Një shtëpi e veçantë ngjeshur mes ndërtesave buzë Prinsengracht që tanimë shërben si muze, është edhe shtëpia e Anne Frank. Nuk dija ç’të bëja me të. A do të pikturoja? Apo do të mbytesha nga ëndërrimi? Ishte shtëpi-hotel, e vjetër, e shndërruar në muzeun më të veçantë në botë me tre kate, (i katërti s’duket), ankoruar në mes të lagjes, fshehur nga parku të madh, që nuk e gjeje dot sado të mundoheshe. Atëherë vura në punë mendimin që të bisedoja me miqtë e mi, siç ndodhte gjithmonë, nëpërmjet një meditimi të gjatë. Ah, Anne Frank! Një popullaritet kaq i madh! Idhull. Totem. Dashuri. Dhimbje. Forcë. Gjithçka. Radha e vizitorëve është aq e gjatë, sa katedralja Westerkerk që gjendej pranë, përshkohej rreth e qark pothuaj në çdo kohë të ditës. Pritëm plot katër orë për t’u futur brenda. Prandaj dhe meditimi e biseda mentale me miqtë bën gjithnjë punë.
Ia mbërrij më në fund. Duhej pak durim dhe unë e gjeta për fat. Para meje kalonin burra dhe gra dhe më ra në sy një djalë e një vajzë të sëmurë. Të dy bashkë. Ai pothuaj hiqej zvarrë pas saj. Pa moshë. Në një zgrip jete. Vazhdimisht putheshin. Vetëm putheshin. Ca të pagdhendur i shihnin me mëri, të tjerë e kishin groposur trurin në xhepin plot, pastaj parakalonin kostume elegante, endej rreth-e-qark një hije melankolie dhe bënte majë shumë tundim, pastaj femra të mekura e të ngopura me jetë dhe energji. Gjithë skenën e ngushtë e përmbyti një gajasje e çuditshme, që nënkuptonte veç të tjerash turbullim dhe një lloj harrimi.
Herë pas here jashtë binte ndonjë pikë shiu dhe ne këtë e ndjenim, ndonëse, e dinim që kjo nuk trembte njeri. Nuk ndodhi që ndonjëri të linte radhën edhe pse shpresonim për një gjë të tillë. Por gjithçka tashmë kishte kaluar. Dikush shkrepi aparatin fotografik disa herë. Ishte një fotograf hijerëndë me një shpurë nga pas duke lëshuar tërë ngulm blice befasuese. M’u bë se në mes të sallës ku ndodhej një eses i shoqëruar me një grua, pa e ditur ç’e kishte, asnjëri më i gjatë se tjetri dhe po mundohesha t’i përfytyroja në muzgun nostalgjik të Amsterdamit. Unë as që dija se ai burrë kish qenë eses, por me që kishim ardhur tek Anne Frank, çdonjërin aty e merrja me mend si ish-eses. Edhe po të ishte i shkurtër. Më bënë sytë, siç më ndodh rëndom këto kohë. Fenerët antikë në muzeun e Anne Frank. Po bredhat e shtrembër e të mbytur me ndriçime të fshehta? Dy të rinjtë e sëmurë vetëm putheshin…
Jo pak më ngritën nervat turma e filloristëve në uniformat me bluza ngjyrë portokalli, të cilët më dukej sikur shumoheshin për çdo minutë. Po ç’donin sot këtu gjithë ata kalamaj? A thua nuk kishin gjë më të mençur për të bërë? Kishte ardhur shkrimtari norvegjez Knut Hamsun me bashkëshorten, një brune tmerrësisht e bukur. Sikur ta kisha ditur që ai kish qenë eses. Ai vet e mbante trupin drejt kurse ajo të ndillte përplot marrëzi dhe një buzagaz jashtëzakonisht të bukur. Më pëlqente ai shkrimtar. E kisha lexuar dhe thuhej se do merrte çmimin Nobel. Ishte rasti sërish të flisja mendërisht me miqtë. Ja, për shembull, do të flisja me Pablo Pikason. Batutat e zakonshme. A e kishte lexuar Pikaso Knut Hamsun, esesin nazist që po vizitonte Anne Frank dhe do t’u fliste fëmijëve holandezë? Aq i çmendur të ishte? Romanet e tij tërë kolorit dhe një pink Osloje e Veriu, që do të kisha rast ta shijoja edhe unë nga afër. Në oborrin e kishës Westerkerk gjendej një shtatore e Anne Frank, e pse nuk e bën atje takimin me fëmijët? Këtu kishte rrezik të shembej. Dhe në prani të këtyre dy të sëmurëve kaq të rinj që vetëm putheshin. Putheshin. Putheshin pa fund…
Po tani kisha punë me vëzhgimet e holla, që sigurisht s’të nxirrnin gjëkundi. Sillu e vërtitu e prapëseprapë ngecja te çifti i të rinjve që vetë puthej. Shtëpia-muze përmbante dokumente, fotografi, materiale filmike dhe objekte e sende origjinale. E kisha pritur këtë vizitë, por jo në shoqërinë e dy dashnorëve adoleshentë. Më tej fëmijët jo aq të vegjël të Amsterdamit që i vërsuleshin Knut Hamsun… Citate të shumta nga ditari i Anne Frank, që dukej sikur akuzonin shkrimtarin eses kandidat për çmimin Nobel, qenë shpërndarë gjithandej mureve e tavolinave ekspozuese. Nuk doja të ndodhte ndonjë ngatërresë me njerëzit vizitorë. Mendoja gjithfarë gjërash. Një pyetje për Euxhenio Montale, diçka vërtet emocionale, se nuk është shaka, të jesh mik me të. Ai, poeti im i dashur dhe i shtrenjtë, që nuk përmbahej nga gëzimi kur haste një figurë letrare të hollë ku të mbeteshin sytë për një kohë të gjatë! Edhe pse Anne Frank kishte lindur në Frankfurt, me ardhjen e Hitlerit në fuqi familja e saj u detyrua të shpërngulej nga Gjermania. Dhe zgjodhën Amsterdamin ku në atë kohë bëhej jetë e qetë dhe vështirë të besohej se vite më pas edhe ai mund të përfshihej në luftë. I ati i Anës, Otto, një tregtar i fuqishëm e me përvojë, menjëherë filloi biznesin e tij me prodhimin e ekstraktit të frutave.
Dhe ata putheshin! Dhe Knut Hamsun tregonte bëmat e luftës! Dita përmes dritareve kishte filluar me kohë ta humbte ngadalë marramendjen e vet. Hutimi dhe emocioni ia kishin lënë vendin një shthurjeje të bukur. Megjithatë do të dridhesha nga emocioni…
Me pushtimin e Holandës nga ushtria gjermane, masat kundër hebrenjve filluan të zbatoheshin edhe në këtë shtet. E ndjeva të ftohtin në shputat e këmbëve. Hekur m’u bënë. Një burrë para meje u bë flakë i kuq në fytyrë. Nga mesi i vitit 1942 e gjithë familja e Ottos u fshehën në këtë shtëpi që gjer më atëherë kishte shërbyer si zyrë, magazinë dhe punëtori për biznesin e familjes.
