UNË JETOJ SI QYQJA NË ORË

Unë jetoj si në orë jeton një qyqe
Unë s’i lakmoj zogjtë nëpër pyje.
Më frymëzojnë e këndoj.
Ti e di, fat kësisoj
Veç një armiku
Mund t’i uroj.

1911

DOLLIA E FUNDIT

Për një shtëpi rrënojë unë pi,
për jetën time të trishtë,
për vetmitë përjetuar nga dy
pi edhe për ty natyrisht:
për mashtrimin e buzëve tradhtore,
pi edhe për vdekjen akull të syve,
për një botë të vrazhdë dhe mizore,
për një Zot që s’na shpëtoi ne të dyve.

1934

SHTRIVA DUART NËN VELIN E ERRËT

I shtriva duart nën velin e erët…
“Pse je kaq e zbehtë ti sot?”
– Përshkak të trishtimit të vrerët
E deha atë gjersa u trullos.

Si të harroj? Ai doli jashtë
me buzët e mpira nga dhembja.
Vrap zbrita si rrufeja shkallët,
vrap zbrita pas tij gjer te dera.

Dihatshëm thirra: Qe veç mahi.
Nëse ti ik, unë vdes e mjerë.”
Ai qeshi ftohtë me qesëndi
E më tha: “Mos qëndro në erë!”

1912

ZOTI S’KA MËSHIRË PËR KORRËSIT DHE KOPSHTARËT

Zoti s’ka mëshirë për korrësit dhe kopshtarët.
Shirat bien kumbuese dhe të pjerra,
Dhe, para se të reflektojnë qellin, ujërat
Janë mushama të ngjyrshme të gjera.
Në mbretërinë nënujore ka livadhe dhe fusha,
Dhe rrymat e lira këndojnë, këndojnë,
Kumbullat shpërthejnë në degët e fryra,
Dhe bari i rrëzuar kalbet poshtë.
Dhe përmes rrjetës së trashë të ujit
Unë shoh fytyrën tënde njerëzore,
Një park të qetë, një kasollë kineze
Dhe shtëpinë me një verandë të vogël.

1915

Anna Akhmatova, emri i vërtetë Anna Andreevna Gorenko, lindi më 23 qershor 1889 në Bol’shoy Fontan, afër Odessa, në Perandorinë Ruse (tani Ukrainë).

Në vitet 1920, Anna Akhmatova u shfaq si një zë i veçantë poetik, i karakterizuar nga një stil pasionant dhe i ndjeshëm. Megjithatë, gjatë periudhës staliniste, talenti i saj letrar u la në hije nga censura dhe persekutimi nga qeveria sovjetike, pasi poezia e saj u konsiderua “kundërrevolucionare”.

Me gjithë presionin dhe vështirësitë, Akhmatova i qëndroi besnike artit të saj, duke vazhduar të shkruante me guxim dhe vendosmëri. Veprat e saj qarkulluan në mënyrë klandestine, duke përhapur mesazhin e saj të shpresës dhe njohjes së sfidave të kohës.

Pas vdekjes së Stalinit në vitet 1950, reputacioni i Akhmatovës filloi të rikuperohej dhe të rivlerësohej si në Bashkimin Sovjetik ashtu edhe në atë ndërkombëtar.

Anna Akhmatova vdiq më 5 mars 1966 në Moskë.

Jo më kot erërat frynë,
jo më kot pati stuhi.
Dikush misterioz me dritë
të qetë mbushi sytë e mi.

Dikush me ëmbëlsi pranverore
në mjegullën blu ka qetësuar
nostalgjinë time për misteriozen,
të bukurën tokë, por të huaj.

Heshtja qumështore nuk më shtyp,
As më tremb frika e yjeve të ndritur.
Jam dashuruar me këtë botë dhe amshim
si me vatrën ku jam lindur.

Çdo gjë në të është e mirë, e shenjtë,
dhe çka më nguc, është e ndritshme.
Shkreptin tash në xhamin e liqenit
lulëkuqja e perëndimit të diellit.

Dhe pa dashur në të grurit det
një imazh nga gjuha pipëtin:
qielli që sapo e solli n’ jetë
viçin e tij të kuq e lëpin.

Ka në pllakën e kaltër të qiellit
Prej resh të verdha një tym prej mjalti,
Nata sheh ëndrra. Burrat po flenë,
Mua më mundon vetëm ankthi.

Pylli thith një tym të ëmbël,
I kryqëzuar nga retë.
Brenda unazës së çarjeve qiellore
Pjerrësia shtrin gishtat e vet.

Nga këneta vjen klithma e çafkës,
E ujit gurgullima e kulluar,
Dhe nga retë diku përpëlitet,
Si një pikë, një yll i vetmuar.

Në atë tym të turbullt, me atë yll
Sikur të mundja një zjarr ta ndez në pyll,
Dhe bashkë me vdekë si vetëtimë në qiell.

Nesër është DITA E NOVRUZIT,edhe unë jam bektashi
Dua t’i hip autobuzit dhe të shkoj në fshat tani
Dua,është dëshirë imja,por nuk më lejon shëndeti
Sado jam burrë me thinja,për në fshat ma ka qejfi.

Më kujtohet si dikur,kur jetonim ne në fshat
Dhe më bëhet mua sikur,sikur sos atje këtë natë
Qingjin pirës therë babai,shpretkën unë e ha të gjallë
Si e rrjep,e vë në hell dhe e pjek me ngadalë.

Nëna plot ka mbushur furrën,me simite dhe ëmbëlsira
E kujtoj unë qëkurën,nga mallëngjimi gati “thirra”?!
Se mallëngjehem kur kujtoj,si festonim këtë festë
Por shëndeti më pengoi dhe më la”provim në vjeshtë”!!!

Prindërit e mi më nuk janë,as shtëpia nuk është më
Por kjo festë m’i sjellë pranë,aq sa lemza mua më zë
Se është DITË e SHËNUAR për gjithë sektiin”BEKTASHI”
Të festojmë vetëm gëzuar! I  uroj me këtë poezi.

Tiranë,21 mars 2025

(Eseja që i paraprin librit të ri “Zogu i bjeshkës i riu” me poezi të viteve 1971- 1972- 1973, kryesisht të pabotuara)

“Të botosh një vëllim me poezi është si të hedhësh një petal trëndafili në Kanionin e Madh dhe të presësh jehonën.”

Ndoshta nuk do të dalloja atë mbresë mezi të pakapshme flladi ironie në thënien e Don Marquis (1878 – 1937), nëse nuk do të përfillja se ai ishte para së gjithash humorist, pastaj gazetar, romancier, dramaturg, poet e tjerë. Nëse thellohemi në thënien e tij, ne kuptojmë dikur se një vëllim poetik është një aventurë shumë larg edhe pritshmërive më të guximshme të krijuesit.

Një ditë nëntori të vitit 1972 unë e dorëzoja vëllimin tim të parë poetik me krijimet më të mira të atij viti. Të gjitha ishin në frymën moderniste të asaj periudhe të përjetuar nga letërsia, artet, kultura në Shqipëri, në radhë të parë, nga poezia, më e shpejta, më e guximshmja për ta prirë gjithë atë proces që u godit në Plenumin IV nga Enver Hoxha dhe Partia e Punës.

Po atë ditë unë e dorëzoja një cikël të zgjedhur nga ky vëllim. Cikli u botua në numrin 1 (janar 1973) të revistës Nëntori. Kryetari i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë Dhimitër Shuteriqi u shpreh kështu për mua: “Është një poet modern i talentuar që vjen nga tradita më e mirë e poezisë së veriut.”

Ky cikël ia hapi rrugën botimit vëllimit tim të parë poetik. “Zogu i bjeshkës” do të bëhej emri im i dytë. Dashamirët e mi, admiruesit e mi do të më thërrisnin Zogu i bjeshkës. Me Zogu i bjeshkës do të kuptohej përjetësisht autori i tij, pra unë. Do të ishte emri im i dytë që do ta merrte në mbrojtje emrin tim të parë ndaj çdo të lige, ndaj çdo keqdashje, ndaj çdo magjie të zezë.

POEZIA ËSHTË MUZIKË QË DËGJOHET DHE SHIHET…

Duket se përkufizimi i saktë për poezinë është pothuajse i pamundur. Prandaj shpesh poezia vihet në përqasje me arte të tjera. Që nga Horaci te Da Vinçi e të tjerë poezia quhet pikturë që flet, ndërsa piktura quhet poezi e heshtur. Raportet me artet e tjera shihen edhe në rrafshin e vjetërsisë. Disa mendojnë se muzika është arti më i vjetër. Nëse i quajmë muzikë zërat e natyrës, që nga ata të dukurive të verbëra natyrore deri tek gurgullimi i ujërave, shushurima e pyjeve, fërfërima e barit, klithmat e kafshëve apo këngët e zogjve, të cilat, sipas meje, janë muzika e muzikës, janë lënda e parë, e kryehershme dhe e përhershme e muzikës, janë, pra gjuha e muzikës, duke e shikuar natyrën, pra edhe këto nënfishe të natyrës të shkëputura nga krijuesi i tyre, Zoti, atëherë mund të pranohet, ndoshta, që muzika është më e hershmja e arteve. Dhe nëse pranojmë se lënda e parë e zanifillës së të dyja arteve është e njëjtë, atëherë, për analogji unë ftilloj se poezia është muzikë që dëgjohet dhe shihet.

Poeti dhe kritiku John Hollander (1929 – 2013) jep këtë përkufizim për poezinë: “gjuhë e përdorur në mënyra të tilla të jashtëzakonshme për qëllime të veçanta- për të treguar ngjarje, për të kremtuar apo vajtuar, për të shprehur dëshira, ndjenja apo besime të vetat apo të bashkësisë, për të nënvizuar mendime, për të profetizuar, për të kujtuar, për të mësuar, madje nganjëherë edhe për të tallur.”

Deri te përkufizimi i tij, deri tek përgjigja se çka është poezi, siç bëjnë shkencëtarët e tjerë në fushat e tyre, Hollander arrin nëpërmjet përgjigjes ndaj pyetjeve po apo jo të drejtpërdrejta: çka nuk është poezi (?): 1. si dallohet gjuha poetike nga gjuha e rëndomtë, 2. si dallohet poezia nga proza, 3. si dallohet poezia nga vargëzimi poetik. Përfundimi i thjeshtë dhe me pak fjalë do të ishte: Poezi është çka nuk është gjuhë e rëndomtë, çka nuk është prozë, çka nuk është vargëzim. Lënda e përbashkët në të tri rastet është fjala, gjuha.

Por poezia ka edhe trajtën e saj të pashkruar. Trajta e hershme, kur poezia ishte e pashkruar, por e kënduar dhe e vallëzuar, e bashkon dhe e kundërvë poezinë edhe me arte joletrare dhe joshkrimore si muzika dhe vallja. Nga kjo bashkëjetesë, nga ky sinkretizëm, poezia ruajti dhe do të ruajë deri në fund ritmin. Dhe, sipas meje, nuk e humbet as vizualitetin as muzikën, pra, poezia krijohet jo vetëm për sytë, por edhe për veshët. Edhe Hollander pohon se epikat e Homerit si dhe psalmet biblike, sidomos “Zanafilla” apo “Eksodi” ishin të pandashme, pra sinkrete, me këndimin dhe vallëzimin. Kur ende poezitë nuk ishin tekste të shkruara në papiruse, në pergamena, në gur, dru apo letër, ato ishin zëra dhe pamje, ishin, shtoj unë, të pandashme nga zëri i këngëtarëve, nga fiziku i atyre këngëtarëve, nga lëvizjet e valltarëve, nga fiziku i atyre valltarëve, ashtu siç është e pandashme nga natyra dhe elementët përkatës çdo melodi e natyrës, e zogjve, e ujërave, e florës, e faunës, e reshjeve, e vetëtimave apo bubullimave. Kur shtohen edhe këto elemente, atëherë sinkretizmi prej nga buron poezia deri tek trajta e shkruar dhe, madje, deri në pafundësinë e saj, bëhet më i përfytyrueshëm, më i prekshëm, më gjithanshmërisht i përjetueshëm.

Në kundërvënien shkrimore poezi/prozë, Hollander thekson pozicionet ritmike që diktojnë sintaksën e poezisë në dallim ndaj asaj të prozës, duke sjellë si shembull nga “Odiseja” e Homerit epitetin hrodaktulos êôs- gishttrëndafili agim, të cilin Spiro Çomora e ka përkthyer në shqip: Gishttrëndafilja Eo (nga shtrati prej bryme po zgjohej). Kundërvënien kryesore poeti dhe kritiku amerikan e shikon tek përdorimi karakteristik i tropeve: metaforë, metonimi, sinekdokë dhe ironi. Këtu sjell shembullin “blind mouths” nga Milton si trop të dyfishtë. Shprehja “gojë të verbëra” është sinekdokë ngaqë përmend një pjesë në vend të së tërës dhe është metaforë, sepse me këtë thërret poetët dhe priftërinjtë dogmatikë, të cilët predikojnë në mënyrë të verbër. Ai mbështet mendimin e përgjithshëm të kritikëve të tjerë për rëndësinë e metaforës, e cila është një krahasim që përjashton lidhëzën krahasore “si”, duke zëvendësuar A si B me A=B. Në poezinë moderne, thekson ai, A nënkupton vetiu B pa e përmendur atë. A është B dhe B është A. Kjo është metamorfoza. Ai mendon se është një aspekt i përgjithshëm i metaforës (apo të gjitha tropeve) që e bën atë thelbësore për poezinë; është një çështje mënyrash të jashtëzakonshme komplekse intensive të kuptimit ajo që e bën poezinë poezi, as paraqitja e saj grafike, as vargjet. Dhe është i një mendjeje me poetin amerikan Robert Frost se gjëja më e rëndësishme është se, mbi të gjitha poezia “është metaforë, që thotë një gjë dhe kupton diçka tjetër, që thotë një gjë duke përmendur diçka tjetër, me qëllim përfundimtar kënaqësinë. Poezia është thjesht metaforë.” Fundja, Aristoteli, tek “Poetika” thotë se “kryesorja është të jesh mjeshtër i metaforës.”

