as nuk patëm me bjerrë mund e kohë për t’u kuptue ndër shumë punë. Por fakti asht ky, se né jemi pra muslimanë, ortodoksë e katolikë, e si të tillë duem të rrojmë në një harmoni vllaznore. Unë thom se për këte punë nuk asht nevoja me shue besimet, pse po të duem, mund të rrojmë vllaznisht, sikurse kemi shembullin ndër sa shtete të tjera të qytetnueme.

Pra, tezën time e vé kësodore: Shqiptarët, po të jenë vërtetë të qytetnuem e nacionalistë të sinqertë, besues edhe përnjëmend në një Zot të vërtetë, nuk ka se si të mos rrojnë vllazënisht shoq me shoq; përkundrazi, derisa të mos kenë kulturën njerzore në shpirt, ndërgjegjen kolektive kombtare, e derisa t’u mungojë kultura fetare, ata kanë me kenë të damë e të përçamë, jo pse janë tri besimesh, por pse nuk kanë bazat e jetës shoqnore, kombtare e fetare.

            PENGIMI I MADH: FANATIZMI

Pengim i madh për jetën shoqnore, pra, për qetësinë e vllaznimit tonë, asht fanatizmi, i cili asht një turp për personin, turp për besimin të cilit i përket personi e turp për jetën shqiptare. Besimi që mbahet për pasion, pra me fanatizëm, nuk asht besim i arsyeshëm, as faktor i jetës; ai nuk nalton por poshtnon, e ma tepër rrënon se sa trajton.

Besimi në një Zot të vërtetë, Ati i të gjithë njerëzve, nuk do ta shtojë antagonizmin, por do ta pakësojë; besimi do ta zbusë njeriun për ndjesi e jo ta egërsojë, do t’i rregullojë prirjet e instiktit, ndër të cilat asht egoizmi, që don të justifikohet me shkakun e besimit.

Këtu asht nevoja ta dalloj njeriun fanatik nga njeriu me karakter: Të dy ngulin kambë për një bindje të vetën, të dy tregojnë fuqinë e vullnesës deri në kulm, por me këte ndryshim, se njeriu me karakter ngul kambë për një parim të arsyeshëm, ndësa fanatiku don t’i rrijë asaj së vetës arsye e pa arsye: Njeriu me karakter tregon një zotësi morale, ndërsa fanatiku dëshmon një dobësi personale, pse ai, edhe po ta shohë të paarsyeshme atë të vetën, nuk asht i zoti ta mundë pasionin dhe egoizmin; brutalisht mund të jetë i fortë, por njerëzisht asht i ligësht, karakteri moral ka caqet e arsyes, fanatizmi nuk ka cak, ai të verbon, të shtyn deri në vés e në egërsi. Fanatizmi asht antinjerëzor, prandej edhe antifetar e antishoqnor.

Pra, për të rrojtë vllaznisht nuk asht nevoja të hjekim besimin, por kusht i parë asht të hjekim fanatizmin në besim.

Shqiptari mund të zbutet tue marrë kulturën vërtet njerëzore, kulturën e shpirtit, domethanë nuk mjafton të ketë sjelljen e mirë, paraqitjen e njerzishme, format e përshtatshme, mënyrët e hijshme, e në shpirt të rrijë i egër, por duhet të jetë edhe përnjëmend në veté, ashtu si mbahet e duket përjashta, atëherë ka me u ba i zoti të rrojë në harmoni me vllaznit e vet shqiptarë të çdo kondicioni shoqnor edhe të çdo besimi.

Ngjitas me kulturën njerzore, shqiptari do të marrë kulturën fetare. Kaloi koha që ta mbajmë besimin pse na e kanë lanë të parët, pse ashtu e kemi gjetë, pse besojnë të tjerët, ase për një çdo tjetër arsye të jashtme sot duhet të dijmë çka të besojmë dhe pse të besojmë lypet ta justifikojmë; nëmose para vetés, besimin tonë. Por nuk mjafton kaq: Besimin nuk do ta mbajmë as për etiketë, as për një gja vetëm teorike; besimi duhet të jetë faktor i jetës; parimet e besimit duhet të përftojnë në bindje të plotë, ndjesi të gjalla, lëvizje, shprehje, fjalë e punë, drejtue në një sistem jete. Kjo domethanë kulturë fetare.

TË  RROJMË  SHOQNISHT  E  VLLAZNISHT

Jo se kërkohet prej shqiptarëve kristjanë e muslimanë të jenë të gjithë Shenjtën e Peigamberë, por po deshëm të jemi komb e shtet, lypet me doemos të jemi në atë shkallë kulture njerëzore e fetare, sa mjafton të rrojmë shoqnisht e vllaznisht.

Pa kulturën njerëzore, nuk jemi pjekun të rrojmë si njerëz e si shokë; pa kulturën fetare, besimi nuk na formon për jetë, por ma tepër na pengon.