E ndieja se Anne Frank mund të bëhej totem për mua. Ngjyrat, sytë e mëdhenj, drita në një blu-marin të zbehtë. Edhe shkrimtari ish–eses, kandidat i çmimit Nobel, nuk i mendonte këto asfare, por kisha frikë se mos nuk i shkonte në mendje kontradikta e madhe që aty ishim në shtëpinë e Anne Frank… Dhe të rinjtë nuk ngopeshin me puthje, duket sikur merrnin hak ndaj sëmundjes së pashërueshme. Një totem më vete. Pa diskutim… Përveç Anës dhe të atit të saj, nënës Edith dhe motrës Margot, atyre iu bashkuan edhe Hermann van Pels dhe gruaja e tij Auguste, djali i tyre Peter dhe një mik tjetër i quajtur Fritz Pfeffer, që të gjithë hebrenj. Në një fragment sekonde vura re se Knut Hamsun po rrinte vetëm, i pikëlluar, si i sëmurë. Ndërsa çifti i dy të rinjve të sëmurë nuk po puthej. Qenë kredhur në përqafimin e tyre që nuk dihej se kur do të përfundonte… Kaluam nëpër të gjitha katet, kthinat dhe dhomat e kësaj ndërtese që rrezatonte dhimbje e trishtim.
Të kesh qenë eses dhe të mos e marrësh çmimin Nobel?
Unë e kuptoja hallin e tij të tanishëm.
Ai është shkrimtar i madh dhe do ta marrë çmimin Nobel; i takon? Edhe komunist po të kish qenë do ta kish marrë njëlloj. Mjafton të jetë i sinqertë. Dhe sinqeritetin nuk e nxjerr sheshit loti, por diçka tjetër, e fshehtë, turbulluese dhe me aq shumë emocion. Atij nuk i mungon… Fëmijët po largoheshin me zhurmë. Ke për të parë…
Si dhuratë për ditëlindjen e trembëdhjetë, prindërit i kishin blerë Anës një ditar, në të cilën ajo do të rrëfente jetën që ata bënin brenda kësaj ndërtese gjatë viteve në fshehtësi. Takimet e netëve, tregti e endur si fijet e merimangës, familjarë që mbaheshin seriozë dhe s’ia varnin askujt dhe as vetes së tyre, zogjtë që këmbenin fjalë si cicërima, të mërdhitur në pezulet e dritareve, qen që ankoheshin ndonjëherë rrugëve me angullima të mbytura (pse nuk lehin qentë gjatë luftës?!) sikur ta ndjenin se diçka tjetër ishte mjaft e rëndësishme, ndonjë bisedë me kode e plot befasi që të çudiste. Qiell i sertë. Përhumbje mendimesh. Seks i fshehur që donte të thoshte se qenë gjallë… Njerëzit që punonin në zyrën e pjesës së përparme të ndërtesës, të cilët ishin edhe punëtorë të kompanisë së Ottos, ndihmuan familjen me ushqime e me çdo gjë tjetër dhe mbajtën në fshehtësi vendndodhjen e tyre për vite të tëra. Të gjithë flisnin, po askush s’i dëgjonte. Hera-herës pija e shndërronte gjendjen në një ring ku edhe pse nuk bënin boks, ndihej se kjo mund të ndodhte nga çasti në çast. Të gjithë dukeshin të rrëshqitur nga mendja. Të mendosh që nëpër rrugë shkreheshin pushkë, dhe edhe aty të ngujuar në shtëpinë e madhe kundërmonte erë e barutit që gati-gati të binte në kokë një dëshirë, zili apo mallkim. Frika mbretëronte. Ankthi dhe shkallimi qenë bërë ortakë dhe modë… Në aneksin e pasmë të shtëpisë në krye të shkallëve të ngushta, përmes një dere të vogël e cila mbyllej me një dollap librash, i bërë pikërisht për këtë qëllim, domethënë si objekt kamuflimi, hyhej në dhomat e fshehura ku ata bashkëjetuan duke pritur kalimin e atij rrebeshi vrastar. Aty dukej se ata e kishin lëshuar veten me gjithsej, hanin dhe pinin sa për të thënë, sa për të mbajtur shpirtin gjallë. Zgjasnin këmbët e gjata dhe krahët e gjatë zbulonin të fshehtat dhe shkruheshin fjali të shkurtra në ditar, sigurisht shoqëruar me marramendje. Nganjëherë kjo gjendje i sillte edhe në qejf. Në murin e njërës prej dhomave, prindërit e Anës kohë pas kohe kishin shënuar gjatësinë e saj dhe të motrës. Ana gjatë atyre dy viteve qe rritur plot trembëdhjetë centimetër. Dhe kjo s’është për t’u habitur. Edhe egërsia zbulon dritë-hije në shkëlqimet e mëdha. Por ama egërsia hakmerret keq. Sepse jeta brenda këtyre mureve për më tepër se dy vite kohë, duhej të ketë qenë një torturë e papërshkrueshme, plot me frikë, tmerr e terr. Ata asnjëherë nuk kishin rrezikuar madje as të hapnin perdet e dritareve për të shijuar vjedhurazi ndonjë rreze dielli.
Më në fund i pashë dy të rinjtë e sëmurë që as po putheshin dhe as po përqafoheshin. Pranë tyre Knut Hamsun. Dhe ndjeva një përqethje emocionale të llahtarshme. Dikush duhet të vuajë shumë që të fitojë jeta. Jo, s’mund të ndodhë që të jetë në praninë e të vërtetave të mëdha personaliteti. Nderi jetonte nëpër terr, jeta lulëzonte në errësirë. Në një faqe të ditarit Ana shkruan «ah, sa më ka marrë malli të ngas biçikletën, të vallëzoj e të fishkëllej, të shikoj botën, të ndihem e re e të shijoj lirinë». Në të katër anët shtinin me armë. Asnjë lajm nga bota jashtë. Mjaftonte që rrinin bashkë dhe rroknin dashurinë duke luftuar me veten dhe shpirtin e nëpërkëmbur. Në një faqe tjetër të këtyre kujtimeve ajo dëshmonte se «kur shkruaj në ditar unë shkundem nga të gjitha mërzitë dhe sikur në çast më zhduket dëshpërimi e më ringjallet shpirti. Është e dhimbshme, por njëkohësisht edhe frymëzuese një kurajë e tillë njerëzore.
Në fillim ajo nuk e pëlqente shoqërinë e Peterit që ishte përafërsisht i moshës së saj, por më vonë ata kalonin shumë kohë bashkë. Ajo madje nga ai do të merrte dhe puthjen e parë. Për fat të keq në gusht të vitit 1944 shtëpia bastiset nga forcat speciale naziste esesë, sigurisht pas një spiunimi, por se kush e kishte bërë këtë gjë nuk u kuptua asnjëherë. Ana dhe të gjithë të tjerët që ishin aty, fillimisht u dërguan në një kamp përqendrimi në Gjermani, gjersa më vonë u transferuan në Auschwitz. Në këto kampe gjetën vdekjen të gjithë, përveç atit të saj. Ai u kthye në Amsterdam menjëherë pas përfundimit të luftës dhe dy vite më pas botoi ditarin e Anës…
Të rinjtë, njëri në karrocë me rrota, tjetri në këmbë mbështetur pas saj qeshnin me ndriçimin e bukur. Shtëpia e madhe nuk i nxinte dot. Knut Hamsun iu afrua. Ishte një gjë vërtet prekëse. Ata ruanin në zemër ëndërrimet e jetëve të mbytura, duke mbajtur në duar ditarin e Ana Frank. O, këto fjalë janë pak, mendoja. Një trishtim kapitës, gjithçka sikur nxiton të bëhet protagoniste. Duket se jeta e dikurshme, që është rrënjë, pothuaj është harruar. Kjo s’shkon. Por ndodh shpesh. Në fillim vjen si një e papritur drithëruese. Sepse ditari i Ana Frankut vazhdon të jetë një ndër librat më të lexuar të të gjitha kohëve. Padyshim që ditari vazhdon të jetë një frymëzim i fuqishëm për breza e breza të tërë.