Në kundërvënien poezi/vargëzim dhe poet/vargëzues, Hollander thotë se vargëzuesit përdorin varg me metër, rimë, paraqitjen grafike, sintaksën të ndryshme nga proza, por nuk bëjnë poezi. Pra, krijimet e tyre janë vargëzime, nuk janë poezi. Autorët e këtyre krijimeve janë vargëzues, nuk janë poetë. Kësaj kundërvënieje i jep rëndësi të madhe në veprën e tij të bazave të teorisë së poezisë “Vargnimi në gjuhën shqype” Luigj Gurakuqi në profilin e tij të poetit dhe të estetit.

Hollander na e kujton se, kur ne përdorim tropet në të folurit e përditshëm, shpesh zgjedhim klishetë, figurat, të cilat janë përdorur aq shumë saqë cilësia e tyre metaforike është gërryer. Nëse themi “këtu është një vapë ferri”, jemi duke përdorur një hiperbolë. Ndërsa kur themi “këtu kemi paksa Vezuv”, jemi duke përdorur një litodë. Këto trope, nga kovencionale, janë bërë tekstuale, të rëndomta. Kështu, thekson Hollander, ato janë tashmë trope të vdekura. Disa analistë gjuhësorë, vijon ai, parapëlqejnë t’i quajnë metafora të vdekura përdorime të tilla si “këmbë” e karrikës apo “qafë” e shishes. Prej kësaj të fundit ka rrjedhur emërtimi i sotëm “bottleneck”. Ai kujton se “bottleneck” është përdorur në anglisht 500 vjet përpara se të emërtonte trafikun e rënduar të qarkullimit rrugor. Hollander i referohet poetit Ralph Waldo Emerson, i cili, duke u nisur nga këto përdorime, thotë se “gjuha është poezi fosile”. Shqipja e dëshmon më së miri një teori të tillë, me përdorime të rëndomta si “qafa e shishes”, “qafa e malit”, por edhe përdorim si “qafa e patës” në shprehjen “e hëngri qafën e patës”, domethënë se e pësoi si mos më keq, si dhe në përdorimin “theqafje” për të treguar një pjesë të shtratit të lumit, ku uji bie me rrëmbim nga lartësitë. Për shembull, pak më poshtë se ku bashkohej me Valbonën, Drini kishte një emërtim “Te thyen Drini qafën”. Theqafjet, në lumenjtë e rrëmbyeshem karkateristikë në Shqipëri, janë edhe ato dukuri e rëndomtë e relievit të shtretërve të tyre. Nga një metaforë e tillë, kështu, rrjedh përdorimi i mëvonshëm “theqafje” për një sfidë fatale, për një rrjedhë të pandreqshme në jetën e njeriut, të shoqërisë apo të një dukurie përkatëse në jetën e njeriut apo kolektivitetit të caktuar njerëzor. Nga një metaforë e vdekur si “buza e detit” Naim Frashëri në poemën “Bagëti e bujqësi”, i drejtohet Shqipërisë: “ke male të lartë e të veshur, buzën e detit të qeshur”. Meqë buza e njeriut qesh, pra, formon buzëqeshjen, edhe buza e detit mund të jetë e qeshur.

Nga viti 2006 deri më 2011, John Hollander ishte Poet Laureat i Shtetit të Kënetikëtit. Ai pati ndikim të madh si kritik dhe poet njëherësh. Studentëve të tij ua theksonte rëndësinë e dëgjimit të poezive me zë të lartë: “Një poezi e mirë të ngop veshin. Ajo krijon një histori ose pamje që të rrëmben, të informon dhe të argëton”. Sipas Hollanderit, poeti duhet të jetë i vetëdijshëm për “tingullin e shqisave; muzikën e fjalës”. Sipas tij, vargu ishte një lloj muzike me fjalë, dhe ai fliste me elokuencë për lidhjen e fjalëve në poezi me zërin e njeriut.

Hollander konsiderohej të kishte fuqi teknike poetike pa të barabartë, siç dëshmohet nga poezia e tij “Fuqitë e trembëdhjetës”, një sekuencë e zgjeruar prej 169 (13 × 13) strofash 13-rreshtore pa rimë me 13 rrokje në çdo rresht. Këto kufizime, bëjnë të ditur burimet enciklopedike, çliruan më tepër sesa frenuan imagjinatën e Hollanderit, duke dhënë një shkrirje metaforash që i krijuan mundësi Hollanderit ta konceptonte këtë vepër si “një kalendar të përhershëm”. Hollander kompozoi gjithashtu poezi si emblema “grafematike” (Lloji i formave, 1969) dhe poema epistolare (shembull në Refleksione mbi spiunazhin, 1976), dhe, si kritik (në Vizioni dhe Rezonanca: Two Senses of Poetic Form, 1975 ), ofroi njohuri rrëfyese mbi marrëdhëniet midis fjalëve, muzikës, tingullit në poezi, dhe në eksperimentimin metrik, si dhe ‘mungesën e një teorie të prozodisë grafike’.

DIKUR TË GJITHA FJALËT ISHIN TË PARME

Dikur të gjitha fjalët ishin të parme (primitive). Disa sosh edhe sot janë siç kanë qenë në krye të herës: fjalë rrënjë, ndonjëherë edhe fjalë pa familje ose me familje tepër të ngushtë si “shi”, “rë” (ré), “dhé”, “gur” e tjerë. Njeriu ia merrte këto fjalë nga goja natyrës, ua merrte dukurive të natyrës fjalët onomatopeike. Dhe gëzohej siç gëzohen edhe sot foshnjat kur ua marrin fjalët nga goja nënave dhe ua shtojnë ato të folurit të tyre. Natyra, jo, ajo nuk gëzohej për foshnjat e saj, siç gëzohen nënat për foshnjat e tyre, natyra mbetej mjet i jashtëm, gjithsesi, burim i pashterrshëm. Pastaj njeriu, me mjete të brendshme gjuhësore, që i krijonte vetë gjatë breznive, përvojës së folësit i shtonte fjalë të tjera.

Aromën e fjalëve të përftuara drejtpërdrejt nga natyra, pa ndërmjetësinë e përvojave, e ka poezia e Jeronim De Radës. Nuk është rasë e paqëlluar kjo. Para se të shkruante kryeveprën e tij “Këngët e Milosaos”, poemë apo roman fragmentar në vargje, De Rada përmblidhte “Rapsodi të një poeme arbëreshe” duke besuar se të parët e tij shekuj të shkuar, kishin mbërritur në brigjet e Apenineve duke marrë me vete, në mos një “Iliadë”, të paktën një “Odise”. Krijimtarinë e De Radës, të përshtatur në shqipen e sotme, gjithmonë e kam shijuar të plotë vetëm duke lexuar, në faqet kundruall, edhe versionin origjinal në arbërisht. Është një shqipe e hershme, ku çdo fjalë që zë vend rishtas në kontekstin poetik, përkëdhelet nga poeti, siç e përkëdhel foshnja çdo fjalë të re që zë vend në të folurit e tij.

Shqipja arbërishte e Jeronim De Radës dhe, pas tij, e Gavril Darës, Zef Serembes, Zef Skiroit dhe të tjerëve, u pasua nga shqipja e vetë truallit. Erdhi më 1886 Naim Frashëri me “Bagëti e bujqësi”, poemën lirike më të pavdekshme në letërsinë shqipe. Më 1881 ishte shkruar shqyp poema e përjetshme e kushtrimit kombëtar “O moj Shqypni” e Pashko Vasës. “Bagëti e bujqësi” është poema e Atdheut dhe askush tjetër nuk e shkroi as nuk e shkruan dot poemën e Atdheut pas Naim Frashërit. Për herë të parë në poezi u shqiptua “Shqipëri, o nëna ime”. Naimi as që përfytyronte që vargje të poemës do të këndoheshin me çifteli në shqyp “O Shqipni, o nana ime”. Poeti i “Bagëti e bujqësi” do të shkruante, pa shumë mëtime artistike poemën epike, me temë kombëtare, “Istori e Skënderbeut”, ku do të ndriçohej, për herë të parë, figura e Heroit Kombëtar. Do të shkruante poemën tjetër epike “Qerbelaja” në një kohë kur bektashizmi ishte një drejtim shpirtëror shumë në modë në Perandori, e cila nuk u ribotua asnjëherë gjatë diktaturës. Të trija poemat shpalosnin edhe filozofinë prijëse të Naimit. Poeti ynë kombëtar, bilbili i gjuhës sonë, më i dashuri i shqiptarëve në të gjitha kohërat, ndër krijuesit më të hyjnizuar edhe gjatë diktaturës, ishte edhe ndër krijuesit më të censuruar gjatë gati një gjysmë shekulli. “Lulet e verësë”, vëllimi poetik shqip më i rëndësishëm, nuk u ribotua asnjëherë gjatë diktaturës.

Atë që nuk mund ta bënin ushtri të tëra, më të fuqishmet e më modernet e kohës, e bëri Naim Frashëri. I vetëm filli, ai e çliroi shqipen (shqypen) nga zgjedha e fundit, nga zgjedha pesëshekullore e otomanishtes, e cila pasonte zgjedhat e mëparshme të gjuhëve të fqinjëve tanë robërues.

Gjergj Fishta, poeti ynë tjetër kombëtar, shkroi shqyp poemën epike kombëtare “Lahuta e Malcis”. E shkroi për lahutë. E di që kjo fjali i shkon përshtat një vepre muzikore. Fishta nuk e shkroi me vargun e epikës legjendare, e shkroi me vargun e epikës historike dhe me një pasuri të madhe rimash, me një fjalor që ai e merrte drejtpërdrejt nga goja e popullit, e merrte pa ia hequr lëmashkun vetëmbrojtës nga shekujt e gjatë dhe e ngrinte në lartitësitë më të mahnitshme artistike. E merrte nga goja e popullit për ta kthyer sërish tek goja e popullit. Me epikën, lirikën, ndoshta më shumë se me gjithçka, ai me satirikën e tij të pashoqe bëri një revolucion të madh në gjuhën tonë. Nëse, me censurimin e Naimit, shqipes i është bërë një dëm i madh, me ndalimin e Fishtës për gati pesë dekada rresht, shqipes i është bërë një dëm nga më të pandreqshmit.

Edhe Ndre Mjeda, i përkorë më shumë se të gjithë në përkryerjen e formës artistike, e nis poemën “Andrra e jetës” me një strofë që mund të këndohet me çifteli: “Molla t’kputuna nji deget/, Dy qershia lidh n’nji rrfânë/, ku fillojnë kufijtë e geget/, rrinë dy çika me një nânë.” Vendin e fjalëve, ritmin e diktuar nga dy metaforat më origjinale të poezisë sonë, me paralelizmin figurativ, pohues sa dhe mohues, Mjeda individualizon gjeografikisht hapësirën e poemës në veriun më të skajshëm, diku shumë më në veri se Nishi i sotëm, aty ku nis të thuhet “çika” e jo “varza” as “vajza”, duke na dhënë edhe poemën lirike filozofike më të përjetshme.

Për fat të mirë, Mjeda nuk u ndalua, siç u ndalua Fishta. Madje, ndoshta ngaqë ishte aq i fortifikuar në përkryerjen e formës, u censurua më pak se Naimi e ndoshta edhe më pak se Migjeni. Ai pati ndikim tek poetët e veriut si Esad Mekuli, Arshi Pipa, Martin Camaj, Enver Gjerqeku, Din Mehmeti, Anton Papleka, Frederik Rreshpja e tjerë.

Nëse etërit tanë të përveçëm të poezisë, mund të ndaloheshin apo të censuroheshin, etërit tanë të paemër të poezisë, që nga autorët e kryeveprave të tilla si “Fuqia e Mujit”, “Martesa e Halilit”, “Vaji i Ajkunës”, “Trim mbi trima Gjergj Elez Alia” e tjerë, nuk mund të ndaloheshin, nuk mund të censuroheshin.

John Hollanderit, në vështrimin e tij për poezinë, ia tërheq vëmendjen dukuria e paradokseve në poezi. Ai përmend vargjet e poetit latin Catullus: “Unë urrej dhe dashuroj. Ti më pyet: “Si është e mundur kështu?”/ – Unë nuk e di, por unë e ndjej dhe bie e vdes.” Kritiku komenton: “… paradoksi i të qenit në dashuri dhe “në urrejtje” njëkohësisht duket i pamundur logjikisht, por një përvojë tmerrësisht reale; poema gjithsesi ngulmon se, në mënyrë që të shprehen ndjenja të caktuara, gjuha nuk mund të ketë kuptimin e zakonshëm.”

Një përkryerje të paradokseve të ndeshura brenda vetë fjalëve të përbërë (vrermjaltë, flakëvesë, qiellhapsanë), siç e vënë re edhe kritikët, e ndeshim në vargun e katërt të rubaisë së 30-të Omar Khajamit, përkryer nga Fan Noli:

Rënkonj e psherëtij, se s’të kam pranë,
M’u çuar zëmra, vojtjet mënt s’më lanë,
Askujt s’ia qaj dot hallin, djall’ o punë:
Vrermjalt’ e flagëves’ e qiellhapsanë!

