PJESA V

M E T A M O R F O Z A

 

“Perestroika nuk lindi nga kriza ekonomike por nga fakti se u zbulue ana shpirtnore e njeriut.”

M. Gorbaçov 1999.

 

Në fjalorin e gjuhës së sotme shqipe (botue në Tiranë, viti 1980) fjala metamorfozë, shpjegohët kështu: “ Ndryshim i rëndësishëm në trajtën e jashtme, në ndërtimin e organëve ose në mënyrën e jetesës që pësojnë disa lloje kafshësh gjatë zhvillimit historik, ose gjatë kohës së rritjes, deri në zhvillimin e tyre të plotë, duke kaluar shkallë shkallë nëpër disa faza…” (fq. 1120).

Dy-tre udhtime të bavarezit Shtraus nga Gjermania Perëndimore për në Shqipni, aty nga vitët 1984-85, kishin ngjallë diskutime e shpresë në çdo skutë e qoshe të vendit. Pritej dishka nga ardhjet dhe takimet e Shtrausit në sferat e nalta të shtetit shqiptar mbasi ai u takue edhe me Enver Hoxhën, kur ishte me pushime në Volorek të Pogradecit.

Një përkëthyes që po e shoqnonte në udhëtimin e tij të parë nga Hani i Hotit  për në Tiranë, ka tregue se mysafiri gjerman kur po kalonte në rrugën e Taravicës, ka pyetë: “Pse udhëtojmë në këto rrugë sekrete?” Interesi i Gjermanisë për Shqipninë asht i vjetër. Shtrausi nuk e di se çfarë interesash kishte për né por, dij, se na për Shtrausin kemi nevojë edhe sot. Ndër faqet e fundit të gazetave shqiptare filluan me dalë artikuj që shpjegonin për festat dhe kremtimet e tyne në kohën e vjeshtës atje. Shqiptarët nga dëshira që kishin, mendonin, se lidhjet me Gjermani rifilluan. U banë edhe disa ndryshime në kodin penal për dënimet e agjitacionit e propagandës si dhe për arratisjen. Arratisja gjoja dënohej me “gjobitje” por, në fakt Ramiz Alia e këthej në vrasje dhe pushkatime. Ata të rinjë që kapëshin ndër kufinjë pushkatoheshin pagjyqe dhe shëtiteshin ndër qytete të lidhun ndër kamjona me tela me ferra, për me shtue frikën dhe terrorin ndaj atyne që mendonin me shkelë kufinin për me ikë. Manush Myftiu mbas 50 vjetësh filloi me recitue Pashko Vasën: “Feja e shqiptarit asht shqiptaria”. Ardhja e papritun një delegacioni nga Gjermania Demokratike i kryesuem nga Ministri i Jashtëm, aty nga vjeshta e 1988, solli një mesazh të Onekerit për Ramiz Alinë, ku thohej se Gjermania Demokratike asht e gatëshme me ndihmue Partinë e Punës së Shqipnisë edhe me të holla, veç komunistët shqiptarë të qëndrojnë në kullën e mbyllun të socializmit totalitar dhe, nënkuptohej, shkëputja nga Gjermania Perëndimore. Si shenjë respekti për këtë dreq “delegacioni”, komunistët shqiptarë i dhuruan një sasi të mirë bizhuteri argjenti. Edhe në Gjermani Lindore si tek na, “kush kapej tue kalue murin vritej…”

Komunistët shqiptarë iu përgjegjën pozitivisht kësaj kërkese dhe nuk vonuan e dërguan urgjent një delegacion në Gjermani Perëndimore, të kryesuem nga anëtari i Byrosë Politike, “profesori” i marksizëm-leninizmit Foto Çami, i shoqnuem nga prof. Dhimitër Dhora, nga Shkodra. Mbas shkumjes së tyne atje, mardhanjet u ftohën.

Na vazhduam rrugën e zgjedhun nga komunistët e Ramiz Alisë.

Kur karvanët e gjermanëve filluan dyndjen tue ikë nga kufinjtë e Lindjës kryesisht në Çekosllovaki, Hungari dhe prej atje nga Austria për në Përëndim, boshti i vendëve të mbylluna komuniste u thye. Perdën e hekurt e mori ana, lakoi… Qentë e kufinit gjerman humbën nuhatjen!

Me datën 9 Nandor 1989, MURI I BERLINIT RA! Plot mbas 28 vjetësh… Gjermania u bashkue!

Në vitin 1961, pikërisht, tek ky mur mbasi u ndërtue, Presidenti Xhon Kenedi, ka thanë: “Kush mendon se asht i mirë komunizmi, të vijë e të shohin Berlinin. Unë sot jam qytetar Berlinez!”. Xhon Kenedi edhe sot asht aty me monumentin e tij madhështor!

Edhe pse Muri i Berlinit ra, në Tiranë Stalini, Lenini dhe Enver Hoxha vazhdonin…mos me ra!!..

Vetëm ngjarjet e Rumanisë, më 22 dhetor 1989, dhe pushkatimi i Çausheskut me gruen e tij në pragun e Krishtlindjëve, i dhanë një mësim Ramiz Alisë e Nexhmije Hoxhës, se njëditë mundet me iu gjetë edhe ju kjo nderë, nëse vazhdoni me qëndrue në mendimin oriental…” as Lindje, as Perëndim…”

Demostrata e heshtun e 14 Janarit 1990 në Shkodër, dhe arrëstimet e bame një natë para kësaj demostratë, ndaj atyne që kishin vëndosë me rrëzue monumentin e Stalinit në qendër të Shkodrës, trandën përfundimisht edhe thëmelet e kalbuna të komunizmit në Shqipni.

Mesha e Parë, më 11 Nandor 1990, e thanun nga Don Simon Jubani, në varrezat e Rrëmajit në Shkodër, hapi vorrin e shumëpritun të komunizmit gjakatarë në Shqipni.

Në vjeshtën e vitit 1986, në Katovicë, mori pjesë edhe një delegacion i Partisë së Punës së Shqipnisë, i kryesuem nga Sofokli Lazri, nëpunës i naltë i Komitetit Qendror të P.P.Sh. që me Enver Hoxhën.

Aty u mbajt një fjalim i rëndësishëm nga Mihajl Gorbaçov, ku, tha: “… Të krijohen parti politike të majta, të qendrës, të djathta, por ato të kontrollohen e drejtohen nga ne komunistët.

Partia që do të marrë pushtetin politik do të shajë komunizmin me thëmel e çati; që të fitojmë simpatinë e Përëndimit.

Të dënuarit e të përndjekurit politik të afrohën që të na përkrahin,  por pushtet nuk do t’ ju japim, sëpse ata do të kërkojnë të hakmerrën.” (Marrë nga teksti origjinal i botuem në RD. Tiranë, 1994).

Me datën 16 prill 1990, në TV Shqiptar Ramiz Alia, President i Republikës së Shqipërisë, i ngarkuem edhe me detyrat e Sekretarit të Parë të K.Q. të P.P.Sh. që më 13 prill 1984, njëditë mbas vdekjes së diktatorit Enver Hoxha, në një mbledhje me “shokët” e Byrosë Politike, thotë:

“… Edhe bar do të hajmë, edhe gjak do të derdhim, këtu e më tej nuk shkojmë, lirinë, pavarësinë dhe socializmin nuk e sakrifikojmë”.

     Më 23 gusht 1990, po në TVSH, në mbledhjen e bame para ardhjes së Peres De Kuelar në Shqipni, Ramiz Alia, thotë: “…T’i japim idenë pa marrë angazhime… Nuk pranojmë pluralizëm. Kurrë nuk do të lejojmë tregun privat, sëpse, kjo do të thotë likujdim i socializmit”.

     Kobra Nexhmije Hoxha, asht ma e “sinqerta”, ajo thotë: “Peres De Kuelar duhët që Shqipërinë ta pranojë kështu siç është…” (TVSh, Tiranë, 23 gusht 1990).

Edhe Peres De Kuelar, ma në fund erdhi e mori dy aspra të kohës së Krishtit, prej Judës shqiptare… dhe iku…

Fatos Nano, Kryetar i Partisë “Socialiste” të Shqipnisë, në një takim me shqiptarët e Zvicrrës, thotë: “Njeriu ka një babë… ai babë i mirë apo i keq,… është baba…”.

• At Anton Harapi, në gjyqin e zhvilluem kundër tij në vitin 1946, thotë: “Shqipnia u fitue me gjak; me gjak dhe po mbahët e robnueme. Do të vijë dita e me Paqë e Drejtësi do të fitohët”.
• Kjo profetësi mund të jetë e para në botë mbas Luftës së Dytë !
• Një politikan amerikan, në TVSH thotë: “Kur njeriu paguan borxhin, ai nuk asht borxhli ma!”.
• Presidenti i Republikës së Shqipnisë Dr. Sali Berisha, me datën 7 shtator 1993 në një takim me një delegacion evropian, thotë: “Shqipëria ka pas trashigue 400-500 milion dollarë amerikan borgje, pare të cilat, udhëheqësit komunistë i kanë rëzervuar në bankat Perëndimore.”
• Kryetari i Kuvendit Popullor i Republikës së Shqipnisë, z. Pjetër Arbnori, thotë: “Në Shqipëri nuk do të bëhën gjyqe politike” (TVSh. Tiranë,1993) Mbas një viti, më 20 prill 1994 në TVSh, në lajmet e orës 20.00 thotë: “… E rëndësishme është se në mes të Shqipërisë dhe Kinës, tani ka marëdhënje të mira, të cilat nuk komandohën më nga ideologjia.”
• Kryetari i Këshillit të Ministrave të Republikës së Shqipnisë,       z. Aleksandër Meksi, ka thanë: “Korupsioni është fenomen i pandarë në strukturën e ekonomisë së tregut.”.
• Prof. Sami Repishti, thotë: “Në Shqipni dinastitë e kalbuna, nuk mërrijnë me kuptue elementët demokratike”.
• Prof. Arshi Pipa, ka thanë në Institutin Pedagogjik të Shkodrës: “Ramiz Alia desht me imitue Gorbaçovin, por nuk pat as trunin e as b… e Gorbaçovit”.

 

• DU BOIS-REYMOND ka shkrue: “Materializmi nuk ka me mujtë kurrë me zhvillue ndërgjegjën”.

 

• Presidenti Çek Vasllav HAVEL, ka thanë në Tiranë, në vitin 1999: “Njerëzit ma të rrezikshëm për demokracinë, janë komunistët e konvertuem në demokratë”.

 

• RICOLI në kopërtinën fundit të librit të tij, botue në Lubjanka, në vitin 1996, shkruen: “Stalinizmi ende nuk e ka pasur Nürembergun e tij; asnjëri nuk ka pranuar të jetë përgjegjës ose bashkpunëtorë me këto tmerre; asnjëri nuk është i pënduar.”.

DON SIMON JUBANI NË 1990

 

“Kremlini në teori ia kishte pre kokën komunizmit por, në Shqipni i tundej bishti.”

 

            Ata që kanë kenë të burgosun në burgun e Burrelit tregojnë, se një nga birucat asht quejt “biruca e Don Simonit”. Ishte vrima ku futej “prifti kokfortë”. Lidhej për një ganxhe hekuri që nuk e lejonte as, me u çue me trup drejtë dhe as, me u ulë, ose me u shtri. Lehej me ditë i çveshun, pa mbulojë e shtrojë në temperatura të ulta, ku të ftohtit mërrinte shumë gradë nën zero, pa ushqim, vetëm me pak bukë e ujë me masë, në një pisllëk të pashpjegueshëm mjedis parazitësh, derisa iu mbushte mendja një kapterri kriminel me e “çlodhë” tue e zgjidhë e tue lanë me fjetë në çimento. Këta rreshta lexohën për dy minuta por me kalue 26 vjet me këtë mënyrë jetese asht një gja e pakuptueshme për né që nuk e kemi provue. Shembulli i tij asht ma i kjarti me provue se torturat në Shqipni kundër Klerit Katolik kanë kenë sistematike.

Shpesh, ata, që nuk i pushkatonin i izolonin ndër burgje të mnershme, i përdoronin si forca pune deri në raskapitjen e plotë, tue i shfrytzue në maksimum derisa si pasojë e vuejtjes, urisë dhe sëmundjeve vinte vdekja. Kjo vdekje shpesh asht kenë ma e mnershme se pushkatimi ose mbetja në torturë në çastët e para të arrëstimit. Me vdekë se me vdekë por të paktën pa vuejtje të gjata e shpesh të pafund.

Don Simon Jubani ka lé në Shkodër, më 8 mars 1927. Ka vazhdue mësimet e para në shkollën e Jezuitëve në vëndlindje deri në mbylljen e tyne nga komunistët, në vitin 1946. Ka shkue ushtar dhe asht këthye infermjer në Shkodër. Merrej me futboll dhe njihej ndër lojtarët ma të mirë të Shkodrës. Në vitin 1958 shugurohet meshtar dhe emnohët në Mirditë si famullitar ku, bie në sy zelli dhe përvujtnia në shërbim të Fesë, të shoqnueme me një vrull të posaçëm dhe të palodhun për me ndërtue Kisha e çela në atë krahinë. Pa kalue 5 vjet arrëstohet nga Sigurimi i Shtetit dhe dënohet… prap dënohet… ridënohet… me mendimin mos me dalë asnjëherë nga burgu, ky “Prift i pa marrun vesh”. Bani 26 vjet në burg: “Prift me rrezikëshmëri të madhe për shoqërinë socialiste…”

Më 13 prill 1989 lirohet nga burgu në pragun e “metamorfozës” komuniste. Vjen në Shkodër, por nuk gjenë vëllaun e tij të nderuem Don Lazër Jubanin, edhe ky Prift shembull i një kleriku të pathyeshëm.

Kishte provue perpara vuejtjët e burgjëve, interrnimëve dhe ndjekjëve të vazhdueshme të Sigurimit, derisa, njëditë, me datën 29 korrik 1982… e helmatosën kur po hante bukë nëpërmjet të “shokut” Marleci, që i rrinte pranë ndër arat e fermës, një bashkëpunëtorë i Sigurimit të  Shtetit, që edhe e survejonte ashtusi të gjithë klerikët tjerë kudo që ishin. Vdekja e Don Lazrit ishte humbje e një dijetari të vërtetë në fushën e historisë shqiptare.

Pa kalue as dy vjet nga vdekja e At Meshkallës, Sigurimit i duhet me angazhue prap spijunët për survejimin e një tjetër “arre nyçe” në atë rrugë 4-5 dyer ma larg se At Meshkalla, Don Simon Jubanin, priftin belbacuk që do të bajnë një Epokë si belbacuku i 1924, Luigj Gurakuqi.

Binte shi me rrëshekë si bie zakonisht në Shkodër në muejn e Purgatorëve. Nuk mungojnë njerëzit në të dielën e parë në vorret e Rrëmajit. Edhe pse pjesa ma e madhe ishin vorre të vjetra, mbasi në vitin 1970 u pat ndalue vorrimi i qytetarëve në këta vorre, siç e kam shpjegue me mendim rrafshimi, prap se prap kujdesi i qytetarëve në muejn nandor nuk ka mungue. Të paktën një tubë me lule secili e vente tek kryet e vorrit edhe pse pjesa ma e madhe tashti nuk kishin as Kryqa. Shumë ishin thye, shumë ishin kalbë, shumë ishin shkatrrue e, gjithshka, shkonte drejt shumjes në atë vend të bekuem…

Një qytetar që banonte në një prej apartamentëve karrshi vorrëve i quejtun Mark Murana, sjell një tavolinë me mbulesë mushamaje mbi të cilën hante bukë në shtëpinë e tij dhe vrapon në shtëpinë e Don Simon Jubanit, e sjellë ndër vorre priftin e veshun si gjithmonë me kostum të zi, tue lajmërue njerëzit e lagun prej shiut: “Eni, se tashti do të shohim MESHË prej Don Simonit!” Jo, ma shumë se 300 vetë që nuk u besojnë as syve, as veshëve dhe as kambëve, drejtohën nga Kapela e djegun e pa çati dhe me të vërtetë aty asht edhe Don Simoni. Don Simoni ven Kryqin e mëshefun mbi tavolinë bashkë me pak gjana të ruajtuna ndër vite, pa i shkue mendja ndonjëherë kur ishte në “birucën e tij” në Burrel, se do të vijë kjo ditë dhe mbasi ban Kryq, u drejtohët të pranishëmve:

“Vëllazën e motra! Dizidenti Mark Murana sot ka shkrue një datë historike, që do të përmendët ndër analet e kronikat historike të qytetit tonë martir të Shkodrës së famëshme, që po vuen për liri e demokraci, por, që sot, po fillon për té dhe gjithë shqiptarët një Epokë e Re…” dhe  përfundon fjalën e tij: “Sot një javë, më 11 nandor 1990 kemi Meshën ora 12.00, këtu ndër vorre!”

 

Për pak minuta të pranishmit shpërndahën në katër anët e qytetit. Fjala merr dheun. Të gjithë vrapojnë me shpërnda lajmin “Në Shkodër ka ardhë Mesia!” Si dikur, ndër katakombe njerëzit nuk besojnë, shumica kujtojnë se janë në andërr. Ka shumë që nuk harrojnë fjalët e Shën Tomës: “Unë, pa e pa Don Simonin me sytë e mijë tue thanë Meshë, e pa vue dorën ndër plagët e tija, që i kanë hapë komunistët në trupin e tij, NUK BESOJ!” Të gjithëve u dukët se ndër dyer përgjohen nga xhullinjët e shekullit të elektronikës, të gjithë me lot ndër sy pranojnë: “Kjo asht mbrekullia!” Edhe pse shiu vazhdon me ra, rruga e Ballabanës edhe njëherë u këthye në pjacë. Turma, turma, të rijë, pleq, sakata e qorra që kanë lind mbas datës 19 mars 1967, ditë në të cilën në Shkodër nuk kishte ma asnjë Kishë të hapun dhe që, nuk kanë pa Dritën e Qillës tue shndritë në fëtyrat e tyne nëpërmjet fjalës së Ungjillit, drejtohen kah Rrëmaji dhe me të vërtetë të gjithë besojnë se: “GJAKU I MARTIRËVE TË FESË DHE T’ ATDHEUT ASHT FARA QË SOT KA BIJTË, KATOLIKË E MYSLIMANË, TË VRAMË SË BASHKU NË ZALLIN E KIRIT, TË LIDHUN DORADORËS, SOT THËRRASIN: BASHKOHUNI VËLLAZËN SHKODRANË, SI NA KËTU QË KEMI VDEKË  PËR LIRI DHE DEMOKRACI TË VËRTETË!”

Amanetin e mban toka, thonë shkodranët. Filloi rindërtimi i Kapelës. Ato selvia të vogla, fidanat që dikur mbillte Nikolin Muzhani, tashti u banë trupa me mbulue çatinë e djegun. Një kantjer i vogël ndërtimi që ruhej nga qindra të rinjë ditë e natë për mos me u përsëritë dhunimi. Futej ndonjë gjips me spijunët e Partisë, por përgjegja ishte vetëm një: “Na leni rahat të vazhdojmë punën tonë… !” Çakiçi rrahte pa pushue tue ngulë gozhda. Karroca me llaç e gëlqere shkarkoheshin në sheshin para Kapelës. Të gjithë muratorë, të gjithë hamaj padallim Feje, të gjithë elektricistë e bojaxhijë, për me zbukurue tempullin e rindërtuem nga RINIA. Vetëm ndër dy vende nuk fikej drita as ditë as natë, në Rrëmaji dhe në Komitetin e Partisë. Vetëm ndër dy vende ka roje të vazhdueshme, ndër vorre dhe në Sigurim, ndërsa, agjentët janë përhapë në gjithë qytetin: “ Kush e gjenë ku asht Don Simoni?” por, askush nuk flet… dihet se nuk asht i arrëstuem po, ku asht nuk dihet!

Asht data 10 nandor, ora 19.00. Terr. Nata ka fillue por pak kush asht ndrye ndër shtëpia, gjithë Shkodra asht dyndë ndër vorre. Janë fikë dritat. Tre djelm të fortë janë tek kulmi i faqatës së Kapelës. Njeni duket si Krishti, ka në krah një Kryq jo druni, po hekuri, ashtu si e pat edhe Shqipnia për 50 vjet; tjetri të duket se po e gozhdon me një çakiç të randë në dorë; ndërsa, i treti mban një qiri në dorë, për dritë. Vëndoset edhe Kryqi. Kur, përfundon puna dhe asht derdhë edhe betoni një duertrokitje e fuqishme ushton në Rrëmaji nga mija vetë që janë aty, të gjitha dritarët e apartamentëve hapën për me vështrue se shka ndodhi: “KISHA ASHT GATI PËR NESËR!” ndigjohet një za i fortë mes brohoritjeve.

Në orën 23.55’ në zyrën e Sekretarit të Parë të Partisë, Xhemal Dymylia bie telefoni, asht zani i Presidentit të Republikës, tregonte dëzhurni që ndodhet aty tue pi një kafe me Xhemalin. “Si urdhëron, po, po, si urdhëron… Peres De Kuelar më foli… si urdhëron shoku Ramiz, … qetësia duhet siguruar… po, shoku Ramiz… njofto Çapajevin… po, si urdhëron shoku… Forcat speciale… po, po, ndigjoj… tashti, shoku Ramiz, si urdhëron… deri në një urdhër të dytë… po, shoku Ramiz, këtu jam sonte!…” Gjithë natën lëvizje gjipsash, gjithë natën korrierët spijun e agjenta në qarkullim…në çdo qoshe të qytetit që dukej sikur po flenë.