Vizita u mbyll. Në ora pesë të mbrëmjes dolëm. Sot nuk
përkëdhela asnjë pikturë, por preka Anne Frank ! Knut Hamsun dhe dy të rinjtë e sëmurë dolën njëkohësisht. Pllakat prej betoni të trotuarit ndriçoheshin ende nga fenerët antikë.
Dy të rinjtë po putheshin në shesh dhe esesi e shkrimtari i shquar Knut Hamsun mbetën aty një kohë të gjatë. E dija, do të vinte një ditë dhe ai do ta fitonte çmimin Nobel.
Dikush pështyn përtokë.
Pështyma në optikën time u kthye në totem.
DESH VDIQA
KUR PASHË REMBRANDTIN
Amsterdam. Një pikë e dobët imja. Si Venecia. Ose si i thonë ndryshe Venecia e Veriut! Amsterdami kishte gjithsej 51 muzeume të cilat ndër të tjera strehonin edhe 22 piktura të Rembrandtit dhe 206 të Van Goghut. Një ndër më të njohurit prej tyre ishte muzeu shtetëror, Rijksmuseum. Në fillim vërtet m’u mbushën sytë me lot. Binte borë. Borë e përzierë me tymrat e qymyrit dhe me amën e detit. Amsterdami ka diçka të fshehtë, intime. Aty u rrëmbusha për nënën, Ijen time të dashur, që e kam parasysh nëpër tym. Të qash për nënën nuk është kurrë turp. Nënën, Ijen, që e përfytyroj teksa bënte bukën dhe e piqte në saç, që mblidhte pëlhurat e peshkimit dhe i përziente me pëlhurat e merimangave të mëdha, Ijen që gjithnjë ma zinte gjumi në qoshk. Kurrë nuk arrinte deri te dhoma e saj nga lodhja. Babai po bënte një javë në det për peshk. Në det ishte akull, ftohtë, aq sa edhe peshqit mërdhinin dhe malet qenë fshehur pas reve, mjegullës dhe fushës së turbulluar. Kurse bora e fëmijërisë sime s’më bie në hatër. Borën e gjeta në Milano. Borën e gjej me shumicë edhe këtu në Amsterdam. Borë atje, borë këtu. Nën borë e përmbi borë. Nuk mbaj mend që im atë të më kishte marrë ndonjëherë për peshkim në det. I përfytyroj peshqit të rendnin egërsisht në lukuni dhe ashtu besoj se edhe bënin dashuri nën ujë. Çfarë ekuilibri! E kam parë më vonë, aty nën det ishte gjithmonë një dritë e kaltër që vinte nga lart dhe grisej nëpër ujë. Ija më mbulonte me thekore pranë zjarrit derisa ky mekej dhe mbetej shpuzë që më pas mbulohej nga hiri. Dhe mua sigurisht më zinte gjumi. Nëpër gjumë dëgjoja zërat e ëndrrave. Më kishin marrë në pallatin mbretëror (të ëndrrës, sigurisht!) ku do të vija më vonë, kur të isha rritur ca dhe do të më priste Nana Mbretneshë… Amsterdam. Van Gogh. Rembrandt. Kulmi. Jeta dhe dëshpërimi. M’u kujtua miku im, Pikaso, jo ai prej ajri i Xhon Milit, por i vërteti, që më tha një natë në Nicë: «Kur pashë Rembrandtin, or mik, desh vdiqa!» Isha unë tani, që po dridhesha, isha unë që sapo ta shikoja, me siguri do të vdisja! Në artin e madh kjo ndodh shpesh, siç ndodh disa herë me çdo njeri të artit. Merrma jetën, Rembrandt i madh, piktor i zemrës! Më mirë të vdes para veprës sate! …
Në Rijksmuseum ishin ekspozuar mbi tetëmijë objekte, nga shtatëqindmijë syresh që ka në pronësi, punime këto të bëra mes viteve 1200 deri 1950. Ndërtesa e këtij muzeu ngjan me atë të stacionit Amsterdam Centraal, por sidoqoftë ishte më madhështore se ajo, me një oborr të mrekullueshëm para saj. Fillimisht muzeu kishte hapur dyert e veta në qytetin e Hagës, por më vonë me urdhër të Lui Bonapartit ai qe zhvendosur në Amsterdam në ndërtesën e pallatit mbretëror, derisa përfundoi ndërtimi i godinës së sotme të Rijksmuseum. Gjer në Amsterdam do të vija shëndoshë si molla, veç më dukej se këtu do të kisha punë me zotin. Por e dija se do t’i vija mendjen pikturës, pikturave të mëdha, kolosëve të artit botëror, dhe s’do të lejoja, jo vetes, por askujt t’i merrte koka erë, si shumë e shumë, që i lanin duart nga madhështia dhe arti i kobshëm. Askush s’do t’ia jepte ulërimës për mungesën e talentit dhe pastaj do të vinte gjithkush të tretej pastaj në dergjje e sëmundje. Ndoshta do të ngjitesha lart në parajsën e artit, e më tej s’të linte kush. Vetëm sa mund të përshëndesje një të njohur, të bëje të tuat femrat, të veshura me mëndafsh e që luanin muzikë, që… Por ende në Amsterdam binte borë…
Në Rijksmuseum strehohen disa nga punimet kryesore të artistëve të njohur si Rembrandt, Frans Hals e Johannes Vermeer, ku ndër më të famshmet padyshim janë The night watch, Milkmaid dhe Jeremiah Lamenting the destruction of Jerusalem, të gjitha këto punime të Rembrandt van Riijn. The night Watch konsiderohet si një nga punimet më të famshme të botës perëndimore, më saktësisht i katërti me radhë, pas Mona Lisës, The Last Supper dhe tavanit të Sistine Chappel. Rembrandti gjatë jetës së tij kishte bërë afër njëqind autoportrete. Harrova t’ju them, se atë ditë që erdhëm në Amsterdam, pamë se ishin bërë 11 artistë, që një e dy demonstronin veprat e tyre të bëra aty për aty në sheshin e muzeut. Në çdo shesh ata afishonin veprat e tyre, u luteshin vizitorëve të qëndronin ca para tyre dhe në fund i jepnin veprën me vete. Ah, të ishte ndonjë i zi me bojë nga ata tanët, si atje, në Durrësin tim kur qeshë i vogël dhe «fotografoja» njerëzit me laps, thosha me vete, dhe veç kësaj të mos i dëgjoja më piktorët që flisnin dhe këndonin këngë turpi në mes të Amsterdamit dhe as unë dhe askush nga ne nuk u thoshim dot jo. U bëra i afërt me njërin prej tyre, që dukej engjëll por doli se ishte një hajdut me damkë dhe i thekur pas fustaneve. Ai nuk dukej as kur vidhte dhe as kur shtrohej me vajza të reja, madje edhe me plaka të rrjedhura. Ai s’binte në sy, bënte ç’bënte e s’e merrte vesh njeri. Pa lëre që të shuante me gënjeshtra. E doja edhe se më gjente ca gjëra që më pëlqenin. Një mbrëmje ai nuk erdhi. Më tha një shok i tij se kishte fituar një bast. Humbi, iku, pa nam e nishan. Mos e kanë vrarë dhe shpikin histori? Ndoshta. Jo, jo, më tha shoku i tij, fitoi bastin me një miliarder duke parë Rembrandtin. Nuk e beson?