Paradoksi është dukuri e dendur në poezinë me të cilën unë jam rritur që fëmijë. Kemi paradoksin e famshëm “Fort po ndrit ai diell e pak po nxe” midis dy pasojave kontraste, në aspekt sasior pastaj cilësor, mes tyre që burojnë nga i njëjti shkak njëherësh.

Kështu kemi edhe paradoksin e dy cilësive të kundërta, plotësisht mohuese, pra edhe krejtësisht përjashtuese ndaj njëra-tjetrës, por të përjetuara në një mënyrë të tillë që i pajton logjikisht ato: “Njanën dorë në gjoks ia çova,/ aty gjeta nja dy molla/ idhtë si mjalta e zi si bora/. Në gojë i pata e n’bark s’i çova, /Natës së vorrit ia kujtova.” Nga një përshkallëzim i paparë paradoksesh dhe metamorfozash përshkohet poezia “Mori drandofillja e bardhë”:

Mori drandofillja e bardhë!
Kúr mora gjethin në ty,
Mora detin-o me sy.
Në mjedis të detit-o,
Ish nji lis i vogël-o.
Sá i vogël lisi ishte,
Sá tê madhe hije kishte.
Kú mrizojshin nândë grigjë,
Nandê grigjë me nândë kumbonë,
Të gjith nji vashë po i rrotullon.
Me nji thupër xên lejthin,
Na i rá manarit në sy.
Pikoi lodja e rá në dét;
U ngri deti akull-o;
Mbeten barkët shakull-o;
Barkaxhisë na i rá lëngimi;
Lypte gjana qi nuk ishin:
Lypte mish leprit të thînët,
Lypte djathë fëllanxe t’ butë,
Lypte vashën virgjineshë.

Një paradoks të tillë e ndeshim te poezia e De Radës “Mbiu, mbiu nërënxa në det”: “Sa e vogël ish nerënxa/ Sa të madhe e bëri hijen”.

Paradoksin ndërmjet dukjes së vogël dhe bëmës së madhe e ndeshim te këto vargje fëminore:
“Kacol Mini sa nji arrë/
I nget kiet ndopër arë”.

Sipas bestytnisë popullore, prindërit i ishin lutur Zotit t’ua jepte një djalë qoftë ai edhe sa një lende lisi apo sa një kokërr arrë. Zoti ua dha djalin siç e kërkuan, sa një kokërr arrë, njerëzit mahniteshin kur shikonin si lëronin mrekullisht qetë në arë pa njeri.

Për herë të parë jam përfshirë në trillimet poetike në bjeshkë, me bashkëmoshatarët e mi të vegjël duke improvizuar këngë për boronicat:

Boronica, borokaça,
Hej kurrkujna mos ia dhaça.
Vetit as mbretit,
As nan’s Mehmetit,
As nan’s Alisë
As brinit t’dhisë…

Improvizimet vazhdonin duke përmendur të gjithë emrat e meshkujve të farefisit, kështu që kërkoheshin rima pa fund, gjithnjë duke i filluar me mbretin dhe duke vazhduar me brirët e kafshëve. Briri në përfytyrimet popullore është rebusi, është enigma e pazgjidhshme, është diçka që zëvendëson etj. etj. Në këngët e kapuçave, për shembull, pasi tallin e përqeshin humbësit, pala e fituesve, pas vargjeve rituale “a po i falim a s’pi falim/ dalshin mëç e marrshin malin” i vë përkohësisht pikë tekstit të vet me vargun e pakuptim “brini i dhisë”, që nënkupton se mund të vazhdojmë me të tilla deri në mëngjes a deri nesërmbrëma, por hë për hë po e lëmë me kaq.

“Brini i dhisë” ndeshet edhe tek poetë si Martin Camaj apo Azem Shkreli dhe atje ka kuptimin e së mrekullishmes së papërfytyrueshme, të pathënshme.
Edhe këngët e boronicave marrin karakter tallës, shpotitës ndaj fëmijëve të bjeshkëve të tjera, edhe ata mbledhës të boronicave:
“Thmija tjerë po vijnë tyj kndue
Desh e dathë e kryeshtrue”

Apo:
“Thmija tjerë të panafakë,
Iu lén dielli bythprapë
Herë në cillë e herë në darkë”

Apo:
“Thmija tjerë po vijnë livadhit
Leshin ballit si t’magarit.”

Në ritualet e rënies së dhëmbëve të vjetër për t’u zevëndësuar me të rinj, fëmijët recitonin këto vargje:
“Sorrë, sorrë, ngranatorrë!
Merre këtë dham t’vjetër
E ma jep nji dham t’ri
T’ha me tâ buk’ e djath, e lajthi.”

Fjala “ngranatorrë” ka pasur dikur kuptim, por e ka humbur dhe fëmija i jep rëndësi rimës e nuk do t’ia dijë për kuptimin e fjalës.
Në të dalë të pranverës besohej se, nëse e dëgjoje qokthin, ( i cili këndonte në të perënduar të diellit), duke qenë këmbëzbathur, gjithë pranvera dhe vera do të të shkonte këmbëzbathur. Dhe fëmijët ia recitonin qokthit këto vargje:
“Qokth, qokth!
Ti n’therrë e n’murriz,
Û në plaf e n’plis.
Ti n’therrë e n’gurë
Û në plaf e n’pëlhurë.”

Skifterët, të cilët janë rrezik për pulat, sidomos për zogjtë e vegjël, tallen kështu:
“Orli, orli, kaçubet,
Po me t’ra, a bërtet?
– Nuk bërtas as nuk vikas,
Hypi n’lis e t’bâj me gas.”

Korbi është mishërim i ndjellakobeve, prandaj fëmijët recitojnë mallkimin:
“Korb, korb,
E hângsh kryet tat
Si e kie mâ ngat
E bâfsh tân cop’e gjak!”

Me vargje poetike i tërhiqet vëmendja pulës që të mos vonohet për t’u kthyer në kotec:
“Mori pulë me kaçarotë,
Mos dil jashta me kullotë,
Se t’zën terri
E t’han bubzheli…”

Kur humbet diçka që është vështirë të gjendet, lidhen disa fije bari me një pé të hollë dhe iu kërkohet të mos e mbajnë fshehur gjënë e humbur:
“Kashtë, kashtë,
Bythjashtë,
Qite jashtë,
Se ta pashë.”

Në bjeshkë, ku mjegullat, sidomos nga fundi i verës bëheshin të pranishme e të mërzitshme veçanërisht për fëmijët, ata i recitonin:
“Ik jezer, se të flliqa,
I kam qelet e t’i ngjita.
Ik jezer me gaçarrëma,
Se të flliqi bytha jëme.”

Fëmijëve iu ndodhin ekzema të lëkurës, të cilat në gjuhën popullore quhen “rropullarë” dhe nënat e tyre iu recitojnë disa herë kështu:
“Rropullari me nând kamë.
Nandë jo, po tetë.
Tetë jo, po shtatë.
Shtatë jo, po gjashtë.
Gjashtë jo, po pesë.
Pesë jo, po katër.
Katër jo, po tre.
Tre jo, po dy.
Dy jo, po nji.
Nji jo, po asnji”

Ne fëmijët recitonim edhe këto vargje, të cilat, për ata që nënat i kishin lënë jetimë në moshë të vogël, ishin tejet prekëse:

“Nâna jëme,
Tâmli i dhëne.
Nâna jote,
Tâmli i love.”

E pashpjegueshme është kjo poezi që, gjatë lojërave, e kam recituar përmendsh kushedi sa herë me fëmijët e tjerë:

“Mini, mini, kokovata
Rash’ n’ Gjakovë, bleva tri shpata,
Tri të zeza, tri të bardha.
Kur shkova te molika,
Gjeta qenin pika pika:
– Çou o qen, me m’përcjellë!
– Û nuk muj, o shytamel,
Se e kam gruen pezmatore,
Si m’i rue qato rë,
Sikur pela që ha frë.
Pela muer rrugën,
Ra n’katund të pulës,
Kâxhi ngrehi shpatën:
Mos o kâxh, se t’vrasin,
Motrat të kajshin,
Vllaznit n’vorr të shtifshin
E vorret të përbifshin.”

Poezi të tilla jo vetëm mbeten me lehtësi në kujtesë, por edhe e zhvillojnë fantazinë fëminore dhe vazhdojnë ta mahnitin njeriun gjatë gjithë jetës. Si hollësitë me kafshë, nga miu, tek qeni, pela, pula, gjeli, si hollësitë me detaje të natyrës molika, retë, si hollësitë jetësore nga ato më të rëndomtat deri tek më tragjiket dhe rrënqethëset e bëjnë të pashlyeshme mbresën që krijon kjo poezi. Katër vargjet e fundit unë i kam shndërruar në refren në poemën time “Deli Pjetra Krahbardhë” (1978) kam ndeshur në ato kohë e më vonë me interpretime të tmerrshme nga botuesit, më është dashur t’ia nënshtroj censurës së tyre dhe nuk kam arritur ta botoj as të plotë, as në origjinalin e vërtetë.

“Dihet mirëfilli se misioni origjinar i fjalës në poezi është mbrojtja e njeriut dhe e kolektvitetit njerëzor, në radhë të parë, mbrojtja e shëndetit shpirtëror të tyre, pastaj e shëndetit fizik, e qeniesisë. Këtë mision kaq të shenjtë ajo e ka realizuar përmes ndjeshmërive që fiton kur bëhet e pranishme në poezi për të parandjerë të fshehtat në të sotmen dhe në të ardhmen, përmes aftësisë për t’i parathënë fatet njerëzore dhe për të ndikuar në rrjedhat e fateve. Fjala, duke përsëritur në një varg apo njësi më të madhe poetike, duke ftuar rrotull saj pasthirrma, jehona të tingujve, përfytyrime, ritme ka mundur që të çojë frymën, përkatësinë në rendin njerëzor ndër objektet jonjerëzore. Kështu poezia është shndërruar në ritual që ia prapon njeriut, me magjinë e saj, rreziqet, armiqtë, vdekjet, sëmundjet, orët e liga, fatkobet. Ky tipar i zanafillës është përsëritur më madhërisht sa herë që fatet e njeriut, të kolektiviteteve, popujve, kombeve kanë shkuar ndër zgripe të humnershme.

Rituali i fjalës është bërë tipar krejt i dukshëm në poezinë e sotme shqipe në Kosovë. Ajo, duke i qëndruar në roje njeriut, popullit, bën çdo gjë që e ka të mundshme që ky të mos preket, së pari, nga epidemitë botërore që synojnë venitjen e njeriut. Së dyti, t’ia ruajë konstitucionin kombëtar, duke ripërtërirë gjithë qenien e këtij konstitucioni qysh prej ilirit të parë. Së treti, ta ruajë dhe ta shpëtojë nga mjedisi armiqësor që synon të rrezikojë ekzistencën fizike të njeriut dhe të kombit. Për ta shërbyer sa më mirë misionin e vet, fjala në poezi ndërton kodin e vet të sinjaleve, ku çdo njësi leksikore, fonetike, gramatikore, fjalëformuese, madje edhe sintaksore priret të shndërrohet në simbol. Kjo prirje në poezitë e kombeve të tjera, kur është tepruar, e ka shkëputur poezinë nga populli, e ka shndërruar atë në tekst akademik gramatikor, që nuk komunikon me askënd.”

Me këto dy kryeradhë, që i përmend këtu, nga hyrja në studimin “Poetika e simbolikës (Në poezinë e sotme të Kosovës)”, shkruar më 1986 si temë e kursit pasuniversitar (master), dhe botuar në numri 10 të revistës “Nëntori” 1990, dua të them se vetëdija ime e kristalizuar për misionin e fjalës në poezi është shumë e hershme.

POETI LAUREAT

Në Shqipëri, që nga fundi i vitit 2019, ka filluar të jepet emërimi “Poeti Laureat”. Pa dashur të hyj në analizë të dukurisë, karikaturë si gjithçka tjetër që e mban vulën e regjimeve të Tiranës, do të ndalem, pa shkuar më larg, te rëndësia e një misioni të tillë në qytetërimin e sotëm perëndimor.

Enciklopeditë sqarojnë se Poeti Laureat në Britaninë e Madhe është titull i poetit zyrtar, emëruar nga sovrani (Mbreti ose Mbretëresha, shënimi im S.B.) dhe tradicionalisht i përcaktuar të shkruajë vargje përkujtimore për raste të oborrit mbretëror ose për raste kombëtare. Poeti Laureat emërohej për jetë. Ai përzgjidhej nga një zyrë e posaçme. Kjo përfshihej në Royal Households, e përbërë nga një mori departamentesh në shërbim të anëtarëve të familjes mbretërore. Aktualisht Poetin Laureat e emëron Mbreti me propozim të kryeministrit të Britanisë. Kurorën laureatit ia dorëzon gjithnjë vetë Mbreti.

Nga Shekulli XIX titulli është konsideruar më tepër si titull nderi se funksional dhe mbajtësi e vazhdon normalisht karrierën e tij. Ndonëse poetët e oborrit janë të rëndomtë në historinë angleze, sqarohet më tej, pozita aktuale e tyre nuk u përcaktua deri më 1790. Misioni tradicional i tyre nuk u pëlqye nga poetët më të mirë si Thomas Gray, Samuel Rogers apo Sir Walter Scot. Më vonë poetë si William Wordsworth apo Alfred Tennyson i dhanë nder dhe dinjitet titullit.

Ted Hughes që ushtroi mandatin nga viti 1984 deri më 1998 ishte Poeti i fundit Laureat britanik që e mbajti titullin deri në fund të jetës. Pas vdekjes së Ted Hughes titulli mbahet për dhjetë vjet. Nga viti 1999 deri më 2009 ishte Andrew Motion. Prej vitit 2009 deri më 2019 ishte Carol Ann Duffy. Prej vitit 2019 është Simon Armitage.

