Me rastin e 550 – vjetorit të vdekjes së Heroit tonë Kombëtar dhe 65-vjetorit të shfaqjes së këtij filmi
Ashtu si çdo fwmijw edhe unw, qw nw klasat e para tw fillores mwsova nga prindwrit dhe mesuseset per bwmat e heroit tonw kombwtar, Gjergj Kastrioti, i mbiquajtur Skwnderbeu dhe e njoha atw edhe nga portretet qw vareshin nw muret e klasave tw shkollave ku kam mwsuar. Mbresa te thella mw pati lwnw sidomos tregimi I Fan Nolit pwr kthimin e Skwnderbeut nw Krujw, tw cilin e kam lexuar me kurreshtje tw madhe mw 1945, kur sapo kisha mbushur shtatw vjeç. Nwpwmjet reshtave tw para tw tregimit “Qindra vjet mw parw, kur Shqipwria nxirte vetwm trima dhe luanw…”, pwrfytyroja Skwnderbeun qw futej nw kwshtjellwn e Krujws me pwrkrenaren e tij nw kokwm, fytyrwn e ashpwr me mjekwr e mustaqe tw dendura, sy tw pwrndritur, pazmoren qw i mbulonte gjoksin e ngritur, shpatwn qw i varej deri poshtw kwmbwve kwmbwve, dhe tw wmwn, Vojsavwn që priste me aq mall.
Tw tillw e pwrfytyrja dhe nw vargjet e Naim Frashwrit :
”Krujw, o qytet i bekuar,
Prite, prite Skwnderbenw,
Që qw po vjen si pwllumb i shkruar,
Tw shpwtojw mwmwdhenw…”.
Por, sado qw fantazia ime prej fwmije kishte krijuar njw trajtwsim tw ndezur pwr heroin tonw kombwtar, unw mbeta i magjepsur, kur pashw filmin sovjeto-shqiptar “Skwndwerbeu”. Portreti i mishwrur nga interpretimi i aktorit tw njohur sovjetik, Akaki Horava, me kombwsi gjeorgjiane, kapwrcente $do pwrfytyrim tjetwr timin dhe tw bashkwmoshatarwve tw mi pwr Skwdwrbeun. Madje, edhe kur njw ditw vere tw vitit 1953, e pashw duke dalw nga hotel “Dajti” nw Tiranw, ku sw bashku me trupwn e aktorwve tw tjerw sovjetikw kishte ardhur pwr tw xhiruar pjesw tw rwndwsishme tw kwtij filmi. Dhe kjo, sepse ai atw ditw ishte veshur me rroba tw zakonshme vere dhe ndonwse na kishin thwnw se nw atw film ai do tw luante rolin e Skwnderbeut, sado qw kishte shtat tw lartw e fytyrw si tw gdhendur, prapw e prapw, ishte shumw larg pwrfytyrimit tw portretit tw heroit tonw legjendar, veshur si luftwtar, ashtu si e pwrshkruan mw sipwr Fan Noli…
Por ajo qw na bwri atwherw pwrshtypje, ishte se nw kwtw film, krahas Naim Frashwrit, aktorit tonw tw njohur qw atwherw, dhe disa aktorwve tw tjerw, rolin e Mamicws, motrws sw vogwl tw Skwnderbeut, nw kww film, do tw luante Adivie Sharofi, e njohur deri atwherw si valltare e Filamonisw Shqiptare, nga i cili mw pas do tw krijohej Ansambli i Kwngwve dhe Valleve Popullore. Pwr mw tepwr, sepse Adivia ishte dhe njw nga shoqet e para tw motrws sime, Lilit, edhe ajo valltare e Filarmonisw. Regjisor i filmit, Sergei Jutkjevi$, kishte pwlqyer portretin e saj dhe i kushte besuar kwtw rol.
Dhe ja, mw 28 nwntor tw vitit 1953, në ditwn e Shpalljes sw Pavarsisw, “Skwnderbeu” nisi tw shfaqej, sw pari nw kinematw e Tiranws dhe pastaj tw qyteteve tw tjera tw Shqiprwrisw.