Shkodra dukej se flenë por, jo; dukej se heshtë por, jo; dukej se zien, por, jo; asht çue dhe zor se flenë ma, asht çue e nuk besoj se heshtë ma; nuk zien por, vlon, vlon bashkë me gjakun e Martirëve e derdhët si lum në Zallin e Kirit, aty, aty, brijë çinarëve të Rrëmajit!

 

• 11 NANDOR 1990, ora 11.00. Ka disa postbloqe por jo, të rëndësishme. Disa makina gaz të Sigurimit janë në disa këthesa rruge. Mbrenda tyne shihej edhe ndonjë surrat i njohtun spijuni por nuk do ta ndyjë këtë artikull me emnat e flligtë të tyne. Filmojnë dhe shënojnë emna… Karvani i fshatarëve me biçikleta asht i pafund. Të gjithë ecin në punën e vet. Të gjithë drejt vorrëve… të gjithë të zhytun ndër mendime… të gjithë të duket se, me vete thonë Punën e Pendimit, asnjeni nuk din a këthehët në shtëpi… të gjithë me fëmijë, gra e pleq për dore, të gjithë përshëndetën njeni me tjetrin, të gjithë janë SHQIPTARË, padallim Feje … Të gjithë drejt vendit të Ringjalljës së Përjetëshme…

Një grup i madh myslimanësh asht vendosë mburojë tek dera e vorrëve. Njeni më tregon se, na do të qëndrojmë këtu mbasi po kje se ndodhë gja, na do të përdorim armët që kemi në trup… Ju, rrini të qetë ashtu si jeni me fëmijë e familjet tueja!..Sot jemi ne këtu! Ndër katët e nalta të apartamentëve shihet ndonjë tytë automatiku e drejtueme nga ne. Në krahun e majtë të vorrëve janë disa vagona të mbushun me sambistë të ardhun me forcat speciale nga Tirana, që presin “urdhën” …

Në sheshët  e vogla përbrijë apartamentëve sheh vetura me gjithfarë targash tue fillue nga trupat diplomatike, sigurisht, edhe nga Ministria e Mbrendshme e deri tek taksitë e Elbasanit, Durrësit e të Kavajës… të gjithë kanë ardhë me pa me sytë e tyne mbrekullinë, mbasi nuk u besojnë ma fjalëve…

Pritët Ai burrë që do të këthejnë edhe një fletë tjetër të lavdishme në Historinë e Shqipnisë, ashtusi atë ditë në Deçiq, u prit Ded Gjo’ Luli me trimat e tij… e, Ismail Qemali në Vlonë,… atëditë!

Mërrini… Erdhi Don Simoni! … Shihe, shihe, ku asht i rrethuem me djelmë të rinjë… Dikush çohët në majë të gishtave me e pa, dikush hypë mbi ndonjë gurë vorri, dikush tjetër çon fëmijët hopa; të gjithë kanë sytë në një pikë: “Tek Prifti vigan, tek Ai sokol, që nuk e ban ma Nana Shqipni shokun e tij, asht vetëm një vijë e bardhë në fytin e tij që ndanë kokën nga trupi, asht shenja e Shugurimit Meshtar, asht pikërisht ajo shenjë, që kush e di sa herë diktatori ka matë shpatën e tij me gjak për atë fyt… Asht Don Simon Jubani… Meshtari i Shkodrës… i bardhë në fëtyrë, si Shpirti i tij….”  Një gëzim që nuk përsëritët ma!

Erdhi,….Ai ecë me shpejtësi si gjithnjë e gjujzohët para Elterit!

Një grup grashë të moshueme me shenjën “Bijat e Marisë” këndojnë me lot për faqe, nga mallëngjimi kangën e “Zojës së Shkodrës”, të shoqnueme nga populli i cili, nuk e ka harrue… Një za naltohët nga qielli tue u bashkue me cicërimat e zogjëve ndër selvia, drejt gjethëve të çinarëve që duertrokasin fitorën me hymnin “Ave Maria” … prej Gjok qorrit (Vata), të cilit sot i ka ardhë drita…

Asht ora 11.45’… Vetëm në Rrëmaji bie ora e Lirisë…

Rrahin kumbonët… Edhe ajo ka dalë prej dheut… asht Ringjallë. Largohën pak rê që kishin zanë shkëlqimin e diellit e bashkë me rrezët e tija lind njëditë e re. Para një Elteri të thjeshtë druni përkulet para Kryqit për të cilin asht salvue Ai bashkë me gjithë Popullin e Shkodrës, asht Don Simoni. Mbas 1-2 minutash heshtje ushton një za sipër rrasës vorrit 24 e sa vjeçar, vue në 1967, asht zani që shembë bashkë me “Revolucionin Kultural” edhe zanin e qyqës së Partisë, që vajton “bilbilin”e sajë… Asht zani i një Don Simoni që ndihët i vetëm në truellin e Arbërit, asht një gjamë mbi të pafetë që shkrep si rrëfeja e zharitë monumentët e bronxit mjedis të Shkodrës e Tiranës, asht dora në ballë që thotë: “Në emën të Atit…” e,  Mesha fillon… Mbas pak çastesh i drejtohët popullit me fjalën e tij të paharrueshme e historike:

 

• “Vëllazën e motra!

            Le ti kujtojmë për një minut në heshtje të gjithë këta të vdekun, që kemi ndër këto vorreza, dhe të gjithë ata vëllazën e motra tona, që kanë ra për një Shqipni Europiane, gjatë këtyne 46 vjetëve të shkueme…”

Mesha vazhdon… derisa ndigjohën fjalët: “Shkoni në Paqë, Mesha mbaroi!”

Duartrokitje, thirrje “Rrnoftë Don Simoni!”, kangë e brohoritje për FITOREN! Gëzim e hare në atë vend ku dikur vetëm lotohej…

Si një kor i vetëm populli këndon kangën: “KRISHTI MBRET!”

 

• MESHA E PARË, asht fitore e Lirisë së Fesë mbi Ferrin komunist!
• MESHA E PARË, asht fitore e Lirisë së Atdheut, mbi robninë 50 vjeçare!
• MESHA E PARË, asht fillimi i Lirisë dhe i Demokracisë në Shqipni!
• PA FE NUK KA ATDHE,

PA ATDHE NUK KA LIRI,

PA LIRI  NUK  KA  DEMOKRACI !..

DON MIKEL KOLIQI

 

“… Titullin e Kardinalit e ka marrë Shqipnia”

 

Ishte viti 1951. Ditë e dielë, aty rreth orës 8.30 të mëngjezit kur ishim tue u këthye në shtëpi bashkë me gjyshën nanën Nine, mbasi pamë meshë në Kishën e Fretënve të Gjuhadolit, dhe, porsa hymë në rrugën e Gurakuqit, në krahun e djathtë doli nga një derë e vogël bashkë me motër Luçin, një prift që menjëherë u drejtue nga gjyshja që në atë çast filloi me kja për dajën Don Kolec, dhe i tha: “Nine, mos kjaj aspak, Don Kolecin e paska dashtë Zoti ma fort se ne të tjerëve, ti me të vërtetë e dishron por ai vdiq me faqe të bardhë. Zoti e mori për mos me e lanë me ra në duert e këtyne, ndërsa halli i jonë nuk po dihet por, ishallah, edhe ne na ruen që mos të turpnohemi… Vullnesa e Tij u baftë!”. Kur u ndamë, gjyshja më tregoi se ky ishte Don Mikel Koliqi, një bashkëmoshatarë me dajën që porsa kishte dalë nga burgu. Ndërsa, Motër Luçin, e njihja se e kam pasë edukatore në shkollën e tyne të Çelës në vitin 1944, pak kohë para se të mbylleshin shkollat e murgeshave nga komunistët.

Mbas pak ditësh kur po shihja meshë në Kishën Katedrale, pikërisht, më 16 tetor ditën e Zojës së Shkodrës, në një prej Elterëve po thonte meshë Don Mikeli. Mbasi u suell nga populli dhe, tha: “Zoti kjoftë me ju” dhe, u këthye nga Elteri si mbas vëprimit me mënyrën e vjetër të meshës, u përkul mbi Elterë, dhe u duk sikur dishka kishte. Për pak çaste erdhi Don Ernesto Çoba, dishka biseduen bashkë por meshën me një fëtyre ma të zverdhun se zakonisht mujti me e çue  deri në fund. Kur i tregova në shtëpi për këtë ngjarje nana më shpjegoi se Don Mikeli, asht i sëmurë me stomak. Nuk kaloi shumë kohë dhe Don Mikeli u arrëstue.

Mbas arrëstimit të dytë nuk e pashë ma deri në vitin 1990. Ai u pat lirue nga burgu në vitin 1986 dhe banonte tek motra e vet Margerita, zonja e Salvator Kurtit, por takimi me té për né ishte i frikshëm. Asht e vërtetë që shtëpia nuk kishte derë oborri por kishte shumë dritare, mbasi aty  kishte rreth 15-16 familje dhe nuk dihej kush mund të kontrollojë lëvizjet të cilat me siguri dikush i rregjistronte. Don Mikeli, edhe pse ishte i lirë në shtëpi nuk besoj se lehëj pa u survejue. Ajo shtëpi dikur banohej nga i ndjeri Cuk Simoni, përkthyesi i parë i librit “Pinoku”, për të cilin Prof. Gaspër Ugashi më ka thanë, se asht një ndër kryeveprat e përkthimëve që janë ba në gjuhën shqipe.

Kur hapej ajo derë, si fëmijë kishim dëshirë me pa lulet e bukra që kishte në atë oborr, drandofillet kaçë si tanda hardhije ndersa, tashti, të shkretnuem si shumë shtëpi shkodrane.

Mbas vitit 1990 filloi edhe njëherë gjallnia në atë vend.

Shumë vetë vizitonin Don Mikelin. Kur u pata takue herën e parë me té dhe i kujtova vitët 1951, ai me saktësi fliste për ngjarjet e atëherëshme edhe pse ishte 88 vjeç. Më pat tregue shumë gjana që nuk i dija për Don Kolecin, Don Alfons Trackin, që e vlersonte si thëmelues të bazave mbi të cilat asht ndërtue shoqnia e parë e “Vëprimit Katolik” në Shkodër. Tregonte për rrethët që kishte hapë me zejët e ndryshme që mësonin të rinjtë prej atij misionari të pakrahasueshëm me të gjithë të tjerët që kanë shkelë tokën shqiptare. Vlersonte vullnetin e madh të tij dhe sakrificën si misionarë. “Si tashti, kam ndër veshë zanin e të shkretit Don Ndre Zadeja, i cili, kur po e torturonin u thonte: Mohni brè kështu, po a ban shqiptari mbi shqiptarin shka jeni tue ba ju në mue!?” dhe, mbyllej biseda me një ofshamje për mikun e tij. Don Mikeli ishte arrëstue ndër ato ditë me Don Ndreun, dhe thonte për te, se e kanë torturue shumë… ndërsa, për vehte nuk fliste…

Pra, Don Mikel Koliqi, e fillon Kalvarin e tij më 3 shkurt 1945 dhe e vazhdon gati 38 vjet… me burgje e interrnime, pa ndërpremje deri në vitin 1986, përveç vitit 1950-1954, që janë vetëm 3 vjet që ka jetue në shtëpi tek kushrini i tij Pjerin Koliqi, vëllai i Motër Luçit dhe dr. Jul Koliqit (kirurg i njohtun).

Atë ditë ishte arrëstue edhe At Gicomo Gardini e At Gjergj Vata (atëherë xhaku), ndërsa në burg ka gjetë At Gegë Lumën dhe At Dioniz Makën, të arrëstuem në gjysë të janarit 1945.

Një çudi! Mbas gati 9 muejsh Don Mikeli dënohet 2 vjet “me kusht”, nga Aranit Çela. Mbas 3 muejsh i lirë arrëstohet prap dhe në mars të 1946 dënohet 5 vjet burg, si “armik i popullit”. Nga  burgu i Shkodrës, në 1948 nisët ndër kampet e shfarosjës, në Beden të Kavajës. Në vitin 1949, në Orman  të Pojanit të Korçës, deri më 20 korrik 1950 që lirohet. Pa kalue tri vjet e gjysëm, në vitin 1954, arrëstohet dhe mbasi i çveshin veladonin e interrnojnë në Radostinë të Lushnjës, Kuç të Kurveleshit, Gradishtë, Gjazë, Ballsh etj. Në vitin 1977, arrëstohet prap si “armik i popullit dhe agjent i Vatikanit” dhe dënohet 15 vjet burg, tue u dërgue në kampe pune etj., derisa përfundon në burgun e Burrelit prej nga lirohet më 11 prill 1986, gjoja për arësye moshe e shëndeti.

 

Ishte tue dalë nga burgu, kur bashkohet me shokët tjerë që edhe ata po liroheshin me këtë. Të gjithë sëbashku bajnë edhe një “fotografi”. Kur e tregonte këtë moment qeshëj dhe shtonte, “si dukët i duhej kjo fotografi me ia dërgue Shtrausit”… pritej përditë një rreze drite e lirisë së fesë, kufinjve dhe e të burgosunve politikë. Ishte koha kur bahëshin përpjekje për hapje të Shqipnisë nga gjermano-përëndimorët.

Ishte viti 1991. Bashkimi i Sindikatave të Pavaruna të Shqipnisë kishte një problem shumë delikat, të rëndësishëm dhe urgjent në lidhje me Vatikanin, madje, direkt me Papën. Për këtë punë vjen në Shkodër, sindikalisti z. Eqrem Kavaja, me u takue me një Prift, me të cilin kishte ndejë në burg. Unë ja ndryshova mendimin dhe i bisedova se do të ishte ma mirë me shkue tek Don Mikeli. Eqremi ngurroi pak vetëm për arësye të moshës së tij mbasi çështja kërkonte shpejtësi veprimi, duhej zgjidhë për dy ditë. Unë ngula kambë me shkue dhe Eqremi nuk ma kundërshtoi. Shkuem në shtëpinë e Don Mikelit dhe biseduem të tre problemin që kishim. Ai e vlerësoi mashumë se na të dy. Në fund tha: “Ma leni mue në dorë këtë punë dhe mos e bisedoni me tjetër kend, se mund të ju vijnë ju ndonjë e keqe…” Kur dolëm në rrugë, Eqremi po ecte si i habitun dhe vetëm më tha: “Çfarë kokash ka pasë Kleri Katilik, 90 vjeç asht ma i kjartë se né në trû…” Mbas 24 orësh çështja për të cilën shkueme asht kenë e kryeme. Si e tek e dinte vetëm ai në Shkodër dhe Papa në Romë.

Në vitin 1992, Don Mikelit i erdhi nga Selia e Shenjtë titulli “Monsinjor” pra, në moshën 90 vjeçare ai njihej Ipeshkëv në Shkodër.

Në vitin 1993 takohet me Papën Gjon Pali II dhe Nanë Terezën, po në Shkodër. Shtëpia e Imzot Mikel Koliqit tashti ishte ba qendër pelegrinazhi, sëpse, aty ishte një mbrekulli që prekëj me dorë, shihej me sy dhe fjala e tij ishte këshillë për këdo që kërkonte ndihmën e tij. Po këtë vit një grup qytetarësh shkodranë i kërkuam Presidentit të Republikës dekorimin e tij me titullin “Pishtar i Demokracisë”, kërkesë e cila na u plotësue me datën 29 shtator 1993, atë ditë që Imzot Koliqi mbushte 91 vjet. Ceremonia u ba në Teatër “Migjeni”, ku nuk kishte vend të hidhej kokrra e mollës. Dekorohej Famullitari i Shkodrës, Don Mikel Koliqi, që për një gjysëm shekulli vetëm nderohej nga i gjithë populli shqiptar që vuante ndër tela gjithkah rreth Shqipnisë, ashtusi të gjithë Atdhetarët e nderuem nën prangat e robnisë komuniste.

Për këtë dekorim duhej një përshkrim i shkurtë i biografisë së tij, të cilin kam pasë rasë të mirë me e ba unë.

Për tri ditë nga dy-tre orë kam shkue me ndigjue prej gojës së tij “jetën”… po, cilën jetë?! Fillonte me shekullin e XX, më 29 shtator 1902, dhe vazhdonte… 9 vjeç ishe në Breshia bashkë me vëllaun Ernesto, prej aty më çoi daja në Monza afër Milanit. Mbasi mora maturën atje shkova me ndjekë universitetin “Politekniku” në Milano, student në fakultetin e ingjenjerisë. Mbas dy vjetësh i shkrova një letër Imzot Lazër Mjedjës, me të cilën, kërkova me ndryshue drejtimin e jetës dhe me më dhanë lejën për me ndjekë degën teologjike për Prift. Në vitin 1927, po në Milano, vazhdova seminarin… studjojshe përveç teologjisë, muzikë, art, gjuhë të hueja… dhe në fund mbyllej fraza: “Si të gjithë të tjerët…!”, një modesti shembullore. Më 30 maji 1931 vjen në Shkodër e shugurohet në Kishën e Jezuitëve Meshtar, ndërsa, më 31 maji çon meshën e Parë në Kathedralen e Shkodrës. Emnohët ndihmës famullitar i Shkodrës pranë Imzot Gaspër Thaçit. Ka bashpunëtorë Don Zef  Pukën dhe Don Tom Lacën. Dy vjetët e para jep mësim në shkollën “Skënderbeg” me drejtor Pjetër Troshanin, për të cilin ruante një respekt të posaçëm. Aty fillon zgjedhjen e fëmijëve për me formue korin e Kishës së Madhe. Mbas vdekjes së Imzot Mjedjës në 1935, në vendin e tij emnohet Imzot Gasper Thaçi dhe Don Mikeli bahët famullitar dhe Vicar i Dioçezit të Shkodrës. Në këtë vit thëmelon fletorën “Kumbona e së Diellës”, të cilën e drejton 7 vjet, deri në mbylljen e sajë nga komunistët. Kësaj reviste Don Mikeli i dha një drejtim popullor me qëllim që të kuptohët nga të gjithë. Bashkëpunëtorët e tij, Imzot Gjergj Volaj, Don Ernesto Çoba, Don Zef Shestani, Injac Zamputti etj. ruajtën vlerat e saja në lamin atdhetar, kombëtar, fetar, edukativ dhe kulturor, tue zanë vend në revistat ma në za të kohës.

Në vitin 1993 Don Mikeli prap vazhdonte me kenë Drejtor Nderi. Biseda për revistën mbyllej: “Unë, vetëm e hapa, me e mbajtë e kanë mbajtë të tjerët, … penat e mëdha që shkruenin aty, ata e mbanin, mundin e banin ata…” Ndër ngjarjët ma me rëndësi të jetës asht krijimi i “Vëprimit Katolik Shqiptar”, shoqni laike me parime Katolike në ndihmë të jerarkisë për çështje që nuk i përkasin klerit me organizmin e vet, në të cilin kanë dhanë kontributin e tyne: At Pjetër Meshkalla, Don Alfons Tracki, Don Lazër Shantoja, Don Frano Illija, Don Nikoll Gazulli, Andrea Skanjeti, Shuk Radoja, Engjull Ndocaj, Dr. Jul Koliqi etj. Asht shoqnia ku spikati figura e Ndoc Jakovës si kryetar i saj. Në fushën e muzikës duhëj nxjerrë fjala me grep…

Ndërhyja më ndonjë pyetje ma shumë me ditë të sigurt atë shka kisha ndigjue nga të tjerët, por ndërpritej: “E kanë rritë vlerën ma shumë.. muzika e eme nuk ka ato vlera, unë kam punue se më detyroi Dom Ndreu, ai mi vuni mbi tavolinë tekstët dhe më kërkoi muzikën. Po mos të ishte Dom Ndreu nuk do të kishe kompozue ato gjana të vogla që jam mundue me ba…” Don Mikeli asht ndër njohësit ma të mirë të muzikës klasike edhe pse nuk ka vazhdue rregullisht asnjëherë konservatorin. Ai ka kompozue pjesë origjinale të muzikës kishtare dhe vlera e tij mbetët e pakrahasueshme me tre melodramet e shkrueme nga shkrimtari Don Ndre Zadeja, me të cilin, bashkëpunoi dhe vuni bazat e muzikës kombëtare shqiptare, me një nivel të naltë artistik tue i ba të pavdekëshme ato.

Mjeshtria e Koliqit në muzikë mbetë pjesë përbase me vlerat e vëprave të Don Ndre Zadejës. Ato nuk shkëputen nga njena tjetra, sikurse as “Rozafa” nga “Rrëthimi i Shkodrës” dhe, as ky nga “Ruba e Kuqe”.

Merita e madhe qendron se Imz. Koliqi me muzikën e këtyne melodramëve vuni me sukses gurin e parë në muzikën skenike. 

Don Mikel Koliqi asht i pari muzikant shqiptar që, në muzikën skenike futi elementët e muzikës sonë kombëtare.

Don Mikel, e pyeta: “Në cilat kampe ke kalue, dhe shka të ka mbetë në mend nga hetuesit, vuejtjët e ato vite tmeri?!” Ai m’u përgjegj: “Kampët e burgjet nuk më kujtohen dhe nuk besoj se i dijnë edhe ata që më kanë burgosë e interrnue… janë shumë, janë gati 38 vjet, nuk më kujtohën se ishin të gjitha njësoj. Edhe hetuesit ishin të një kallëpi, të gjithë si të ishin të një nane, thomi na shkodranët. Nga gjithë jeta e burgut dhe interrnimit më ka mbetë në krye vetëm një përson (PT) … i cili, ishte në interrnim edhe ai me mue në Ballsh. Të lutem emnin e tij mos e shkruej asnjëherë se ishte nga një familje shumë e mirë myslimane, nga Tirana. Kam njohtë babën e tij dhe nuk due me ja njollosë emnin, se asht kenë burrë i mirë. I biri vuente me mue. Pat fillue me u disprue nga puna e randë në fermë. Unë, për mos me e lanë me shkue në disprim dhe mos me i ardhë gja e keqe fillova me e afrue me fjalë të mira me mujtë me i dhanë forcë e shpresa për jetën. Ndër ditët e diela shpesh vinte për drekë bashkë me dy-tre shokë të tjerë. U mundonim me harrue ku jemi. Unë kishe nje radio të vogël dore ku ndigjojshe lajmët dhe muzikë. Ajo ishte dritaria eme. I tregojshe ndonjë lajm shpresëdhanës tue ja shpjegue me gëzim se dishka mund të bahët… Ai ndigjonte dhe nuk fliste me njeri, mbasi kjo ishte e vetmja porosi e emja.