Të gjithë poetët laureatë britanikë janë të përfaqësuar me zërat e tyre përkatës në Enciklopedinë Britanike.

Në Britaninë e Madhe, pra, Poeti Laureat do kuptuar si senator i përjetshëm i poezisë, një status që meriton dhe ia vlen të ëndërrohet e të synohet nga çdo poet i vërtetë. Këtë status ta jep karriera e sukseshme, nuk janë koniunkturat ato që e vendosin atë. Kush e merr këtë titull, që në të gjallë të tij, zë vend njëherë e përgjithnjë në hierakinë e poetëve, krijimtaria e tij zë vend përgjithnjë në historinë e letërsisë.

Deri këtu mund të themi se ky titull i motivon poetët për ta parë poezinë jo vetëm si hoby të jetës, por edhe si mision, si profesion të jetës, si veprimtari krijuese shpërblyese. Ky titull i motivon edhe lexuesit profesionistë të poezisë. Pra, ky titull ka rëndësi të madhe në bashkëkohësi, për të shpërblyer krijuesit e vërtetë dhe krijimtarinë e vërtetë, për ta konsoliduar hierarkinë e poezisë në raport me shkrimet e tjera letrare dhe në raport me artet e tjera bashkëkohore në përgjithësi.

Jashtë Britanisë titulli Poet Luareat është dhënë si shpërblim për arritjet në këtë fushë. Në SHBA titulli është themeluar nga Kongresi më 1985, ai quhet consultant, pra këshilltar. Detyra kryesore e Poetit Luareat është të japë leksione, të bëjë lexime publike, të këshillojë Bibliotekën e Kongresit për programet e saj letrare dhe të rekomandojë poetë të rinj në arkivin e Bibliotekës. Robert Penn Warren u emërua i pari poet laureat zyrtar i SHBA më 1986, pasues ishin Richard Wilbur më 1987, Howard Nemerov më 1988, Mark Strand më 1989, Joseph Brodsky më 1991, Stanley Kunitz më 2000, Billy Collins 2001, Luoise Glück 2003, aktualisht është Ada Limon.

Tradita e Poetit Laureat është e përhapur në të gjitha shtetet e SHBA, si dhe në shumë qytete të mëdha e në shumë rajone të shteteve. Prej vitit 2017 është themeluar edhe titulli Poet i ri Laureat i SHBA.

Kjo traditë vjen nga antikiteti dhe, me ndërprerje të shkurtëra a të gjata është dhënë e jepet nga shumë vende të Evropës dhe të Botës. Fakti që kjo traditë është sot më e përhapur dhe më e modës se kurrë tregon sa rëndësi iu jep qytetërimi bashkëkohor poezisë së vërtetë dhe poetëve të vërtetë.

Poezia, kundruall llojeve të tjera të shkrimeve letrare apo arteve të tjera, është arti më vetmor, njëkohësisht arti më popullor nga pikëpamja e atyre që mëtojnë se e lëvrojnë atë. Vështirë mund të ketë njeri që di shkrim e këndim të mos ketë provuar të shkruajë poezi. Meqë ajo thuret me vargje dhe ato është më e lehtë për t’u renditur në fletën e bardhë, është më e vështirë që thurësit e vargjeve ta bindin veten për t’u tërhequr nga kjo zeje se në rastet e aspiruesve për prozatorë apo dramaturgë.

Përkundër ushtruesve të panumërt të vargut, çka jep përshtypjen e rreme se poezia është më popullorja, më masivja ndër fushat e tjera të krijimit, në të vërtetë, është më elitarja ndër të gjitha shkrimet e tjera krijuese. Aq sa është elitare, poezia është edhe elitarizuese, pra është më elitarizuesja. Ajo është e para që ia dha dorën njerëzimit drejt arteve. Është e para, duke filluar nga ninullat, që ia jep dorën njeriut drejt arteve.

Roli më hyjnor i poezisë është ai i afirmimit të parreshtur që ajo ua bën njësive përbërëse të gjuhëve përkatëse. Ndryshe nga poezia burimore, që e kryen këtë rol ngadalë, poezia e kultivuar e kryen rolin e saj hyjnor ndaj gjuhës në të cilën është krijuar me shpejtësi të shumëfishtë. Sa më e lartë të jetë poezia e kultivuar artistikisht, aq më hyjnore është ajo në shërbimet që ia bën gjuhës. Shqipja nuk i ka të dokumentuara fazat e saj të ilirishtes apo më të hershme se ilirishtja, siç i kanë, për shembull, gjuhët neolatine të dokumentuara fazat e tyre të latinishtes së hershme, të mesme apo të vonë. Në fjalorët e sotëm të këtyre gjuhëve, ku shënohet edhe historia e shkrimit të secilës njësi gjuhësore (fjalë, formula urimesh, lutjesh, mallkimesh, formanse të ngurta sintaksore, senteca latine, proverba), gjejmë se ato janë afirmuar pikërisht nga poetët, pikërisht nga poezia. Shqipes ende i mungojnë përpjekjet e gjuhëtarëve për të pasur në fjalorët historinë e fazës së dokumentuar të gjuhës sonë që nga “Meshari” i Gjon Buzukut, ku do të dilte edhe roli i çdo poeti e çdo lëvruesi tjetër në pasurinë shprehëse të shqipes. Dhe, prej këndej, do të dilte edhe dëmi i madh, gati gjenocidal, që i është shkaktuar shqipes duke ndaluar pjesërisht ose tërësisht korifejtë e letërsisë shqipe.

Poezia është edhe arti më i pakomercializueshëm. Është e vetmja që nuk e pasuron krijuesint e saj. Për ta ruajtur të panjollosur këtë shenjtëri të poezisë, është e domosdoshme të gjenden mjetet e duhura në çdo vend për të vlerësuar dhe shpërblyer poetët e vërtetë, poezinë e vërtetë. Është e domosdoshme që t’i mundësohet çdo brezi të lexuesve të shkojnë e ta gjejnë rrugën drejt poezisë së vërtetë bashkëkohëse.

Edhe në kuptimin që ka Poeti Laureat në Britaninë e Madhe, edhe në kuptimin që ka në SHBA e kudo tjetër, ky titull shpreh interesimin e çdo vendi, çdo shoqërie për ta ruajtur poezinë e vërtetë nga industrializimi dhe nga ndotjet që krijon industriralizimi kudo që prek.

Roli i Poetit Laureat dhe ndikimi i tij burojnë që nga instanca përzgjedhëse. Nëse Poeti Laureat identifikohet (njëjtësohet) me shijet e trasha të disa njerëzve të besuar të një regjimi, ose, nëse identifikohet nga konflikte interesi me kreun e qeverisë që e jep atë titull, qysh aty Poeti Laureat realisht është i zhveshur nga të gjitha cilësitë që i përmban ky titull. Dhe çka është prishur që në themel është e vështirë, ndoshta e pamundur të ndreqet më vonë.

Në periudhën e diktaturës, vlerësimi zyrtar më prestigjioz ka qenë çmimi i Republikës (i parë, i dytë, i tretë). Ky çmim jepej periodikisht, për vepra dhe realizime të veçanta, nga Këshilli i Ministrave me firmën e Kryeministrit dhe shoqërohej me shpërblime financiare për shkrimtarët, artistët, shkencëtarët. Të gjithë ata e ato që kanë fituar këtë çmim të paktën një herë, thirreshin laureatë të çmimit të Republikës dhe kanë zërat e tyre në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar.

Në këtë periudhë ka pasur prirje për të nxitur dhe mbështetur profesionizmin edhe në poezi, krahas fushave të tjera të krijimtarisë. Mund të ketë pasur një a dy poetë që kanë dalë në profesion të lirë në atë kohë, ndërkohë që prozatorët, dramaturgët, piktorët, skulptorët ishin të shumtë. Lejet e gjata krijuese, oraret e reduktuara, të cilat i përfitonin edhe poetët, mund të konsiderohen si profesione të lira të pjesshme.

Katalizatore e këtyre dukurive, me të metat dhe meritat e saj, ishte Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. Pasi ndërtesën dhe funksionet e saj i mori e ashtuquajtura ministri e Kulturës, një tempull famëkeq i kultit të mediokritetit në këto dekadat e fundit. Ajo tashmë është shuar, por zgjatimet që la ajo pas, shushunjat dhe shushunjët që marrin çmime, që promovohen, që përzgjidhen për konkurrime rajonale e ndërkombëtare, që përkthehen në gjuhë pas gjuhe të huaj, kanë mbetur nën hyqmin e së njëjtës ndërtesë. Këto zgjatime të përbindshme ua kanë bërë shërbimet më të dëmshme letërsisë, arteve, kulturës shqiptare, e kanë sëmurur, e kanë trashur shijen ndaj arteve, e kanë zbehur, dembelosur, lodhur e zvjerdhur, e kanë ngathtësuar, e kanë qullur vetëdijën artistike të shqiptarit të sotëm.

VARGU I BARDHË

Hollander i referohet Thomas Stearns Eliotit, i cili në esenë “me ndikim “Poeti dhe talenti individual” argumentoi se për një poet të vërtetë poezia e së shkuarës duhet të jetë pjesë e individualitetit të tij. Më tej Hollander thellohet duke sjellë mendimin e John Dryden, i cili në Shekullin XVII ngulmonte se “poetët janë bij të poetëve të mëparshëm”. Kritiku bashkëkohor Harold Bloom, (përmendur nga Hollander), në kritikën e tij “Ankthi i ndikimit”, bazuar në teorinë e Drydenit, flet për kompleks marrëdhëniesh midis poetëve dhe etërve të tyre letrarë me disa ndijime të theksuara e disa të tjera të ndrydhura.

“Pas Homerit dhe autorëve origjinalë të “Zanafillës” dhe “Eksodit” poemat më origjinale priren të aludojnë tek të tjerët. Virgjili fillon Eneidën me vargun e parë të Odisesë “Iu këndoj armëve të burrit i cili i pari nga brigjet e Trojës…”. Vargu i parë i “Parajsës së humbur” të Miltonit “Things unattempted yet in Prose or Rhime… është edhe vargu i parë i poetit të Rilindjes Italiane Ariosto, në “Orlandi i tërbuar”: “Cosa non detta in prosa mai in rima”.”- argumenton Hollander duke sjellë shembuj të tjerë të kësaj natyre deri tek poezia bashkëkohore.

Dhimitër Shuteriqi, sigurisht, kishte parasysh edhe teori të tilla kur thoshte për mua se vij “nga tradita më e mirë e poezisë së veriut”. Dhe me këtë ai kuptonte poezinë e Fishtës, të Mjedës dhe të Migjenit. Fishta nuk mund të ndikonte te unë, sepse e kam lexuar tepër vonë. Diçka të tillë ka synuar mësuesi im i letërisë i klasës së pestë, Rifat Zyberi, nga Kosmaçi i Shkodrës kur më kërkoi t’i mësoja përmendsh të gjitha poezitë e Migjenit. Unë i mësova ato përmendsh, por Migjeni nuk ndikoi te unë ngaqë ishte më shumë poet i qytetit dhe ishte më shumë mohues se pohues i realitetit, çka binte ndesh me frymën e kohës kur formohej individualiteti im. Te unë ndikoi Mjeda. Kam shënuar në një nga intervistat e mia se në verën pas klasës së gjashtë kam provuar të vijoj aty ku mendoja se e ka lënë Mjeda poemën “Andrra e jetës”, e cila më dukej sikur i kishte vendosur ngjarjet në mjediset natyrore dhe njerëzore të malësisë së vendlindjes sime.

Unë e përqafova që herët vargun e bardhë. Në teoritë e letërsisë cilësohet si “varg i parimuar” që iu përmbahet të gjitha rregullave të tjera të poezisë me rimë, por që priret më shumë se ajo te intensiteti artistik, tek ritmi, tek eufonia (bukurtingëllimi). Sipas studiuesve, tri të katërtat e poezisë origjinale në anglisht është e shkruar me varg të bardhë.

Vargu i bardhë është vargu i ciklit të kreshnikëve, djep i të cilit është malësia ime, i krijuar për t’u kënduar me lahutë. Vargun e bardhë të kultivuar e kishte filluar me sukses poeti Anton Papleka, çka ka pasur ndikim vendimtar te unë. Ndërkohë botohej “Fijet e barit” e Walt Whitmanit, “Mëhallat e botës” të Janis Ricosit, poezi të veçanta apo cikle me poezi të poetit Federico Garcia Lorca. Këto ishin të gjitha ndikimet që mund të arrinin deri te unë në atë kohë. Ndërsa kolegë të brezit tonë të viteve ’70 që jetonin në Tiranë apo në qytetet e mëdha të vendit mund të ndikoheshin nëpërmjet qarkullimeve të samizdateve edhe nga poetë të tjerë të huaj bashkëkohorë. Si samizdat mua më ka rënë në dorë në atë kohë nga nga versionet e poemës “Kamadeva” të Lasgush Poradecit. Qarkullonin dorë më dorë edhe kopje librash të ndaluar të cilët shkonin për karton në fabrikën e Lushnjës. Në një mënyrë të tillë mua më pat rënë në dorë libri i ndaluar poetik “Më jepni një emër” i Fatos Arapit.