Kam pa muslimanë dhe kristjanë që me vetmohim mbërrijnë deri në heroizëm për të mbajtë ramazanin e kreshmët, por prejse nuk e kanë kulturën fetare, ata me atë vepër, sado heroike, nuk shfaqin një madhni shpirtnore të cilën nuk e kanë, pse qëndresa e tyne, të shumtën e herës, bazohet, thjesht, në një zakon, në një traditë, në një moskuptim të jetës fetare që e zhvleftëson motivacionin edhe veprën e tyne.

Një kusht tjetër që rrjedh prej kulturës së shpirtit, asht nderimi për bindjet e të tjerëve. Po t’ia bajmë dignozën shpirtit të shqiptarit në skajin ma të fundshëm, kemi për të gjetë këte fenomen të çuditshëm: Kush nuk mendon si unë, thotë, ai asht kundërshtari im. Ky paravendim antishoqnor shfaqet jo vetëm në lamën fetare, politike e shoqnore, por edhe deri në lamën ditunore.

Më ka ra rasti për vjetë e vjetë të marr pjesë ndër shoqni, mbledhje, nisma e shkoqitje çeshtjesh ndër shqiptarë, edhe do të thom se, me pak ndryshime e me forma ku ma shumë e ku ma pak egoiste, si ndër njerëz me shkollë, kam gjetë e prekë me dorë se mjaft me tregue kush një mendim a parim të kundërt apo edhe të ndryshëm, për me u shikue shtrembët e me u ba shenjë antagonizmi e luftimi.

Shkakun e këtij fenomeni të paarsyeshëm prap e gjejmë në gabimin trashanik, pse shqiptari edhe po të mbahet se ka kulturë, kujton se me ndjekë arsyen e një tjetri, asht dobsi. Historia e djeshme e trysnia e sotshme na e vërtetojnë këte përbindësh të individualizmit egoistik.

Për të rrojtë vllaznisht nuk lypet të mendojmë të gjithë me një kokë, as nuk kërkohet të kemi të njejtat parime ase të jemi të pagabueshëm, por medoemos duhet t’ua njohim të tjerëve të drejtën e arsyetimit e të bindjes, por në atë mënyrë si kërkojmë që të tjerët të respektojnë mendimet tona. Do ta dijmë se secili njeri, edhe pa dashtë, mund të ndjekë një rrugë a një parim të gabuem, prandej, sikurse nuk duem  të na përbuzë kush né edhe po t’ jemi gabim, ashtu as né mos të përbuzim askënd. Themeli i shoqnimit, prandej, edhe i harmonisë shoqnore midis shqiptarëve, qofshim edhe besimesh së ndryshme, asht në mbajtjen e sinqertë të parimit: Mos i ban kujt, shka nuk don me ta ba kush ty; banu të tjerëve si kërkon me ta ba ata ty. As në këte pikë besimet nuk pengojnë, por e kanë detyrë të ndihmojnë.

SHKAQET  E  DASISË

Mbasi vumë kushtet pa të cilat nuk ka si mbahet jeta shoqnore e fetare, vijmë ndër parime: E parimisht secili besim ka dogmat e veta, por dogmat nuk ndrrojnë, prandej, sikurse besimet janë të papërshkueshme me njeni-tjetrin për shkak të dogmave, ashtu besimtarët, në themel të dogmave, nuk kanë si afrohen e puqen njeni me tjetrin.

E ja se dasia asht e detyrueshme, shqetësimi i domosdoshëm. Nuk ka si shkohet jeta vllaznisht! Kështu arësyetojnë ata që besimet i kanë ferrë në sy!

Problemi vërtetë asht i vështirë, por  zhvillimin e vet e gjen të plotë ndër tri parimet që janë: 1. Intoleranca dogmatike, 2. Toleranca shoqnore-qytetare, 3. Toleranca shoqnore-politike.

Nuk e kemi shqip fjalën tolerancë, por i afrohet kuptimit me bartë, me durue, si bie fjala na durojmë e bartim (kemi tolerancë) kur na fyejnë fëmijtë, i dejuni, i marri, i gabuemi, por nuk barim, as nuk durojmë kurrsesi (jemi intolerantë) kur ndokush me të mendueme na merr nderin.

Parimisht lypet ta kemi e ta mbajmë intolerancën teorike-dogmatike, due me thanë që në punë të besimit secili ta mbajë bindjen për atë dogmë që ndërgjegja ia urdhnon për të drejtë, as mos të durojë t’i thotë tash zi e tash bardhë një parimi, të cilin e ka për ideal të parë.

Intolerancë! Fjalë e fortë, fjalë që nuk baret as nuk durohet, pse nuk ban as nuk duron as sa të zitë e thoit. Fjalë që me të parën përshtypje tregon fanatizëm, mentalitet të ngushtë, regres, mosafrim me kurrnjë mënyrë. Por edhe fjalë e sinqertë e arsyeshme, e drejtë: E vetmja fjalë e mënyrë për me zhvillue problemin shoqnor-fetar.

Ja edhe arsyeja e thanies sime: Një besimtar, i cili lavdohet se besimi i tij asht i vërtetë, po nuk desh me mohue veten edhe besimin e vet kundrejt një çfardo kredoje tjetër, do të përgjegjet me një “jo” kategorike të preme.