Sw bashku me shumw moshatarw, nuk munda ta shihja kwtw film, as ditwn e parw dhe as nw ditwt e tjera. E kishim shumw tw vwshtirw tw gjenim bileta. Por njw nga shokwt tanw, arriti tw futej nw kinema “17nwntori’ me njw… gjysmw bilete. Dhe para shfaqjes arriti t’i shmangej edhe kontrollorit qw po e kwrkonte edhe nwpwr sallw. Pwr fat të mirw tw tij, u shuan dritat, filmi filloi dhe ai nuk e zgjati mw tutje, aq mw tepwr qw me shtat tw imwt, shoku ynw ia doli tw fshihej midis shikuesve.
Dhe mwrreni me mend kwrshwrinw tonw, kur ne gojwhapur dhe me zili dwgjonin rrwfimin e tij pwr pwrleshjet e luftwtarwve shqiptarw nw muret e kwshtjellws sw Krujws, me pushtuesit barbarw turq, dyluftimet e tyre me shpata, pamjet e Skwndwrbeut, qw drejtonte betejat…
Njw nga shokwt e tjerw u rrek dhe ai tw futej me gjysmw bilete, por nuk ia hodhi dot biletaxhiut… sy$eltwsor. Shoku ynw zuri tw qante, aq sa njw burrw qw po futej nw kinema, i tha kwtij biletaxhiu, qw ta linte se ai ishte…ishte nipi tij. Madje, i la dhe para nwn dorw.
Dhw kwshtu edhe kwtij shoku ia patwm zili, deri sa pas ditwsh, sw bashku me prindwrit, unw dhe im vwlla, Luani, mw sw fundi mundwm të shihnim “Skwnderbeun’’. Dhe zumw tw imitonim atw dhe luftwtarwt e tij me shpata prej druri, duke harruar thuajse krejtwsisht luftwtarw qw kishim parw vite tw shkuara nw filma e huaj, tw para Luftws sw Dytw Botwrore.
U gwzuam qw pamw nw film edhe Adivien, shoqen e motrws sime, Lili,e cila e kishte parw atw mw parw, sw bashku me shoqe tw tjera, si pjeswtare e valleve tw luajtura gjatw xhirimit tw kwtij filmit nw dasmwn e martesws sw Skwnderbeut me Donikwn, rol qw luhej nga aktorja Besa Imami.
Besa , Adivie Sharofi dhe aktorw tw tjerw shqiptarw qw morwn pjesw nw role tw tjera mw tw vogla nw kwtw film, Naim Frashwri, Kadri Roshi, Lec shllaku, Loro Kova$i, Ndrekw Shkjezi, Marie Logoreci, Zef Jubani, Aleko Skali, Sokrat Mio, Mihal Stefa… pas shfaqjes sw tij me sukses tw jashtwzakonshwm, u bwnw shumw tw njohur dhe tw dashur midis qindra mijwra qytetarwve, qw gjatw nwntorit tw vitit 1953 dhe mw pas e panw “Skwnderbeun” nw kinematw e twrw Shqipwrisw.
Gjatw shfaqjes sw “Skwnderbeut” ne, fwmijwt, dwgjuam se nw kwtw film, krahas regjisorit tw njohur sovjetik Jutkjevi$, kishte punuar edhe Viktor Stratoberdha, aso kohe ende student shqiptar pwr kinematografi nw Moskw, i cili e kishte $muar shumw atw…
Nw pranverw tw vitit 1956, kur tashmw ishte regjisor nw kinostudion “Shqiopwria e Re”, u pwrhap lajmi se Viktori ishtw transferuar drejtor… i kinemasw sw Beratit. Arsyeja- sepse kishte mbwshtetur diskutuesit komunistw nw Konferencwn e Partisw sw Tiranws, qw kishin kritikur ashpwr udhwheqjen e lartw, e cila i kishte krijuar privilegje tw mwdha vetws dhe po shkwputej nga masat e popullit, qw jetonte nw varfwri. Ndwr ta kishte qenw edhe Viktori, qw kishte thwnw se nw Konferencew komunistwt e guximshwm dhe tw ndershwm i kishin thyer hundwt Enver Hoxhws.