Moikom Zeqo, në një intervistë të 5 tetorit 1995 “Poezitë e ndaluara 1970-1973”, thotë për poezinë e brezit të viteve ’70: “Asnjë terapi ideologjike nuk e zhduk poezinë. Nëse nuk do të kishim një hiatus artificial, në vitet ’70, që vazhdoi edhe dy dekada të tjera, poezia shqipe do të kishte ecur shumë më përpara. Për historianin e letërsise vitet 1970-74 kanë rëndësi të veçantë: mbas hopit poetik të viteve ’60 kemi një hop të dytë, jashtëzakonisht të rëndësishëm.” Karakteristikat e kësaj poezie, sipas Moikomit, janë: “Kodi i saj synonte një status më estetik, ku metafora ngrihej mbi krahasimin, ku lakonizmi e eliptizmi konstruktonin imazhet, ku identiteti njerëzor shmangej nga estradat politike e pllakatizmi, duke e bërë meditimin të ngrihej në nivelin e artit poetik evropian.
Kjo poezi qe heretike ndaj dogmës së socrealizmit (term i Oruellit) e kërkonte me këmbëngulje mjete e shprehje të pazakonta. Kjo përvojë nuk qe një ekpseriment i rastit, një aksident.”
Pajtohem absolutisht me përfundimin që nxjerr Moikomi në fjalinë e mësipërme dhe me të gjitha argumentet që çojnë te ky përfundim. Poezia e këtyre viteve ishte në pararojë të një lëvizjeje artistike dhe mendore që synonte një hapësirë të re, evropiane, perëndimore në një hap dhe në një frymë me poezinë, artin, kulturën perëndimore të kohës. Ishte, para së gjithash, një revolucion estetik, që i mohonte vitet ’60 duke pohuar më të mirën e atyre viteve.

Cikli im poetik në revistën “Nëntori” kishte lëshuar jehonën e tij. Këtë e ndjeva në Plenumin e poezisë të 14 dhe 15 marsit, për të cilin kam shkruar edhe herë të tjera. Asaj udhe, mua më takoi redaktori i poezisë i Shtëpisë Botuese “Naim Frashëri” Pandeli Koçi. Në frymën e Plenumit, mua më kërkohej ta tërheq librin. Në këtë Plenum, siç kam shkruar tashmë, për herë të parë unë përfshihesha ndër poetët më të mirë të brezit tonë. Dhimitër Shuteriqi, sa e mori vesh se jam i pranishëm, kërkoi të takohet me mua dhe ma pohoi drejtpërdrejt vlerësimin e tij. Vlerësohesha lart në raportin kryesor të plenumit si dhe pothuaj në të gjithë diskutimet. Në raport gjithashtu kritikohesha, pa emër – meqë isha më i riu ndër emrat e përmendur, duke u cituar edhe një varg nga poezia ime “Fryma e diellit” si shembull i figuracionit kozmik dhe hermetizmit. Ishin dy akuza që i trembnin thellësisht botuesit.

Në numrin 4 të Nëntorit pritej të botohej një poemë e imja. Kryeredaktori i revistës më thirri në zyrë, u ulëm tek tavolina e vogël vetëm për dy veta në një kënd të zyrës, më tha se poema ime, e miratuar për botim, nuk do të botohej. “I dëgjove kritikat që t’u bënë në raportin e Plenumit. Nuk mund të vazhdosh të shkruash ashtu, do të shkruash për shndërrimet socialiste në të gjitha fushat e jetës, për njeriun e ri që, nën udhëheqjen e Partisë, e shndërron vetveten dhe vendin e tij.”

Kjo ishte një ftesë për të hequr dorë nga poezia ime, ishte një ftesë për të dalë nga vetja ime. Dhe paralajmëronte një rrugëtim të vështirë poetik dhe një përplasje të vrazhdë me institucionin e botimit, me censurën dhe autocensurën. Mendoj se përballë kësaj barrikade jam lakuar, por nuk jam thyer. Individualiteti im mund të jetë tronditur, mund të ketë pësuar luhatje, por nuk është cënuar, nuk është prekur në thelbin e tij.

Redaktori i vëllimit më tha të shkoja në Shtëpinë Botuese dhe të tërhiqja vëllimin tim. “Të gjithë po i tërheqin vëllimet e tyre,” ma theksoi. Shkova dhe e tërhoqa. Më tha ta sillja prapë pas dy-tre muajsh. Ma tregoi recensionin e poetit Adem Istrefi, ku poezisë sime i bëhej një vlerësim i jashtëzakonshëm, dhe më porositi: “T’i kesh parasysh kritikat dhe vërejtjet që bëhen për poezinë.”
Pas plenumit të Lidhjes deri në Plenumin IV të KQ të PPSH u mbajtën plenume të komiteve të partisë në të gjitha rrethet dhe poetët e rinj u kritikuan duke ua cituar poezi të tëra, fragmente apo figuracione të shkëputura, me poetët e rinj, duke ua parodizuar poezitë e gabuara, u muarën të gjitha estradat, profesioniste e amatore, të Republikës, gjithë opinioni. Pa përmendur artikujt e panumërt që mbushën shtypin letrar, organet e tjera të përditshme apo periodike të shtypit.

Për t’i shpëtuar krijuesit e rinj nga kthetra dhe panxhat e ndikimeve të huaja borgjezo-revizioniste u arrit deri aty sa të anulohej botimi i Lorkës, të pezulloheshin për një periudhë të gjatë edhe Ricosi, Eluari, Aragoni, Neruda, Brehti. U hoqën nga programet universitare edhe Remarku, Drajzeri e Hemingueji.

Jam krenar që i përkas brezit të poetëve të viteve ’70. Nga radhët tona ne kemi kolegë të pushkatuar, kolegë të burgosur politikë. Ne të tjerët u sikterrisëm nëpër fshatra të largët të zonave më të thella të vendit. Disa u stepën përkohësisht, disa heshtën përgjithmonë. Por, gjithsesi, mbijetuam. Mbijetuam fuqishëm si brez vendimtar në historinë e bashkohësisë sonë.

Në këtë klimë aspak inkruajuese unë ngulmoja të botoj vëlllimin tim të parë poetik. Doja të lëshoja patjetër petalin tim të trëndafilit në Kanionin e Madh, siç thoshte Don Marquis.

“Zogu i bjeshkës” që e dorëzova në nëntor të vitit 1972 përmblidhte 70 krijime poetike, 69 poezi dhe një poemë (poezi e gjatë). Në qershor e dorëzova përsëri. Ishte e pamundur që, në një periudhë kaq të shkurtër, ta ripërtërija. Kështu që m’u desh të marr në konsideratë krjimet e mia të periudhës së Rruga-Urës. I ktheva nga gegnishtja në gjuhën letrare. Përsëri vëllimi përmbante rreth 70 krijime, dy prej tyre poema. Tashmë kisha krijime të vitit 1971, të vitit 1972 dhe më pak krijime të vitit 1973, pra, ishin të gjitha të moshës sime nga 17 deri 20 vjeç. Në gusht u lajmërova të shkoja në Shtëpinë Botuese për të parë vëllimin para se të dërgohej në shtyp. Versioni që shkonte për botim përmbante 39 krijime: 37 poezi dhe 2 poema. Do të përfshiheshin kryesisht poezi të vitit 1971, pra, të moshës sime 17-18 vjeçare, fare pak poezi të vitit 1972 dhe pak poezi të vitit 1973.

Nga 25 poezitë dërguar në “Nëntori”, prej të cilit u përzgjodhën 11 poezi, do të botoheshin nja dy poezi të këtij cikli dhe nja dy të tjera që nuk m’i kishte botuar “Nëntori”. Botohej kështu poezia “Gjakova”. Kryeredaktori Dhimitër Fullani më tha se kishte pasur ngurime për këtë poezi, por se ai kishte këmbëngulur për të, madje e kishte cilësuar si poezi me vlera të veçanta. Ia arrita që, gjithsesi, për Gjakovën, qytetin që është qendër e malësisë sime, t’i përfshij tri poezi në vëllimin tim të parë.

Ky vëllim do të kishte tirazhin 3000 (tri mijë) kopje dhe do të shitej brenda dy-tre muajve të parë në të gjithë vendin. Lexuesit e prisnin me padurim librin e autorit të ciklit poetik të “Nëntorit”. Ata mbanin patjetër parasysh se nuk mund të prisnin diçka të njëjtë me ato të revistës, sepse ndërkohë pati ndodhur Plenumi IV i KQPPSH, kështu që më shfajësonte për lëshimet e mundshme, duke pritur ata, si unë, falë edhe këtij botimi, ditë më të mira për poezinë.

Botimi i “Zogut të bjeshkës”, pritja e rezervuar nga kritika e kohës, ma bënë të mundur që të më jepej e drejta për të vazhduar studimet e larta, çka, deri pak më parë, për shkak të biografisë sime, do të kishte qenë e pamundur.

Unë isha student i vitit të parë në Shkodër kur “Zogu i bjeshkës” iu dha për seminar special viteve të dyta të letërsisë. Atëherë mendova se kjo bëhej si shenjë mirëpritjeje ndaj meje, por më vonë mora vesh se iu ishte dhënë viteve të dyta edhe në shkollat e tjera të larta.

Në konkursin kombëtar të 30-vjetorit të çlirimit të Atdheut, “Zogu i bjeshkës” mori çmimin e dytë. Kjo ndikonte shumë në famën time, m’i hapte dyert kudo që shkoja, anembanë Shqipërisë, por ndikonte edhe në xhelozinë ndaj meje, duke m’i rritur pengesat subjektive dhe duke i bërë të pashmangshme përplasjet me botuesit në shtypin e kohës.

“Zogu i bjeshkës i riu” nuk është versioni i “Zogut të bjeshkës” të dorëzuar në nëntor të vitit 1972, as versioni i dorëzuar në qershor të vitit 1973, as versioni i botuar atë vit nga Shtëpia Botuese “Nain Frashëri”. Ky është një version që përpiqet të vendosë një baraspeshë midis krijimtarisë sime të moshës 17-20 vjeçare dhe përmban krjime të viteve 1971, 1972 e 1973.

Që në intervista e mia të fillimviteve 1990 kam premtuar se do të vinte dita që ta botoja krijimtarinë time të mbetur në dorëshkrim gjatë viteve 1970-1980, atë krjimtari që nuk mund të çante në atë kohë. Kështu që, botimet e mia të krjimtarisë së re, do të ndërthuren me botime të krjimtarisë së periudhës sime të hershme, çka e ndjej për detyrë ndaj veprës sime krijuese.

Në “Zogu i bjeshkës i riu” përfshij edhe poezi nga fletorja ime dërguar në fillim të vitit 1972 poetit Moikom Zeqo. Moikomi ishte vënë në krye të poezisë së re moderniste të atyre viteve, ishte bërë shumë i dashur për lexuesin me prirje moderne, dhe unë doja që të merrja mendime prej tij për poezitë e mia. Anton Papleka po shkonte për disa ditë në kryeqytet dhe unë ia dhashë një fletore që e kisha nëpër duar ato ditë. Antoni (Ndoci) ia dërgoi fletoren Moikomit. Ishin të gjitha poezi të fundvitit 1971, kur unë kisha filluar të shkruaj poezi në gjuhën letrare dhe aty ndihen mirë gjurmët e kësaj vështirësie. Isha bërë i vetëdijshëm se gegnishtja përbënte pengesë për mua në rrugën e botimeve. Megjithatë, siç e kam theksuar gjatë kësaj eseje, unë nuk e tradhtova gegnishten, fjalorin e saj, figuracionin e saj, mendimin e saj, të cilët janë të ndryshëm e të dallueshëm nga poezia e shkruar nga toskët. E kisha bindjen, edhe pse të pashprehur, se, gjithkush që do të lexonte poezitë e mia, do ta kuptonte se këto janë poezi gege. Akademiku Gjovalin Shkurtaj shkruan kështu, ndër të tjera, në studimin e tij “Kundrime e vlerësime për poezinë e Skënder Buçpapajt”: “Hijeshia ligjërimore dhe prurja pasuruese e Skënder Buçpapajt dhe krejt poetëve të alpeve vjen jo nga “mbyllja” në dukuritë dialektore të krahinës, por, përkundrazi, nga derdhja e pandalshme e fjalëve, toponimeve dhe e frymës alpine e aq thekshëm veriore në shtratin e shqipes së përbashkët e të njësuar nga ana fonetike e morfosintaksore.”

Gjithsesi, ishte fat për mua që dy redaktorët e mi të parë, Sulejman Mato dhe Pandeli Koçi, ishin njohës të mirë dhe botues të poezisë së veriut.

Antoni (Ndoci) e kishte mik të ngushtë e të çmuar Moikomin. Prandaj unë ia besova atij fletoren time poetike. Me Moikomin u njoha nga afër në nëntor të vitit 1973, kur, si delegatë të Konferencës së Talenteve të Reja po udhëtonim nga Tirana për në Korçë. Moikom erdhi me ne tropojanët në autobus dhe, gjatë gjithë kohës, bisedoi me Antonin tema për gjuhësinë, arkeologjinë, rrymat moderne letrare perëndimore të kohës. Ishte një bashkëbisedim i përkryer intelektualësh të ditur.

Me Moikomin takoheshim më shpesh pas vajtjes sime në Tiranë për studime. Kur vinte në kryeqytet kalonte edhe nga ne tek Fakulteti Histori-Filologji. Shoqërohej me Tomorr Domin, pedagog në Institutin Pedagogjik të Elbasanit dhe Enver Kushin, mësues letërsie në Rogozhinë me Moikomin. Ma kujtonte shpesh: “E kam fletorën tënde me poezi, Skënder.” Edhe kur isha në “Drita” ma ka kujtuar disa herë. Disa muaj para largimit të tij nga jeta, Moikomi ia kujtoi disa herë tim vëllai, Mujës, poet, studiues, botues, fletoren time poetike. Kishte ndërmend t’i botonte te “Nacionali” poezitë e fletores duke e shoqëruar me një shënim të përgatitur prej tij. Por, duke e ndier se largimi nga jeta ishte gjithnjë e më pranë, ia dorëzoi fletoren Mujës, duke i premtuar se, gjithsesi, do ta dërgonte edhe shënimin e premtuar dhe të realizohej botimi i poezive të fletores. Moikomi u nda nga jeta në mënyrën më pikëlluese, i sëmurë me covid, plus sëmundjes së tij të pashërueshme, pa pasur komunikime me askënd prej njerëzve të tij të dashur.