Indiferenti fetar, prejse ai vetë nuk mban kurrnjë besim përnjimend, thotë se besimet janë njënjë të vërtetë, si t’ ishin besimet etiketa e kostume të ndryshme, të cilat vlejnë njënjë për të plotësue një nevojë të jetës. Po kjé si njëna dogëm tjetra, edhe pse të kundërta, atëherë asht njënjë si e vërteta si e kundërta, atëherë Zoti asht “hartuesi” i gabimit, i rrênës, dhe i përçamjes.

Duen me thanë se kjo intolerancë dogmatike nuk baret, nuk durohet në një shtet, në një popull, pse asht tepër refraktare, e ngushtë e fanatke.

Lëne, e për njëherë ashtu po e zamë, edhe po i vemë për bazë të kundërtën, due me thanë tolerancën dogmatike. Në këte themel, bie fjala, Krishti kjé a s’ kjé Zot, Muhamedi kjé a s’ kjé Profeti i Zotit, në këte rast për mue do t’ ishte një për një; unë bart e toleroj të thohet në daç kështu, në daç ashtu: Si Krishti e Muhameti të kenë pasë punë me Zotin, si të kenë punë me djallin, si të kenë kenë hipokritë e mashtrues, si të kenë kenë të ndershëm e të drejtë.

Kush nuk e sheh këte dobësi mendore a morale? Njeriu, të cilit i vjen era njeri, mosbindjen kurrë nuk e tregon për bindje dhe atë për çka asht i bindun se asht gabim, kurrë nuk e pranon për të vërtetë. Kjo nuk asht vetëm një detyrë e fetarit, por një detyrë e secilit njeri të ndershëm e të arsyeshëm.

Në emën të së vërtetës, pra, e për hir të sinqeritetit: Luftë çdo gabimi, kudo që t’a gjejmë, edhe ndër kërkime shkencore, edhe ndër interpretimet e dogmave.

Për këte intranzigjencë ideale, shpirtnore, teorike jemi të paditun na besimtarët, sidomos na katolikët, ndësa këte intolerancë e gjejmë edhe ndër njerzit e ditunisë, të artit e politikës, për shka u përket parimeve të tyne. Këta, e dijmë të gjithë, se as sa çon miza në krah nuk lëshojnë në sistemin e vet porsi bazë.

Këte po e thomi në lamën parimore e ideale, pse mandej tjetër gja asht praktika si për shkencëtarë, e si për besimtarë.

NJË  FORMË  E  INTOLERANCËS:  POLEMIKA

Në formën e intolerancës asht polemika, e cila po kjé serioze, ditunore, e paanshme, e bashme ndër sfera të nalta, vërtetë ndrit, nalton e trajton. Rrallë më ka ra me pa ndër shqiptarë polemikë pa pasion. Me nivel kulture njerzore e fetare që kemi, thom se polemika nuk asht për né. Edhe po patëm arsye e të drejtë në çeshtje,  kurrë nuk kemi arsye e të drejtë të kapërcejmë caqet e njerëzisë, të shajmë shoqi-shoqin, të përdorim rrênën, të falsifikojmë historinë, të shtijmë në punë motive të ulta, të polemizojmë me pasion.

Tjetër mandej asht toleranca shoqnore, qytetare, praktike. Nëpër këte parim, na dallojmë kjartë se tjetër asht gabimi e tjetër gabuesi, tjetër asht përsoni e tjetër asht vepra: Personin e falim, veprën e gabueme e dënojmë; këté e mënijmë; atë e bartim, këté nuk e durojmë. Ky asht parim bazë që na shoqnon: Me kurrnjë gabim as kompromis as shoqni, por me të gjithë atdhetarët edhe të jenë të gabuem, afrim, dashni, vllaznim.

Natyra na mëson këte parim: Ajo me gjithë ndryshime e kontraste, e patrandshme  mban një harmoni të çuditshme; jeta njerzore na imponon: Si, bie fjala, ndër né të marrunit me ndoré, besa, mikpritja, kjé se shumë herë e mbrojmë si fajtorin si të pafajin.

Këte shoqni që na mëson natyra, na imponon jeta; po njëkëte na urdhnon besimi, cilido të jetë. Shpirti i shqiptarit, me gjithë besimet e ndryshme, e ndien fuqishëm se një i njëjti Zot i vërtetë asht Zoti i muhamedanëve, Zoti i ortodoksëve e Zoti i katolikëve. Në saje të një Zoti, Babë i mirë, i drejtë për të gjithë, na jemi vllazën, pse jemi të gjithë bijtë e një Zoti që na ka falë. Pra, Zoti i të gjithë néve, e na të gjithë të Zotit. Në themel të këtij imperativi na jemi një. Ja, pra, se kurrgja nuk vllaznon ma fort se Zoti.

Zoti asht visari i përbashkët i të gjithë Shqiptarëve pa ndryshim.