Ishte takuar rastësisht në shesh, dhe, jo ti jo unë, i bëri portretin, se ti e di që ai s’e hante thatë, ishte me gjashtë gishtërinj! Dhe i pat thënë se vetëm një gjë nuk donte të bënte. Nuk e shihte dot veprën madhështore të Rembrandtit The night Watch. Rrezik të vdiste. Dhe ndodhi ajo që s’duhej të ndodhte. E vizituan dhe do ti që atij i ra pika, vdiq! Po, pra, veçse e fitoi bastin. Një milion dollarë për vajzën e tij të vetme! Ia vlen ta humbësh jetën për një milion dollarë!
Mbeta pa frymë nga ky tregim i shkurtër. Kujtoja se Pikaso bënte shaka dikur në Nicë. Edhe unë vetë nuk e di si do ta përballoja Rembrandtin dhe The night Watch.
Një natë shoku i tij më ftoi të ulesha në karrige dhe të pinim aty në shesh një gotë verë. Zjarri i madh në mes të sheshit. E di, më tha, ai miku, ishte anglez. Jashtëzakonisht i shkathët. Samueli i tmerrshëm i Noruiçit. I jashtëzakonshëm në të gjitha bëmat, por ja që Rembrandtin nuk e përballoi dot! Një më dy dhe më thoshte: një – puno, dy – puno, tre – puno, katër – puno, pesë – puno, gjashtë – puno, shtatë – puno, tetë – puno, nëntë – puno, dhjetë – puno!… Ai mund të numëronte deri në infinit. Dhe nuk e zuri asnjëherë në gojë vjedhjen, kurvërinë, dashurinë… Asgjë tjetër.
The night Watch! Rembrand.
Shtëpia e tij në Jodenbreestraat tanimë shërbente si shtëpi-muze. Brenda kishës Westerkerk të cilën e kishim vizituar para se të hynim te shtëpia e Anne Frank që ndodhej në anën tjetër të rrugës, kishim vënë re shenjën memoriale të varur në një shtyllë të mureve të brendshme që dëshmonte se brenda kishës qe varrosur Rembrandti. Në të vërtetë, viteve të fundit të jetës së tij ai kishte kaluar momente varfërie të skajshme, për ç’arsye edhe qe varrosur ashtu siç varroseshin njerëzit e varfër. Këta varroseshin në varre me një numër sipër dhe të cilat njëzet vite më pas zhvendoseshin për t’u bërë vend të tjerëve.
Asgjë nuk më hynte në sy. Edhe varri i tij dukej natyrë e çuditshme. Po i lutesha zotit dhe fytyra më nxihej nga dëshirat e mëdha. Në çdo rrugë të Amsterdamit ndiznin mangajtë me qymyr, mbi borë e nën borë.
Vija re se në luftën kundër të ftohtit njerëzit (edhe vizitorët) prisnin një copë të madhe kofshe e derri të varur dhe e piqnin në prush. Aromë dehëse. Mishi shuhej me verë të kuqe, rruazë. Puthnin vajza të bukura. Nuk dija ç’bëhej rreth e rrotull. Një ditë takova përsëri mikun e Samuelit. E pyeta për të rejat. Ishte veshur si dendi. Dukej se nga çasti në çast do të vallëzonte. M’u hodh në qafë, dhe të dy u ngrohëm nga mangalli gjigant dhe hëngrëm mish e pimë verë… i vinin pranë edhe atij biondina të lezetshme. The night Watch…
Jo shumë larg Rijksmuseum dhe gjithnjë në rrethin e Museumplein e cila ishte një hapësirë e gjerë publike, gjendej edhe Van Gogh Museum. E ku tjetër përveç se në Museumplein do të zinte vend edhe konsullata e SHBA-së. Nëpër shumicën e qyteteve evropiane kishim vënë re se ambasadat e këtij shteti zinin vend në pikat më të rëndësishme të tij, apo thënë troç, mu në zemër të qytetit. Por s’më hiqej nga mendja The night Watch.
Kushdoqofsh, të paktën sa për ta ditur: Amsterdami
nuk është kishë, po treg i madh, treg edhe për artin. Amsterdami ka një dallim me qytetet e tjerë. Këtu të hapen rrugët. S’i dihet, këtu në një ditë mund të bëhesh milioner, po edhe mund të vdesësh për një bast. Fillimi është i bukur, gjithnjë i bukur. Të nesërmen është gati të të bjerë pika! Në pjesë papritur futen femrat, thjesht me nuhatje në aromat e parfumit dhe ato të fustanit. Vjedhje, drogë, ftohtë, kazino, femra, lypës, shpura homoseksualësh që s’kthehen mbrapsht, të dehur, njerëz që puthen dhe ato netët magjike me zjarr mish derri mbi prush, verë, kambana kishash, muzeume arti dhe vdekje të papritura prej artit…
Van Gogh Museum ishte muzeu i dytë në Holandë për nga numri i vizitorëve. Ishte një galeri moderne, e cila strehonte koleksionin më të madh në botë të punimeve të Van Gogut. Ndër punimet më të njohura të tij janë The Potato Eaters, Sunflowers, Almond Blossoms, The Yellow House dhe patjetër auto-portretet e viteve 1887 dhe 1888. Van Gogu kishte lindur në Holandë, por kishte kaluar shumë kohë mes Hagës, Parisit dhe Londrës. Për disa kohë ai jetoi edhe në jug të Francës, ndryshime këto që vihen re edhe në punimet e tij, kur ai filloi të përdorte ngjyra më verore dhe më të ndritshme, e posaçërisht të verdhën rrezatuese. Shumicën e punimeve të tija ai i bëri në dy vitet e fundit të jetës… Por s’më hiqej nga mendja vdekja e Samuelit para veprës së Rembrandtit, me atë bukuri të ashpër, me të kthyerën nën buzë, që e kishte larë me lot dhembjen që ndjente dhe ishte betuar për ta grisur e shqyer veprën e sapobërë. Mos i kanë hedhur hashash në gotën e verës dhe tërë ditët që u mor me veprën nuk fjeti një natë i qetë? E pat ndarë mendjen. Çfarë pamjeje! Natën. Një natë që përgjakej dhe ndriçonte. Dritë e kaltër dhe e përgjakur, ma mbushte shpirtin plot, s’më bëhej të ikja. Keni parë njeri të ulërijë para saj? Më dukej se do të këputesha te supi i telajos kur të ikja prej saj, më dridheshin këmbët dhe mbetesha pa frymë. O zot, ç’bëhet me të! E zeza që tretet drejt të kuqes, e kaltra që befas bëhet e zezë dhe drita pikon! Pi-kon! Nuk do ta harroj vështrimin e mekur mbi tablo. Ndrojtje. Mbuloj fytyrën me duar dhe dënes i mbytur në zili dhe trishtim. Nuk depërtoj dot. Nuk ngopem dot. Më dukej se çdo gjë do të përmbysej para këmbëve të mia! Më duket se kisha marrë fund me të gjitha. Dhe belbëzova një mallkim…
Van Gogu vdiq në moshë fare të re, pra kur ai ishte vetëm 37 vjeç, nga plagët e armës që i kishte shkrepur vetes. Thuhet se plumbi nuk ia kishte përshkuar organet vitale dhe ai jetoi edhe për 29 orë të tjera, derisa infeksioni bëri punën që plumbi s’kishte arritur ta bënte. Në çastet kur po merrte frymën e fundit ai i kishte thënë të vëllait, Teos, se «mërzia do të jetë e përhershme». Njëlloj sikur Rembrandti, auto-portretet i kishte pasion edhe Van Gogu. Ai kishte bërë 43 të tilla, ku vite më parë njëra nga to, e njohur si «Autoportret pa mjekër», qe shitur në Nju Jork për një shumë të pamendueshme. Ky ishte autoportreti i fundit që ai kishte bërë dhe të cilin ia dedikoi të ëmës si dhuratë për ditëlindje… Megjithatë mua s’më ndahej mendja nga The night Watch. Rembranti i madh!