Moikomi ka shkruar kështu për mua: “Skënder Buçpapaj (është) një poet që mund ta quaj të “vetëlindur”, me një aftësi krijuese pa përmasa.”

E ndjej edhe si borxh ndaj kujtimit të Moikomit botimin e poezive të asaj fletoreje në këtë vëllim.

“Zogu i bjeshkës i riu” është botimi im i parë poetik pas largimit para kohe nga jeta të mikut tim të shtrenjtë si vëlla Hamit Aliaj, i cili la pas vetes një vepër poetike nga më solidet dhe cilësoret. E vetmja poezi krejtësisht e re i kushtohet Hamit Aliajt.

Në fund të kësaj eseje, nuk mund të mos e rikujtoj thënien e Don Marquisit: “Të botosh një vëllim me poezi është si të hedhësh një petal trëndafili në Kanionin e Madh dhe të presësh jehonën.”

Qershor 2024
Skënder Buçpapaj

MENDIM PISHNAJE

Hamit Aliajt

I lexonim dikur poezitë e njëri-tjetrit
Ende shkrim dore.

Në këtë qiell Përjetësie
Poshtë, lart e anash nesh
Poezitë tona lexohen
Ende pa u menduar.

Shkrim dore
Gërmash – rrezesh të shkurtëra
Hëne.

Nëpërqiellorë jemi.

Nëpërqiellojmë.
Nëpërqiellohemi.

Mendim pishnaje.
Qerpikë vajze në luginë.

Ne Qiell në Tokë.
Ne Tokë në Qiell.

Shkronja dore
Rrezesh të kolme
Grahmash të holla Hëne.

Nëpërqiellorë jemi.

Nëpërqiellojmë.
Nëpërqiellohemi.

Shkronja dore
Rrezesh të gjata Dielli,
Sokëllimash të fjollta Dielli.

Ne Qiell në Tokë.
Ne Tokë në Qiell.

2023

VOAL- Johann Christian Friedrich Hölderlin lindi më 20 mars 1770 në Lauffen am Necka, një qytet i vogël në Dukatin e Wurttenberg në veri të qytetit të Shtutgartit, Gjermani. Figura e tij është ajo e një prej poetëve më të mëdhenj të të gjitha kohërave, i dashur dhe i studiuar jo vetëm në tokat teutone, por në mbarë Evropën.

1770 ishte një vit shumë me fat për kulturën evropiane, dhe kulturën gjermane në veçanti. Ndërsa filozofi Immanuel Kant i vendos themelet e arsyetimit të tij kritik me veprën “Disertacion”, përveç Holderlinit, po në të njëjtin vit lindën edhe Ludwig van Beethoven dhe Georg Hegel, dy “përbindësha të shenjtë” të muzikës dhe filozofisë përkatësisht.

Luteranizmi më i rreptë kornizon familjen e poetit të ardhshëm gjerman, të paktën në vitet e tij të hershme. Ai është i parëlinduri i Heinrich Friedrich dhe Johanna Christiana Heyn, një figurë që do të ketë gjithmonë një ndikim të madh në jetën e shkrimtarit. Të dyja familjet kanë qenë anëtarë të Ehrbarckeit për breza të tërë, klasa shoqërore e të shquarve që përfaqësojnë shtyllën kurrizore të administratës dhe kishës luterane brenda dukatit të vogël. Ata janë fisnikë: babai i tyre drejton një manastir, si dhe një pronar i vogël tokash, dhe nëna e tyre ka në gjenealogjinë e saj një varg të gjatë zyrtarësh dhe burrash fetarë, secila i përket ose rrotullohet rreth pushtetit dukal.

Më 1772, Johann Christian Friedrich i vogël humbi babanë papritur në moshën tridhjetë e gjashtë vjeç. Vitin, megjithatë, e ëmbëlsoi ardhja në jetë e fëmijës së tij të dytë, e vogla Maria Eleonora Heinrike, e njohur si Rike, shumë e dashur për poetin. Dy vjet më vonë, në pranverën e vitit 1774, duke konfirmuar qëndrimin e saj autoritar dhe personalitetin e saj të madh, e veja Holderlin u martua përsëri me një mik të burrit të saj të parë, Johann Christoph Gock, dikur nëpunës në Lauffen, i cili në kohën e martesës ishte kryebashkiak i Nürtingenit. Me sa duket, si masë paraprake, nëna, përpara se të ndiqte burrin e saj të ri në Nürtingen me gjithë familjen e saj, kishte bërë një inventar të detajuar të të gjitha pasurive të saj dhe atyre që kishte trashëguar pas vdekjes së burrit të saj të parë. Kjo është një pasuri e madhe dhe, sipas trashëgimisë ligjore, i është destinuar të parëlindurit Friedrich. Megjithatë, tani e tutje do të jetë gjithmonë ajo, Johanna, që menaxhon dhe administron të gjitha asetet, duke menaxhuar në mënyrë të pavarur financat e familjes.

Fati i poetit duket se është i shkruar. Në familje, tradita dikton që i parëlinduri të ndjekë gjurmët e gjyshit të tij nga nëna, i cili, siç u përmend, ishte një pastor protestant. Kështu, pasi u transferua në qytetin e ri, Friedrich filloi të studionte tekstet e shenjta, duke marrë mësime private për t’u përgatitur për të hyrë në seminar. Ai gjithashtu filloi të ndiqte shkollën latine në Nürtingen. Më 1776, kur Friedrich Holderlin ishte gjashtë vjeç, lindi vëllai i tij i tretë, Karl, i destinuar të mbante një nga postet më të larta shtetërore në Württemberg. Marrëdhënia mes poetit të madh dhe njerkut të tij është shumë intensive, aq sa është ai që e drejton drejt karrierës politike dhe e këshillon në momentet më kritike të jetës së tij. Po kështu, vëllai i tij i vogël do të kujdeset për të gjatë sëmundjes mendore, duke vënë përfundimisht në dispozicion letrat e poetit, në mënyrë që shkrimet e tij të kenë një ndjekës në fushën letrare.

Më 1779, njerku i tij Gock gjithashtu vdiq nga pneumonia. Nga ky moment, nëna merr përfundimisht frenat e familjes së saj, duke siguruar edukimin e të gjithë fëmijëve të saj. I parëlinduri Friedrich u dërgua për vite te dhjaku pietist Nathanael Köstlin, xhaxhai i Shellingut, për të studiuar greqishten, latinishten, dialektikën dhe retorikën. Ishte Friedrich Schelling i vogël, pesë vjet më i vogël se ai, i cili u bë i preferuari i tij, shpesh i mbrojtur nga shokët e tij më të trazuar të klasës. Për më tepër, poeti i ardhshëm gjerman filloi të merrte mësime private në piano dhe flaut, dy disiplina të cilat, nga pikëpamja formale, do të kishin një ndikim të fortë në trajtimin estetik dhe dialektik të veprës së tij poetike.

Më 1784, Friedrich Hölderlin hyri në seminarin në Denkendorf, shtëpia e manastirit me të njëjtin emër. Mjedisi është i ngurtë, romanet janë të ndaluara, ka një kontroll të rreptë të leximit. Megjithatë, në këto vite poeti gjerman u bë i pasionuar pas letërsisë së udhëtimit dhe mbi të gjitha Klopstock-ut. Më 27 dhjetor 1785, në fund të një cikli të shkëlqyer studimesh, Holderlin mbajti predikimin e tij të parë. Tema e disertacionit është Letra e Parë e Palit drejtuar Hebrenjve. Një vit më pas, pasi mbaroi studimet në Denkendorf, i riu i letrave u transferua në Maulbronn, në veriperëndim të qytetit të Shtutgartit. Qyteti është shtëpia e një seminari të rëndësishëm, ku rregullat janë po aq të rrepta, aq sa e shtyjnë poetin t’i ankohet nënës së tij gjatë disa letrave që i dërgonte asaj.

Ishte gjatë kësaj periudhe, megjithatë, që Holderlin ra në dashuri me Louis Nast, kushërirë e Immanuel Nast, shokut të tij të klasës. Ai lexon dramat rinore të Shilerit, zbulon Ossian dhe mbi të gjitha fillon të kompozojë poezi, duke u bindur gradualisht se duhet të largohet nga manastiri për të ndjekur vokacionin e tij poetik. Është nga këto vite, oda me titull “Qëllimi im”.

Më 21 tetor 1788, Hölderlin hyri në kolegjin Stift në Tübingen, një institut teologjik i njohur në të gjithë Evropën. Këtu, për të përfunduar arsimin kulturor e fetar, e presin dy vjet filozofi dhe tre vjet teologji. Mes shokëve të klasës ai takohet sërish me Shellingun, por mbi të gjitha është filozofi i ardhshëm Georg Hegel. Së bashku me ta, ai lexon Spinoza, Kant, Ruso, Fichte, duke u bërë i pasionuar pas Revolucionit Francez, i cili pikërisht në ato vite mbolli parimet e barazisë dhe revoltës masive. Me shokët e tij të klasës dhe shokët e leximit, Magenau dhe Neuffer, miqtë e tij të mëdhenj, ai krijoi një lloj Republike Letrare, sipas modelit të Klopstock: çdo të enjte të tre takoheshin për të lexuar poezi dhe për të pirë verë ose birrë.

Në vitin 1789 ai kontribuoi, me një poezi që shkroi, në një broshurë të përgatitur me rastin e dasmës së Heinrike Nast, kushëririt të Luizës së tij. Kjo ka shumë të ngjarë të jetë kompozimi i parë poetik i poetit, i cili megjithatë ka humbur. Në të njëjtin vit, menjëherë pas kësaj, Holderlin gjithashtu ndërpreu fejesën e tij me Louise Nast. Gjatë pushimeve nga studimet e tij, poeti u takua me Gotthold Friedrich Stäudlin në Shtutgart, redaktor i një almanaku të poezisë dhe një mbështetës i vendosur i Revolucionit. Të dy fillojnë të bashkëpunojnë.

Më 17 shtator 1790, në fund të periudhës dyvjeçare, ai mori titullin Magister philosophiae. Megjithatë, pak më parë, poeti shprehu në disa letra drejtuar nënës së tij dëshirën për të lënë fakultetin për të studiuar drejtësi. Ajo që e zemëroi atë ishin disa dispozita të brendshme që donin të denoncoheshin çdo dyshim për jakobinizëm që mund të kishte hyrë në institut. Megjithatë, për të një rëndësi më të madhe është botimi në 1792 i almanakut të poezive të Stäudlin, i cili hapet me një poezi të Hölderlin të titulluar “Himn Muzës”. Gjatë kësaj periudhe ai lexoi Leibniz, frekuentoi Hegelin dhe kompozoi himne filozofike. Në të njëjtën kohë, me shtrëngimin e rregullave në institucion, ai fillon të shfaqë problemet e veta psikologjike. Puna për romanin e tij epistolar, “Hyperion” i ardhshëm gjithashtu daton në vitin 1792. Fara e Revolucionit përhapet në të gjithë Evropën. Më 20 prill 1792, Franca i shpalli luftë Austrisë: ishte fillimi i një sërë konfliktesh në të gjithë kontinentin. Edhe në Stift, lindi një klub me orientim jakobin, në të cilin qarkullonin gazetat franceze dhe që kishin Hegelin si pikë referimi të vazhdueshme. Shfaqet botimi i dytë i Almanakut Poetik të Stäudlin, me kontribute të shumta të Hölderlin, duke përfshirë edhe të mirënjohurin “Himn lirisë”. Lufta arrin edhe në tokën gjermane, Mainci bëhet francez, me një qeveri revolucionare, në të cilën marrin pjesë intelektualë të shumtë gjermanë.

Më 6 dhjetor 1793, pas përfundimit të studimeve në kolegj, Holderlin u bë pastor, pasi kaloi provimin në konsistonin e qytetit të Shtutgartit. E vetmja alternativë që ka, për të mos punuar si pastor, siç do të donte e ëma, është ajo e tutorit. Kështu, pasi mori një rekomandim nga Shileri, ajo i shkroi shoqes së saj Charlotte von Kalb, duke e bindur që të punësonte poetin për të siguruar edukimin intelektual të djalit të saj nëntë vjeçar. Periudha në Waltershausen, ku ai kalon në von Kalbs, është e shkëlqyer, të paktën në fillim. Ai krijon një marrëdhënie të mirë me zonjën, megjithëse nuk arrin të ketë ndikimin që do të donte me djalin e saj. Me Charlotte shkoi në Jena, kryeqyteti filozofik i Gjermanisë, duke marrë pjesë në leksionet e Fichte, duke frekuentuar Shilerin dhe duke takuar Wilhelm von Humboldt, poetin Novalis dhe filozofin Herder. Ndërkohë vazhdon Hyperion, të cilin Shileri e vlerëson, duke publikuar një fragment të tij në revistën e tij “Thalia”.