Në themel të këtij parimi rrjedh toleranca fetare, e cila mbështetet në kuptimin e kjartë: Muhamedani i biri i Zotit, kristjani i biri i Zotit, pra, vllazën; mbështetet ndër ndjesi të sinqerta : Porsi vllai për vllain të ndjejmë njeni për tjetrin; mbështetet në nderimin reciprok për bindjet fetare të shoqi-shoqit: Për kurrnjë arsye nuk kemi të drejtë të përbuzim kënd; porsi me të drejtë kërkojmë të na kuptojnë, ashtu kemi detyrë t’i kuptojmë të tjerët. Kjo tolerancë fetare kështu e naltueme deri në fisniki, sa asht e bukur, aq asht e vështirë. Kush e ushtron këte asht me të vërtetë i madh. Toleranca qytetare – shoqnore e gjenë plotësimin e zbatimin e vet në tolerancën shtetnore-politike. Statuti themeltar i njeh e i respekton njëpërnjë të tria besimet në Shqipni; shteti njëmend asht afetar, d.m.th. asnjanës, por jo antifetar, as ateist, as indiferent; shteti shqiptar e njeh Zotin, por nuk anon për kurrnjë besim ma fort se për tjetrin; hartuesit e Statutit u shtynë deri në ma të naltën shkallë të lirisë e të të drejtave të besimit: Ata pranuen tri besimet në themel të barazimit të plotë; para shtetit e zyrtarëve të tij nuk ka as ndryshim, as pengim ndër të drejta të kurrnjë elementi; të gjitha ligjët, masat, vendimet dhe mënyrat zyrtare synojnë aty: Të forcohet e të sigurohet sa ma mirë qetësia fetare në Shqipni. E tanë puna mbetët ndër zyrtarët, sa ata punojnë apo jo me shpirtin e këtij parimi e me drejtësi.

Pra, për me mbajtë qetësinë midis elementave fetarë: 1. Duhet të kemi për bazë të vërtetën kundrejt parimeve. E vërteta nuk lot: Intoleranca teorike-dogmatike; 2. Duhet të kemi dashninë e sinqertë midis përsonave: Toleranca shoqnore-qytetare; 3. Duhet të mbahët drejtësia me ndërgjegje ndër ligjë e ndër zyrtarë: Toleranca shtetnore-politike.

Arsyeja e këtyne udhëzimeve asht kjo: Na duhet të rrojmë së bashku, jo si përdhuni, por me vetëdashje; këte punë do të na e thotë mendja, do ta duejë vullnesa, do ta ndjejë shpirti; mendjes do t’i flasë e vërteta, vullnesën do ta vendosë e drejta, ndjesitë do t’i shtyjë dashunia. Toleranca qytetare asht një virtyt, për ushtrimin e të cilit krejt njeriu, ndër të gjitha fuqitë kryesore do të jetë i prekun e i tërhjekun. E tanë puna asht këtu: Me dijtë me kenë të zotët ta bartim shqiptarin, jo si të huej, por si vlla.

Kështu, pra, nuk janë besimet ato që e shqetësojnë jetë vllaznore në Shqipni, por gabimet, pasionet e padrejtësia e besimtarëve shqiptarë janë ato që krijojnë çeshtjen fetare në vendin tonë.

PENGESA  QË  DUHEN  KAPËRCYE

E mjaft me teori. Kush don, ja ka marrë vesh me kaq, ja nuk ka me marrë vesh kurrë. Tash të vijmë tek praktika. E praktika asht kjo: Me muhamedanët nuk bahet, ortodoksët janë grekomanë, katolikët janë italofilë. Kështu që nuk mbetet kush shqiptar, as nuk mbetet kund shpresë për Shqipni; kështu nuk bajnë për Shqipni as Ismail Qemali as Bajram Curri pse janë muhamedanë, as Gërmenji as Negovani pse janë ortodoksë, as Gurakuqi as Ded Gjo’Luli, pse janë katolikë; kështu kemi ardhë ndër përfundime qesharake e do të vemi ndër konsekuenca rrënimtare!

Për të rrojtë vllaznisht na shqiptarët do t’i mbajmë, thamë, disa kushte, do t’i vendojmë disa parime, por edhe do t’i hjekim disa pengesa.

1.Pengesa e parë, për shërimin e kësaj plage të kobshme që e shqetëson jetën ndër shqiptarët, asht gabimi i madh i disa udhëheqësve të cilët duen ta mbulojnë edhe ta mohojnë plagën, e cila, mjerisht, ekziston dhe do të shkojë në gangrenë po nuk u shërue me dorën e një kirurgu të aftë e të ndërgjegjshëm. Çka asht gabim e kalbësinë, fanatizëm e pus, ves e dobësi, lè të qitet në shesh, lè të thohet kjartë, pa ia shikue hatrin askujt.

Pse ta mohojmë? Një pjesë e mirë, muhamedanë a kristjanë, ortodoksë e katolikë nuk shikohen me sy të mirë; një antagonizëm shoqnor qendron në mes tyne; ata nuk kanë mbërrijtë endè t’i rregullojnë relatat fetare, shoqnore e civile që do të kenë.