E harrova. I gjeta vetes shumë punë. Dhe mendova thellë që ta kaloja dhimbjen duke punuar si kafshë. Si të thuash të punoja sa për katër, se e dija që vetëdijesimi dhe harresa vijnë nga lodhja e madhe. Ai, Samueli m’u bë se ishte sërish atje te sheshi, madje edhe me vajzën e tij përdore. Ai qeshte, luante me duar, ulej dhe ngrihej… Mbylla sytë dhe kur i hapa sërish ai nuk ishte prapë atje, në pozicionin e dikurshëm, me duart e ngritura lart. Ah, po ta shihja aty edhe kësaj here, do t’i vija pranë, do t’i flisja me të qeshur… E çfarë do t’i thosha? Që mbeta pa frymë para The night Watch dhe sinqerisht desh vdiqa, u turbullova dhe s’mendoja për më për asgjë, as për ty dhe atë të ndodhi me bastin apo ëndrrën tënde. Eh, je ti që duhet të më thuash një fjalë, të kthejmë mbrapsht të dy netët e Amsterdamit me zjarrin mbi borë në mangajtë e mëdhenj ku më dukej se hante, vishej, mbathej, ndihej si në shtëpinë e vet dhe flinte e gjithë bota. Me mendjen time kaloja sërish e sërish te ky shesh i bukur në Rijksmuseum, sigurisht pasi kisha mbaruar punët, muzgjeve (nuk e di pse muzgjeve?), shoqëruar nga një parandjenjë e mirë, se mund të shikoja atje ty Samuel. Dhe ktheja kokën pas. Provoja ndjenja dhe emocione si çdo njeri, sepse edhe unë desh vdiqa në Amsterdam para The night Watch, para Rembrandtit të madh!… Dhe s’më hiqet nga mendja që në Amsterdam, në Venecian e Veriut, bie vazhdimisht borë dhe mbahen zjarre të mëdhenj mbi mangaj…
ME HIJEN TIME SHËTITËM NË BRUKSEL
Ishte natë dhe binte shi duke rënkuar. Mëngjesi sikur erdhi më ngadalë dhe më herët se zakonisht. M’u desh të shihja me vëmendje tablonë në mur: ajo ishte shtrirë lakuriq mbi divanin me mbulesë të kuqe ku dukeshin qartë gjurmët e të bërit seksi. Ndonëse ora ende nuk kishte shënuar shtatë, isha i bindur se atë mëngjes më s’do shtija gjumë në sy edhe sikur të provoja me ngulm e kryeneçësi, prandaj i dorëzuar hapa kanatat e dritares dhe puhiza e lehtë përsëri filloi të lozte me perdet e holla, duke i fryrë e shfryrë ato. Përjashta shfaqeshin me dridhmë të ankthshme vetëtimat e gjata, ndërsa isha përkulur në dritare. Nuk po e shkulja vështrimin nga tabloja. Burri kishte lënë mjekër të madhe të zezë me dredhka të vogla, mustaqe të ngritura spicë, flokë të gjatë të lidhur pas. Në kontrast me ndjenjat që shpërthenin nga tabloja, pantallonat e rrjepura plot njolla boje, këpucë të vjetra të futura në dy të çara të thella…
Pas mëngjesit me omëletë piva kafe të shoqëruar me biskota, mora rrugën drejt stacionit të cilin e kisha shënjuar një natë më parë në hartë. Doja ta njihja nga afër qytetin. Dhe nuk u habita aspak që bashkë me mua ishte edhe hija ime. U desh të kaloja mes përmes sheshit Grote Markt, i cili në këtë mëngjes kryente punën e një tregu lulesh, pushtuar nga kamionetat e vogla që kishin sjellë mijëra saksi. Luleshitësit i kishin shpërndarë ato nëpër kalldrëmin e sheshit, përplot ngjyra, të cilat zbukuronin gjithçka me një uri të papërdorur.
Ekspozita do të hapej pikërisht aty në Grote Markt atë paradite dhe do të ishte e tmerrshme po qe se askush s’do të vinte për ta parë. Gjithë mëngjesi i ngarkuar me shi kumtonte një ditë që mund t’u ecte mbrapsht, e për më tepër hija që nuk i ndahej. Dikush po përhapur lajmin sensacional se piktorët do të tuboheshin për konferencë shtypi në drekë. Aty, në ekspozitë do të kishte shumë gra lakuriqe të oborrit mbretëror. Të kujt oborri? S’besonte askush se ky oborr do të ishte i tyre! Po ku i dihet, të gjithë i përndiqte e bukura. Ato gra me siguri nuk shikoheshin dot. Ato gra të linin pa mend! Qyteti i madh gumëzhinte nga trallisja dhe historitë e çuditshme, makinat dhe humori. Rrugicat përtej sheshit të nxirrnin para një monumenti tjetër të së kaluarës, që njëkohësisht qëllonte të ishte një qendër. Para meje ngriti kokën hija ime dhe ajo e para po vështronte arkadën e bukur të mbuluar me harqe qelqi, Galleries Ryales Saint-Hubert. Galeria e famshme qe hapur në vitin 1847, njëqind e ca vjet më parë, gjë që e bënte atë më të vjetrën në Evropë. Aty dukej silur gëlonte një jetë tjetër. Një bukuri tërheqëse me një përzierje të veçantë stilesh e ngjyrimesh antike, e cila megjithëse shekuj e vjetër, prapëseprapë mbetej një mrekulli arkitekturore që rivalizonte ndërtimet moderne. Hija ime e çuditur u bë guidë e padëshiruar dhe, sido hije, që s’ka si të ketë edukatë, po më tregonte për ndërtimet e reja, të pangopura me arkitekturë moderne, për t’u ndaluar edhe te konstruksioni i famshëm dhe njëkohësisht ikona më e rëndësishme e qytetit, Atomium.