Njëditë më thirrën në komandën e të interrnuemve; më nisën për qytet, më nxorën në një gjyq formal vetëm sa me më dënue me burg.

U detyrova me pranue për shka kishe folë me këtë djalë mbasi të gjitha lajmet që i kishe tregue, ai i kishte denoncue në zyrën e operativit të Sigurimit të Shtetit… I vetmi rasë që kujtoj asht ky, mbasi përpjekja e eme ishte vetëm një, me evitue ndonjë përfundim të keq që mund t’i vinte atij djalë, ashtu si shumë të tjerëve që kanë mbyllë jetën ndër telat e rrëthimit të burgjëve e të kampëve. Unë ja kam falë por edhe Zoti ishalla ja falë! Vetëm këtë kujtoj shpesh nga ajo kohë.”

Për kohën e ardhëshme ai shprehej kështu: “Optimist jam kenë edhe në vuejtje sëpse, besoj në Zotin, ndërsa tashti jam optimist pa kenë në vuejtje. Zoti ka me na ndihmue nëpërmjet Kombëve të mëdha që si po shihet edhe ata janë bashkue. Kam besim se ata do t’i detyrojnë edhe kombët e vogla me pranue të drejtat njerëzore. Do t’i gëzojnë ata që vinë mbas nesh!”.

Në fund i tregova se ndër ato ditë do të dekorohet edhe At Meshkalla. I erdhi shumë mirë dhe, më tha: “Keni ba mirë që e keni kërkue atë gja se, Ai e meriton, po për mue asht tepër… At Meshkalla, asht kenë një Martir i vërtetë mbasi Ai nuk asht arrestue kur i ka ra ndër mend atyne, por me punën e palodhun të tijën në drejtim të Fesë dhe të Atdheut, sidomos me rininë, ia ka shti Ai ndër mend atyne arrëstimin, gja të cilën na të tjerët nuk e kemi ba!”.

Shumë herë ka ngjarje që duken të paprituna…

Pikërisht, kur në Shqipni, pothuej, nuk kishte mbetë asgja nga thëmelët e katoliçizmit prej rrëbeshit e shtërgates komuniste, ndodhë ajo që kishte fillue në vitin 1464, me Papën Piu II-të, kur mendonte me ba Kardinal Imzot Pal Engjullin, po, që nuk u realizue nga vdekja e Papës në Ankona. Në vitin 1994, plot mbas 530 vjetësh atë dëshirë që pat Papa Piu II-të, e realizoi Papa Gjon Pali II-të, dhe me datën 26 nandor 1994, Imzot Mikel Koliqi, asht Kardinali i Parë i Popullit Shqiptar.

Papa, Ju drejtue me këto fjalë të ngrohta:

            “… Takimi i sotëm më përtrinë kujtimin e dashtun të vizitës së paharrueme që kam mujtë me ba në Shqipni, më 25 prill të vitit kaluem. Në përsonin tuej sot përshëndes përfaqësuesin e madh të Kishës Shqiptare, që i ka dhanë Krishtit një dëshmi të guximshme besnikrie, tue përballue vuejtje të tmershme gjatë përndjekjës së egër të regjimit totalitar…

Tue u lutë për mbrojtjen qiellore të Zojës së Këshillit të Mirë që e kanë aq të dashtun shqiptarët, jap me gjithë zemër Bekimin Apostolik për Ju, dhe për të gjithë ata që sot Ju rrethojnë, si edhe për gjithë kombin e dashtun shqiptar”.

Ndërsa Kardinal Mikel Koliqi shprehët kështu:

“Papa më ka zgjedhë mue për Kardinal, se ishe ma i moshuemi, … titullin e Kardinalit e ka marrë Shqipnia”.

            Edhe titulli i Kardinalit “i përkiste të tjerëve”!

Me datën 28 janar 1997, në moshën 95 vjeçare Kardinal Mikel Koliqi, vdiq. Ai u përcjell me nderim nga gjithë populli i Shkodrës dhe i mbarë Atdheut… ashtu si Ai e meritonte.

 

AT GIACOMO GARDIN  S.J.

 

“Asht e vështirë me ia ndreqë kambët qenit!”(1993).

 

            Asht i vetmi jezuit që u riatdhesue mbas vitit 1991. E tham me bindje se At Giacomo Gardin, Atdhe të dytë ka pasë Shqipninë. Një fjalë goje, në moshën 86 vjeçare vjen edhe njëherë tek na. Ai vjen pikërisht në kohën ma të nevojshme për ne, atëherë, kur na nuk kishim as Kisha, as kuvende, as qela, as shkolla fetare dhe mund të thomi gati as klerikë shqiptarë, mbasi aq pak kishin mbetë mbas fortunës gjysëm shekullore sa gati gati mund të kujtoheshim nga të huejt se, në Shqipni, nuk ka pasë kurrë klerikë shqiptarë. Të vjetrit numëroheshin me gishta. At Gardini, njihte vetëm dy: At Anton Lulin dhe At Gjergj Vatën nga jezuitët, madje, jezuiti At Gjergj Vata, ishte shugurue në vitin 1955 mbasi atëherë kur At Gardini ishte arrëstue në vitin 1945 bashkë me të, At Vata asht kenë xhaku. Pjesa tjetër nuk ishte ma. Po, kështu, edhe koha kishte ba punën e vet mbasi edhe nga jezuitët italianë që patën kenë largue nga Shqipnia në vitin 1946, as ata nuk jetonin ma.

At Petro Majone S.J. ishte i pari jezuit që shkeli në Shkodër në vitin 1991, nuk gaboj aty nga muej mars. Erdhi në hotel “Turizmi” dhe prej aty kemi shkue bashkë (unë, i ngarkuem nga Sindikata e Pavarun, B.S.P.Sh, me e shoqnue me kërkesën e tij) në një takim që bani me kryetarën e Komitetit Ekzekutiv të K.P. të Rrethit të Shkodrës, zonjën Tereza Marubi. Kërkonte vetëm një streh me futë kokën mbasi kuvend nuk kishte ende. Ndërtesa e parë që ju dorëzue kje Argjipeshkvia e cila u riparue nga vetë kleri me fondet e veta.

Ardhja e Nanë Terezës hapi mundësi të tjera. Shqipnia u mbush me klerikë e murgesha në të katër anët. U hapën edhe qendra të tjera dhe puna fetare pothuej u vue në rrugë të mbarë. Porsa përfundoi riparimi i Argjipeshkvisë mërrijti në Shqipni At Gardini. Në vitin 1992 u njoha afër me té, ma përpara nuk e kam pasë njohë. Pata kenë këshillue me té për dorëshkrimin e librit “At Pjetër Meshkalla S.J.”, mbasi kisha frikë se mos gaboj në ndonjë problem të Urdhnit tyne. Kujtoj mirë atë kënaqësi që pat kur i tregova se jam një mik i At Meshkallës. Ai jo, vetëm e kishte njohtë afër por mendimet dhe kujtimet që ruente për té ishin aq të mira dhe të dashtuna, sa kur i tregonte të dukej se koha kishte mbetë 50 vjet para.

E pëlqente punën e tij që ka ba me rininë shqiptare dhe kryesisht përqendrohëj në edukimin e sajë antifashist dhe antikomunist. At Gardini, përputhej me mendimet e At Meshkallës në problemin atdhetar dhe kritikonte shumë gabimet e fajet e disa jezuitëve të huej, që kishin ba kur ishin kenë këtu. Kishte ba mjaft nga këto biseda me klerikët e rinjë që po vinin tashti për mos me përsëritë gabimet e kohës së shkueme.

Njëditë, aty nga fillimi i vitit 1993 kur hyna në dhomë e pyeta, se, a kishte ndigjue lajmët dhe ai, më tha, se jo, i ishte prishë radio. Unë i tregova se mbramë radio “Tirana” ka njoftue që Shqipnia, ka hy në “Konferencën Islamike”, dhe se dokumentin e ka nënshkrue ministri i jashtëm i yni Dr. Alfred Serreqi. Ai nuk u habit aspak, vetëm më tha këto fjalë: “Ma në fund mbas 68 vjetësh, ja mërrijtën qëllimit”…. Kishte ardhë radha me u çuditë unë dhe, jo, ai. Unë i habitun nga shifra 68 vjet e pyeta: “Shka ka lidhje kjo shifër 68 vjet e, jo, as 70 e as 66… me lajmin e mbramshëm?”… Ai më shpjegoi: “Mbreti i Shqipnisë Ahmet Zogu ka pas thirrë Delegatin Apostolik, që atëherë, ishte në Shkodër dhe i ka pas kërkue se shka mendon Vatikani për lidhjet me ne, në kjoftë se na mund të hyjmë në “Konferencën Islamike”, mbas një kërkese që i ishte ba atij nga ana e tyne ato ditë. Delegati tue u ndodhë para një kërkese të papritun prej Mbretit i kishte kërkue dy javë kohë, sa me shkue deri në Vatikan dhe me sjellë mendimin e tyne për këtë punë. Mbreti asht kenë dakord. Delegati ka shkue tek Papa Piu XI, dhe i ka tregue kërkesën e Mbretit. Papa i asht përgjigjë Mbretit nëpërmjet të Delegatit, me këto fjalë: “Në kjoftë se doni me ruejtë edhe atë pak Shqipni që ka mbetë, ju, nuk duhet të angazhoheni me vendët e Lindjës. Na gjithmonë kemi thanë se Shqipnia asht vend Evropian. Ju, mund të veproni si të doni. Ky asht mendimi i jonë!”. Delegati asht këthye në Shqipni dhe i ka tregue Mbretit përgjegjën e Papës. Zogu asht kenë i squtë dhe nuk ka hy në asnjë lidhje me shtetët e Lindjës. Papa tue pa nevojën e një rishikimi të mardhanjëve me Shqipni, ka thirrë Ministrin e Vatikanit që merrej atje me shtetët ballkanike dhe, e ka ngarkue ate, me detyrën e rishikimit të problemëve në këtë zonë. Ministri ka thirrë një grup klerikësh që do të vinin në Shqipni me pa dhe me veprue si duhët ma mirë, që shqiptarët të shtojnë lidhjet me vendët e Evropës. Në këtë grup jam thirrë edhe unë, prandej më kujtohët e saktë koha. Ishte viti 1925 atëherë kur unë ishe në Chieri të Torinos, në përgatitjën përfundimtare për Jezuit…

Me kenë se ndihej nëvoja me ditë gjuhën shqipe menjëherë kam fillue me mësue gjuhën. Kështu, kur kam ardhë këtu dhe jam takue sëpari me Don Ndre Mjedjën, pat kenë habitë sa mirë e kishe mësue shqipën pa mësues. Ju ba qejfi kur i thashë përmendësh një vjershë të tijën që më pat prue atje bashkë me fjalorët e shqipës At Zef Valentini.

Me të ardhun këtu ai grup klerikësh pat hapë katër kapakësh dyert e shkollës së Jezuitëve edhe për Myslimanë dhe Ortodoksë, madje, bahej edhe mësimi i besimit tyne në orë të posaçme për ta. Kujtoj ndër nxanësit e mirë të besimit Mysliman vëllaznit Pipa dhe Dr. Bekteshin, që më kanë mbetë në mend, por ka pasë edhe të tjerë edhe që kanë tregue qëndresë kundrejt valës komuniste si, Myfit Q. Bushati, që u akuzue për grupin e xhakonit Mark Çuni, dhe nuk foli një fjalë randuese për Faustin dhe Dajanin. Kjo valë shkatrroi gjithshka kishim fillue me ndërtue këtu.

Më vjen keq shumë për atë brez intelektualësh që u zhduk e që ishte aq mirë i pergatitun. Këta ndryshime që po bahën ishalla don Zoti e sjellin të mira, por prej të rinjve që janë të pergatitun prej  atyne që ishin deri dje në Pushtet, asht zor me pritë ma shumë, mbasi ndoshta gabohem e ashtu kjoftë por, asht e vështirë me ia ndreqë kambët qenit”.

            Në ditën e Krishtit Mbret, më 24 nandor 1993, At Gardini, kremtoi 70 vjetorin e kushtimit në Urdhnin Jezuit, në Kishën Katedrale, ku mori pjesë pothuej gjithë qytetaria bashkë me shumë ish studentë të tij tashma të moshuem. Prezenca e krejt drejtuesve të klerit në Shqipni i jepte ceremonisë pamjen madhështore, që kishte vite që s’e kishim pa. Mbas pak muejsh At Gardini nuk ishte mirë me shëndet. Po i afrohej të 90-tave, me 24 shtator të vitit 1995 kur gjendja e tij u randue, mbas një përcjellje shumë dashamirëse nga populli i Shkodrës, At Gardini u largue nga Shqipnia. Vitët e fundit i kaloi në Parma, në vëndlindjën e tij, në një kuvend jezuitësh pranë Kishës S. Rocco.

Në letrën e fundit, më 15 qershor 1995, më shkruen: “… Ju kam dashtë me të vërtetë shumë e darka e përcjelljes në oborrin e Seminarit, më asht dukë ma shumë një shenjë mirënjohjëje sësa shprehje e një të vërtete të plotë. Sidokjoftë, mirënjohja e eme do të jetë e përherëshme e zemra e eme do të jetë e drejtueme nga Atdheu i em i dytë: Shqipnia. Ju shpreh ty, padre Vatës, padre Lulit e gjithë të tjerëve dashninë teme,      Padre Giacomo Gardin S.J. (d.v.)”

Viti 1997, mbylli jetën që At Giacomo Gardini, i pat kushtue edukimit të rinisë sonë dhe Popullit Shqiptar.

 

PAK’ E SAKT!..

 

AT  GEGË  LUMAJ  O.F.M.

 

     Asht kleriku i parë katolik që asht arrëstue nga regjimi komunist i Enver Hoxhës, kur ishte famullitar në Berishë, më 17 janar 1945, menjëherë mbas Kryengritjës së Kelmendit. Në njëditë me té asht arrëstue edhe At Dioniz Maka O.F.M., që shërbente edhe ky në ato malësi. At Gega ka lé më 15 tetor 1904, në Plan të Dukagjinit të Shkodrës. Përveç, studimëve të nalta teologjike, ka përfundue edhe Akademinë e Artëve të Bukura për pikturë në Siena. Asht cilësue ndër talentët që kanë mbarue atë shkollë. Ka punue pak vepra mbas këthimit në atdhe. Një prej tyne ruhej në Troshan, por nuk dihet fati i saj. Asht shugurue meshtar më 12 korrik 1931. Françeskan i zellshëm dhe shumë punëtor. Nuk kishte ma të voglën kreni për punët e mëdha që kryente në famullinë e tij. Dallohej si trim. Në gjyq asht në bankën e të akuzuemve me At Dionizin dhe At Giacomo Gardin S.J., edhe ky, i arrëstuem në Shkodër ndër ato ditë. At Dionizi më tregonte aty nga viti 1994, se gjyqi po zhvillohej i rrebtë mbasi mendohëj nga Sigurimi me hjedhë “thëmelët” e një “Partisë Demokristjane”, që as nuk i kishin ndigjue zanin se asht formue në Shqipni. Flitëj për vitët 1943-44. At Gega vazhdonte me mohue para gjyqit akuzat false në drejtim të tij. At Gardini, në krahun tjetër nuk pranonte se ka ardhë në Shqipni për qëllime spijunazhi ndërsa, At Dionizi, qëndronte në të tijën, se nuk asht marrë me politikë.

Njëfarë Nuri Llazanit, agjent i Sigurimit komunist, akuzon At Gegën, se, ky i kishte ndjekë me kalë kur ai ishte kenë me një grup partizanësh… At Gega mohon tue kërkue dëshmitarë tjerë që janë kenë me te, mbasi ishte i sigurt se ngjarja nuk asht e vërtetë, por asht trillim i Nuriut. Nuriu, jo vetëm, ngulë kambë se asht ashtu si thotë ai, por edhe kërkon nga trupi gjykues që At Gega, me shokët e tij në bankën e të akuzuemve, të marrin dënimin ma të randë. At Gega, aty për aty çohët në kambë dhe, i thotë: “Po më vjen marre mue sësi nji turk Shkodrët akuzon në rrenë nji klerik katolik, pa kenë kurrgja e vërtetë!”. Fadil Kapisyzi që do të dëshmonte për At Dionizin, e zbutë “dëshminë” e tij, tue pasë frikë se edhe ai po merr një përgjegje si Nuriu, prej At Dionizit. Kjo thanje e At Gegës, më tregonte At Dionizi, u ba shkak që na me marrë dënime të lehta, mbasi fjala e At Gegës mori dheun.

 

Kur arrëstohet prap At Gega, në vitin 1967 me “Revolucionin Kultural”, prap akuzohët për “Partinë Demokristjane”. Ai deklaron në hetuesi dhe në gjyq: “U kam thanë edhe shokëve që kanë mendue se nuk asht keq me pasë në Shqipni një Parti Demokristjane, mbasi mund të lidhemi me vendët e Evropës nëpërmjet të kësaj partie, duhët me pasë shumë kujdes dhe mos me e formue kurrë këtë parti, mbasi barra ka me i ra Klerit Katolik. Ka 20 e sa vjet që vazhdoni me akuzue Klerin, pa kenë kurrkund partia, po ba me pas kenë, shka paskeni dashtë me ba ndër né, ju, kështu, edhe po na qitni fare!?” (Dosja 2291 Arkivi M.M.Tiranë).

Arrëstohet më 17 janar 1945, lirohët në mars 1962

Arrëstohet në vitin 1967 dhe lirohët në vitin 1977.

Ka vdekë në vitin 1980, i rrëthuem nga dashnija e pakufi e kushrinjve të tij, ndër malët e egra e shumë të dashtuna të Alpëve, prej të cilave, At Gega trashigoi karakterin e fortë burrnor e trim të tij.

 

NANA   IME

 

            Në arkivin e Komitetit Ekzekutiv të K.P. të Prefekturës së Shkodrës, asht një dokument në dosjen “Pagesat për të vrarët në luftë”, ku, shënohët: “…U thirr Viktoria, e veja e Kol Radovanit, ish oficer i naltë i policisë, i vramë në bombardimin e Tiranës më 13 tetor 1943, dhe u pyet nga ky komision, për plotësimin e dokumentave për pagesë pensioni për tre fëmijë të mitur. Ajo u përgjegj: “Unë nuk kërkoj pension nga ju, mbasi kam frigë se çohët Kola nga vorri dhe më pështynë, që kam kërkue me marrë pensionin e tij nga komunistat.”

Kjo shkresë e bame nga muej qershor 1945, ka katër firma të palexueshme, me përjashtim të njenës që asht firma e Gjuro Pejës, ish anëtar i atij komisioni.

 

AT  FRANO  KIRI  O.F.M.

 

E kam njohë në vitin 1962 në spitalin ekstrapolmonar të Ujit të Ftohtë në Vlonë. Asht arrëstue në vitin 1946 kur Kuvendi, u këthye në burg dhe asht dënuë me 15 vjet burg, të cilat i ka kalue në Burgun e Burrelit dhe në kampet e punës. Kur ka përfundue dënimin ka vazhdue me kenë i intërrnuem në Gramsh të Elbasanit dhe në Kuq të Vlonës, deri në vitin 1963 që asht lirue nga spitali se ishte i sëmurë me spondelit.

Asht shugurue shumë i ri porsa ka mbarue studimët, mbasi pritej se vdes dhe mendohëj nga eprorët të jenë i shuguruem për kënaqësi shpirtnore. Ka vdekë ndër të fundit fretën të kohës së tij. Një burrë me horizont të gjanë, matematicien, profesor i Gjimnazit Fretënve, teolog dhe njeri me humor të hollë, që mbulohej nga një fizionomi shumë tërheqëse, një portret i skalitun nga mjeshtrat e fisëve Ilire, shqiptar i vërtetë në dukje dhe në përbamje shpirtnore. Thonte se i përkas fisit Kiri, por tham se fisi Kiri, i përket At Franos. Trim, i mprehët dhe i vëndosun. Asht konsiderue miku ma i afërt i At Mati Prennushit, prandej, edhe asht masakrue si rrallë njeri në hetuesi. Kërkohej me dëshmue se armët në Kishë, i kemi futë bashkë me fretnit tjerë dhe se, asht kenë në dijeni Provinçiali, mbasi akuzohej se edhe ka kenë krahu i djathtë i At Matisë, gjoja, në formimin e Partisë Demokristjane.

“Kishe vendosë me e pa vedin copa copa e kurr’ e në dynja mos me pranue një shpifje asisojit kundër Kishës dhe shokëve të pafajshëm!”, -më thonte, në një bisedë rreth asaj ngjarje në vitin 1962, kur po më fliste për At Matinë, sësi i jepte zemër shokëve kur kalonin në korridor me shkue në pyetje. – I ndigjohej zani i trashë e pak i marrun kur, thonte “coragio Leone!… coragio Frano!”.. .hapej biruca e tij dhe rrahëj e gjakosej për vdekje, se, “edhe po na i jep zemër shokëve mor qen..!?”