Duhet ta pohojmë botnisht, se për mungesë kulture jemi këtu. Ky do të jetë hapi i parë i përmirësimit: Ta njohim e ta ndiejmë sa duhet këte plagë shqiptare.

2.Me e shikue hollë, aty ku duket se ndeshen muhamedanë e kristjanë, nuk hyjnë në lojë parimet dogmatike; ato populli nuk i din, as nuk i merr aq në kujdes; sigurisht as për hatër të Krishtit, as për hatër të Muhamedit sot nuk ban kush parti as nuk ngre ngatërresa.

Shkaku i parë do të kërkohet ndër faktorë historikë, ndër tradicione mënie midis elementave; na trashiguem ekzaltime, përbuzje, paragjykime e zemërime kundrejt shoqi-shoqit; me këta lindim, me këta rritemi, me këta edhe vdesim. Vetëm koha e kultura mund të na çrranjosë. Do të kalojë edhe ndonjë brezni që muhamedani ta harrojë tradicionin e të parëve, ta zhdukë krejt idenë “kaurr”, ashtu për një predispozicion të bamë petk, si kristjani i sotëm edhe i nesërmi kenë e pa kenë për çdo punë që nuk i bie për shtat, ka me kujtue e me u ankue: Po më bahet e padrejtë pse jam ortodoks, pse jam katolik. Me atë masë që të marrim kulturën e shpirtit e të hjekim shkaqet e pretekstet, po me atë masë kanë me u dyndë edhe këto rê të helmueme.

FAKTORI  PSIKOLOGJIK

            1.Edhe faktori psikologjik ka të bajë shumë me këte dasi shpirtënsh. Shqiptari si tip asht madhështor. Ai ndien për vete edhe përtej se duhet. Mirëpo kjo veti instiktive që kohët e kalueme ndihmoi shumë për me shpëtue shpirtin, gjuhën, zakonet e traditat tona, nëse kjé fat i madh asohere, sot, për jetën tonë kombtare mund të bahet rrezik i parë. Kam pa e shoh përditë shqiptarë edhe me kulturë, të cilët nuk janë të zotët të çveshen prej vetës së vet, ata e dijnë fare mirë çka do me thanë jetë e përbashkët e jetë individuale, i kuptojnë kjartë kontrastet e sakrificat që lypen për me u kapë me jetën e vërtetë shoqnore, megjithëkëte, hir e pa hir, duen të bajnë të vetën; duen vetëm ata me kenë të mendshëm, ata gjela që këndojnë. E po gjetën injorantë, trashamanë, hipokritë, servilë, fanatikë, po edhe njerëz në të mbarë e pa të keq, more t’i shfrytëzojnë pa dhimbje, pa shpirt, edhe ngrehen kapadainj, udhëheqës, pionjerë a shka po di unë.

E ja klanet, partitë prej nga rrjedhin dasitë e kontrastet shoqnore: Hallet shqiptare. Këta njerëz të besueshëm, mandej, si ta kenë ba një grimë pozicion me taktikë vërtetë djallëzore, sa herë t’u nevojitet, mjaft ta prekin  apo sa ta çekin sustën e besimit, se janë gati një turmë për t’i ndjekë; e ja, se me njëherë qiti krye çeshtja e besimit ndër shqiptarë me mëni, me shpifje, me dasi, grindje e luftime.

Ku asht faji? Sigurisht nuk asht zelli i besimit, por asht zekthi i egoizmit. Unë, së mbrami, nuk i ve faj fare muhamedanit apo kristjanit pse asht fanatik; ai nëmose asht i sinqertë; fajin e parë pse shqiptari ka mbetë fanatik e ka hoxha, prifti a popi, këtyne – po nuk patën vetë aq kulturë njerzore edhe fetare, sa me u dalë për vete e me ua dhanë të tjerëve – u do hjekë e drejta të mësojnë. Por fajin pse fetari e ushtron fanatizmin e ka ai liberali universitar, i cili, që me sa macja e qeni, nuk e beson as Krishtin as Muhamedin, por formon klane për Dinin si për Fenë e Krishtit, jo pse i intereson Dini a Feja, por pse me atë formë – gjen kush e ndjek për me kenë ai në krye. Derisa të mos zbulohen e të mos qiten sheshit këta njerëz të rrezikshëm nuk ka qetësi në Shqipni!

INTELEKTUALË  TË  KACAGJELUEM

1.                Prapë fjalën e kam me gjysmakët, intelektualët e kacagjeluem; Çeshtja e besimit ndër né nuk studjohet si duhet e sa duhet. Me një lehtësi të pandërgjegjëshme i bihet nëpër té, merret nëpër kambë, shahët e poshtnohet njeni a tjetri besim. Nuk do, nuk di ose nuk del kohë me e studjue thëmelisht çeshtjen e besimit, nuk ké të drejtë me folë, as me dhanë gjykim. Po fole në këte rast, ké qitë tharmin e shqetësimit, jé atentator i vllaznimit, i rrezikshëm për besimin e për shtetin; sikurse do t’ ishem unë mizor po të jepja receta baresh vetëm pse diku kam lexue diçka apo i kam pa ndër reklama fletoresh.