Sigurisht që unë e lashë hijen të shkëputej prej meje. Mund të rrinte në kopsht, le të bënte pazar po të donte, le të sajonte panaire me fermerët. Ekspozita rrinte hapur dhe prej andej vinte era e pikturave tona. Piktorët e tjerë endeshin poshtë e lart duke shkelur kalldrëmin me buzagaz dhe një lloj trishtimi të shkujdesur. Ja, një vajzë që ecte triumfalisht, duke qeshur, gati sa nuk u përplas me mua dhe iu lidh gjuha, ndërsa hija e shkëputur prej meje erdhi me vrap, por si e pa shushatjen time ia mbathi pa thënë një fjalë… Duket sheshit se hija ime e ka vënë festen mënjanë, aq sa mund të them se ajo ma ka blerë shpirtin dhe mund të ma shesë përsëri, kur të dojë. Por asaj, veç meje, askush s’ia vë veshin… Ajo e ka mendjen të blejë ndonjë plaçkë… t’u qepet grave dhe të gjejë të fshehtat duke e ditur se s’ka mend dhe është pa kujtesë…
Pallati Mbretëror, Kulla Japoneze, Atomium, pranë të cilit gjendej edhe parku dhe Planetariumi, Bazilika e “Zemrës së Shenjtë” e shumë të tjera. Prandaj dhe hija ime erdhi me vrap dhe po më tregonte pa zë duke ndjekur pa sy lëvijet e mia. Ç’guidë! Një çast më vonë e mora për dore, hipëm në tramvaj dhe u ndalëm në sheshin Place Royale, pastaj parku Bruxelle, Parlamentit Federal Belg, kuarti Sablon, Pallati i drejtësisë dhe përgjatë bulevardit Louise Avenue… Tërë këto madhështi t’i shikoje me mbresën për të mos harruar asgjë, as Muzeun Horta, shtëpitë e stilit Art Nouveau, qytezën apo kuartin Evropian, dhe u ndalëm për t’u çlodhur në parkun Leopold. Në pjesën kodrinore të këtij parku që të mahniste me bukurinë e tij, zinte vend edhe harku madhështor me po të njëjtin emër.
Dua të rri me hijen time pikërisht këtu. Ne të dy bisedonim, këpusnim dokrra, shisnim mend, bënim filozofi dhe tregonim barsoleta të çuditshme. Hoka evropiane. Nuk dua të kthehem më tek ekspozita! Mos u kthe, bërtiste me zë të shuar hija ime, e veçanta që s’linte dy gurë bashkë… Një biondinë e ëmbël shëtiste në park, e qeshur, e larë me rreze dielli që fshiheshin herë pas here. Mban jakë të bardhë me dantellë, flokët e gjatë lidhur me fjongo të kuqe. Më duket sikur ka zbritur nga qielli. Nuk e di as unë dhe as hija ime se kush po shkon të shohë pikturat tona, të miat dhe të miqve të mi… Për një çast m’u bë se edhe ky qytet po rron me zakone të vjetra e të reja, ndonëse është një qytet me kulturë të lartë…
Pas ca u kthyem në sheshin tonë që gëlonte nga vizitorët që duket se vinin edhe për të pushuar nga pak. Dikush po më thoshte se këtu mund t’i përshkoje rrugët Freestyle, duke ndjekur një trajektore pak a shumë të drejtë në mënyrë që t’ia lehtësoje kthimin vetes, përndryshe do ngelesha në mes të Brukselit, pa ditur asgjë më shumë se sa emrin e tij. Hija ime heshtte, por ama mësonte sesi t’iu sillej rrugëve përreth hotelit, për të dalë më pas në krye të një rruge të drejtë nja katër a pesë kilometra. Në krye të saj edhe hija ime e mori vesh se vërehej një objekt masiv me kupolë sipër, që me sa mund të vëreje nga larg, duhej të ishte ndonjë tempull. Të tretën ditë në mbrëmje vonë, kur do t ë linim pas krahëve ekspozitë, u dëgjua dhe rrapëllima e mbytur dhe tërsëllëmi i portës së madhe të katedrales, u dukën grumbujt e parë të njerëzve që vraponin duke pëshpëritur. Sheshi befas u mbush dalëngadalë e kohë më kohë shfaqeshin edhe dama që shkaktonin një tronditje të hareshme dhe pamje ekstravagante dhe përplot shenja amoraliteti, art që sigurisht mund ta besoje…
Të nesërmen do të kaloja pranë Canal Bruxelles-Charleroi jo shumë i gjerë por që aty endeshin vaporeto të vegjël të ngarkuara së tepërmi. Ishte një pandehmë e magjishme që të shtynte t’i vije veshin zemrës. Nuk ndihesha i sigurt nëse kanali lidhej me lumin Zenne të qytetit. Tregtiza donerësh dhe minimart, agjenci turistike, burra zezakë që pinin birra e duhan, zëra të lartë, rite të rregullt dhe të përditshëm për të qarë hallet e ditës me ndonjë birrë të ftohtë e ndonjëherë edhe me ndonjë gllënjkë konjak. Për një çast mund të guxoje të shqiptoje emrin e dashnores, të kuturisje për epshin dhe mëkatin. Të gjitha duken pa kuptim, humbur e tretur në shthurje. Mund t’i shqyeje sytë duke u dridhur. Njerëzia pinin në këmbë, shkëmbenin mendime, uleshin në divane dhe këqyrnin ekspozitën tonë. Sigurisht vinin tregtarë të pasur, dhe pikturat e paturpshme mbeteshin aty, në hije dhe në diell, apo nën drita, që mund t’i çoje edhe në shtëpitë e fshehta me drita të kuqe të qejfit…
Në qoshen ku fillonte parku, ngrihet ndërtesa e Universitetit Katolik të Brukselit, ndërkaq në anën tjetër të tij, domethënë përballë rrugës që kisha ndjekur për disa kilometra, gjendej bazilika e madhe të cilën e kisha vënë re që nga larg që më kishte nxitur të merrja gjithë këtë rrugë. Basilique Nationale Sacre-Coeur e njohur edhe si Koekelberg Basilica, ka një kupolë të madhe bakri me ngjyrë të gjelbër. Kjo godinë plotësonte kushtet për të qenë Panteoni i Brukselit. Po ishte dhe një mendim: mund t’i mbaje në koleksion, siç ish bërë zakon prej kohësh. Aty të bëhej se vraponin gjinj të mëdhenj, ndjellës, ngjyrë trëndafilí, vija brinjësh, lëmim i fortë, tundim i jashtëzakonshëm, shfaqje trullosëse, pozicione eksituese, epshi dhe marrëzie. Hapa të përshpejtuar. Hotel Metropoli. Histori të bujshme. Ngjarje të rëndësishme. Më e famshmja mbetet konferenca Solvay, e mbajtur në sallonin e këtij hoteli në vitin 1911, e cila mblodhi emrat më të njohur të kohës nga lëmi i kimisë, fizikës e matematikës. Ndër të pranishmit në këtë konferencë ishin edhe Maks Planku, Marie Curie dhe Albert Ajnshtajni. Solla ndërmend një thënie të Ajnshtajnit që s’mund ta lija mënjanë: «Nëse teoria ime vërtetohet e saktë, gjermanët do të thonë se jam gjerman, e francezët se jam qytetar i botës; por nëse teoria ime del të jetë e gabuar, atëherë francezët do të thonë se jam gjerman, ndërsa gjermanët se jam hebre»… Mbrëmjeve vonë dilja pa hijen time prej andej dhe endesha i vetëm bulevardit, qëndroja një copë herë përpara një shtëpie dykatëshe aty pranë, me kopsht e kangjella mbushur me trëndafila të mëdhenj ndërsa drita e hënës vërshon tejetej mbi qytet.