Në gjyq kur e akuzojnë për krijimin e Partisë Demokristjane në Shqipni, At Franoja, i kishte kërkue gjyqtarit që po pat mundësi, me e botue në shtyp akuzën. Kur e pyeti gjykatësi: “Pse e kërkon botimin e kësaj që ke bërë për formimin e Partisë Demokristjane?”,- ky, u ishte përgjegjë: -“Kishe me dashtë me e marrë vesht gjithë bota se një prift shqiptar, At Frano Kiri në Shkodër paska formue Partinë Demokristjane Shqiptare 3 vjet para De Gasprit në Itali, pra, simbas jush unë jam ma i madh se De Gaspri, që njef bota!..”.

            Lonte shah dhe domino me kalue kohën. Njëditë tue lujtë domino u ba ortak me një tiranas që quhej Beqir, ndërsa, unë me Seitin, edhe ky tiranas. Kur po mbyllej loja e parë, xha Patri (kështu njihëj nga të sëmurët At Franoja), i kërkonte një gurë ortakut të vet i cili, nuk i përgjegjët, mbasi dukët, nuk e kishte ose nuk e mori vesht. U zunë mjaft pikë, kështu fituem na. Kur u ulën gurtë me u numërue pikët guri që kërkonte At Franoja ishte në dorë të Beqirit. Ky i sheh gurin dhe i sillet: “Po, ti e ké atë gurë që të kërkova mor idiot, po a nuk e kuptove kur të pyeta, po kaq i trashë jé, a ké lanë shokë si vedin te trashë në Tiranë, a me budallenj asht mbushë Tirana, që asnjë nuk dini me luejtë domino?!..”

Asnjë përgjegje nuk jepte i shkreti Beqir. Vazhduem me lujtë deri kah e vona. Kur u ndamë unë me At Franon, mbasi zakonisht më përcillte deri tek dera, e pyeta me shumë kujdes: “At Frano, po a nuk i mbet hatri Beqirit për të gjitha ato të shame që i bane tue lujtë?”, – Ai mu përgjegj: “Punë e madhe, unë nuk e kishe aspak hallin tek loja po shyqyr, që mu dha rasa me sha një polic, se ka njëzet vjet që më shajnë ata mue. Beqiri asht polic në Tiranë dhe me këtë rasë thashë, po e shajë këtë edhe të gjithë shokët e tij që ka në Tiranë. Sande kam me fjetë ma rahat se kurrë se kam shfrye… e kam pasë mulla në zemër me sha një polic…”.

 

DON  PASHKO  MUZHANI

 

            Një prift i heshtun. Nuk njihëj shumë në Shkodër mbasi ka kalue jetën ndër burgje dhe jashta Shkodre. Ishte një burrë shumë tërheqës ndër biseda, i matun dhe me humor. Studimët i kishte vazhdue në kolegjin Saverian të Jezuitëve në Shkodër, ndërsa, të naltat në Propaganda Fide në Romë. Ishte shugurue meshtar në vitin 1942. Kishte shërbye në famullinë e Tiranës, në Zhej, në Mamuras etj. Në vitin 1948, ditën që po lirohej nga ushtria më 25 gusht 1948, arrëstohët si “armik i popullit” dhe, se kishte “mbajtë armë”. Për pak kishte shpëtue nga pushkatimi.

Nga viti 1966, e gjeta në një vizitë tek Prof. Petro Fundo. Gjatë bisedës, tregoi sësi, kur e kishin arrëstue kishin kontrollue Kishën e Mamurasit, të cilën e kishte lanë dy vjet para, kur kishte shkue ushtar dhe atje kishin gjetë një revolver. Don Pashko nuk dinte asgja për revolverin e gjetun. Hetuesi ngulte kambë se e ka mëshehë ky, madje, “shih ku e ke futur!”… i thonte. I sollën një Ungjillë dhe ia vunë para, mandej, e kishte pyetë: “Është yti?”, – ky ishte përgjegjë: “Ku e dij unë se i kujt asht, unë ka dy vjet që nuk tham meshë!” – Ai ka vazhdue: “Orè, do të gënjesh, pa hapë një çikë!”… Kur e kishte hapë, kishte pa fletët e Ungjillit të preme në formën e revolverit dhe aty mbrendë kishin vue një armë…

Më kanë thanë njerëz që e kanë pasë vue në muze ateist këtë Ungjillë…mbasi kështu asht kenë pajisë ai muze. Nga viti 1958 ishte lirue nga burgu por nuk i jepëj e drejta me ushtrue vëprime fetare, mbasi edhe ky nuk pranonte me firmue Statutin e Kishës Katolike Shqiptare të 1951.

Ishte prift me shpirt artisti, nuk lente ekspozitë pikture pa vizitue.

 

AT  PAL  DODAJ  O.F.M.

 

            Asht kenë një ndër fretnit ma me vlerë që ka pasë Kleri. Mik i  Mbretit Ahmet Zogu I-rë. Në vitin 1924, deklaron: “Jam kenë me Opozitën” (Dosja 1248, të cilën e kam pa pjesërisht). Arësyeja e bashkëpunimit me Opozitën duhët të jenë kenë interrnimi që i asht ba nga Musa Juka, mbasi At Pali, shprehët kështu: “Në 1924 më interrnoi Musa Juka dhe më liroi Vatikani. Prej vitit 1931-39 jemi kenë miq me Zogun. Kur Mirash Ivanaj mbylli shkollat, Zogu nuk bani gja. Miqtë e Zogut ishin ata që e banë atë punë… Nuk kam punue për ardhjën e Italisë fashiste, kanë punue Ndoc Pistulli me shokë, por Kleri Katolik jo! Me Shaqir Omarin nuk kam pasë lidhje se asht kenë spijuni ma i madh i qytetit të Shkodrës… Për Patër Antonin nuk kam lajmërue Qeverinë mbasi për mue ajo punë ishte trathti. Patër Antoni nuk ka kenë i damshëm për popullin…. Shok të ngushtë kam pasë At Mati Prennushin, me të cilin kam folë çdo gja sekrete. Edhe ai ka folë me mue gjithshka, mbasi edhe ai nuk donte që Kleri të merrëj me politikë. Edhe ai ishte për hapjen e kufijve, kualicionet dhe lirinë e njerëzve. Kjo pritej prej Aleatëve. As Patër Matia nuk shifte kund demokraci.

Për materialët historike (turqisht), të mëshefuna ka dijtë edhe ai… Popullin e këshillojshe mos me u përzi me komunista, që të mos e pësojshin me u djegë si Toskënia, madje, edhe Gjonit Marka Gjonit i kam thanë leni këto çeta, se kur të thyhësh, ké me ikë e né, tesh na len në baltë…” Në dosjen e At Mati Prennushit, shënohet: “Gjonin e Marka Gjonit dhe Papalilon unë i kam quejtë dhe i gjykoj si kriminelë të luftës, kurse, Patër Anton Harapin, nuk ka ndonji fakt që të më bindin se ky mund të jenë kenë kriminel lufte, mëgjithse, dokumentat e tyne janë mbajtë dhe ruejtë në kuvendin e Françeskanëve.”(Dosja 1302/II-A ,fq. 6). Kjo shprehje më ka shty me kërkue shkakun që ka pasë At Matia, me u shprehë kështu për Gjonin e Marka Gjonit, mbasi At Matia, njihte të gjithë bajraktarët, por për asnjenin nuk përdorë një epitet si për këtë, madje, ka mendim të mirë për ta. Mënyra si shprehët At Pal Dodaj: “… leni këto çeta, se kur të thyhesh, ké me ikë e, né, tesh na len në baltë…”, tregon shumë për mënyrën si ka veprue Gjoni i Marka Gjonit me Papalilon e shumë të tjerë, që hiqeshin atdhetarë po, kur erdhi koha ikën tue fillue nga gratë bashkë me fëmijët e vet i lanë në dorë të komunistëve.

 

At Pal Dodaj asht kenë edhe një dëshmitar që ka marrë pjesë ai vetë në ngjarjët e vitit 1921 kur, Gjoni i Marka Gjonit, pat dashtë me u ba Kryetar i “Republikës së Mirditës”, me ndihmën materiale të Jugosllavisë dhe, kur forcat qeveritare u përleshën me forcat e kapidanit. Imzot Jak Serreqi për me evitue gjakderdhjën, në qershor të vitit 1921 pat sjellë urgjent nga Italia At Pal Dodën, i cili pat shkue dhe pat këshillue Gjonin e Marka Gjonit, me u tërhjekë nga ai veprim i gabuem. Roli i At Pal Dodës u pat vlerësue si akt atdhetar edhe nga vetë populli i Mirditës.

Gjatë proçesit At Matia, thotë: “Me Mark Gjon Markajn kam shkuar keq, unë jam munduar të mos përzihem në punë politike…”(fq. 20, po aty).  Kjo përforcon mendimin jo të mirë që At Matia, kishte për babën e Markut. Kryesore për këtë qëndrim të At Matisë unë kam marrë njohjën me kohë që At Matia, kishte për Gjonin e Marka Gjonit, mbasi qëndrimi i Gjonit në lidhje me çështjen kombëtare asht një kapitull jo i mirë, sëpse, lidhjet e Gjonit me jugosllavët janë kenë të papranueshme për asnjë arësye prej Klerit Katolik. Kleri këtë kapitull e ka mbyllë që me ngjarjën e vrasjës Ded Gjo’ Lulit. Unë nuk dij ndonjë klerik katolik, që ka pranue kjoftë edhe formalisht me bashkëpunue me jugosllavët.

Nuk më len me shkue deri këtu idea që kishte Kleri Katolik Shqiptar për sllavët në përgjithësi. Koha kur zhvillohën këto ngjarje ka provue se nuk e kanë pasë gabim aspak veriorët me qëndrimin që mbanin ndaj tyne, mbasi ata e treguan vedin si gjithmonë edhe mbas vitit 1944…

Bernd Jurgen Fischer, në librin “Mbreti Zog dhe përpjekja për stabilitet në Shqipëri”, botue në Santa Barbara, Kaliforni, Mars 1996, (Botimi i parë asht në 1984), shkruen në dy botimet: “Zogu bindi nënprijsat e Mirditës se Gjomarkajt, vëprojnë si agjenta të jugosllavëve.

Më 19 nandor (1921), erdhi një komisjon hetimor i Lidhjës së Kombëve, që mërrijti të njajtin konkluzion.”    

Dufi që shprehin këta klerikë, asht dufi kundër të gjithë agjentave të vjetër dhe të rinjë, mbasi atëherë Kleri Katolik ishte në kthetrat e atyne kriminelëve, që ishin klyshët e agjentët e vjetër e të rinjë të jugosllavëve.

Historia vazhdon pa ndryshue rrugë…

 

1. RROK GERA

 

I lauruem në Austri për ekonomi. Zef Shiroka, Rrok Gera dhe Niko Gurashi, janë kenë të njoftun si tre ekonomistët ma të mirë që ka pasë Shqipnia n’atë kohë. Rroku ka kenë ministër i financave në kohën e Mbretit Zog. Edhe Zef Shiroka asht kenë ministër. Në vitin 1945,

Rroku, arrëstohet dhe dënohet nga gjyqi special me 10 vjet burg. Mbasi plotësoi dënimin u ridënue prap… Në dosjen e parë të tij shënohet komisioni hetimit i përbamë nga: 1. Manol Konomi Ministër i Drejtësisë, Kryetar i Komisionit Qendror të zbulimit të krimëve. 2. Bedri Spahiu i deleguar i Asistencës Sociale. 3. Qiriako Harito i deleguar i Organizatës së Frontit. 4. Nako Spiro, President i B.R.A.SH.-it. 5. Ali Stepani, dhe 6. Kap. Asllan Zykaj, oficer pyetës, në Degën e Mbrendshme në Tiranë.

Nga dosja e hetimëve të bame kishe me thanë se asht me interes tregimi i Rrokut, për datën 7 prill 1939, ku, shpjegon se, me datën 7 në orën 8.00, Eqrem Libohova, ka marrë përgjegjen e një radiogrami nga Ministri i Jashtëm i Italisë, që njofton pushtimin e Shqipnisë atë ditë.

Rroku shkon në një shtëpi (tek vëllai i Zogut), ku ishte Ahmet Zogu, Musa Juka, Kiço Kota, Faik Dibra. Aty, Rroku merr udhëzimet dhe nisët për Durrës. Ban përpjekje për mos okupimin ushtarak me disa gjeneralë të forcave italiane por pa rezultat. Qeveria shqiptare nuk asht dakord me disa kërkesa të italianëve për Vorën etj. prandej edhe Italia zbarkoi ushtarakisht. Ushtria italiane ishte e paisun mirë me mjete lufte, prandej për mos me ba gjakderdhje qeveria shqiptare nuk kundërshtoi me armë, por mori rrugën e mërgimit nga Greqia…

Të gjitha këta vëprime përfshihen mbrenda orës 15.00, të datës 7 prill 1939. Sigurisht, dosja ka edhe shpjegime tjera të rëndësishme.

• Oficer Gaspër Pali, mik i Ndok Gjeloshit dhe i Vas Kirit, opozitar dhe oficer i Zogut, në një bisedë intime, tregon: “… Më ka thanë Ndoka, që nuk i kemi pasë fjalët kështu me Italinë, e, ba me e dijtë se, e pshtoj Shqipninë, e vras Jakomonin!”.
• Ndoshta, kjo ishte arësyeja… që komunistët vranë në Tiranë me atentat Ndok Gjeloshin, më 11 prill 1943…

PROF. GULJELM  DEDA

 

            Rozafa heshtë…

 

            Rrokullisët edhe një gur ndër thëmelët e kulturës kombëtare shqiptare për mos me lëvizë kurrma. Me brezin e intelektualëve Ludovik Zojzi, Paulin Pali e Muzafer Pipa, Qemal Draçini e Kol Prela, Martin Camaj e Arshi Pipa, Sami Repishti e Gjon Sinishta, Bep Zorba e kohët e fundit artisti Lin Delia, rreshtohëj edhe fatosi i dikurshëm i letërsisë shqipe, Prof. Guljelm Jak Deda.

I njoftun me emnin Lem Deda, ka lé në Shkodër në vitin 1914. Mbasi mbaroi gjimnazin në vendlindje vazhdoi studimët e nalta për letërsi në Padova të Italisë, dhe, nderohët si student i atij universiteti me titullin “I shkëlqyeshëm”. Ishte njohës i mirë i gjuhës italishte, latinishte, greqishte dhe frengjishte. Punoi për gjuhën ë njësueme shqipe.

Asht kenë bashpunëtorë me Ernest Koliqin, Karl Gurakuqin dhe Namik Ressulin për problemët e gjuhës njësueme dhe të letërsisë.

Në vitin 1945, arrëstohet nga komunistët si “armik i popullit” dhe dënohët me 5 vjet burg. Lirohët në vitin 1950 dhe arrëstohet prap në vitin 1953. Mbas 6 muejsh tortura në hetuesi për “mungesë provazh”, fillon Kalvarin e pafund të interrnimëve në Fier, Lushnje, Ballsh e vende të tjera “që nuk i dijnë as ata që e kanë interrnue” siç, thonte Don Mikel Koliqi, deri në vitin 1990.

Ndër 46 vjet komunizëm vetëm 3 vjet jetoi pa polic tek dera, pjesën tjetër prej 43 vjetësh e kaloi në burg e interrnime.

I djegun prej qullit komunist i fryni edhe kosit të demokracisë, si shumë të tjerë. I randuem së tepërmi nga parkinsoni shkoi për mjekime në Perugia të Italisë, ku, i shoqnuem si gjithë jetën ndër kampe e vuejtje nga grueja e tij Maria, mujti me shtye jetën deri më 12 prill 1994, ora 16.20, që mbylli sytë përgjithmonë.

Lem Deda asht përkthyes i veprave të mëdha që asnjëherë nuk mërrijtën me pa dritën e botimit. Ai përkthei në gjuhën shqipe “Orlando Forioso” në dy vllime, për të cilin thonte: “Duhët me kenë ma i çmendun se Orlando, për me sfidue Orioston në metrikën e tij të komplikueme!”

E donte me gjithë shpirt Atdheun dhe letërsinë e tij prandej për me e njohtë dhe me e shijue të huejt shpërthimin artistik të këtij populli, Lemi përkthei në italisht: “Dom Ndre Mjedjën”, “Kangët e Gjergj Elez Alisë” dhe “Migjenin”, pothuej pa asnjë mangësi. Sigurisht… edhe këta janë të pabotueme. Gjatë qëndrimit në Itali edhe pse dridhej duersh mbajti tri ligjërata në Katedrat e Universitetëve të Perugias, Milanos dhe Triestës, ku, u duertrokit si njohës i italishtës së Dantës.

Gazeta e njohun italiane “La nazione”, ditën e marte më 4 maj 1993, shkruen: “Guljelm Deda asht një burrë me një përsonalitet të madh, me një dhunti të madhe të një dashtnie shpirtnore që vjen nga inteligjenca e thellë dhe e gjallë, dhe me një ndjeshmëni me të vërtetë e radhë.”

Lem Deda qeshëj… qeshëj fort… Ai qeshëj fort, se nuk dinte kurrë me kja… Ai, edhe pse sot,.. nuk qeshët ma, na nuk do të harrojmë kurrë, të qeshunin e tij!

Shkodër, 14 prill 1994

 

DR.  ALFRED  ASHIKU

 

Ishte doktor farmacist në Vlonë. E pashë për herë të parë në Shkodër rreth vitit 1957. Një burrë rreth 1.90 ml. i naltë, me shpatulla të gjana dhe me një trup vigan. Fëtyra e tij ishte daltue në shembëlltyrën e veprave të Mikelangjelo-s. Sy të fortë gështenjë dhe të ambël, joshës që zakonisht nuk ndodhin me kenë këta dy cilësi bashkë. Një hundë paksa e thyeme, por shumë burrnore. Flokët e drejtë, kaf të mbyllët. Me pak mustakë të hollë që rrinin mbi buzët e skalituna me kujdes. Një mjekërr paksa e çokatun. Ishte e para herë që shihja një burrë të ngjashëm me portretin imagjinar të Skënderbeut. Madhështia e pashisë së tij kishte pushtue Fushën e Çelës. Edhe njëherë tjetër e pashë me një zonjë bionde (Z.T.G.), e cila, i kishte ngulë sytë asaj mbrekullije që kishte përpara dhe nuk ngopej tue e shikue… gjithë bota ishte e saja… Në vitin 1962, e pashë rastësisht në një farmaci në Vlonë, ku vajzat bukuroshe vlonjate shkonin njena mbas tjetrës me ble nga një “paketë aspirina”… Miku im që më shoqnonte më njohti me te. Mbas pak minutash u ndamë përgjithmonë…

Në vitin 1964, Alfredi kishte vdekë papritmas nga zemra… Vdekja ishte marrë vesht mbas 24 orësh që ai nuk ka shkue në punë. Më erdhi keq për vdekjën e tij të parakohshme dhe të vetmueme. Këtu, më dukej se u mbyll jeta e atij burri. Më kujtohej tregimi i Prof. Lem Dedës, shoku ma i ngushtë i tij, që shpjegonte sësi një zonjë në Paris, i kishte dhanë një dhomë këtyne të dyve që ishin aso kohe studenta, me kusht që Alfredi çdo mëngjez do të shkonte tek dhoma e zonjës parisiane, do ti thonte “mirë mëngjezi” dhe, do të merrte një napolon për shpënzimet e ditës… ndoshta, kjo e vërtetë dikujt i dukët përrallë…po kjo, ka ndodhë…

Në vitin 1998 mora vesht atë që as nuk mund t’a mendojë njeri për Alfred Ashikun. Mbasi kishte dalë nga puna në darkë forcat e Sigurimit të Shtetit, e kanë marrë, e kanë masakrue në Degën e Punëve të Mbrendshme dhe vdekja, i ka ardhë si pasojë e një sasie açidi që ata i kanë derdhë në organët genitale. Ashtu të vdekun e kanë çue në dhomën e tij tue plotësue një “akt-vdekje” falls. Përsoni që më tregonte këtë histori nuk e kishte njohtë kurrë. Ai e kishte lexue materialin në arkiv dhe e shpjegonte këtë masakër tue e lidhë me pashinë e Alfredit, egoizmin e vlonjatëve ndaj tij, kenjën shkodranë intelektual sigurisht, dhe katolik. Njëkohësisht edhe qëndrimi burrnor i tij në burg, ka formue kuadrin e plotë për mbytjen makabre nga xhelatët e Sigurimt të shtetit komunist.

 

PROF.  PETRO  FUNDO

 

     Ishte nga Korça. Ka lé me 19 mars 1909. Ka mbarue universitetin e Montepelier, në Francë. Shkenctar në landën e matematikës. Ishte transfërue në Shkodër prej Institutit të matematikës në Tiranë, se nuk shpjegonte landën simbas tekstëve sovjetike, sëpse, “tekstët e tyre kanë gabime”. Kishte njohtë E. Hoxhën dhe Foto Balën kur ishte student. Dy kontraste. Për Enverin, thonte: “Një terrorist i lindur, aq sa imoral”, ndërsa, mbas vdekjës së tij thonte: “Diktatorët si ay, vazhdojnë me sunduar edhe pas vdekjës”, një e vërtetë e madhe që e ka vërtetue sot Shqipnia. Për Foto Balën kishte përshtypjet ma të mira në të gjitha pikëpamjet. Kishte shumë miqë që e vizitonin si: Petro Zheji, Rrok Ndoja etj. Lidhjet me klerin katolik i kishte të forta, sidoemos deri në vitin 1967, kur klerikët, u vetizoluan për mos me u sjellë dam familjëve ku mund të shkonin për vizita. Kohë në të cilën pothuaj, u vetizolue edhe Profesori.

Punonte pa u lodhë në fushën e matematikës dhe ka lanë edhe dorëshkrime. Nuk ja jepte universitetit mbasi andrronte gjithmonë për një kohë të ardhëshme, për të cilën, ishte i bindun se do të vinte….