2.                Ambienti, dispozitat atavike të trashëgueme, shpirti refraktar, botkuptimi i ngushtë, rritja familjare mbrenda një rrethi plot paragjykime e sa shkaqe të tjera këso dore bajnë që, përgjithësisht, muhamedani shqiptar disi e ndjen veten ma afër muhamedanit, ashtu ortodoksi afron ortodoksin, katoliku katolikun; këte e sheh dhe e njeh ma shumë se të vetin, ndërsa atë tjetrin e mban si të huej. Nuk asht besimi që ia detyron këte sjellje, por asht shpirti i klanit antishoqnor i paformuem që e shtyn të rrojë me vllaznit e vet si me të huejtë. Fakti asht se jemi të formuem kështu; detyra e sejcilit asht të naltohemi mbi vetén e mbi klanin e rrethit tonë e të kapemi  në jetën e vërtetë shoqnore. Mos të më thotë kush se nuk asht e vërtetë, se unë jam tue e teprue; shkoni e hyni ndër shtëpia private, ndër rrethe intelektuale e dita me ditë keni me gjetë se po në ketë mënyrë e me këto dispozita bahen mbledhje të përzemërta, sajohen klane, vendosen punë edhe me randësi, as nuk po e çoj ma gjatë për mos me e zbulue të gjithë vobeksinë e shpirtit tonë të kufizuem.

3.                Mos t’i lavdohemi shoqi – shoqit për atdhetarizëm, për kulturë e për kontribute, as mos t’ ua vejmë kandarin mungesave e dobësive të njenit e të tjetrit element, pse sejcili element ka kontributet e veta e ka edhe dobësitë ndër besimtarët e vet; mos të lavdohet kush se porsi element asht ma shqiptar se tjetri! Superioriteti i besimtarëve, edhe në lamën atdhetare – kulturore, do të tregohet me fisnikinë e ndjesive, me naltësinë e jetës, me zemër të gjanë e me zotësi për ta mundë të keqen me të mirë. Nuk asht numri as pasunia që e ban superioritetin kulturor e kombtar, por personalitetet që me cilësitë e nalta morale e me zotësi ditunore janë ata, që bajnë pikën e gravitetit në një popull. Derisa të jenë kush që kujton se myslimanët shqiptarë janë Shqipnia, apo se vetëm kristjanët janë nacionalistët e vërtetë, nuk kemi bashkim kombtar, nuk kemi jetë vllaznore, na jemi thikë e brisk.

4.                Historia asht histori, dhe do të mbetet histori! Jeta e Krishtit e vepra e krishtënimit, si dhe jeta e Muhamedit e vepra e muhamedanizmit janë të dokumentueme botnisht. Na shqiptarët as nuk mund t’ ua hupim, as nuk mund t’ ua shtojmë dritën, as hijet dy besimeve. Ashtu edhe historia e ortodoksisë dhe e katoliçizmit nuk ka mbetun vetëm te né shqiptarët.  Prandej, historia ja mos të prekët aspak, ja nuk ka kush të drejtë t’a falsifikojë e t’a sajojë vetë, për pa shkaktue zemërime, shqetësime e polemika, që nuk ndërtojnë, por prishin e rrënojnë.

5.                 Mos të rrijmë tue njehsue e tue theksue shka na dallon, por ma fort të ngrehim për shka na bashkon: Na bashkë e kemi një Zot në të cilin besojmë, kemi dhjetë urdhnimet që Ai na ka vue, kemi detyrë morale, shtetnore e kombtare të perbashkëta, kemi historinë, kemi idé, ndjesi, jetesë, zakone, kangë, festa, shpresë, shpirt, interesa, gjuhë e të tjera visare e nevojë, nëpër të cilat ne jemi një në mënyrë të pandashme. Në vend që të shikojmë në çka e ku të ndeshemi, të shikojshim e të anojshim  me kujdes në ate çka përpiqemi. Shumë puna e mirë pat me u ba, shumë qetësia pat me u gëzue!

A nuk mund të përmbahemi pa e vu në veprim atë shpirtin kundërshtar që e kemi në palcë e në lëkurë? Ta kundërshtojmë terrorizmin, imoralitetin, luksin e alkoolin, vesin, dhunën, pasuninë e padrejtë etj., e jo, të kapemi për punë feje. Të na mbushet mendja mirë, se sikurse nuk janë fajtorë myslimanët pse janë shumicë në Shqipni, ashtu nuk kanë ma pak të drejtë kristianët, vetëm pse numri i tyne asht ma i vogël.

TË HUEJT KURRË NUK E KANË DASHTË BASHKIMIN TONË

6.                Të huejt nuk e kanë dashtë vërtetë bashkimin e shqiptarëve; ata si njëherë përherë kanë veprue për të krijue e për të mbajtë në Shqipni një gjendje kaotike, përçamjesh e dasishë, që të dilnin në përfundim se shqiptarët nuk e kanë ndërgjegjën e përbashkët të kombësisë e të shtetit, nuk janë një popull, nuk e ndiejnë sa duhet nevojën e solidarësisë shoqnore! Me mënyra e taktika të ndryshme, për këte qellim shtinë në punë e përdorën sa herë edhe ndikimet fetare.