Në fund të majit 1795, poeti u largua papritmas nga Jena, duke u kthyer në shtëpinë e nënës së tij në Nürtingen. Arsyet janë të paqarta, megjithatë duket e sigurt se ka pasur një marrëdhënie klandestine me një farë Wilhelmine Kirms, e cila duhet ta ketë shtyrë Fridrihun të largohej nga puna. Më 28 qershor 1796 ai filloi të punojë, përsëri si mësues, në shtëpinë e bankierit Jakob Friedrich Gontard, në Frankfurt. Është fillimi i marrëdhënies së tij klandestine me gruan e bankierit, Susette Borkenstein, njëzet e shtatë vjeçe në kohën e punësimit, nënë e dy fëmijëve dhe, sipas poetit dhe letrave të tij, e bukur, e kulturuar dhe inteligjente. Ajo është dashuria e jetës së tij, aq sa shumë shpejt bëhet një përfytyrim i Diotimës së tij, protagonistes së Hyperionit, mbi të cilën ai punonte në atë kohë. Në letrat që i shkruante, sidomos pas ndarjes së tyre, gruaja përmendet me këtë pseudonim.

Në prill 1797, “Hyperion” pa dritën. Vëllimi i parë u prit me entuziazëm nga intelektualët: një pikë kthese epokale në letërsinë gjermane. Ndërkaq Hegelin e frekuentonte gjithnjë e më intensivisht edhe në Frankfurt si tutor. Në shtator 1798 Holderlin duhej të linte shtëpinë e tij në Frankfurt. Marrëdhënia e tij me Suzeten zgjon dyshimet e bankierit. Ai u zhvendos në Homburg, ndërsa vazhdoi ta frekuentonte gruan gjatë disa takimeve të shkurtra rastësore. Ndërkohë punoi për tragjedinë e papërfunduar “Vdekja e Empedokliut” dhe pak më pas u botua një tjetër botim i Almanakut, ku përfshiheshin disa ode të poetit, i cili kompozoi edhe poezi të shkurtra si të famshmen “Dikur dhe tani”.

Në vitin 1801, për tre muaj, i shtyrë edhe nga peripecitë e luftërave të Napoleonit, poeti ishte në Hauptwyl të Zvicrës, mësues i një tregtari. Menjëherë më pas, i refuzuar në Jena si mësues i greqishtes, ai shkoi në Bordo, si mësues, i punësuar nga konsulli i Hamburgut, Daniel Christoph Meyer.

Më 9 maj 1802, në këmbë dhe befas, ai filloi kthimin e tij në Gjermani. Gjatë udhëtimit, ai mëson për vdekjen e Diotimës, ose Suzetës, e cila u godit nga ethet e kuqe në shtator. Kur mbërrin në Shtutgart, në fund të qershorit, pasi ka kaluar nëpër Paris dhe Strasburg, është dukshëm i lodhur: i veshur si lypës, më i dobësuar dhe tashmë në prag të çmendurisë së plotë. Menjëherë pas kësaj, në Nürtingen, ai përplaset me nënën e tij, e cila ka zbuluar letrat e tij me Suzeten.

Më 1804, miku i tij von Sinclair i gjeti një punë si bibliotekar, por gjendja e tij fizike dhe mendore tani ishte minuar nga sëmundja e tij mendore gjithnjë e më shtypëse. Duke filluar nga viti 1806, pas një qëndrimi të shkurtër në spital në Tübingen, poetit, tashmë skizofren, iu besua, në një lloj kujdestarie të praruar, familjes së një marangozi të arsimuar mirë, një farë Ernst Zimmer, i cili e vendosi atë në një kullë që zotëronte në brigjet e Neckar. Këtu, Firedrich Holderlin jeton tridhjetë e shtatë vitet e mbetura, në një gjendje demencë të lehtë, duke luajtur piano dhe duke shkruar vargje të çuditshme, të firmosura me pseudonimin misterioz të Scardanelli. Ai zë një dhomë në katin e fundit, me formë rrethore, e quajtur për këtë arsye “kulla”.

Në vitin 1808 u botua “Almanaku” i ri, i cili përfshinte poezitë e tij “Rini”, “Patmos” dhe “Kujtim”. Fama e tij si një poet i çmendur dhe profetik u përhap dhe vizitat filluan të shtoheshin gjithnjë e më shumë, si ajo që i bëri Wilhelm Waiblinger, autor i një eseje të famshme për jetën e poetit. Midis 1822 dhe 1826, u botua një botim i dytë i Hyperion dhe një përmbledhje me poezi të redaktuar nga kritikët Ludwig Uhland dhe Gustav Schwab. Më 1828, pa e vizituar kurrë, nëna e poetit vdiq.

Më 18 prill 1843, kritiku Schwab, në një ese që shkroi, e konsideroi poezinë e Hölderlin si ndër më të mirat, një pikë referimi për letërsinë gjermane. Në fillim të qershorit 1843, poeti nënshkroi poezinë e tij të fundit, të titulluar “Pamja”, me pseudonimin Scardanelli. I sëmurë nga pneumonia, Friedrich Hölderlin vdiq më 7 qershor 1843 në kullën e tij në Neckar në moshën 73-vjeçare./Elida Buçpapaj

Jo, Fatlumturit,
Imazhe hyjnore të shfaqura në vendin antik,
Unë nuk duhet sigurisht më t’i thërras, por po,
Valë të atdheut, është me ju
Që gjëmon dashuria e zemrës që qan,
Çfarë do ajo tjetër në zinë e saj të shenjtë ? Sepse në pritje
Prehet vendi, dhe kur nga ditët e nxehta,
Qenie malli ! qielli i ulur n’a rrethon
Sot me një hije profetike.
Ai është i rëndë me premtime, por më duket gjithashtu
Kërcënues, e përsëri unë dua të qëndroj në praninë e tij,
Dhe shpirti im nuk duhet të ikë prapa
Drejt jush, o zota të shkuar ! që më jeni kaq të shtrenjtë.
Sepse të shohësh fytyrat tuaja të bukura
Njëlloj siç dikur, është vrastare, kam frikë
Dhe është mezi e lejuar për të rizgjuar të vdekurit.

O zota të shkuar ! dhe ju, o zota të pranishëm, dikur
Më të vërtetë, ju patët kohën tuaj !
Të mos mohoj asgjë, unë dua, dhe të mos lus asgjë.
Sepse kur gjithçka ka mbaruar, që dita është fikur,
I pari prifti është goditur, por plot dashuri
Tempulli, dhe imazhi, dhe riti që është i tiji
E ndjekin në brigjet e errëta, asgjë më nuk mundet për t’u dukur.
Siç lindur nga flakë të një turre drush funebër, vetëm një tym i artë
Ngrihet, legjendë, nga thellësitë.
Dritë agimi për kokat tona të mundura nga dyshimi,
Dhe asnjë nuk di çka i ndodh vetes. Ai ndjen
Që hijet e atyre që kanë qenë,
Zotat e hershëm, vizitojnë përsëri tokën.
Sepse ato që do të vijnë n’a shtyjnë,
Dhe trupa e shenjtë e njerëzve-zota
Nuk do të vonohet më në qiellin blu.

Po, tashmë gjelbëron fusha që në nisje të një kohe më të ashpër
Kemi mbjellur për to, dhurata është përgatitur
Për vaktin e flijimit, lugina dhe lumenj janë
Të gjerë të hapur përreth majave profetike.
Për që njeriu të mundet për të vështruar deri në Orient
Nga ku mjaft ndryshime e mallëngjejnë.
Por nga eteri bie
Imazhi besnik, dhe fjalët hyjnore derdhen rrëke,
Të panumërta, thellësitë e drurit të shenjtë ushtojnë
Dhe shqiponja që vjen nga Indus
Dhe nga Parnasse përsipër fluturon
Majën me dëborë dhe, nga lart, kodrinat e Italisë
Të kushtuara ndaj sakrificash, shqiponja antike nuk kërkon më një gjah të mirë
Ndaj të Atit, siç dikur, por me një fluturim më mirë të ushtruar,
Duke klithur, ajo kapërcen Alpet me rrahje flatrash,
Dhe syri i saj sheh vendet aq të ndryshme.

Priftëresha, bija më e heshtur e zotit,
Që do aq shumë të heshtë në thjeshtësinë e saj të thellë,
Eshtë ajo që shqiponja kërkon, ajo që shikonte me sytë e saj të mëdhenj të hapur
Njëlloj sikur ajo të mos e dinte, dikur, kur stuhia
Shfrynte mbi kokën e saj një gjëmim kërcënimesh vrastare.
Fëmija priste më mirë në parandjenjën e saj
Por habia përfundoi së mbushuri tërë qiellin
Nga ideja që një fëmijë të qe aq plot besim
Sa dhe ajo vetë, bekuesja, fuqia e lartësive.
Kështu dërguan ato lajmëtarin e tyre që, duke e njohur përnjëherë,
Mendon duke buzëqeshur : o ti, o e pathyeshme,
Një tjetër fjalë duhet të të provojë – dhe ai e klith atë me forcë,
Lajmëtari i ri duke vështruar Gjermaninë :
Je ti, je ti e zgjedhura,
E fort-dashura, e kthyer aq e fortë
Për të duruar një lumturi të rëndë.

Qysh nga ajo kohë ku, e fshehur në pyll dhe në lulëkuqet e çelura
Të mbushura me gjumë të ëmbël, e dehur ti nuk bëje
Kujdes ndaj meje, përpara se qenie më të urta, ato gjithashtu,
Të kenë ndjerë mburrjen tënde prej virgjëreshe dhe të habitur : nga kush
Ajo ka lindur dhe nga ku ardhur ?, por ti vetë
Ti nuk e dije këtë. Të kam njohur menjëherë,
Dhe fshehtas, ndërsa ti flije, unë të lija
Në nisje, në mesditë, si shenjë miqësie,
Lulen e gojës, dhe ti flisje në vetminë tënde.
Por, o fatlumtur ! ti i derdhe fjalët e tua të arta
Me dëshirë, dhe në ecjen e lumenjve ato rrjedhin të pashterrshme
Në të gjitha viset. Sepse pothuaj siç e shenjta,
Nënë e gjithçkaje dhe që mbart humnerën,
E Fshehta dikur e quajtur nga njerëzit,
Siç tek ajo, me dashuri dhe me dhimbje,
Me parandjenjë dhe me paqe
Gjoksi yt është i mbushur plot.

O, pi flladet mëngjesore
Derisa ti të jesh e hapur ndaj botës,
Dhe emërto pastaj atë çka shtrihet para syve të tu !
E pashprehura nuk duhet
Të mbetet më gjatë një e fshehtë
Pasi ka qenë ngadalë zbuluar ;
Sepse të vdekshmëve turpi iu takon
Dhe është e mençur, shpesh,
Kështu për të folur, zotat gjithashtu.
Aty ku burime më të kulluara
Kanë sjellur arin të dalë përsipër, ku tërbimi i qiellit shkon duke u rritur,
Një herë, ndërmjet ditës dhe natës,
Një e vërtetë duhet të shfaqet.
Thuaje atë tre herë dhe jo me emër,
Sepse e pashprehur, e tillë siç është aty,
O e pafajshme ! ajo duhet të qëndrojë.

O, ti, bijë e tokës së shenjtë ! emërto
Më në fund nënën tënde. Ujërat zhurmojnë përgjatë shkëmbit
Dhe gjëmimi në pyll, dhe me të dëgjuar emrin e saj
Jehon përsëri, ardhur nga fundi i kohëve, hyjnorja e zhdukur.
Sa ka ndryshuar gjithçka ! dhe nga larg, lajmëtare gëzimi,
E Ardhmja gjithashtu n’a ndriçon dhe flet.
Por, në mesin e kohës,
Eteri jeton qetësisht
Me tokën virgjërore dhe të shenjtëruar,
Dhe ato duan si kujtim të tregohen bujarë,
Ato, të pa-nevojët, me të pa-nevojët
Në ditët e festave të tua,
O Gjermani, kur ti je priftëreshë
Dhe, pa armë, shpërndan përreth këshilla
Ndaj princave dhe popujve.

Bëhen 60 vjet nga vdekja e mistershme e shkrimtarit tonë klasik, Etëhem Haxhiademi, që krijoi letërsi moderne në vitiet ‘30 të shekullit XX, solli poezi dhe tragjedinë e epërme në letrat shqipe në nivel evropian, vonë, por ashtu ishte fati, historia, vonë ïshte e gjithë Shqipëria jonë.
Shkroi 7 tragjedi të shkëlqyera, e teta është e pashkruar, është ajo që ndodhi me atë, me jetën dhe veprën e tij, ia ndaloi diktatura e pas Luftës II Botërore, që i futi letrat shqipe në morsin e torturës së Realizmit Socialist, dhe ashtu siç vrau e burgosi shumë shkrimtarë e artist:e, Etëhem Haxhiademin e vdes në burg.. Bashkë me atë vdiqën dhe ato që do të mund të shkruheshinn prej dorës së tij të mermermert:e, hyjnore. Ehe kjo është tjetër tragjedi.
Kaluan 60 vjet, kur ajo portë burgu nuk u hap dot dhe ai nuk doli prej andej as i vdekur….
Tashmë perandoria komuniste ka rënë. Shqipëria dhe letrat e saj iu hapën, bashkuan botës euroatlantike dhe kulturës Perëndimore.
Emri Etëhem Haxhiademi e shkundi pluhurin mortor të harresës. Për tragjeditë e tij, vlerën e tyre të patjetërsueshme na lajmëruan studiues të shquar të epokës së lirisë së fjalës si Aurel Plasari, vepra u ringjall, erdhi sërish e plotë dhe bukur nga Enti Botues “Poeteka” dhe po shkruanim në nderim të korifeut klasik shpesh dhe me adhurim.
Po ku është varri i tragjedianit Etëhem Haxhiademi, statujat, rrugët me emrin e tij, bibliotekat, teatrot? Skenat me heronjtë e tij, katedrat, tekstet akademike dhe universitare me studimet e veprës së tij madhore? Apo kanë mbetur të zëna siç i la Realizmi Socialaist dhe muzeumet do të jenë veç deshmi e diktaturës si BunkArt 1 e 2 apo Shtëpi me Gjethe të Sigurimit të shtetit dhe të përzgjedhurish?
Por është dhe institucioni kombëtar i kujtesës tjetër, makineritë e së cilës punojnë të sigurta dhe me madhështi të pazhurmët.
Sot dua të nderojmë shkrimtarin Etëhem Haxhiademi, poet klasik dhe tragjediani i vetëm i epërm i letrave shqipe.
Në librin studimor “Kartela të Realizmit të Dënuar” për letërsin;e shqipe që erdhi nga burgjet dhe internimet apo arratia nëpër botë, është dhe kartela e dhimbshme me emrin Et:ehem haxhiademi, ndërsa në “Antologjinë e të vrarëve” me titull “Lajmëtarët e Europës”, ku kam përmbledhur poetë dhe shkrimtarë të pushkatuar nga regjimi i ashpër diktatorial ose që vdiqën burgjeve, pushkatim i ngadaltë ishte dhe ky, – dhe nuk besoj se ka një popull tjetër një antologji të tillë gjaku, – ku janë dhe fletët drithëruese për martirin Etëhem Haxhiademi. Po i risjell. Fëshfërijnë apo psherëtijnë? .