Ka vdekë më 1 mars 1989, tue shkue deri pak ditë para pranë thëmelëve të rrënueme të Kishës së Zojës pranë Kalasë “Rozafat”, të cilën nuk mërrijti me e pa të rindërtueme….

 

PROF.  SIMON   RROTA

 

            Ka lé në Shkodër më 27 tetor 1887. Ishte vëlla me gjuhëtarin e njohun At Justin Rrota. Ka krye Akademinë e Artëve të Bukura në Brera, në vitin 1920. Që në hapjën e Gjimnazit të Shtetit në Shkodër, ka punue si mësues vizatimi dhe ka vazhdue deri në daljën në pension në shkollën Pedagogjike. Asht kenë ndër mësuesit ma të dashtun dhe të respektuem të Shkodrës, për të gjithë brezat që kanë mësue prej dorës së tij. Ndoshta, kur nxanësit e tij kanë shkrue këto rreshta kanë dashtë me shprehë një moment fantazije fëminore, po kanë thanë një të vërtetë të madhe:

Deri sa të sillet bota,

                        Edhe hyjt’ rreth rruzullimit,

                        Do të rrnojë Simon Rrota,

                        Profesor’i vizatimit!

 

… Ishte viti 1953. Na thirri me shkue një mbas dreke në sallën e vizatimit unë dhe Dorotea Serreqi. Kjo ishte vajza e të ndjerit Cin Serreqi, i pushkatuem nga komunistët në vitin 1948. Të dy shkuem në orën e caktueme dhe e gjetëm aty profesorin. U ulëm në një tavolinë ku ishin disa copa kallami me pambuk të lidhun ndër maje. Në mungesë të brushave kishte përgatitë ato copa kallamash për me shkrue me to. Kujtoj si tashti fjalët e tij: “Për shka po ju tham, mos i tregoni asnjë njeriu, ju kam thirrë me ju mësue me shkrue bukur, mbasi të dy keni kaligrafinë e bukur por, due me ju mësue me shkrue “parulla”, mbasi tue dijtë me shkrue parulla… kanë me pasë nevojë për ju, e keni me kenë të kërkuem, mbasi komunizmi nuk asht gja tjetër veç propagandë!”

Profesori, nuk ishte aq i pakujdesëshëm në të folun por njihëj me familjët tona. Kjo ndihmë e tij shoqnue me një dashni prindore të pakufi mue më ka shpëtue jetën, prandej, edhe i jam mirënjohës.

Ai me të vërtetë vdiq më 26 janar 1961, por krijimtaria artistike e tij kje aq e madhe sa mbet i pavdekshëm në historine e artit shqiptar, edhe pse nuk zehët ende me gojë… në shkollat artistike shqiptare.

Arësyeja mund të jenë se Ai ishte vëlla i një françeskani të nderuem e dijetar. Profesori ishte pedagog me ndjenja të theksueme evropiane. Në fund të jetës punoi veprën “Guri i parë i Katedralës” në 100 vjetorin e sajë, në vitin 1958. Prof. Vladimir Jani më ka thanë: “Boceti i sajë me akuarel asht një kryevepër e Prof. Simon Rrotës”.

Ai ishte ndër të vetmit për përdorimin e karbonit. Kujtoj, një vizatim me karbon “Borë në Rëmaji”, me të cilin, më ka nxitë me punue bardh e zi. Ka lanë shumë vepra per studimet etnografike shqiptare.

Prof. Simon Rrota ka përjetësue në pikturë kostumin kombëtar të Shkodrës dhe të gjitha ata, me vlerë kombtare të Veriut.

 

KOMPOZITORI  PRENKË  JAKOVA dhe

1955. FEDERIK SHIROKA, në Moskë, 1955.

 

            “As nuk e kishim mendue ndonjëherë se mund të shohim me sy Moskën!”, më thonte njëditë tue pi kafe në Kafen e Madhe, në rreshtin e parë të tavolinave, në cepin e fundit djathtas, një nga njerzit ma të mëdhej të muzikës shqiptare, kompozitori Prenkë Jakova. “Ato ditë që kam kalue atje me Dr. Shirokën, janë kenë koha ma e bukur e krejt jetës sime…” vazhdonte Prenka. Po, më tregonte, sësi doktori e zgjonte herët rreth orës 04.00 të mëngjezit dhe në 04.15, ata të dy bashkë hypnin në një veturë që kishin në dispozicion dhe nisëshin pa asnjë adresë. E kishte pyetë herën e parë dhe të dytë doktorin, se ku jemi tue shkue… Ai, i kishte përgjegjë: “Prenkë, mos më pyet ma, na po ecim ku të na çojnë makina, mbasi as unë as ti, nuk kemi me e pa ma Moskën me sy, ta shohim se asht një nga mbrekullitë e njerzimit që nuk shihët për kaq kohë sa kemi me qëndrue këtu. Unë prandej të çoj herët, mbasi dita na ikë ndër vizita të planifikueme, ndërsa, kjo kohë që kishim me kenë fjetë kam mendue se asht ma mirë me e kalue tue pa shka nuk më ka shkue ndër mend se do ta shoh ndonjëherë, me gjumë asht mirë me e kalue kohën në Shqipni …”

Njëditë doktori në një nga klinikat e Universitetit “Lomonosov” të Moskës, kishte ba një operacion në zemër, që kishte pasë aq sukses, sa, kur e ka përfundue ate, një nga profesorët ma të mëdhej të asaj kohë në Bashkimin Sovjetik (flas për vitin 1955), e kishte cilësue Dr. Shirokën: “Ky asht mjeku me duart’ e arta!”. Vdekja e Tij mbas 6 muejsh të asaj vizitë në Moskë, gjithmonë asht kenë objekt bisede me shumë dyshime, ashtusi, ma vonë ndodhi edhe vdekja e Prenkës…

Prenka ditën që vdiq, në orën 11.00 mendonte me vue kunorën civile me Klotilde Shantojën, kangtarën e famëshme të Operës së Parë Shqiptare “Mrika”, të vetë Prenkës.

Pse në darkë u banë aq shumë diskutime, kur dihej mendimi i Prenkës prej kohësh?…. Kush e lajmëroi Ndoc Shllakun atë natë?

Si u gjet atë mëngjez në shtëpi të Prenkës, Ndoc Shllaku, agjent i vjetër i Sigurimit (shih dosjën e Prof. Mark Demës në Durrës), edhe pse ishte djali i dajës i Prenkës, cila kje detyra e Ndocit atë mëngjez ?

Pse Ndoci e çoj Prenkën në Shtëpi të Kulturës dhe hapi bisedën e martesës në prani të një tjetër spijuni, poaq të rrezikshëm sa ishte ai vetë, agjentit regjun të Sigurimit Angjelin Kumrija?

Pse Ndoci, iku nga Shtëpia e Kulturës dhe e la vetëm Prenkën me Angjelinin, kur e dinte se ku do të shkojë Prenka, në orën 11.00?

Ke njoftoi Angjelini në telefon: “Prenkën e kam këtu, mos u vononi!” ?… A thue e ndigjoi Prenka bisedën telefonike të Angjelinit?..

Pse u gjet ajo kohë që Prenka, me vue llampën e djegun nalt tek dritaria, pikërisht aty, prej ku ra poshtë dhe vdiq pak minuta mbas ikjes së Ndocit, i mbetun vetëm me Angjelinin?..Shka i duhej atëditë ajo llampë?

Iu morën mendtë Prenkës, apo e shtyni Angjelini?… !?… !!!?? …?? …

Mantho Bala, atëditë kur erdhi për vorrim në Shkodër, ka thanë: “Ai me të vërtetë ra dhe vdiq, por mos harroni se Prenka, ka ra mbi kokat tona!”

 

PROF. SADEDIN  HOTI

 

            Ishte mësuesi im në vitët 1950-51 në shkollën 7-vjeçare “Vasil Shanto” në Gjuhadol, shkolla e fretënve sot.

Këta pak rreshta ia kam kushtue në shenj mirënjohje mësuesit dhe edukatorit tim shumë të dashtun dhe të paharrueshëm në gjithë jetën time shkollore. Prof. Sadedini ishte një njeri brilant në Shpirtin e tij. Asht ndër të paktit njerëz që kam njohtë pa asnjë shkëndi sado të vogël fanatizmi. Ai ishte ndër figurat ma të denja të mësuesit dhe me plot gojë mund të tham, shokët e tij janë numërue me gisht në krejt periudhën e komunizmit në Shqipni. Sadedin Hoti asht kenë një njeri me pikëpamje evropiane, i kulturuem dhe shumë modern në Shpirtë, ashtu si ishte edhe në paraqitjën e jashtme të Tij. Shihej me synin e lakmitarëve nga smirëzezët, po, dhe përbuzej vetëm nga njerëzit e pakulturë që e survejonin. U trasfëruem jashta qytetit me dt. 9 gusht 1962, dhe tue zbritë nga shkallët e Kom. Ekz. K.P. të Rrethit, më tha: “Kujtojnë se tue na trasfërue na demoralizojnë, por, këta kanë harrue se, unë jam ba mësues se nuk më kanë dhanë punë tjetër dhe, jo, se kam pasë dëshirë ndonjëherë me edukue fëmijët me frymën e tyne.

 

Sot kjo punë asht vetëm për shegërtat e pazarit dhe jo për né.

Ata që vodhën xhepat e tregëtarëve deri dje… per me “ndihmue” partizanët, sot janë drejtorët tonë. Nuk asht aspak çudi që këta drejtorë, ndonjë ditë, me ardhë në shkollë me nalla!”

Nuk gaboj, nga viti 1965, u dogj në flakët e një shtëpisë me qira… Ishte vetëm 36-37 vjeç…

 

PROF. KARLO LJARJA

 

     Familja Ljarja në Shkodër, asht ndër familjët intelektuale dhe për pasojë, një ndër ma të përsekutuemet në regjimin komunist. Të arrëstuem dhe të dënuem ishin studentët Gjon Ljarja, Leonard e Ndoc Ljarja, ingjenjer Gaspër Ljarja, Luigj Ljarja, Fratel Ljarja. Kushrini i tyne ishte edhe Karlo Ljarja, një mësues i nderuem dhe me karakter të fortë.

Ishte i përgatitun në Vjenë me kulturën austriake që në shkollën e mesme, por edhe me dy vjet mbas sajë për shkencat pedagogjike.

Fillimisht porsa u kthye n’ Atdhe, Prof. Karlo Ljarja asht kenë në Normalën e Elbasanit dhe menjëherë mbas 1944, erdhi në Shkodër.

Në shkollën Pedagogjike jepte landën e bukurshkrimit mbasi metodikat pedagogjike sovjetike “nuk i njihte”. Pak kohë para daljës në pension kaloi mësues i klasave të treta fillore, sëpse ishte kunati i Anton Logorecit. Biografia e la mësues të thjeshtë deri sa në vitët e fundit shkoi në Tiranë, dhe mbylli jetën tek djali i tij Rikardi, një ndër artistët ma në za në Shqipni, pranë Teatrit Popullor.

Profesor Karlo Ljarja asht kenë një ndër metodistët ma të mirë për shkollat fillore, por, siç shënohët në dosjën e punës së Tij: “… është i aftë për dhënjë mësimi, por është fetar, shkon në kishë dhe rrethin familjar të tij dhe të gruas e ka me qëndrim të keq politik… edhe rrethin shoqëror e ka të tillë, prandaj, nuk duhët të ngarkohët me detyra të rëndësishme…”

“… Prof. Karlo Ljarja, nuk pajtohet me frymën e re të shkollës sonë dhe as që bën përpjekje për të ndryshuar.

Drejtori: Skënder Villa d.v.”

(Dosja e Punës e mësuesit K.Ljarja, në Kom. Ekz. K.P.Shkodër).

 

PROF.  FERDINAND   PACI

 

     Ka lé në Shkodër më 30 maj 1940. Ishte djali i argjentarit Nush Paci. Ka krye shkollën pedagogjike në Shkodër, pak vite mbas saj Liceun Artistik në Tiranë, dhe Institutin e Naltë të Artëve, po në Tiranë.

Ishte një piktor i përgatitun mirë që nga Simon Rrota, Vladimir Jani e deri tek profesorët e Tiranës, të cilët, shpresonin shumë për të ardhmën tek peneli i Ferdinandit.

            Në vitin 1965, në përvjetorin e X-të të vdekjës së Dr. Federik Shirokës, punova një portret të doktorit “Mbas operacionit”, i cili, nuk u ekspozue gjoja për difekte artistike. Në vitin 1966 e pata ekspozue në një ekspozitë përsonale ku, fjalën e hapjës e mbajti Ferdinandi.

Mbas pak ditësh më ndaloi në rrugë, dhe më tha: “Ti vepro si të duesh por me më ndigjue mue, si shok, po të tregoj, se më kanë hjekë vërejtje se kam mbajtë fjalën e hapjës së ekspozitës sate dhe, njëkohësisht kanë dhanë porosi nga komiteti i partisë, që mos me të ekspozue asnjë punim tandin. Kishe me thanë se po solle punime kanë me mendue me anën e atyne veprave, me të ba ma keq… sësa, mos me ti ekspozue…” Unë, e falnderova, dhe prej asaj ditë nuk mora pjesë kurrë ndër ekspozita. Sigurisht, me Ferdinandin, mbetëm miq deri me datën që nuk u pamë ma, me 13 shtator 1969, datë në të cilën, Ferdinand Paci, vdiq aksidentalisht në Qafën e t’ Thorës, në Theth. Ajo ishte një vdekje shumë mizore dhe e pameritueme për nje artist me shpirt si i Ferdinandit.

Kam të ruejtun një fotografi të vitëve 1954, ku tashti, prej saj nuk asht ma as Ferdinandi,  as kompanjeli i Kishës se Fretënve dhe as pjesa e vjetër e kuvendit… në Gjuhadol…

 

SHTJEFËN  PALUSHI  (TEFA)

 

            “Klubi i sportit “Vllaznia” asht monument kulture, ndërsa, klubi “Dinamo” mbrohët nga shteti.” Kjo asht një ndër thanjët e Tefës. Po, sa të tjera… ka thanë Tefa? Një libër me humorin e tij asht pak!

Ka lé në Shkodër më 29 qershor 1943, në një familje të vorfën, por të pasun me dashni, mikpritje dhe humor. Ka vazhdue Liceun Artistik “Jordan Misja” në Tiranë, deri në vitin 1964. Në vitin 1965 ka punue disenjator në fabriken e Tisazhit të Shkodrës.

Në vitin 1969, më 17 korrik kam fillue edhe unë punën si piktor tekstili dhe kemi vazhdue me punue bashkë me Tefën, në një dhomë (dhe, asnjëherë studio) deri më 17 korrik 1985, ditë në të cilën, u ndamë me té përgjithmonë. E kam njohë edhe para kësaj kohë…

Ishte piktor i mirëfilltë tekstili dhe mbetët aplikuesi i parë i karikaturës në tekstil në Shqipni. Ndërsa, në fushën e karikaturës asht kenë ndër ma të mirët në Shqipni. Ka ça rrugën vetëm me zotësi.

Nuk gaboj, aty nga viti 1974, Fadil Paçrami u largue nga Komiteti Qendror i P.P.Sh., dhe për pak kohë asht kenë dërgue po në Tiranë, në Lidhje të Artistëve, në zyrë tek Dritëro Agolli. Dritëroi i tregon Tefës, sësi Fadili, ecë në zyrë, gjoja nga nervat flet me vedi dhe, thotë: “Në asnjë mënyrë… jo, jo, nuk ka mundësi që Partia, të më dënojë mua, … nuk ka mundësi që Partia të ketë humbur besimin tek unë… Ajo e di mirë se çfarë i kam bërë unë Klerit Katolik, atëherë,..si mundët Partia me më dënuar mua për gjëra kaq të vogla… nuk është e mundur, ajo të harrojë atë që unë i kam bërë klerikëve në Shkodër!?” Dritëroi, e shpjëgonte këtë vëprim të Fadilit, me mendimin e djallzuem që kishte ai, se tue ia kujtue Partisë nëpërmjet të Driteroit  vëprimet, krimet e poshtërsitë, që kishte ba Fadili kundrejt Klerit Katolik, Partia, do ta “mëshironte”… kishte harrue Fadil Paçrami, “shpërblimin” që u ka dhanë Partia, Pjerin Kçirës, Pal Mëlyshit, toger Babës, Hilmi Seitit e sa vagabondëve të tjerë, për atë që ata i kanë pasë ba Klerit dhe inteligjencës shkodrane!

Kishte harrue Fadili, më tregonte Tefa, se kur hynin në klubin e Lidhjës së Artistëve, artistët Loro Kovaçi, Pjetër Gjoka, Tonin Harapi, Luk Kaçaj, etj., ishte ky, ai Fadili, që u thonte shokëve të vet në vesh: “Erdhën këta jezuitët!…”, për me ua kujtue atyne se nga cili teatër dhe nga cilat shkolla kishin ardhë këta artistë.

Aty nga viti 1982, Tefa kishte takue në Tiranë Dritëro Agollin, i cili e kishte këshillue mos me ba humor me zararë mbasi nuk kishte pak ditë që Dritëroi ishte takue me Enver Hoxhën, në Pogradec, dhe Enveri e kishte pyet: “… Çfarë bëhet në art? … dhe, çfarë po thotë ay, Tefa në Shkodër?..” Porsa erdhi nga Tirana më tregoi këtë bisedë nga e cila ishte frigue aq shumë, sa me të drejtë më thonte: “Ishalla, nuk i ka folë kush gja për mue se, kur, mendoj, se shka i ka ba shokëvë të vetë, mendo se shka ban ai me mue!?”

 

1. FARMACIST PJERIN BUSHATI

 

            Po ecte me zonjën e tij të nderueme kah kinema “Republika”.

M’u duk i plakun. Kur u afrova, më pyeti: “Shka po mendon?”

Sidukët ecja ime i kishte tërheqë vëmendjën edhe atij, mbasi me të vërtetë ishe zhytë ndër mendime. Unë iu përgjegja: “Po të tregoj të vërtetën! Sa pak asht vetëm një jetë, madje, edhe kjo një në mizerie. Sikur të ishin tri edhe të dhimbsët njena me të kalue kështu, si po na kalon né kjo një… si thue ti doktor?” – Ai, bani buzën në gaz dhe më tha: “A nuk thue shyqyr që asht kështu e vdesim pa na u dhimbtë asgja që lamë këtu! Nuk ka fat ma të madh se, me e pritë vdekjën me dëshirë, për me shpëtue nga kjo jetë… në mizerie si kjo e jona!”

            Ishte një burrë me një kulturë të gjanë. Kam pasë rasë me e njohë ndër ekspozitat e pikturës që hapëshin në Shtëpinë e Kulturës në Shkodër. Më pyeste se kur kishe radhën me kenë ciceron dhe vinte me vizitue ekpozitën atë ditë. Për mue ajo mbas dreke ishte një kohë shumë e çmueshme, se, per ato pak orë unë kishe rasë me ndigjue shumë gjana të panjohuna për artin dhe pikturën prej këtij farmacisti, që ishte një “histori arti” në vetvedi. Ai kishte njohuni të imta për kryeveprat botnore të artit, kryesisht, atij italian, mbasi nuk kishte lanë galeri e pikturë pa e pa kur ishte kenë me studime në Firencë.

Pamja e tij ishte ma shumë e një artisti, sësa e një mjeku!

Nuk dij, me përcaktue as sot, se kujt… i përkiste ma shumë!?

 

LORO  VATA

 

            E kam njohë prej shumë kohe përpara vetëm për fëtyrë dhe e dijshe se ka ba shumë vite burg. Afër pata rasë me e njohë mbas vitit 1991. Ishte një galeri e vërtetë ngjarjësh historike. Kishte kenë ndër male që në vitët e para të komunizmit bashkë me vëllaun e tij Gjergjin.

I shpjegonte me imtësi ngjarjët e atëhershme dhe ishte me ia pasë lakmi memorien e pastër dhe të saktë që kishte, ndonse, mund të ishte ndër njerëzit që asht torturue sa pak kush. Kjo kuptohëj vetëm kur fliste dhe tregonte se ndër duert e cilëve katilë kishte kalue, ku kishte ba hetuesinë dhe në cilat kampe kishte vuejtë dënimin. Ishte njeri shumë i vuejtun por i pathyeshem…

Kujtoj, kur më pat tregue: “Njëditë nade herët, më mori roja e birucave në shtëpinë e Pjetër Çiurçisë, ku bajshe hetuesinë me njëfarë Fadil Kapisyzi, një kokërr sarahoshi e fanatiku i pashoq. Më çoj nalt. Mbrendë në zyrë të tij ishte edhe Dul Rrjolli, ndërsa, Simon Darragjati ishte i shtrimë për tokë e i lamë me gjak. Duli i holli Simonit një kovë me ujë për me e prue në vedi. Porsa u duk se po e merrte vedin, Duli i ra shpinës me një hu të trashë dhe i tha, se,  asgja nuk të ka ba Fadili ty, se shka kam ndër mend me të ba unë, a po flet, a po jo? – Simoni u përgjegj: Jo e jo, po të tham!! Fadili e humbi durimin mbasi kushedi sa kohë kishin që po e torturonin. E çoi nga toka, e afroi tek një dritare, të cilën, e hapi dhe i tha: Sot ose do të firmosësh proçesin ose po deshte, hidhu nga dritaria e ta mbyllim historinë tande! Pa e mbarue fjalën mirë, Simoni zgjodhi rrugën e vdekjës nga dritaria… As unë nuk e kuptoj ku e mori forcën, veç, kur, nuk e pashë ma në dhomë…Torturat e banë me vra vedin. Mbas tij Fadili u sjell nga unë, po ti shka po ban? – Unë iu përgjegja se, nuk kam asnjë arsye me vra vedin, ju, po deshët më hidhni vetë nga dritaria, por unë nuk bij! Duli më ra dy a tri herë me hunin që kishte në dorë, po, me thanë të drejtën pata frikë se po vdes pa muejtë me i lypë Zotit të falun për aktin e vetvrasjës, mbasi Simoni, kur po delte nga dritaria iu ndigjue vetëm fjala “o Zot…”, ndërsa, unë, pata frikë se nuk po mundëm me e thanë as atë. Mandej, edhe po mendojshe me vedi ndër ata pak sekonda kohë, këta qej, kështu mendojnë me na vra të gjthëve… po, të provoj me durue edhe pak si herët tjera…

Nxori një letër dhe ma vuni përpara, shkruej, më tha:

“Unë, i pandehuri Loro Vata, nuk pranoj me nënshkrue proçes-verbal në hetuesinë që më ban kapiten Fadil Kapisyzi, në pezencën e Dul Rrjollit.