Vetëm bindja intime e tanë popullit shqiptar në një drejtim të vetëm, tue u naltue  mbi të gjitha brêngat e vështirësitë tona të mbrendshme, vetëm ky hap fisnik do të mund ta përballojë mjaftueshëm këte sulm e këte rrezik.

7.                Këte kontrast jete ndër né e ushqen fort edhe heterogjeniteti i familjes shqiptare. Derisa nana vetë të rritet me një mendësi antishoqnore e t’i rrisë fëmijët vetëm për katër muret e shtëpisë, derisa familja shqiptare mos të shpirtnohet vetë tue marrë poezinë e madhninë e jetës e grueja mos të ketë formue ndërgjegjen për misionin e naltë që ka në familje dhe në shoqni, shqiptarët kurrë nuk kanë për të kenë elementa të aftë për jetën e përbashkët, jo për shkak të besimit, por pse pa pasë edukatën familjare në kuptimin e mirëfilltë të fjalës, né nuk mund të jetojmë si na përket as si person, as si kolektivitet.

Besimtarë, të çdo feje të jeni, në emën të besimit tuej po ju thom: Shtërngonju, se një mision i madh u endèt përpara. Ju për detyrë e ndërgjegje e për urdhën të Atij Zot që besoni, duhet ta shpëtoni Shqipninë, tue u tregue vërtetë vllazën, jo me forma e për dukë, por me bindje e me ndjesi, me sakrifica e me jetë të shkueme në themel të përpjekjeve vërtetë vllaznore.

A e duem një Shqipni me të gjithë Shqiptarët? Të marrin fund njëherë e përgjithmonë fjalët e frazat: Muhamedanët refraktarë! Katolikët antishqiptarë! Ortodoksët grekomanë! Kemi pasë, po, mjerisht, muhamedanë, ortodoksë e katolikë të dobët, dhe kemi pasë e kemi muhamedanë, ortodoksë e katolikë vërtetë shqiptarë, të vërtetë e të mëdhej, por as muhamedani nuk ka arsye të rrijë sherbez, as kristiani nuk do të kujtojë veten të marrun nëpër kambë.

Me gjak të vét e shuguroi Lterin e Atdheut katoliku, ortodoksi e muhamedani: Gjeçovi e Gurakuqi, Çerçiz Topulli e Bajram Curri, Gërmenji e Negovani nuk kanë ndryshim, por janë një në mendim e një në vendim, në vepër e në vdekje. Ata e kryen detyrën e vet, tue e vulosun me gjak atë shka jemi: Vllazën të një gjaku!

Mirditasit e dukagjinasit, kosovari e dibrani, kurveleshasi e kolonjari,  për vjet e vjet hoqën keq me ruejtë të njëjtën gjuhë, të njëjtin shpirt, të njëjtat zakone shqiptare, ngase ata kjenë një në sakrificë e në drejtim, në saje të tyne trashëguem visarët tona kombtare.

Me gjak e ndasi jemi ngopë. Kemi provue edhe se shka asht kthetra e huej. Jemi rysë tashma me të gjitha provat e egoizmit vetjak e kolektiv të partive, dhe kemi pa e prekë me dorë se një popull i përçamë me grindje të mbrendshme asht i gjykuem me mbarue. Rreziku që na rri mbi krye të bjerrim Shqipninë, idealet e interesat që na rrijnë përpara, gjamët e shpirtit shqiptar e aspiratat e të gjithëve për gjithshka asht për të mbarë e të mirë, vlerë e nderë për popullin e kombin, për historinë trashëgim të breznive shqiptare, janë arësye e shkaqe që na imponojnë të lidhemi e të mbahemi nji ballë i çeliktë pa ndryshim besimi, partie, krahine a privilegji. Do të ishte një tradhëti e naltë për brezninë tonë që tashti këtij blloku të çimentuem t’ia ndezim bombën e dasisë me shkëndinë e përçamjeve fetare.

Prite, Zot, që populli ynë besnik e fisnik, për shkak të besimit fetar mos ta ketë ma besimin shoqnor njëni me tjetrin; në vend që të bashkohet më një, të përçahët trish; jo, mos e thantë Zoti që shqiptarët besimtarë, në vend që t’i afrojë dashunia, t’i përçajë mënia, e po njata çka duhet të na afrojë, besimi në një Zot të vërtetë, të na shtijë grindjen e armiqësinë; jo, kurrnjë mos pritshim t’ ia mërrijmë asaj ditë, kur për shkak të dasive, të shkrihemi porsi krypa në uji e të zhduket prej fytyrës së dheut Vatra Shqiptare, mos të jehojë ma ndër kombe zani i Arbnorëve.

TË HEQIM DORË NGA ÇDO NDRYSHK ZEMRE

Sot në këte krizë të tmerrshme besimtarëve të të tré elementave na përket, për hatër të Zotit e të Shqipnisë, të heqim çdo ndryshk zemre, t’i japim dorën shoqi – shoqit  e të vllaznohemi në Atë Zot që besojmë e në Atë Shqipni që e duem me gjithë zemër.