Në të majtë të Boulevard Anspach, që është rruga drejt Grote Markt, ku hesht natën vonë ekspozita jonë, ndërtesa madhështore me kolona korintiane rreth e qark saj, e njohur si Bourse de Bruxelles, e ngjashme shumë me panteonin në Paris, veçse më e vogël. Bourse de Bruxelles qe ndërtuar me urdhër të vetë Napoleonit, në funksion të qendrës së aksioneve monetare.
Belgët së paku në bazë të barsoletave për ta, konsideroheshin një çik të trashë nga mendja. Madje edhe poeti francez Baudelaire kishte ironizuar duke thënë se «të gjithë belgët pa përjashtim, kafkën e kanë bosh». Edhe hija ime qeshte. Disa nga këto barsoleta patjetër që do më mbeteshin në kujtesë për një kohë të gjatë. Dhe ja, si të mos qeshësh: «kur një helikopter u rrëzua mbi varreza, policia belge kishte gjetur trupat e njëqind viktimave»…
Disa herë tentova të flisja shqip, por askush nuk të kthente përgjigje, po kur vazhdova të ngulja këmbë, të flisja me një italishte të pastër atëherë mund të ndodhesha në valë të punës. Por një mbrëmje i gjeta të mbledhur në kafenë e tyre. Muharrem Bajraktari, i famshmi nacionalist, i çuditshëm, pa mjekër, që vetëm fliste për Shqipërinë, veç ecte tutje-tëhu, ose humbte në mendime. Ç’njeri i mrekullueshëm! Fati im që s’kisha hijen me vete. Fati im që në jetë takova një njeri të dhënë pas heroizmit dhe truallit që e kish lindur. Dhe në ekspozitë s’kisha për ta parë kurrë. Ka ndodhur një apokalips në art, thuhej shpesh ndër artistë.
Grote Markt. Poçat dritëzbehta majë shtyllave përreth sheshit dhe dritat e ndezura që reflektonin rrezet e tyre përkëdhelëse sipër fasadave të ndërtesave, i jepnin Grote Markt një pamje pafundësisht të mrekullueshme. Njerëzit qenë ngjeshur dëng në çdo pëllëmbë të tij, përcillnin ritin e pashkruar të sheshit duke bërë rrethrrotullime si edhe gjithë të pranishmit e tjerë, derisa më në fund arritën të gjejnë një vend të lirë nëpër kalldrëmin e tij. Kalojnë orët, pa kuptuar saktësisht as vetë sa gjatë kishin qëndruar. Dhe vjen një çast që njerëzit rrallohen dukshëm. Dukej se gjithçka kishte dhe një dozë çmendurie.
Të rënduar nga lodhja përshkonim metrat e bulevardit Anspach gjer te hoteli Metropol, për t’u shembur në një gjumë të thellë në dhomën e dikurshme të Ajnshtajnit. Mund të kishte qenë edhe dhoma e Mari Kyrisë, duke shpresuar mos mbetej pas ndonjë grimcë radioaktive…
Ekspozita ngjalli kureshtje të madhe, njëra vepër më e bukur se tjetra, njëra më joshëse se tjetra, me shumë art dhe parfum natyror, me penel enigmatik dhe triumfues, që kushdo do ta kishte zili… Lirizmi i freskët dhe eleganca e pafshehur, prirjet dionisiake, volumet, format, vijat seksuale të femrës, mistere… Dhe Grokte Markt, bënte hije në të gjitha ditët e ekspozitës. Saksi lulesh shumëngjyrëshe, tulipanë të mbështjellë, të gatshëm për dhuratë. Dhe ne dolëm të gjithë jashtë në shesh si për të ruajtura të gjalla në telajot tona Grokte Markt. Me mua po pikturonte edhe hija ime…
NË NEW YORK: FJALA, HESHTJA, TOTEMI
Entoni Athanas. New York. 1968. 500 vjetori i kryetrimit shqiptar, Gjergj Kastrioti Skënderbeut. I ftuar nderi bashkë me disa nga pikturat e mia. Një takim sikur njiheshim prej vitesh, jo vetë i përzemërt. Kur mbërrita në ndërtesën e madhe 204 në Broduej, njëri nga miqtë më tha: – Sot s’ka njeri tjetër më të rëndësishëm se ty. Kujdes. Desha ta pyesja, por e lashë. Zura vend në tryezë. Entoni Athanas ngriti dollinë e mirëseardhjes për mua. Nuk kisha emocion. Anglishten e kisha përvetësuar që në Tiranë, ende pa mbaruar të mesmen dhe komunikoja mirë. Në sallon hynin e dilnin njerëz të ndryshëm, pyesnin për ç’t’u tekej: takime, kërkesa, informacione. Pranë kisha një burrë të shkurtër me flokët gri ku binin në sy njolla shumë të zbardhura, me një kostum të vjetër, këpucë të rrëgjuara, që mund t’i kishte flakur prej kohe. Duket që po priste mos e pyesja për ndonjë gjë. Përkundrazi, i ktheva shpinën.
Aty ishin shqiptarët me të rëndësishëm në Amerikë, tubuar rreth Entoni Athanas. Papritur u bë një zhurmë e madhe, u përplasën ca gota të mëdha dhe një burrë trupmadh hyri me forcë në sallën e madhe duke u drejtuar ndaj meje ose shulakut që kisha në krahë, hapi dhe mbylli dorën katana pak si të mbledhur, lëshoi një zë si bubullimë, pastaj ndenji pa lëvizur, gjithnjë me pamje të ngrirë.
Ai, trupmadhi me zë të lartë ia bëri me shenjë shulakut që të çohej e me sa duket të rrinte përkrah meje.
Entoni Athanas afrohet pranë meje.
– Do të njihesh me një mik të madh?
– Po, zotëri.
– Bukur mirë, – tha ai me mirësjellje. – Mund të pimë nga një kafe të tre, domethënë ne të dy dhe ai?
Një burrë i hollë, i veshur me shije, i mprehtë në fytyrë, me nofulla dhe mjekër të gdhendur erdhi drejt meje. M’u hodh në qafë, ndoshta përkundër zakonit të gjithnjëshëm që i lexohej menjëherë në fytyrën e bardhë. – Jam Abas Kupi, – tha.
– Ah, po, duket, këtu është e shprehur e gjithë historia e kombit tonë, po mua me kishte shpëtuar. Pimë kafe dhe unë i thashë me pafajësinë e një të pamësuari me rrethet politike dhe për më tepër ato shqiptare, më dukej sikur do të thyeja një arrë gungë, diçka mjaft të fortë. – Faleminderit që erdhe dhe shprehe dëshirën të takohemi, – shtova. – Unë…?
– Të njoh mirë, – më tha, duke ma mbështetur dorën e tij të hollë nevrastenike përmbi dorën time.
Dhe filluam të endemi nëpër historinë e Amerikës dhe të Shqipërisë.