Tuj mos pasë se çka me thanë as, me shkrue ma tepër se këto sa thashë, i vërtetoj me nënshkrimin tem pa as ma të voglin shtërngim… dhe, vuna firmë.

Mirë, tha Fadili, këtë deklaratë e kemi këtu, tashti, shko e mendoju në birucë, që, kur të thërrasim, po nuk t’u mbush mendja me firmue do të gjejë ndera e Simonit e, mos mendo, se del gjallë prej duerve të mija!

Në torturë, një fije floku të ndanë nga vdekja ose vetvrasja!”

FOTO  PICI

 

     Një ndër figurat e njohuna në qytetin e Shkodrës, ishte edhe fotografi Shan Kol Pici.

Ishte i datlindjës 1905. Ka vdekë në Shkodër, në moshën 74-vjeçare. Nuk kishte ndonjë shkollë për punën që bante, por jeta e vështirë e mësoi aqsa mbet ndër njerëzit që kujtohën për trashigiminë që i ka lanë vëndlindjës. Ndër fëmijët që kishte edhe i biri Nikolini, vazhdoi traditën e babës tue u ba një fotograf edhe ky i njohun. Shani me ndërmjetësinë e Luigj Gurakuqit, i cili, kishte vrejtë talentin e këtij djali të rinj shkoi si shëgert tek fotografi Kel Marubi. Keli asht kenë ma i miri fotograf për portretin që ka pasë Shkodra në të gjitha kohët. Aty, Shani, vuni thëmelët e asaj punë që edhe këtë do ta bajnë të pavdekshëm, si mjeshtrin e vet por në një drejtim tjetër, në pejsazh. Kur hapi dyqanin e parë në Pjacë karrshi shtëpisë Pashko Ashikut, (tek dyqanët e Serreqit), Shanin e pat ndihmue Ndrekë Kaçulini dhe Pashko Ashiku, me mjete pune dhe kredi.

Për anën artistike e ka ndihmue piktori i njohtun Kol Idromeno. Merrej me foto fëmijësh në raste ditëlindjësh. Ishte shok me Gjon Pëllumbin, me të cilin merrnin çiftët, zagartë e gjojës dhe çadrat e shkonin ndër male për me gjuejtë. Fillimisht dukej argëtim…

Ky argëtim i dha frymëzim për punën që do të vazhdonte me aq pasion. Shani me aparatin e tij mërrijti me fotografue krejt Alpët, majët e shpatët e malëve, kodra e lugina, livadhe e skorre, suka e rmiqe, breshta e kreshta e deri vetëtimë e bumbullimë të atyne Alpëve, që kur, i sheh ato fotografi të dukët se ndigjon edhe gjamët që ushtojnë ndër ata male. Ai fiksoi zakonët tue fillue nga lindja e djalit ndër male e deri tek vdekja e mjerueshme që shkretnoi fisin. Kullat, shtëpitë, Kishat, shtigjët, cakun e fshatit, kapërcyllin e gardhit kufizues e deri tek portaria, i la ndër zarfat ë vegjël që kam pasë fatin me i pa. Secili zarf, ka të shënuem emnin e vendit, naltësinë e malit, vendin prej ku asht marrë fotografia dhe shpesh, edhe përballë kujt asht ky vend. Portretët e malësorëve janë visare të paçmueshme por edhe të harrueme me dashje. Shani ka mërrijtë me ba ato fotografi ndër ato zona, kur, as nuk bahëj fjalë me malësorin për një fotografi të grues apo të vajzës së tij, mbasi atje mbretnonte fanatizmi. Kam pyet, si asht e mujtun që Shani, ka mërrijtë me fotografue një nuse që shkon tek shtëpia mbasi ka hy ndër uratë (një zakon i vjetër), mbas lindjës?

Më ka shpjegue mbesa e Shanit, Veronika, që shumë nga fotot e vështira të asaj kohë, madje, edhe të pamujtuna me u mendue me i ba, Shani i ka krye me anën e miqësisë që kishte formue me priftnit dhe mësuesit e atyne krahinave. Këta dy figura në fshat ndëroheshin dhe rëspektohëshin pa u diskutue fjala e tyne. Ata i siguronin fshatarët se kjo foto nuk ka asnjë qëllim të keq dhe, se, Shani, asht nga ata burra të ndershëm që nuk e shpërdoron besimin e tyne.

Mbas marrjës së këtij thesari nga shteti komunist, Shanit i patne prishë edhe shtëpinë ku banonte, gjoja i ra plani, kështu, ai nuk bani ma ditë të mirë. Edhe ky ma shumë plasi, se vdiq!

Sot, Fototeka e Shkodrës, duhët me pasë mbi njëzetmijë negativa të vegjël të fotografit njohun shkodranë Shan Pici.

 

PROF.  KOL  ASHTA 

 

Asht ndër intelektualët ma të kulturuem dhe ma punëtorë që ka pasë Shkodra në periudhën e komunizmit. Ka lé në Shkoder me 3 korrik 1918. Asht diplomue në Romë në vitin 1942. Puna e diplomës së tij ishte për poetin At Gjergj  Fishta, dhe mund të thohët me plotgojë, se ajo temë e ka shpëtue nga zhdukja… mbasi jetonte me aq frikë, sa i dukej çdo çast se, po i troket dera dhe erdhën me e marrë… I ruhej këmishës që kishte në trup! Gjithmonë me ankth  mbasi e njihte mirë sistemin totalitar.

Në vitin 1956 e kishe përfaqësues në provimin e maturës për gjuhë dhe letërsi. Mbas tri ditësh që bamë provimin e hartimit më ndaloi në rrugë dhe, më tha: “… e di se ke pasion pikturën por, të këshilloj me u marrë me letërsi, mbasi hartimi i yt më ka lanë mbresa…” – Unë tue përfitue nga miqësia e tij me Prof. Gaspër Ugashin, iu përgjegja: -“Ju falëm nderës për këshillën, por, ba me shkrue shka kam në mend dhe në zemër, shumë shpejt pushkatohem…” Mbetëm miq!

Kam shkue shpesh mbas vitëve 1985. Më pat tregue se, kur, asht krijue Lidhja e parë e Artistëve dhe Shkrimtarëve në Tiranë, mbledhja ishte ba në Teatrin Popullor dhe, se mbas syparit të skenës ka kenë vetë Enver Hoxha, me grupin e Sigurimit të Shtetit, për me ndigjue me veshtë e tij, shka flitët dhe a po vëprohet simbas porosisë së tij, nga ana e Sejfullah Malëshovës e Nako Spiros.

Kohët e fundit aty nga 1991, më porosiste, me pasë kujdes prej komunistëve. – Kur flet ti në radio, – më thonte – unë, tue të ndigjue ty, kam frikë se më gërset dera e  vijnë me më marrë mue,  pse të ndigjoj ty!

E pata pyet se, pse kishte aq frikë të madhe edhe tashti?

Më pat tregue: “Në vitin 1946 më patnë çue mësues në Berat. Njëditë kur po këtheja nga shkolla, aty nga ora 14.30, pa hy në rrugën e shtëpisë ku banoja, një grup partizanësh vërriti me të madhe: “Ndal, ku vete, nuk sheh nga sytë!”- Unë u stepa në vend. Pa mbarue mirë këto fjalë partizani, u ndigjue një breshni automatikësh e armësh…kur, shka me pa? Ishte i lidhun për trungun e një peme brij rrugës një djalë i shtëpisë ku banoja me qira, iu coptue fëtyra nga plumbat e mitralozave… gjaku i gufonte dhe për pak minuta rrëkaja e gjakut tij mbuloi rrugën.

Kur u afrova tek dera e shtëpisë, nana e djalit të vramë më doli përpara dhe, më tha: “Profesor, e pave se ç’më bënë komunistët?”

Unë ishe aq i topitun dhe i friguem sa nuk flitshe fare…Hyna në dhomën teme dhe nuk dola dy ditë…Prej asaj kohë unë kam tmer me pa në rrugë edhe një ushtar tue kalue, mbasi më përsëritët menjëherë skena që përjetova para 40 e sa vitësh në Berat! Komunistët janë të tmershëm kudo, por komunistët shqiptarë janë të pakrahasueshëm…”

Ka vdekë me zemër të ngushllueme mbasi pau me sy botimin e vëllimit të parë të veprës së tij, mbi të cilën, punoi pa iu ndigjue zani ma shumë se një gjysëm shekulli.

Profesor Kol Ashta ishte ndër të paktit qirinjë në mbretninë e errësinës komuniste, që na ndriçonte mendjën dhe zemrën !

 

PROF.  GASPËR  JAKOVA

 

Në auditorin “At Pjetër Meshkalla” të Universitetit “L. Gurakuqi” të Shkodrës, më 18 mars 1995 Profesor Gaspër Jakovës, iu dha titulli “Mësues i Popullit”. Me atë rasë kam mbajtë këtë fjalë:

Dikund, prej Veleçikut, edhe sot, mbas 40 vjetësh më dukët se ndigjoj zanin e Profesorit që ushton ndër ato maje, zanin e Profesorit të Mirë, zanin e Profesorit të “tệshit” që, edhe tashti më dukët se po thotë: “Tệsh po fillojmë…”, zanin e lehtë e të ambël të  Profesor Jakovës… që dukej si i marrun se asnjëherë, Ai nuk mërrijti me thirrë në kupë të qiellit: “Po vjen Liria!” E, ky za sa vjen e rritët tue u rrokollisë nëpër ata Alpe që kambët e tija i patën shkelë për çdo pëllambë.

 

Nuk di si më dukët sot, sikur, ky za, vjen e përplasët për ndërtesën e Gjimnazit “28 Nandori”, tue e nda përgjysë, si dikur… Nga e majta ishte Gjimnazi që na privohej ne që ishim në anën e djathtë, ose në atë anë të Pedagogjikes, që thirrej “refugio pecatorum” apo “streha e mkatnorëve”.

Asht rasa me kujtue se Profesor Jakova, i njohun jo vetëm, për aftësi të mësimdhanjës po, edhe për kah nderi e burrnia gjithmonë Ai rrëthohej edhe nga dashnia e kolegëve të Tij, po aq të nderuem e, që nuk po mund të rrijë pa i përmendë sot këtu: Profesorët Agetina Ashiku, Ida Lezhja, Simon Rrota, Petro Fundo, Arta Frania, Gema Tirana, Kolë Alimhilli, Taho Shkreli, Rexhep Neziri, Gaqo Harilla, Lazër Kakarriqi, Jorgji Kona, Enver Dizdari, Kolë Ashta, Dedë Shala, Ndriçim Gjata, Esat Haxhi e, shoku e miku i tij ma i ngushtë i gjithë jetës deri në fund Prof. Gaspër Ugashi, të cilët, ma shumë prej tyne nuk vdiqën, por ma mirë me thanë “u ka plasë zemra”…

Atëherë ishim të rinjë, profesorët i shihnim nga nota që vihëj në rregjistër; dhe, e kishim të vështirë, me i dallue nga mësuesi, këshilluesi, kujdestari e pse jo, edhe nga prindët tanë, që, jo vetëm, ata na donin me gjithë shpirtë por edhe u mundonin me na ruejtë nga rreziku i ndjekjës e survejimit të mësuesve me “këpucë të lehta”, agjentëve si: Sllobodan Gjerga, Adem Fishta, Jup Kastrati, Luigj Frania, Fadil Podgorica, Enver Thanasi, e veglave të angazhueme me Sigurimin e Shtetit ndër komitetët e rinisë: Jani Çomo, Emil Mborja, Bep Jubani e sa të tjerë, që për punën e turpëshme të tyne, u shpërblyen me bursa studime jashta shtetit…

Ndaj atyne përsekutorëve nuk duhët të heshtim! Duhët të ngrisim zanin dhe nuk duhët t’i lejojmë që ata, me qëndrue pranë në një piedestal me Pionjerët e Martirët e arësimit dhe të kulturës sonë shkodrane. Ata janë kenë shkatrruesit e sajë, autorët e “Revolucionit Kultural, të 1967”, si, Xhemal Dini, Sadik Rama, Musa Kraja, Prenkë Sokoli, Halit Isufi e sa të tjerë, deri tek komunisti i qelbun i Korçës, amorali dhe përsekutori i rinisë shkodrane, vegla e ndytë e Sigurimit të Shtetit, xhelati i qelive të Degës së Korçës, Skënder Villa, i cili, nuk gjeti rasë me zhdukë edhe këtë figurë që nderojmë sot, si qindra studentë të cilët, rininë e tyne e kalbën ndër baltat e kënetave të kampëve të shfarosjës…

Deri kur heshtje e plogështi? Deri kur frikë?!…

Vetëm, atëherë, kur të tregojmë se jemi gjallë, dhe nuk jemi shue, do të prehët i qetë Profesor Gaspër Jakova me shokë!

 

            NJË  NDËR  TRE…

 

            Në vitin 1993, në një familje po bisedonim për një artikull që kishte shkrue në gazetë Don Simon Jubani, për qendrimin në burg të Pjetër Arbnorit. Unë kam kenë gjithmonë për hapjën e dosjeve publikisht.

Përsoni TLR, më kundërshtonte, mbasi ndër tre vetë një asht kenë spijun, madje, ai shkonte pak ma thellë, tue përgjithsue: “…të gjithë jemi kenë spijunë”….Unë kundërshtova mendimin e tij me fakte. Kemi dishrue, kemi bisedue dhe komentue radiot, për përmbysjen e komunizmit prej kohësh me shokët, miqtë dhe të etëshmit për liri, dhe nuk kemi pasë pasoja e këta nuk kanë kenë pak, si: Injac Deda, Luigj Zef Gjeka, Sandër Troshani, Gjovalin Prendi, Mark Çefa, Vlash Gurashi, Zef Mjeda, Ndue Zef Toma, Loro Mazi, Pjerin Naraçi, Vinçenc Çefa, etj… Me ma të moshuem si: Pjetër Gjini, Zef Nika, Vehid Bushati, Ndoc Naraçi, Fadil Kaja, Hodo Kopliku, Haki Serhati etj. Me piktorët si: Ndoc Gurashi, Pjerin Sheldija, Nino Baba, Vladimir Jani, Gaspër Zojzi, Cin Lezhja etj. E, pra, asnjëni nuk ka spijunue kurrë. Në kjoftëse Enver Hoxha, në Tiranë e të tjera qytete të Shqipnisë, ia ka mërrijtë qellimit me ba ndër tre vetë “njenin” spijun, ai ka ngordhë pa realizue këte vepër makabre të tij, në Qytetin e Lavdishëm të të gjitha kohëve, në Shkodër.

Unë këtu, përmenda vetëm disa me të cilët jam njohë ma afër, por me dashtë me u zgjatë ma shumë, duhët edhe një volum tjetër me emnat e atyne Burrave, që janë kenë dhe mbetën të nderuem përjetë.

     Uroj të vijë ajo kohë, që brezat e ardhshëm me këndue prap:

            “Në Shkodrën tonë ka ra një dritë !”…

 

PROF.  GJON  SINISHTA

 

Fisnik i nderuem!

     Ndër ata male të nalta, maje degëve të një lisi shekullor asht edhe një çerdhe e bame me krande e baltë, ku, Nana vështron e rritë zogjtë e sajë tue i mkue…

Njëditë ata fluturojnë, … ikin…

Në muzg, pa ra dielli, Ajo me sy vështron se, mos po këthejnë të vegjlit prej detit a rrugëve të pafund të pyllit… Dikur, kotët, e kështu, fillon vetmia…

 

Herët në mëngjez, një pupul që sjell era ia këputë shpirtin, një copë skjep i thyem e disa njolla të kuqe, që tokën tonë vaditën për kaq shumë vite, janë aty…

Tue fluturue mbi një gêm, mendon me vete:

“Po tjerët, a thue, kanë shpëtue?”….

Dhimbje, dashni, ankth e trishtim, tue pritë njëditë me i pa….

Vajza e zbathun me velin e bardhë si bora me vija të holla bojë qielli që valvitë era, morrlani i vorfnisë pashoqe, mjedis jetëshkurtëve, ringjallë jetën, besimin e shpnesën, vetëm, tue i prekë me duert e Saja të bekueme, e ata, në dhimbje të pakundshoqe thërrasin: “Ooo… Nanë!…”

Djali me dru Krygjet  në dorë, i zgaçun, me post të ngjeshun krah e qafë… nisët drejt rrugëve të largëta ku, dielli atje përëndon herët prej shtëpijave të nalta. Nëpër shkëlqimet e vezullimet e vetrinave që të marrin sytë, sheh edhe shamia kuq e zi, ashtusi i “pëlqenin” Nanës…

Asaj çdo natë, kur kapaktë e territ i bashkojnë çerpiktë, mendja tek ti i fluturonte edhe pse ti kishe humbë.

I dukej e zhdukej hija yte por, gjumi e kotollonte e aty, kah e vona e merrte me të mirë me andrra të gjata. As dy gisht letër nuk gjejnë plasë me hi tek perdja që lak ka ba. Nuk asht thanë me u gëzue zemra e Sajë e djegun në mall. Vetëm rrin në vetmi… tue të pritë ty!

Fe e Atdhé, për ty Fatos i dijës, ishin arma e yte vërbuese për t’ patënzonë…

E… njëditë Fitove!

Atëditë, të pashë dhe unë sëparit më 25 prill 1993. Papa Gjon Pali II-të, na njohu: “Jemi vëllazën” na tha, na i shtërnguem dorën fort njeni tjetrit si burrat, e, kryet për krye zatetëm si dikur motit ndeshte Shqiptari. Mbi kokat tona valvitëshin flamujt nga flladi i Lirisë së dishrueme…

Kur ike s’parit, Fëtyra e yte ishte si maza e tamlit që milte Lokja. Kur erdhe në krahët e Sajë Ajo nuk të njohti atëditë edhe pse shtëpia mori dritë. Çerdhja ishte çartë e krandët shkapërda. Ajo ndjeu erën tande, e era Yte i mbushi gjoksin me gëzim e hare, ku, i rrahte e bardha zemër edhe pse ka 50 vjetë që asht qorre biro! Ajo nuk i sheh thinjat e mjekrrën tande të zbardhun si biluri, veç buzët e shkrumueme të Sajat për ballin tand të vizatun ngjëshi sidikur, kur të kishte në prehën e frigohëj nga zjermia. Ajo ngrohtësi e ytja ishte prap ndër buzët e Saja të plasarituna e të bame shkrum…

 

Rozafa sot për parzëm të ka shtërngue, për atë gji, në të cilin, ti thithe mjaltën që nxjerr pa da goja yte.

Ndër ata mure të asaj Kështjellë, tash sa vjet veç kullonte tamth e Sh’Njon në Sh’Njon… për të gjatë Bunës rrëkajë, derdhëj në det, me lot përzi… e porsi tallaz përplasej për brigjët e asaj toke të bekueme, ku, ishe Ti, o Gjon Shqiptari!

Ti sot, jé këtu, tek Nana! Fé e Atdhé, ishin dashtnia e vepra yte, e, qé, ku janë!..

Ashtusi i mblodhe me Dritë, Dije e Përparim, Ti, Rinisë Shqiptare ia solle pasuninë ma të madhe të Tandën; Virtytin, mundin e djersën, veprën e përjetëshme…

Të pastë Nana Yte…Shqipni, me shumë djelm’ e Fatosa si Ti!

 

Në Muzeun Historik të Shkodrës, më 16 tetor 1994.

 

“KRYQZONJE!.. KRYQZONJE!..”

 

         “Skënderbeu ka kenë prodhimi ma hyjnor i rracës njerëzore”.

Dr. Milan Shufflay (1)

 

TY O PRIJS’… Si mundet me ndodhë? … N’ Evropë?!…

Uji tue shterrë e, na, tue u mbytë?! …

Dyshoj…Dyshoj …e, tash 50 vjetë mbeta tue thanë dyshoj, derisa u binda për atë që asht fakt. Pra, nuk dyshoj! …si thotë dhe dijetari i madh shqiptar, Dr. At Gjon Shllaku O.F.M.: “Ndër fakte nuk ka kapriço!”(2).

Gjithnjë më ka mundue një mendim, gjithmonë vetëm me vete: “Komunistët në Shqipni a erdhën vetë në Pushtet, apo i solli dikush?”

Kur je tue ecë në një rrugë mali e je lodhë tue pritë me dalë tek shtegu, sa hasë të parin malësor e pyet: “Ku bije shtegu?” e, ai ka me të thanë: “Për 10 minuta mërrinë!,… ti ke me ecë ndoshta, edhe një orë e pele a mërrinë! Madje, ke me fillue edhe me folë me vete: “A këta ishin 10 minutat e atij malësorit!?”…Njëkështu asht kenë Shekulli i XX-të për né shqiptarët, për dikend 10 minuta,.. por, për shumicën besa… i pafund!