Para rast tw njihesha nga afwr me Stratoberdhwn, nw shtator tw vitit 1966, kur u ndodha nw Berat. Pwrkoi ato ditw, kur nw kinemanw e kwtij qytetit po shfaqej “Skwnderbeu”. Por tashmw ai nuk ishtw mw drejtor i kinemasw, por… punwtor ndwrtimi. E vwrteta ishte se mw 1963, kishte nisur tw punonte si regjisor i Estradws sw Beratit. Dhe atje, nw njw shfaqje, midis ske$ve tw tjera, kishte pwrfshirw edhe njw ske$, nw tw tw cilin mosrealizimet e planeve tw ndwrmarrjeve, i kishte paraqitur nw formw… qivuresh, qw dwrgoheshin pwr t’u varrosur. Dhe wshtu e kishte pwsuar.
Kujtuam episode tw “Skwnderbeut”…Mw tregoi pwr bashkwpunimin mw Jutkjevi$in, rrwfeu edhe episode gazmore me aktorwt tanw dhe sovjetikw gjatw xhirimit tw filmit. Po nuk e zgjati. Si tw mw kujtonte se tashmw ishte i deklasuar… Disa vite mw pas pwrfundoi edhe burgosur… Pas shwmbjes sw diktaturws emigroi nw Greqi dhe pastaj nw Kanada, ku dhe mbylli sytw pwrgjitnjw. “Kinetografia jonw humbi njw talent tw rrallw”,- do tw shkruante mw pas nw jw libwr kushtur atij, regjisori i shquar, Kristaq Dhamo.
..Po tw kthemi nw shtator tw vitit 1957… Atwherw kur isha student i fakultetit histori-filologji nw Universitetin e Tiranws. Midis studentwve tw huaj u njoha edhe me Galina Tregubovwn, qw vinte tw mwsonte shqipen nga Universiteti “Lomonosov” i Moskws. Mw tregoi se “Skwnderbeu” ishte shfaqur me shumw sukses edhe nw Moskw dhe qytete tw tjera të Bashkimit Sovjetik. Nwpwrmjet tij, qytetarwt sovjetikw ishin njohur me kwtw figurw kaq tw madhe legjendare shqiptare dhe ishin njohur kwshtu mw shumw edhe me atw peridhw kaq tw rwndwsishme tw historisw sw Shqipwrisw gjatw pushtimit shumwshekullor tutk
Kur filmi u rishfaq nw kinematw e Tiranws, e ftova Galinwn ta shihnim kwtw film sw bashku me studentw gjermano-lindorw. ”Keni tw drejtw tw krenoheni me histornw e vendit tuaj, – mw tha njw student gjerman Ervn Levin nga Lajpcigu, qw mw vonw do tw bwhej historian i i vendit tw tij..
Ndonese marrwdhwniet e Shqipwrisw mw Bashkimin Sovjetik, pas vitit 1961, pwr arsye qw dihen, u prishwn, filmi “Skwnderbeu” vazhdoi tw shfaqej nw kinematw shqiptare.
Nw mars tw vitit vitit 1965 ai po shfaqej nw kinema “Partizani” nw Tiranw”. Njw pasdite takova Naim Frashwrin, qw nw ketw film luante rolin e Palit, luftwtar i Skwnderbeut. Njiheshim, sepse ai, me aktorw tw tjew tw Teatrit Popullor, vinte nw Radio Tirana, ku punoja redaktor i emisioneve letrare dhe sportive, pwr te regjistruar pjesw tw vwna nw Teatrin Popullor.
#uditwrisht, me njw ndjenjw drojtjeje, m’u lut tw shkonim tw shihnim filmin “Skwnderbeu , sepse i vinte rwndw ta shihte vetwm. Pranova me kwnawsi. Gjatw shfaqjes sw filmit vura re se ishte i tendosur. Kur po dilnim nga kinemaja, kishte nga ata shikues qw nuk ia ndanin sytw. Madje, njeri edhe e pwrqafoi. “#’kwnaqwsi e madhe pwr mua tw tw takoj nga afwr,- i tha, – sepse deri tani tw kam parw vetwm nw skenw. Pali yt na pwlqen tw twrwve”.