Entoni fliste bukur, binte menjëherë në sy fjala e zgjuar, kuptohej menjëherë sapo bënte me duar një lëvizje të lezetshme, dinte të bënte shoqëri, fliste me zë mjaft të ulët aq sa po të mos ishe i vëmendshëm mbase nuk e kuptoje. Dhe gjithnjë ishte i drejtpërdrejt. Ky zotëri të bindte se mund të bëhej mik me ty. Kurse zotëria Abaz Kupi, ai i historisë, pothuaj nuk fliste. Buzët e holla krijonin një vijë që shprehte një karakter të fortë e të vështirë. Të shikonte në dritë të syrit, por ama edhe i lexohej fare thjesht mendimi në kthjelltësinë e syve të tij të këndshëm e vetvetiu të qeshur. S’e kisha vënë re askund këtë. Te njerëz si ai, nuk ndjeje fare emocion, me një fjalë mjaftonte të ishe me të. Tregoi menjëherë interes për punët e mia, u tregua shumë kureshtar të dinte mjediset ku punoja në Milano, ekspozitat, veprimtaritë e tjera që organizonim, shqiptarët në Itali… Dhe unë natyrisht ia tregova të gjitha ç’dija me njëfarë emocioni, sepse e ndieja si një detyrë të flisja me të.
Sigurisht Abaz Kupi ishte plakur, por nuk e tregonte. Vitet i qenë përtharë nën lëkurë. Të dukej thuajse i braktisur nga të gjithë. Por edhe kuptohej që kish gjetur një ngushëllim të çuditshëm, duke bluar në heshtje mendime. Aty edhe harrohej, midis shumë e shumë kujtimeve, gjetjeve dhe luftërave. Aty çngjyrosej dhe humbiste vlerën çdo gjë dhe unë kuptova thelbin e asaj që bëja, ai mund të shërbente në mënyrë të përkthyer, bashkë me heshtjen e tij sublime si totem krejt i veçantë dhe i panjohur. Dy vijat e puqura të buzëve, dy rrathët apo trekëndëshat e syve, katrori i fytyrës eprane dhe të gdhendur ashtu siç nuk do ta gjeje edhe po ta kërkoje kudo nëpër botë. Harku i vetullave, dhëmbët qumësht të bardhë, dy rrathët e faqeve që lartoheshin nën sy, balli si një copë shkëmb dhe koka e vogël në një sferë të murrëtyer si një trill i paparë. As ai vetë nuk dinte ta shpjegonte, me siguri.
As unë nuk e besoja teksa e shihja që i dridheshin duart, gishtërinjtë e gjatë krijonin përshtypje, e gjithë fytyra dhe lëkura e tij kishte shumë rrudha, vështrimi i kalamendej e shpesh herë e gjente një pikë ku gjente mbështetje pa e kërkuar. Entoni Athanas vetëm fliste. Ngrihej lart, atje lart, gjer te Noli, pastaj e linte veten të rrëzohej ngadalë si një fletë pa peshë dhe më pas kujdesej që vetëm fjala t’i fitonte peshë e rëndësi. Fjala e tij kishte një aureolë tjetërsoj, aty, tek ajo, ishte një plak që mendonte dhe priste dru me ashpërsi të jashtëzakonshme, pa nxjerrë ashkla, duke shprehur kështu një shpirt kristal. Pra, fjalëve të tij mund t’ia dalloje shpirtin dhe kjo kur e tregon duket si gjë e jashtëzakonshme. E tillë ishte. Fjalët e tij shprehnin dashuri dhe më fort një dëlirësi të pashpjegueshme e të pazakontë. Dhe teksa fliste ndjente një kënaqësi të fshehtë, i bëhej si lutje, amë e mirë që përhapej kudo e që natyrisht atij i ndodhte shpesh.
Entoni Athanas dukej i bërë një me Nju Jorkun, kurse Abaz Kupi, ndryshe nga ai qe një totem. Entoni buzëqeshte me vete sikur të dëgjonte fjalë të largëta mbyllur në heshtjen e Abaz Kupit, në një botë të padukshme. Fjalët e Entoni Athanas dhe heshtja e Abaz Kupit ishin vërtet të bukura dhe bënin përshtypje në simfoninë e Nju Jorkut. Edhe fjalët, edhe heshtja kërcisnin nëpër gurët e mendimit, si uji nëpër gishtërinjtë e gjatë gjithë kockë të të dyve, prej emocionit tronditës që i shoqëronte ngaherë të dy.
Po gëzimi naiv i tyre? Fjala e njërit pyet për heshtjen e tjetrit, gjesti me aq vlerë i heshtjes ngrihej si ndjesi shpirtërore dhe përkëdhelte fjalën, natyrisht pa qenë e marrë, pa qenë ende art. Fjala dhe Heshtja përbënin një aliazh të përkryer emocional, krejt natyror… Fjala dhe heshtja gjenin te njëra-tjetra vetëm bukurinë, formën që të shtynte drejt përkryerjes, estetikën, që më tërhiqte me aq zjarr.
Entoni Athanas totem i fjalës. Abaz Kupi totem i heshtjes. Kjo heshtje do të bëhej simbol dhe tekë imja. Këto më krijuan hapësira jete që kurrë nuk i pata njohur. Dhe kjo më jepte zemër. Van Gogu, Rembrandti, Gogeni, Rafaeli, Leonardo… Natyrisht, gjithë përpjekjet e mia për të arritur deri këtu nuk shkuan kot, mundi dhe dëshira si fjala me heshtjen, tretur në ngjyrat tërheqëse e plot ndjenjë. Fjala dhe heshtja e madhërishme janë depërtim me syrin shpirtëror që loton, janë dhembshuri prekëse, njolla ngjyrash të çuditshme dhe me aq amë, mbjellë në çdo hidhërim e gëzim. Pëshpërimë dhe art, psherëtimë dhe revoltë.
Fjala dhe heshtja. Më bëhej se e dëgjoja për herë të parë këtë marrëdhënie. Zëri i Fjalës dhe zëri i hareshëm i Heshtjes, ndonëse mund të jesh i alivanosur, i lumtur, i qeshur, i sëmurë, në meditim dhe në stres… dhe të shoqëron një drithërimë emocionuese, i keqardhur me veten… Fjala dhe Heshtja të dyja binjake të bëjnë të rrjedhur, të menduar, të dalldisur, të kapur fort pas vetes ashtu si pas jetës, i deheroizuar, mistik, i fuqishëm dhe i dhënë pas seksit, i dobët, i zverdhur, i kalamendur, në vështirësi dhe në gazmend. Heshtja dhe Fjala s’më kundërshtojnë kurrë. Ato dergjen dhe pastaj ngrihen në këmbë. E trishtueshme vërtet, po edhe me optimizëm të rrallë. Të dyja janë gjallë te çdo njeri, tek unë dhe tek dy miqtë e mi, pa më pyetur. Edhe në vdekje kështu do të jetë.
Dhe befas më fshihet fjala e ëmbël, me padurimin e gjithnjëshëm. Larg meje rri heshtja, po aq e ëmbël, edhe pse mund të ketë rënë një muzg blu i ndritshëm, simbol, shenjë, totem, me dritë të pastër pranvere. Edhe kur gulçojnë të dyja i dua shumë, edhe kur shpërthejnë bëhen më të bukura se kurrë.
Edhe kur u ktheva në Milano bluaja shpesh këtë trini: Fjala, Heshtja dhe Totemi. Portreti i tyre më ngacmonte, më ngrinte nervat, më bënin të qeshja fort, të qaja pa pushim, të mbërthehesha nga një mëri e pafundme, një e ftohtë e çuditshme, një temperaturë e lartë e gjithnjëshme, një shëtitje nën hijet e jetës. Diçka e jashtëzakonshme. Trini e çuditshme që më bëri të fluturoja në Nju Jork dhe të meditoja fort në Milano. Trini që formon shpirtin e artistit.
Komentet