Ky shekull, filloi me zhvillime të rëndësishme shumë për né, se u prish ambullia e robnisë turke. Ekujlibri në Ballkan ndryshoi. Të gjitha shtetët e mëdha të Evropës, po bajshin marrëveshje ku, mbi rrëgostë, ku, nën rrëgostë, po, sejcili, tue tërhjekë prej vetes. Gjithkah po rrekëj për shi e shtërgatë. Ky mot u pa qyshë herët në mëngjez në Shqipni, se rêtë e zeza na kishin rrethue gjithkah e, na, veç pritshim kur, po ia fillon…

Qëndrimi i ynë në Luftën Ruso-Turke ishte plotësisht opozitar me sllavët. Kjo papajtushmëni e theksueme ka me u pague shtrejtë prej nesh. Pasojat e luftave ballkanike janë reflektue në vëndimet e kuvendëve e konferencave ç’prej asaj të Londrës, të Versaillës-it e deri në Kongresin e Berlinit. Ajo që filloi për ne me Traktatin e Shën’Stefanit; ku shqiptarët fillojnë me “lypë” tokat e veta “ndër tavolina”, nuk mbaron kurrëma! Më 13 qershor 1878, Lordi Beakonsfielld, në memorandumin e shkruem prej tij, me ia çue Kongresit të Berlinit, në pikën e parë thotë: “Indipendenca e Shqipnisë, përveçse, asht në interesin e shqiptarëve, por edhe ekujlibri i Evropës e kërkon që kjo të jetë një shtet i pavarun, për me forcue murin mbrojtës të Evropës Përëndimore, kundrejt invazionit Sllav.” (Xhafer Belegu. Libri “Lidhja e Prizrenit”, faqe 24, Tiranë 1939.)

Vetëm rreshti i fundit, mjafton me tregue fillimin e tragjedisë së pafund për né. Asht fakt historik që, shumë shpeshë, murët mbrojtëse, përfundojnë në gërmadha…E, më duket, këtë “fat” ka pasë edhe Shqipnia, me shka po shohim sot me sy!..

Austro-Hungaria e mbylli kapitullin e vet, gja që gjalloi sllavët, që tashma, sa në Veri e sa në Lindje, kishin shkye prej tokës sonë sa kishin mujtë. Grekët në Jug, nuk i lanë asgja mangut as Malit të Zi, as Serbisë. Asnjeni nuk asht ngopë asnjëherë as me tokë, as me mish e, as me gjak të Shqiptarit! Njeriut për me u ba hor në të gjithë jetën i mjaftojnë vetëm pesë minuta, e, edhe italianët nuk mujtën me ndejë rahat në 1920, e prap, në 1939, me prëtendimet e tyne aqsa të pa baza, aq edhe të turpëshme për ta, si sllavët e grekët. Pra, Shqipnia u ndodh mjedis zagarëve, ku sejcili u mundue me shkye pjesën ma të madhe për vete, ndërsa, “harusha e bardhë” ma të mirën, që e ka edhe sot…

Fraktura historike e Shqipnisë, sa vinte e gangrenizohëj përditë e ma shumë…

Karakteristikat që e veçojnë shqiptarin në Ballkan; i njohun për atdhetarizëm, burrni, bujari, forcë, trimni, fisniki, mirësi, nder, besë e vëndosmëni me vdekë si me lé, për Fe e Atdhé, e, me la me gjakun e vet të Shenjtë çdo pëllambë tokë që kërkon me i shkelë i huej, kishin formue simpatinë e përjetëshme të popujve të Austro-Hungarisë për popullin Shqiptar. Forcimi i Gjermanisë ishte shpnesa ynë për riformimin e Shtetit të vërtetë Shqiptar, të asaj Shqipnie, që na e thërrasim por, që, kurrë nuk e njohtëm: SHQIPNIA E SKËNDERBEUT, SHQIPNIA ETNIKE, SHQIPNIA E SHQIPTARËVE.

Kësaj Shqipnije, mendoi me i shërbye edhe e ashtuquejtuna “Besëlidhje e Veriut”, në vitin 1943, gja e cila, do të shmangte zbritjen e Rusisë Sovjetike në Ballkan dhe daljen e sajë në Mesdhe.

Antishovinizmi-sllav, nacionalizmi ynë i këthyem në traditë; kanë ba që Gjermania në Luftën e Dytë Botnore me na lejue privilegje të panjohuna në vendët e pushtueme prej sajë, madje, ajo nuk i bani këta privilegje në asnjë vend tjetër të Evropës, ku ineresat e tyne mund të ishin edhe ma të mëdha. Zgjidhja e problemit të Kosovës, prishja e vijës kufinit të 1913, qeverisja e tokave tona nga shqiptarët, hapja e shkollave shqipe në trojet shqiptare, qarkullimi i monedhës sonë në Evropë, etj., forcuan besimin tek të gjithë nacionalistët shqiptarë për bashkimin e trojëve tona.

Këte gja e gjejmë të shkrueme prej kryekomandantit të forcave gjermane në Shqipni, Besel, në librin e Dr. Aurel Plasarit, “Vlera Shpirtërore”, ku, shkruhët: “Me hyrjen e ushtrisë gjermane në tokën tuaj, pavarësia e Shqipërisë do të jetë e siguruar, mbasi garant do të qëndrojë Rajhu i Madh Gjerman, dhe ushtria ngadhënjyese e tij, e cila kundrejt tokës suaj nuk ushqen kurrfarë prëtendimësh.”(3). Ndërsa, në relacionin e Militarbefehlshaber Sudost të Vermahtit, shkruhët: “Një administrim ushtarak në kuptimin e mirëfilltë në Shqipëri, nuk ekzistoi…

Politika shqiptare e Gjermanisë pati si parim prijës rëspektimin e Shqipërisë si Shtet neutral dhe i pavarur.”(4).

Pushtimi fashist i Shqipnisë nga Italia solli pasoja jo vetëm, për ne por edhe për ata, mbasi gjithmonë u konsideruen pushtues me armë. Kjo pranohët edhe prej tyne; në kujtimet e Kontit Çiano e Giro (5). Ndërsa, Konsulli Meloni, shkruan: “Në shkollat e Shkodrës të drejtuara nga Françeskanët e Motrat Stigmatine…propagandohëshin ndjenja të një nacionalizmi të ekzagjëruar, antipatie e urrejtjëje ndaj Italisë”(6). Qëndrimi jodashamirës i Italisë ishte i ndrymë në zemrat e shqiptarëve që me vrasjën e atdhetarit Luigj Gurakuqi, në Bari, në vitin 1925.

Me Myslimanët si shumicë popullsie ata treguan kujdes, punuan shumë me zbutë konfliktin. Deri diku ata ia mërrijtën qëllimit me privilegjët që ju banë në rrugët tregtare tue i pasunue në një kohë rekord, me disa bursa për shkollat ushtarake e tregtare, si dhe me lidhje të shumta martesore me ta. Ndersa, Orthodoksët, shumica u banë preh e grekëve dhe jugosllavëve nëpërmjet të kurthës së komunistëve, tue i premtue marrjën e Pushtetit mbas luftës, tue i nxitë jugorët që të shpejtonin për “çlirimin” e Jugut dhe formimin e Qeverisë në Përmet, në maji të vitit 1944, kur, ende nuk ishte “çlirue” as Tirana. Premtimi bani që me shkue mbas tyne mjaft rrugaça e vagabonda, që kur, u doli kllapia ma vonë me paturpësi pranuan; se “jemi gënjye, ishim të rinjë…kemi patur fjalët ndryshej… nuk na kanë thënë kështu…!?” Me këta komunistë “nacional-çlirimtarë”, fatkeqësisht u bashkuan edhe disa intelektualë dritëshkurtë, që gjatë luftës e mbas luftës u pushkatuan, u burgosën, u interrnuan me far’e fis, si mos të ishin kenë kurrë. Populli i shkretë mbet popull si gjithmonë tue pëlqye e tue hangër rrenën ma të bukrën. Kështu shovinistët sllavë me një rrugë kryen dy punë: Edhe ruanin zonat e tokët që na kishin grabitë me kohë, e bashkë me tokën siguronin edhe varësinë e plotë të Pushtetit të ardhëshëm e të rraskapitun, që po, dilte nga lufta.

Këtë punë rusët do ta kryenin ma së miri me jugosllavët porsa në Shqipni filloi të ngjallët shpresa për fitorën e komunizmit, në vitin 1941, në luftën kundër gjermanëve. Na ishim të pushtuem që në vitin 1939, e zani nuk po i ndigjohej komunistëve, as të grupit të Shkodrës, as të grupit Korçës, derisa u dha urdhni prej bolshevikëve të Moskës. Vetëm atëherë jugosllavët erdhën tek ne e formuan Partinë Komuniste Shqiptare.

Kjo ishte edhe në favor të Aleatëve, sëpse Tito, ishte i garantuem nga anglezët e rusët për atëherë e për të ardhmën. “Shyqyr” kishte vdekë At Fishta, dhe nuk po shihte jo vetëm “klyshtë” e Rusisë, po vetë Rusinë staliniste tue kapërdi si një kafshatë gjithë Evropën Lindore, prej vendëve Baltike deri poshtë në Ballkan, bashkë me Shqipninë e deri në Berlin.

Për këtë katastrofë historike në Evropë, nuk kishte kend ma adapt se komunistët tanë anadollakë!

Balli Kombëtar dhe Legaliteti nuk u përkrahën nga askush, vetëm se, ishin nacionalistë; gja, që, edhe gjatë luftës ata e paguan me lëkurë. Këtë e shkruan me paturpësi vetë Ramiz Alia, në librin e tij “Enveri ynë”: “Nuk ishte e lehtë që në mes të vorbullës së Luftës, t’i këthejë pushkën Ballit”(7). Kjo vërteton ma së miri vëllavrasjen, atë, që na, e thërrasim luftë civile. Kjo tregon kjartë se Aleatët, nuk kanë mendue kurrë për me formue Shtetin Shqiptar, me tokat që i përkasin, përderisa, PUSHTETIN JA LANË NË DORË KOMUNISTËVE.

Kjo ngjau se interesat e tyne ishin ma të mëdha për shtetët fqinjë sësa për né. U harrue fare (apo u la me dashje!?) se forcimi i Serbisë në Ballkan, do të sillte vetëm Luftë… e asgja tjetër, kjo, qé ku asht edhe sot!

Pasojat e Luftës janë kenë një katastrofë për gjithë Botën, po Shqipnia, humbi gjithshka, madje, ma keq se të mundunit në këtë Luftë. Ai që e pagoi ma shtrenjtë asht kenë qyteti i SHKODRËS, shkatrrim të cilin, e pranon vetë Enver Hoxha, kur shkruan: “… mëqenëse katoliçizmi shqiptar e në veçansi kleri ishin pëngesa më e madhe për triumfin e komunizmit në Shqipëri, qeveria nuk do të kursente asnjë përpjekje për t’i shpartalluar ata.”(8) … E, bashkë me këtë qendër të Katoliçizmit që ishte QYTETI MARTIR I SHKODRËS, do të shpartallohëshin edhe Ata fatzez Shqiptarë, që ishin Atdhetarë të vërtetë, në gjithë Shqipninë, tue u cilësue prej komunistëve si: tradhëtarë, kolaboracionistë, fashistë, nazistë, spijunë, ballistë, zogistë, armiqë gjakpirës e gjithshka që të çonte drejt parullës së paharrueshme “plumbin ballit!”.

Këta Aleatë asht fakt se asnjëherë nuk kanë protestue kundrejt komunistëve për pushkatimet, burgosjet, torturimet, interrnimet dhe zhdukjet e qindra e mija familjëve e fisëve me akuza fallse, si agjenta e spijunë të këtyne shtetëve, por shka asht edhe ma keq, kur vinin atdhetarë të arratisun në Shqipni me luftue ndër malet tona kundër komunistëve e zbritnin me parashuta, ata u kapnin si pulat në tra, se ishin të tradhëtuem prej vendit ku niseshin. Prap edhe ma keq, kur, kriminelët Enver Hoxha e Mehmet Shehu, (që kishte therë në thikë me dorën e tij qindra ushtarë rob lufte italianë, të lidhun duersh e kambësh tek Ura e Mifolit, pranë qytetit të Fierit), dhe po u këthenin nga Moska në vitin 1961, mbas prishjës me sovjetikët, në vitin 1962, ishte Qeveria italiane ajo që na “i solli shëndosh e mirë”, pa na i gjetë “gja e keqe” në aeroplan deri në Tiranë…

Ky ishte një turp i pashembull në histori!…

Shkodra e pagoi ma keq se Berlini, se ajo që u ba në Berlin, në vitët e Luftës së Dytë vazhdoi me u ba në Shkodër, për 50 vjet rresht e pandërpremje me Katolikë e Myslimanë, tue na shpartallue si mos ma keq e, tue na sjellë në këtë humnerë, ku, ndodhemi edhe sot.

Amerika, – Liria – e andrrueme e popujve të zaptuem, mendoi vetëm për zonat e mëdha e që i interesonin asaj. Për né as nuk mendoi fare, sëpse, “na për atë ishim një pikë uji në oqean”. Me gemin e larit në dorë Rusvelti, i thurte komunistit Stalin “kunorën e lavdisë”, për fitorën mbi fashizmin e nazizmin tue i shtërngue dorën në Jalta, bash këtij diktatori ma të madh të shekujve, tue i dorëzue Evropën Lindore shkjaut përbindsh rus për me e çue sa dekada mbrapa, tue e dijtë shumë mirë se shka kishte ba ky terrorist mbi popullin e vet, e shka kishte zaptue ai, që, qyshë atëherë e deri sot, prej tij po ngordhin për bukë.

Evropa plakë u gangrenizue ç’prej asaj kohë, sot, e kushedi, deri kur…Anglezët me shpirtë ndër dhambë tue lutë Zotin që ra Normandia, përkrahën jugosllavët komunistë të Titos, tue i sigurue tokat e grabituna përsa ishte gjallë. Influenca në Bosfor, Dardanele, Suez, në Detin Egje e përtej kontinentit ishin kënaqësia e Mbretnisë së Madhe.

Franca kënaqej, thirrëj “forcë e madhe”, edhe pse turpi i pushtimit për dy javë prej Hitlerit, nuk ia mori  aspak fëtyrën. Nën maskën e vjeter të “Revolucionit” të dikurshëm, ajo vazhdoi me përkrahë e me eksportue diktatorë, terroristë, kriminelë, socialistë e masonistë, në të gjithë globin, si: Polpotin, Enver Hoxhën, Komeinin e kushedi sa të tjerë, të rinjë, se ata u plakën e ngordhën.

Ambasada e sajë në Tiranë, nuk cënohej edhe pse ishte e blokut “Përëndimor”, se, ajo bante një përjashtim…ishte “përparimtare”, kështu, e “vlerësonin” edhe jugosllavët dhe sovjetikët!

Kur u ndanë zonat e influencës, Shqipninë nuk ua kapi lapsa!

Të gjithë Aleatët vazhduan politikën e paraluftës me ne. Misionet Përëndimore u tërhoqën prej këtu, tue e lanë SHQIPNINË EVROPIANE nën kujdesin “atnor”, mëshirën robnuese, thundrën komuniste gjakatare staliniste sllavë dhe oriental: Tito, Stalin, Mao Ce Dun, dhe veglës ma të ndytë të tyne në historinë e Shqipnisë, masonistit turkoshak Enver Hoxha. Shovinistët jugosllavë ishin instruktorët dhe drejtuesit e Pushtetit tonë “popullor”. Këta komunistë shqiptarë u treguan nxanës të zellshëm dhe shembullorë në tradhëti e poshtërsi, tue ia kalue edhe “mësuesit” të vet.

Aleatët tue na lanë kështu, lejuan që na me u trajtue si Kroatët Katolikë prej Titos, Vendët Baltike, Polonia, Hungaria, Çekia etj., prej kriminelit Stalin, apo krahinat e Rusisë zhvillueme deri në skajët e akullta të Siberisë, që guxuan me kundërshtue bolshevizmin e kolektivizimin ndër kolkoze dhe që u zhbinë me rranjë nga faqja e dheut.

Mandej, ajo që u ba në Shqipni, nga vetë komunistët shqiptarë asht shembull i provës së saktë të shkatrrimit të vendit në mënyrën ma shnjerëzore, të pakrahasueshme antiatdhetare ndaj vetvetes. Na për fat të zi u bamë plaçkë eksperimentimi të ideologjive ma regresive të Shekullit të XX-të, me metodat ma primitive të paganizmit dhe ato moderne të komunizmit, sikur, të mos kishte asnjë popull tjetër ma të përshtatëshëm për laboratorët e tyne barbare terroriste tue fillue prej metodave, krimeve barbare stalinjane e deri tek “komunizmi enverian”, të pashëmbullt në historinë e diktaturave të shekullit.

E, kështu, do të ndodhte përderisa, Shteti Shqiptar drejtohej nga katili amoral e anadollak Enver Hoxha.

Qé, si shkruan një bashqytetar i tij i nga Gjinokastra, i ndjeri Muntaz Kokalari, më 9 Nandor 1944: “… Fatkëqësia e kombit tonë dhe e Shqipërisë së gjorë është se ka rënë në dorë të një njeriu përbindsh, tinzar, hakmarrës, inatçi, dinak, magalloman, egoist, që i do njerëzit nën vete, kumarxhi, gënjeshtar e kur qe jashtë për studime nuk dha asnjë provim, mbeti pas kabareve, kazinove, etj. Fëlliqi botën me borgje.       Ne intelektualët e Gjirokastrës ia dimë të gjitha dhe sa i vlen lëkura, prandaj, kërkon të na asgjësojë. Po, kam besim se këtij batakçiu bashkë me djajtë e kuq shpejt ka për t’i dalë boja.” (9).

Ky, pra, ishte “Enveri ynë”, për të cilin ka shkrue dyshepulli i tij, turkoshaku boshnjak Ramiz Alia, ky ishte ai, që shokët e tij lindin njëherë në shekull, madje, zor se i gjindet mostra ndër njëzet shekuj; ky ishte “komandanti lëgjendar” i Luftës Nacional-Çlirimtare, që pritej nga shoket e tij partizanët se do të sillte “Lirinë”…

“Liria e popullit” do të vinte në tokat e “çliruara” me fjalën e parë të parullës “Vdekje…” (V.F.L.P.) dhe me të vërtetë, kudo në zonat e “çliruara” filluan vrasjët dhe plaçkitjët, kudo këndohej kanga “Hakmarrje rini…” dhe asnjëherë, nuk asht shkrue sa vetë u vranë pagjyqe si “bashpunëtorë” të okupatorit, apo “trathtarë e ballistë” etj., ndër zonat e “çliruara” nga “çlirimtarët”. Kurrë historia e deritashme nuk ka zanë në gojë reprezaljën e bame nga bombardimi i anglezve mbi popullsinë civile  të Tiranës, me 13 Tetor 1943, në orën 13,13, ku humbën jetën mbi 500 vetë me lugë në gojë. Asnjëherë nuk u tregue fakti i zhdukjes së mbi     12.000 kosovarëve në brigjët e Ulqinit dhe të Tivarit, që kanë skuq detin Adriatik të tradhëtuem nga komunistët e shitun shqiptarë. Të kujt ishin viktimat? Kush i vrau këta shqiptarë? Apo, ndoshta, shifrat e të vramëve nga “çlirimtarët” janë ma të mëdha se të pushtuesve? Këtë, na nuk e dimë, na vetëm dimë se kemi ndejë tue vra njeni tjetrin në këtë luftë, ku, siç shkruan Abaz Ermenji: “… Çdo laro me pushkë në krah ka rasë të bëjë ligjin, ku terrori bëhet si një ankth i padurueshëm”. Na do të shohim me sytë tonë se socializmi, do të ndërtohet me të vërtetë mbi KAFKA dhe emblema e “Përparimit” do të jetë RRASHTA! Këto do të ishin thëmelët e Pushtetit “Popullor e Demokratik” në Shqipninë e Re, që solli “jetën e lumtur”, “barazinë” padallim feje, krahine dhe ideje… e sa të tjera parulla me “lugë ari” me të cilat, kuhej, mashtrohej e ngopej me rrena i shkreti Popull Shqiptar! Kur i ranë leskrat e doli boja e vërtetë e materialit kallp, që ishte përmbrenda, ishte vonë, shumë vonë… mbasi lufta civile nuk shmangëj ma… Këtë bani Enver Hoxha, me komunistët e shitun të tij!…

Po, kush ishin këta komunistë? – Këta ishin “çlirimtarët”!

Historiani A. Ermenji, shkruan: “Në të vërtetë, edhe sikur të gjithë shqiptarët të shkriheshin në luftën kundër gjermanëve, nuk mund ta shpejtonin as për njëditë tërheqjën e këtyre nga Shqipëria, derisa këta, të mos thyheshin prej fuqive të mëdha…”(10). Pra, kur forcat gjermane po tërhiqëshin prej Shqipnisë, zonat e lanuna të lira prej tyne, këta partizanë “çlirimtarë”, i quanin të “çliruara” prej tyne….

 

Ata ikën nga Veriu për në Gjermani; Jugu e konsideroi “çlirimin” prej tij, tue e vlersue “meritë” të luftës së tyne “nacional-çlirimtare”… Sikur, Gjermania, të ishte “dikund” kah Turqia, atëherë “çlirimtarët” do t’ishim na Gegët që do të vraponim mbas tyne…tue thirrë:  “e çlirueme!”

Partizanët u banë si bishat e egra  të pyllit dhe ushqehëshin vetëm me gjak njeriu, kudo ku i shkelte kamba.