E po e patën detyrë besimtarët një herë, kleri shqiptar, muhamedan, ortodoks e katolik, dhjetë herë ma tepër e ka detyrë të shtërngohët doradoras, e pa vonesë të dalë në lamën e luftimit për t’ ia shpëtue shqiptarit besimin në një Zot, shpresën në një Shqipni.

A sot, a kurrë, të mobilizohemi për Fé e Atdhé!

Ja, ky asht besimi e kjo asht Shqipnia që po na zhduket ndër duer.

Bashkimi i tré klerëve në ketë drejtim e veprim asht leva ma e fuqishme për të sigurue bashkimin e shpëtimin. Nuk shpëton, jo, sot as Xhamia pa Kishën, as Kisha pa Xhaminë, por as njena as tjetra pa Shqipninë.

Të ngrihemi në kambë! Për një Zot të vërtetë për një Shqipni të lumtun, na jemi vllazën!”

Korçë, Korrik 1944.

*Marrë nga libri: “Çashtja e elementavet fetarë në Shqipni”, Tiranë, 1944, fq. 5 – 22.

**Shenim nga Fritz Radovani: Materiali i At Anton Harapit O.F.M., botue në vitin 1944, më asht      dhurue nga Prof. Ndue Zef Toma, i cili e ka redaktue, pa ndryshue asnjë fjalë nga origjinali.

     Nënvizimet janë të Autorit, simbas origjinalit, për të cilin, Ju lutëm, të mos bani ndryshime.

Melbourne, 7 Shkurt 2024. 

AT ANTON HARAPI O.F.M.

(Vepër e piktorit Pjerin Sheldija – bojë vaji)

(5 Janar 1888 – 20 Shkurt 1946)

■“At Anton Harapi ka kenë antiitalian, prandej u zgodh At Antoni në dergatën e

12 prillit 1939, për me u tregue atyne qendrimin e klerit katolik.” At Justin Rrota O.F.M.

■At Anton Harapi e pranoi detyren në Rregjencën Shqiptare (1943) “me kusht: Mos me nënshkrue ASNJË DËNIM ME VDEKJE!”

■Një parashikim i saktë i Tij: “SHQIPNIJA U FITUE ME GJAK; ME GJAK , EDHE PO MBAHET E ROBNUEME. DO TË VIJ DITA E, ME PAQË E DREJTËSI DO TË FITOHET !” (Thanje e At Antonit, para gjyqit komunist në muejn shkurt 1946, Tiranë)

■At Antoni përfaqsonte për gjermanët, mendsinë e një inteletuali Perëndimor, europjano qendror, i formuem në Austrinë e para Luftës së Dytë Botnore, dhe nga ana tjetër, si meshtar katolik, paraqitej virtualisht i paprekshëm prej korrupsionit tradicional oriental e prej bizantizmit aziatik.

■Me 4 shkurt 1944 hyni tek Xhafer Deva, dhe i tha: “Mosni bre kështu, o Xhafer, edhe komunistët janë vllaznit tonë, po a bahet kështu?!” …Dhe prani pushka… “Vllaznit” nuk e harruen! Porsa e pushkatuen, Enver Hoxha njoftoi Titon: “E vrame Patër Antonin!”

■At Antoni refuzoi largimin nga Shqipnia para vitit 1944, dhe mbas, kur Cafo Beg Ulqini i propozoi të shkonte në një streh nga Mali i Zi… “Kam punue per Shqipni e ballafaqas.

Nuk pres shpërblim, por as dënimi nuk ka pse më pret! Bashkatdhetarët e dijnë se kurrë nuk i tradhëtova, me ta vuejta, për ta punova, me ta qindrova. Me ta edhe do t’ vdes!”

■“Shpirtin Zotit, trupin Tokës”… Pikrisht asaj Tokë Amtare, për të cilën u ba flij…

Edhe pse i pat të gjitha mundësitë mos me u ra në dorë komunistëve vllavrasës.

■Drejtë bregut të lumit Lana… Tiranë, 20 shkurt 1946..: Binte shi. Disa gropa ishin kthye në brraka ujë… “Frati hidhte hapat me kujdes, duke ngritur herë – herë kindët e zhgunit, për të mos iu stërpikur nga baltat… Njëni prej ekzekutuesëve e shikoi dhe i tha:

Mos ki dert, o prift, se tek balta ke për të përfunduar!..Frati vazhdoi rrugën dhe ia këthei:

“Atje tek po shkoj, due të shkoj i panjolla, ashtu siç kam kenë tanë jeten time!”…

Shkoi pranë gropës, dhe tha: “I bekoi vrasësit e i fali për aktin që do të kryejnë!”.

■“Ndalnju! Ku véni Burra?!”

■■“Ndalnju! Ku véni Burra?!”

■■■“MOS HARRONI JU, QË UNË JAM SHQIPTAR !”

 ■Melbourne, 2024.