Kur dolwm nga kinemja, Naimi, i prekur nga fjalwt e kwtij shikuesi, mw tha: “Mw vjen keq qw nuk kam luajtur ashtu si duhet nw film. Por ishte hera e parw qw dilja para kamerws kinemtografike. Sot atw rol do ta luja atw rol shumw mw mirw.”
Pas vitit 1967, kur marrwdhwniet e Shqiqwrisw me Kinwn popullore po arrinin kulmin e “muajit tw mjaltit”, pwr habi “Skwnderbeu” zuri tw shfaqej vetwm nw kinematw e qyteteve tw tjera dhe jo mw nw Tiranw. Madje pas vitit 1974 nuk u shfaq mw. Mbeti i harruar nw arkivat e Kinostudios “Shqipwria e Re”. Arsyeja, me dukej ishte se pr. Jusuf Aibali, bashkwshorti i Adivies, pas Plenumit tw 4-t famwkeq tw KQ tw PPSH-sw, si shumw intelektualw tw tjerw, pwr shfaqje liberale, u dwnua dhe intermin…
Pwr brezin tonw qw e kishim parw “Skwnderbeun” prej vitesh, ishte humbje; po merret me mend se humbje mw e madhe ishte pw brezin e atyre fwmijwve, qw ato vite kishin qenw shumw tw mitur, ose nuk kishin lindur ende , tw cilwt pwrfytyrimin e Skwnderbeut niswn tashmw ta trajtwsonin vetwm nga mwsimet nw tekset shkollore dhe nga portretet e piktorwve dhe skulptorwve tanw, nwpwr ekspozita kombwtare tw arteve figurative, nga tw cilat shquhej portreti I skulptotit tw njohur Odhise Paskali. Si ne dikur…
Duhet te vinte viti 1992, i cili shwnoi edhe shembjen e komunizmit, qw “Skwnderbeu” tw shfaqej pwrswri dhe tw bwhej i njohur edhe nga brezat qw erdhshwn, ndwr tw cilwt edhe djali im. Ai atwherw ishte 10 vje$. E kam tw vwshtirw tw shpreh si$ duhet kurreshtjen dhe hovwzimin e tij shpirtwror, qw e pushtoi, kur pa “Skwnderbeu” nw ekranin e televizorit…. Tw gjatw, shumw mw hijshwm, hijerwndw, bujar dhe me trup tw fuqishwm…E kishte pwrfyryruar, si brezat tanw tw mwparshwm, pra qw nuk fliste nw gjuhw tw huaj, por nw shqip, gjuhw qw e kuptonin edhe fwmijw , tw cilwt ende nuk kishin shkuar nw shkollw, pra qw ende nuk dinin tw lexonin.
Tashmw “Skwndwrbeu” ishte i gjallw edhe midis midis tyre. Por edhe pwr ne tw rriturit, , baballarwt e tyre, qw e shihnim atw me pwrmallim, duke rikujtuar aktorwt e mwdhenj sovjetikw, sidomos Akaki Horavwn, qw nw mwnyrw tw magjishme na ringjallte heroin tonw tw lavdishwm.
Nw 65-vjetorin e “Skwndebeut” ve$ Adivie Sharofit, aktorwt e tjerw tw kwtij filmi, qw pwrmenda mw sipwr, si dhe dhe kompozitori mirwnjohur #esk Zadeja, i cili ka kontribuar nw kwtw film, krahas kompozitorit sovjetik Sviridonov, nuk janw mw nw jetw. Kwshtu ka ndodhur edhe me aktorwt sovjetikw, duke pwrfshirw edhe Horavwn.
Por ata mbeten ende nw jetw, falw filmit legjendar “Skwnderbeu”, qw mw 1954 ka pasur sukses tw dukshwm edhe nw Festivalin e Kanws, mw i madhi festival ndwrkombwtar i filmit artistik nw botw, ku ka fitur disa $mime prestigjoze.
Komentet