KARTELA TRAGJIKE Et’hem Haxhiademi
Dënohet me vdekje, pastaj ia kthejnë me burg… Pak ditë para lirimit, atak në zemër, kështu thanë, vdiq. Por do të ketë qënë sulm në zemër, vrasje… Ishte viti 1965. Shqipëria ishte ndarë tashmë nga Bashkimi Sovjetik, kjo ishte drama e madhe, çarja botërore, – këtë duhej të pasqyronte letërsia! – porosiste Partia dhe kishte filluar miqësinë me Kinën e madhe, – ja temat e Realizmit Socialist, happy end-i i saj rozë.
Ç’qe shkruar më parë s’vlente më, sidomos ato para çlirimit, u dukeshin myk… Pa le tragjeditë e harruara të Et’hem Haxhiademit, të largëta dhe të huaja, madje të dëmshme…
E Et’hem Haxhiademi? Në burg… nuk duhej të dilte prej andej, madje ai s’duhej të ishte fare, të ndjehet i pa qenë… Ai dhe shokët e tij… Kot e falën, kur e dënuan me vdekje… Po vdekje është dhe burgu. Po ja që i erdhi dita e lirimit, kaluan 18 vjet…
Po s’ka për të dalë, jo. Në një nga tragjeditë e tij ai e kishte profetizuar rrënimin…

* * *

“Kam le n’Elbasan më 8 mars 1902, – tregon për vete ai – Im at Emin Haxhiademi, aktiviteti patriotik i të cilit fillon qysh mbë 1877, domethënë përpara Kongresit të Prizrenit, njihet si bashkpuntor i ngushtë i Kristoforidhit dhe i dyti patriot mbas atij në vjetërsi në këtë qytet”.
Babai i mësoi shqipen e i jepte libra shqip, të ndaluara, mezi gjendeshin, se vëndi ishte ende në perandorinë Osmane. Kishin një odë plot me libra. Të varfër ishin librat shqip, por mua më pasuruan, vazhdon tregimin ai.
E magjepsi drama “Besa” e Sami Frashërit. Ndërkaq babai e kishte futur të mbaronte Normalen e Elbasanit, themelues i së cilës kishte qënë dhe vetë. 14 vjeç vendos të shkruajë dhe ai një dramë ashtu. Mbyllet në shtëpi, nuk shkon as në shkollë. Eh, digje, i thotë i ati buzagaz, por jo dëshirën për të shkruar.

E çojnë në Leçe në Itali, por provimet u bënë shumë të vështira për shqiptarët atje, se kishte ndodhur Lufta e Vlorës e 1920-ës, italianët ishin mundur, ishin hedhur në det, thoshte populli… Et’hem Haxhiademi ishte i vetmi sfidues. Madje iu fut përkthimit të “Bukolikeve” të Virgjilit, mësoi latinishten dhe e dha në hekzametër në shqip, siç nuk e kishin bërë as shkrimtarë të njohur, madje asgjë nuk kishin sjellë më parë nga veprat latinisht. Dhe iku në Austri për t’u diplomuar atje. Nisi të lexojë tragjedianët grekë në latinisht dhe gjermanisht.

Në Berlin më 1924. Prindërit, kundër dëshirës së tij, duan që të diplomohet në Juridik. Nuk u ndahet leximeve, e thërriste antikiteti, bashkëpunonte me revista në Elbasan dhe Berlin.
Ndjehej i dashuruar, të gjitha gratë e bukura, mitike, dilnin nga kryeveprat botërore dhe bashkoheshin tek njëra, shkëlqenin. Takimet me të, shëtitjet, bisedat, të qeshurat, puthjet e mbushnin me jetë dhe kohë të pa jetuara, nga ato që kishin ikur dhe nga ato që do të vinin. Kjo ishte e tashmja e tij.
Po e Shqipërisë? Pse është kaq vonë vendi im? Dhe rijeton të kaluarën e vet, kur me të kaluarën e tij ishte në kohë dhe e ardhmja dukej se do të ishte normale, si e gjithë Europës. Dashuria është e pakohë dhe e gjithkohshme

Paprimtas i vdes ajo që dashuronte, dhe ai shkruan për të elegjinë “Galatës”.
Tragjedia i bëhet pjesë e jetës, “fryma ime e të jetuarit”, do t’i shkruante Lasgush Poradecit më vonë.
Pasi përfundon tragjedinë “Ulisi” nën shëmbëlltyrën e Eskilit, dy vjet më vonë, më 1926 shkruan tragjedinë “Akili” në Vjenë. Kolos është dhe Shekspiri, thoshte, dhe punonte mbi skrivani që ta universalizonte gjithnjë e më shumë dhe veprën e vet.
Endej nëpër Vjenë. I ri, i fuqishëm. I duhet shkuar tragjedisë brenda, që të kuptohet… atdheu, vetja…

Vjen në Shqipëri në vitin 1927, emërohet nënprefekt në Lushnjë. Shikonte shtëpinë ku u mbajt kongresi shpëtimtar, mbushej me himnin e tij së brendshmi dhe pas një viti shkruan tragjedinë “Aleksandri”.
Iu bënë tre tragjeditë, i boton në Tiranë më 1931. Dhe pastaj kalon me punë në Berat, akt tjetër tragjedie. Shkruante… Në Gjirokastër, akt tjetër, kryesekretar i prefekturës, viti 1933. Edhe Mbreti kishte simpati për Et’hemin, thoshin, për kulturën e tij.
Mbreti? Nga doli, pas perdes së teatrit? Dhe përfundon tragjedinë “Pirua” (1934). Pas një viti tjetër tragjedi “Skënderbeu” (1935).
Duhen thirrur heronjtë, prijësit, ata që bënë histori, që bënë kombin. Tragjeditë jané tempujt e tyre…
Tjetër tragjedi vitin tjetër “Diomedi” (1936), kur përzihen mitologjia greke e ilire. Ndjente thika në shpirt, po e çanin dhe shkruan “Abeli” në prag të pushtimit (1938). Duhet ribërë Shqipëria e lashtë dhe ajo mesjetare, aristokracia e saj, kalorësia, kryekalorësat. I duhej mitologjia biblike, antikiteti, heronjtë, edhe tanët, pasionet e përjetëshme, intrigat, përplasjet ideologjike, me to mund të ribësh botën, të edukosh, familja… fillesa… e bukura e estetikës klasiçiste…. Të pasurohet letërsia shqipe, se pasurojmë shpirtin, duke themeluar tragjedinë, do ta pakësojmë në jetë.
Të mësojmë nga mynxyra për të nxjerrë dritë!

Gjatë pushtimit fashist italian, teksa nuk i pranonte kompromiset me pushtuesin, por as luftën vëllavrasëse, patriot dhe europian në vetvete, nga që kultura nuk është pushtim, por çlirim, me simpati për ballin Kombëtar, botoi librin me poezi “Lyra”. Aty janë poemat “Nimfat e Shkumbinit”, ku gjahtarët vrasin këngën e tyre, janë elegjitë e dashurisë, “Galatea” edhe ajo për Nënën “Nata e zezë”, që i kishte dashur aq shumë, më shumë se të gjithçka në botë, të gjalla dhe të vdekura, për Naim Frashërin, këngëtarin hyjnor, etj.
Lira e Et’hem Haxhiademit e mbushi mjedisin me tinguj të argjëndë.

Pasi mbaroi Lufta e Dytë Botërore, i përvishet punëve, ato që lidheshin me kulturën, është themelues në Lidhjen e shkrimtarëve shqiptarë dhe kryetar për degën e Elbasanit, por regjimin e ri nuk e miratonte… dhe e arrestojnë. Viti 1946. Tani po vinin në skenën reale të jetës një tjetër tragjedi, me kryepersonazh autorin, Et’hem Haxhiademi. Shkaqe politike, e kaluara e tragjedive po përsëritej. I konfiskojnë librat e bibliotekës së tij dhe gjithë dorëshkrimet.
Fitimtarët e mbyllin Et’hem Haxhiademin në burgun e Burrelit. Si skenë epilogu. Mesjetë. Roje, tortura, dyer. Dhe atje përkthente. Sigurisht që botoheshin me emra të tjerë. Ose kanë humbur më vonë.
I heshtur mes atyre mureve, dinjitoz dhe i zymtë. I trembëshin kulturës së tij të gjërë. Shkruan në burg romanin “Jeta e njeriut” dhe dramën “Koha e premtueme”, që kishte shumë dëshirë ta luante me të burgosurit, se teatri është jetë dhe jeta teatër.
Ku janë ato tani, ku? Tragjeditë edhe harrohen, edhe vdesin, por edhe vidhen… 1965. Mbas 18 vjetësh burg, po i vinte dita e lirimit dhe ai ishte ende në gjëndje, i fortë intelektualisht, në kulmin e përvojës, 63 vjeçar, dinte gjithçka nga terri i ferrit. Jo, ai nuk duhej të dilte. Dhe ashtu u bë, por ka mbetur enigmë se si u krye vraja.
Ndërkaq e kishin marrë mallkimin e pafalshëm të Haxhiademit, vazhdimisht i tanishëm:

Qofsh i mallkue, i poshtun, ti për jetë,
Prej nesh edhe prej zotit të vërtetë.
Zemra e jote kurr mos paft gëzime,
N’mjerimin tand ne gjetshim ngushullime.
Ti qi na dhe për pleqëni kët tmerr,
Të bift n’vend t’grunit n’arën tande ferr.
Jo vetëm ti por dhe fëmijët tuëj
Mënin e madhe paçin të gjithkuëj
Paçin bashk’me urrejtjen e njerzís,
Mallkimet e Krijuësit të Gjithsís.

Ashtu si prej Eskilit dhe Sofokliut kujtesa botërore dhe fati ruajti nga shtatë tregjedi prej secilit, edhe shqiptarët kanë 7 tragjedi nga tragjiku i tyre i vetëm, Et’hem Haxhiademi.
Aleluja!

* * *

Vepra tragjike e tij tashmë i tejkaloi tragjeditë e realiteteve të mëpasme, edhe të harresën mortore si të tillë, tashmë ajo është jo vetëm letërsi e gjallë, por dhe kompleks monumental i Kujtesës Kombëtare, dëshmi e historisë dhe kulturës së një populli.

1.Pranverës nuk mbahem fare

Ta dish mike sylarme
Pranverës nuk mbahem fare
A më sheh si jam “ujdisur”
Veç për ty syri i ormisur.

Veç për ty,syri i ormisur,
Mendja ime merr të “krisur”
Ti me çap e unë me vrap
Në pranverë bëhem “çunak”

Ja,shikomë! S’ta mbush më synë?
Hodha tutje pleqërinë
Edhe më nuk jam “thinjoshi”
Se është kthyer tek unë,”djaloshi”

Sapo mbusha tetëdhjetë e dy
A nuk jam si grurëhalëzi?
Shih e shkruaj,syri i ormisur,
Mos më lër me mendjekrisur!

2.Letër për një mike
“Daullet bien për ata që kanë veshë”
Populli
Koha për ty ka qendruar tek mosha e dytë
Sado që ti,tani,je në moshë të tretë.
Në moshë të tretë,por je si shpirt
Dhe ç’shkruaj për ty,është krejt e vërtetë.

Ke qenë e bukur si një lule e freskët
Dhe kushdo që të shihte e humbte pusullën
Tek po shkruaj për ty,jam krejt i kthiellët
SE për bukurinë tënde,kam kafshuar gjuhën.

Sado në moshë të tretë,ti e ruan freskinë
SE koha për ty ka qëndruar tek mosha e dytë
Ende ata që të shohin ta kanë zilinë
Dhe mua,moshatarit,m’u mbytën gjemitë.

Kur shkruaj për ty,moj mike e paemër
Aq dua që qoftë dhe njëherë të të kem përballë
Se aq,aq ju kam për zemër
Sa,nga dashuria për ty,jam gati të bëhem “kanibal”!!!

Të kthehem si “xhelat” apo si “kanibal”
Dhe që “të ngopem” me ty
Dua të të”ha” pak nga pak
Të gjallë!!!…

3. Një mendim i turbull

Një mendim i turbull
Më pushton të tërë
Nga ti e bukur
E bërë me hatër.

Dua që të kthiellem
S’më lë syri yt
Aq pas teje “dehem”
Më lojtën burgjitë.

Si i vënë mbi prush
Prushi po më djeg
Syri yt larush
Më keq po më”pjek”

I djegur, i pjekur
Tek qindi dhe mija,
Rënkoj si i mekur,
Më mek bukuria..

Tiranë,16 mars 2025