Komunistët pëlqyen jetën e pyllit, ku si kafshët e egra shkyejshin intelektualët tue i nxjerrë me gishta gabzherrët prej ku, delte fjala e së vërtetës, dijës, kulturës dhe përparimit. U lëshuan si hijenat ndër vorre me nxjerrë eshtnat për me i thye dhe me i tretë, se kishin frikë se mbrenda tyne do të ruhej edukata dhe kultura Evropiane Perëndimore.

Ishte pra, lufta kundër Qytetnimit Evropian, luftë shumë e rrebtë dhe shpartalluese prej padijës rranuese fshatareske, që shfryente dufin e sajë tue djegë libra e biblioteka, tue plaçkitë muzeume e tue u mundue mos me lanë në kambë asnjë vepër arti e kulture, deri ndër veprat e kultit.

Ishte alergji e Lindjës ndaj qëndrimit Përëndimor të Shqiptarëve, që nuk u pajtuan kurrë me pushtuesit, përderisa, asnjë krahinë ose fshat kurrë nuk ka përdorë gjuhën e dhunuesit. Edhe këtë Gjuhë që na e ruejtëm ndër shekuj, ishin komunistët që me paturpësi i vunë “pushkën dhe kazmën”, tue na imponue përdhunisht “gjuhën e njësuar”. Kështu, komunistët bashkë me pseudo-intelektualët kanë varrosë përsëgjalli Gegnishtën e At Fishtës dhe, vetëm kështu, përdhosën Malët bashkë me “Kanunin e tyne” e vetëm, kështu, servilët e shërbëtorë besnikë të Titos e të Stalinit, masakronin edhe njëherë përsëvdekuni Gjeçovin me shokë.

Ishte luftë e ndërsyeme e Jugut kundër Veriut. Ishin politikat shekullore të shovinistëve që përfituan prej kausit të mbrendshëm, të cilët në këtë moment përdorën komunistët anadollakë, për me përfitue ata vetë gjanë ma të rëndësishme: “përçaj e sundo!”, tue shfrytzue inferioritetin e Jugorëve, që ua kishte dobësue arësynë. Kenja e Kryeqytetit Tirana në Veri gjithmonë qendër politike, kulturore, morale dhe ekonomike e një populli, Toskëve u dukej shburrnim ikja prej Vlonës. Ishte koha ma e përshtatëshme që Gegët duhët t’i damshpërblenin me lanjen në “duart e tyre” të Pushtetit “Popullor Komunist”, fara e të cilit, u hodh në Përmet, Berat e kudo ku mujti me bijtë, ashtusi binë fara e keqe.

Ishte lufta e “Internacionalizmit Proletar”, që fikë e shuen ndjenjat Atdhetare tue nxitë Luftën vëllavrasëse, që asht rranimi i popujve, tue përdorë ideologjinë marksiste-leniniste kundër Atdheut, Zotit e Besimit, tue ndezë mëllef e urrejtje mes vëllazënve si dhe, tue i shpërblye  për këtë “meritë” shumë aventurirë dhe fondamentalistë me poste partie e shteti, tue i privilegjue në Sigurimin e Shtetit terrorist me rroga të majme, medalje, dekorata, tituj, grada shkencore, spaleta ushtarake, bursa studimi jashta shteti etj., që po i gëzojnë edhe sot. Injorantët, servilët, hipokritët dhe imoralët agjentë, ishin ndër sferat ma të nalta të partisë dhe të shtetit komunist oriental shqiptar. Fanatikët e palosun ndër fletët e tesërave të P.P.Sh. mërrijtën deri aty sa, edhe një marangoz shkodranë, Tuk Jakovën, mbasi kryen punët e veta me te…e ngordhën burgjesh, tue i shkatrrue dhe familjën në interrnime me një strajcë plaçka të varuna në shkop, si dikur endacakët, vetëm për motive fetare dhe asgja tjetër. E, sa, si këte?..

Ishte Lufta e klasave nën maskën e së cilës u mëshefën luftat ma djallëzore e të pabesa të komunistëve ndaj Popullit Shqiptar, tue i ngritë këto deri në piedestalin e “Revolucionit Kultural”, termi ma përqethës i fjalës “Revolucion” për të gjithë ata, që e kanë provue atë.

Ky “Revolucion Kultural”, dhunoi botnisht LIRITË DHE TË DREJTAT E NJERIUT, tue shpallë Shqipninë e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut e djepin e Nanë Terezës, të parin “Shtet Ateist” në Botë.

Ky ishte diktatori Enver Hoxha, me pasues qosën e oborrit të blokut udhëheqësve Ramiz Alinë, “besnikë” të pandamë, në tradhëtinë e madhe kombëtare ndaj Atdheut të vet.

Ishin këta udhëheqësit e të gjitha këtyne LUFTAVE të flligta, që u përplasën për shkambin e Ilirisë dhe në veçansi për Kështjellën e Gencit e Teutës, djepin e Atdhetarizmës e folenë e kulturës. Gurt e Rozafës ishin thëmelët gëdhenuna të Kulturës Evropiane, të vëndosun nga Kreshnikët Atdhetarë Shqiptarë, të murosuna përjetësisht me Gjakun e Martirëve, që u derdhë rrëkajë prej majës së Bratilës së Deçiqit, e deri poshtë në detin Jon, për  FE, ATDHE E PËRPARIM EUROPIAN.

Ishte Shkodra, Kështjella e pathyeshme, ma e forta, ma e pastërta dhe ma e vëndosuna në shkambijtë e Veriut, antishoviniste Sllave dhe, për rrjedhojë ma antikomuniste, që u dogj e u përlue nga të gjitha këto lufta barbare e të përgjakëshme, një GJENOCID I VERTETË, që nuk i ka provue asnjë qytet tjetër i Evropës e, … ndoshta…

Ishim të gjithë Shqiptarët e izoluem mjedis QYTETNIMIT – PA DRITË, ishim të gjithë të uritun e të etëshëm, mjedis EVROPËS – PA BUKË E, PA UJË… e, besoj, nuk ka dhimbje ma të madhe për Shpirtin e vuejtun e të mjeruem, mjedis BALLKANIT, sësa VETMIA.

 

Ishim në një burg e vorr të përbashkët, ku, nuk na ndahëshin: torturat, rrahjet, policët, pështymjet, agjentët kriminelë të Sigurimit të Shtetit, pushkatimet, shpifjet, terrori, shkopinjtë, krizmat e automatikëve, survejimi, dhuna, mashtrimi, gënjeshtra, propaganda, padija, shnderimi, përdhunimi e poshtnimi me shputë për faqe të Burrit, një GJENOCIT, që, jo vetëm, sundoi për 50 vjetë një popull Shqiptar, tue rrafshue përtokë gjithshka të mirë por, shka asht ma e keqja; tue shrranjosë dëshirën për VIRTYT E DIJE, pa të cilat, NUK KA JETË ASNJË POPULL.

Ky ishte “socializmi” që na solli Lufta, kjo ishte “Liria” dhe “jeta e lumtur”, që bajtëm 50 vjetë mbi shpatullat tona të dërmishuna, tue ecë çdo ditë zvarrë nëpër Gjetseman, me kambë të zdathuna e të gjakosuna drejt Golgotës, tue u ruejtë mos me u rrëzue… tue u ruejtë mos me ndy fëtyrën….Më dukët se, ia mërritëm! .. .E vetmja FITORE! …

Na u duk se po shpëtojmë njëherë… kur Gjon Kenedi, Papa Gjoni i XXIII-të dhe Nikita Hrushovi, filluan me mendue për me i lanë dishka të mirë njerëzimit… Kenedi me vdekjën e Tij, mori gjithshka me vedi… e, na, … mbetëm në llomin e baltën orientale ku ishim zhytë…

U deshtën edhe 30 vjetë të tjera me ardhë Reagani, Gjorgj Bushi, Gorbaçovi dhe Papa Gjon Pali i II-të, (prap Gjon) e, me ra Muri i Berlinit, më 9 Nandor 1989…

A mendoni se ai mur ka ra vedit?! …

Ai ra… e, na bërtitëm si të çmendunit…”Për ZOTIN … RA! …” .

Ranë gati të gjitha “murët”, përveç, se…  në Shqipni…

U hapën Kisha dhe Xhamija dhe rrëzuan mitin…

Ra edhe Enver Hoxha!… Për ZOTIN RA!… Me lot përfaqe përqafohëshim me njeni tjetrin e nuk e besonim vetes… Ai tërhiqej zvarrë rrugëve të Shkodrës, Tiranës e mbarë Shqipnisë e, na, nuk e besonim… se, na kujtohej dhimbja e brengët sa vjeçare të zemrës…

Këtë dhimbje kaq të madhe që na therte Shpirtin, nuk kemi turp me e tregue se, nuk asht ligështi ashtusi nuk asht poshtnim me tregue vorfninë, madje, asht virtyt! Asht triumfi i lumnisë njerëzore mbi mjerimin e pakufi, asht fitore e jetës mbi propagandën përbindshe e mashtruese, mbi parullat shkatrrimtare të “vdekjës”, që për 50 vjetë punuan vetëm për depërsonalizimin shpirtnuer e moral të njeriut, për me formue atë që thirrëj: “njeriu ynë i ri, vepra më e shkëlqyer e Partisë”. E, me të vërtetë  ashtu ishte: “njeri” vetëm me pamje të jashtme “njeriu”.

 

Pra, me pranue se në nandorin e vitit 1944, Shqipnia asht shlirue, d.m.th. që në Shqipni me ngritë një “monument” turpi, për PRANGAT E ROBNISË dhe të DIKTATURËS 50 vjeçare, të feudalizmit bizantin e aziatik të komunizmit shqiptar e, nuk duhët të harrojmë kurrë, se:

“NJË POPULL QË PUTHË PRANGAT E VETA, NUK MERITON ME KENË I LIRË!”, ka thanë Don Kolec Prennushi, në librin e Tij: “Rrimë shtremt e flasim ndrejtë”. (Fq. 104,  viti 1931).

Në fund të fundit, na kemi edhe pse me u krenue, kem pse me u krenue se, na ishim ata, që për 50 vjetë, asnjëherë nuk e kemi harrue Formulën që na ka lanë Imzot Pal Engjulli… që, na e mbajtëm ndër mend, e mbajtëm edhe në zemër e shkuam tue e bajtë vesh në vesh… edhe pse për Té, né “ata” na vritshin e, prandej prap na, u RINGJALLËM!…

NA U RINGJALLËM, do të ecim përpara, po, edhe do të PËRPAROJMË!… PO, PO, DO TË PËRPAROJMË, ASHTU, SI, KA PËRPARUE  GJITHË  EVROPA!

DO TË PËRPAROJMË, SE JEMI PJESË E PANDAME E TOKËS SË SAJË!…

Ju jeni, ata, që edhe 2000 vjetë ma parë, thirrët: “KRYQZONJE! ..KRYQZONJE!...” edhe e kryqzuet… edhe e therët… edhe e mbytët…. por, AI U RINGJALLË!..

Ju, u plandosët përdhé, por, nuk e keni besue e keni vazhdue prap … prap, keni vazhdue edhe me né, prap, tue vrritë: “KRYQZONI!.. KRYQZONI!..”, se, dhe këta, janë mbasardhësit e Tij.

Na prap, do të vazhdojmë me kenë, ju, prap nuk keni me besue!..

E na, prap, do të vazhdojmë me kenë, se, jemi kenë dhe jemi mbasardhësit e Tij e, prap do të FITOJMË, edhe pse ju, na keni gozhdue…edhe pse ju, edhe na keni vra…

NA GJITHMONË  DO  TË JEMI!.. 

SE JEMI MBASARDHESIT E TË  MADHIT SKENDERBE!

E, SE,  J E M I   S H Q I P T A R Ë!

… A merrni vesht?

 

NA   J E M’   S H Q I P T A R Ë !..

 

Shenime për “Kryqzonje….Kryqzonje!”:

1. Milan Sufflay: Albanolog i njohtun Kroat, që ka botue në vitin 1926 librin “Serbët dhe Shqiptarët”. Asht vra pabesisht nga serbët në vitin 1931, për dokumentat historike që ka shkrue në lidhje me Shqipninë.
2. At Gjon Shllaku O.F.M. (1905-1946) Asht pushkatue nga komunistët me 4 mars 1946, i akuzuem për formimin e Organizates antikomuniste “Bashkimi Shqiptar”. Shprehja asht marre nga artikulli: “Magna charta e shekullit të sotshëm” botue në revistën “Hylli i Dritës”, nr.1-2, fq. 252, 1941 1941.
3. Paraqitja objektive e disa fakteve historike nga Dr. Aurel Plasari, me ka shty me marrë disa referenca kryesisht nga libri “Vlerë Shpirtërore”. Ky citat asht nxjerrë nga libri “Historia e Shqipërisë”, III, 553.
4. Landerberichte des Militaresch Befelshabers Südost, C. Albanien në BM, RW 40, Band 116a. Viti 1944-45 (pa datë).
5. Ciano: Diario (1937-1943) Milano 1980, fq. 283. Në librin e Dr. Aurel Plasarit “Vlerë Shpirtërore”, fq. 22, Tiranë 1994.
6. Konsulli Meloni. Attivita contraria dei Frati Franceskani. Telegrami i tij me 23 qershor 1939, në ASMAE.
7. Ramiz Alia në librin “Enveri ynë”, fq. 19, botue Tiranë 1988.
8. Enver Hoxha: Selected Works, Vellimi i I-rë, fq.438, Tiranë 1974.
9. Muntaz Kokalari: Atdhetar, intelektual gjinokastrit i pushkatuem pa gjyq prej diktatorit Hoxha, në ditët e para të marrjës së pushtetit nga komunistët. Citohet pjesë e letrës së Tij, drejtue Z. Makbule Xhomo Vrioni, me 9 nandor 1944, në Tiranë. Origjinali ndodhët në AQSH Tiranë. Botue në gazetën RD, e shtunë 29 prill 1995, fq. 5.
10. Abaz Ermenji: Historian shqiptar, citati asht nxjerrë nga: “Vepra e citate”. Fq. 473., dhe (11). Fq. 474.

 

LISTA EMNORE:

 

A, a. Shenim: Emnat me shkronja të forta janë të vramë ose të vdekun në burgje.

 

Abati i Mirditës, në rolin e Ipeshkvit të krahinës, faqe 154, 170,

Abati, Kel, 88, 265.

Abdullahi, Shaban, 107, 270,

Acarovë, Kosovë, 92,

Ademi, Fasli, 19,

Adriatiku, deti, 381,

Agushi, Iljaz, 165, 220,

Ahmet, Prof.Isak, 57,

Ajeti, Prof.Idriz, 254,

Aleatët e Luftës së Dytë Botnore, 45, 111, 354, 378, 379,

Alia, Jakup Dan, 108,

Alikaj, Prof. Rebi, 60,

Alimhilli, Prof. Kolë, 62, 371,

Alpet e Shqipnisë, Bjeshkët e Nêmuna, 9, 32, 33, 34, 163, 273, 275,

Alia, Riza, 117,

Ambasada Italiane, 154,

Amerika, amerikan, 28, 116, 155, 225, 293, 294, 379,

Anadolli, anadollak, 27, 293,

Ana e Malit, krahinë e Shkodrës, 29, 261,

Anamali, Prof. Syrri, 115, 120,

Anglia, anglez, 28, 84, 86, 114, 116, 125, 155, 157, 217, 223, 269, 272,379,

Anglo-Amerikan, 64, 119, 127, 137, 143, 173, 199, 222, 223, 224,

Ankona, qytet it. 344,

Anticho-kap. Italian(it), 218,

Ara e Pashës, 260,

Arapi Tol, 130,

Arbnia, Arbëria, Shqipni, Shqipëri, 12, 58, 337,

Arbnori, Pjetër, 332, 372,

Argjipeshkvi, Argjipeshkvia, Institucion fetar katolik, 167, 171, 346,

Argjipeshkvia e Durrësit, 154,

Arkivi i Ministrise së Punëve të Mbrendshme Tiranë, Institucion shtetnor. 210,

Arkivi i Shtetit Shqiptar – Tiranë, 157, 166, 167,

Arra e Madhe, lagje në Shkodër, 10, 300,

Asamblea Kushtetuese, 75,

Asizi, it. 168,

Asllani, Av. Suat, 119, 143,

Ashiku, Dr. Alfred, farmacist, 14, 358, 359,

Ashiku, Kolë, 45, 46, 87, 88, 216, 221, 269,

Ashiku (Geci), Prof. Agetina, 371,

Ashiku, Pashko, farmacist, 368,

Ashta, Prof. Kolë, 137, 212, 369, 370, 371,

 

At Aleks Baqli, OFM, 114, 201, 217, 218, 250, 266, 280,

At Anton Harapi, OFM, 16, 17, 25, 35, 67, 73, 94, 165, 167, 179, 180, 199, 203,

204, 215, 216, 218, 219, 220, 221, 223, 225, 236, 330, 331, 354,

At Anton Luli SJ, 346, 349,

At Augustin Ashiku OFM, 167, 217, 250,

At Bernardin Dema, 146, 206, 217,

At Bernardin Llupi OFM, 30, 92, 94, 95, 97, 98, 99, 100, 203,

At Bernardin Palaj OFM, 17, 21, 59, 198, 201, 206, 215, 217, 220, 223, 224, 250,

At Buon Gjeçaj OFM, 163, 164,

At Çiprian Nika OFM, 64, 94, 166, 198, 199, 200, 201, 202, 204, 205, 215, 217,

At Çiril Cani OFM, 94, 250,

At Daniel Dajani SJ, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 119, 150, 215, 221, 281, 348,

At Daniel Gjeçaj OFM, 37, 67, 290,

At David Pici OFM, 194,

At Dioniz Makaj OFM, 34, 63, 81, 162, 165, 340, 350, 351,

At Donat Kurti OFM, 17, 25, 59, 146, 149, 195, 201, 206, 207, 208, 209, 216, 217, 218,

Atenagora, 254,

At Filipe Kjeja SJ, 155,

At Filip Mazrreku OFM, 14, 114, 200, 216, 217, 250, 287,

At Florian Berisha SJ, 151, 250,

At Frano Kiri OFM, 55, 114, 180, 181, 195, 201, 202, 216, 243, 247, 250, 280, 286,

At Fulv Cordignano SJ, 75,

At Gaspër Suma OFM, 250,

At Gegë Lumaj OFM, 34, 63, 66, 81, 286, 287, 340, 390, 351,

At Giacomo Gardin SJ, 63, 254, 340, 346, 347, 348, 349, 350.

At Giovani Fausti SJ, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 119, 150, 154, 215, 218, 221,

At Gjergj Fishta OFM, 16, 17, 26, 27, 56, 79, 95, 105, 164, 179, 181, 220, 259, 289,

At Gjergj Vata SJ, 194, 286, 340, 346, 349,

At Gjon Karma SJ, 211, 212, 214, 218, 220, 223, 224, 227, 228, 230, 231, 243, 250,

At Gjon Shllaku OFM, 20, 64, 67, 68, 69, 73, 74, 75, 76, 114, 115, 118, 119, 166,

At Justin Rrota OFM, 59, 60, 208, 290, 360,

At Karlo Prennushi OFM, 176,

At Karlo Serreqi OFM, 250,

At Konrrad Gjolaj OFM, 63, 88, 166, 171, 183, 193, 195, 209, 244, 274, 276, 278

At Lekë Luli OFM, 64, 167,

At Leonard Targaj OFM, 90,

At Leon Kabashi OFM, 216, 217, 352,

At Lorenc Mitroviq OFM, 90,

At Marin Sirdani OFM, 149, 182, 276,

At Martin Gjoka OFM, 14, 21, 23, 198,

At Mark Harapi SJ, 250, 286, 287,

At Mati Prennushi OFM, 3, 8, 64, 66, 94, 109, 129, 155, 160, 161, 162, 163, 164,

165, 166, 167, 168, 176, 181, 182, 185, 188, 191, 192, 199, 200, 201, 203, 204,

207, 210, 211, 212, 213, 215, 216, 220, 221, 222, 227, 229, 230, 231, 235, 236,

At Marian Prela OFM, 26, 27,

At Mëhill Miraj OFM, 34, 146, 211, 212, 214, 216, 227, 230, 232, 243, 250,

At Pal Dodaj OFM, 17, 90, 94, 165, 166, 199, 201, 204, 205, 215, 221, 222, 225,

250, 280, 354, 355,

At Paliq OFM, 90,

At Pasi, At Jungu, At Troshani, At Giadri, At Xanoni SJ (jezuit), 56, 286, 299,

At Pashko Bardhi OFM, 166

At Pashko Prela OFM, 299,

At Petro Majone SJ, 346,

At Pjetër Meshkalla SJ, 8, 25, 28, 63, 66, 83, 155, 156, 170, 171, 176, 180, 183, 184,

195, 209, 239, 254, 277, 284, 287, 288, 296, 297, 298, 299, 300, 301, 302, 303,

At Rrok Gurashi OFM, 194, 198, 203, 212, 215, 224, 229, 231, 243, 244, 250, 27, 278,

At Rrok Vata OFM, 244,

At Serafin Koda OFM, 55, 215, 250,

At Shtjefën Gjeçovi OFM, 17, 90, 200, 201, 206, 280, 381,

At Viktor Volaj OFM, 118,

At Zef Mesi OFM, 200,

At Zef Pëllumbi OFM, 81, 201, 211, 212, 214, 217, 227, 228, 230, 232, 243, 250,

At Zef Saraçi SJ. 276,

At Zef Shllaku SJ, (?), 69,

At Zef Valentini SJ, 180, 348,

Augustini Zef, 46, 269,

Austro – Hungaria, Austria, 83, 198, 212, 214, 219, 220, 223, 226, 231, 330, 356, 376,

“Ave Maria”, kangë, 337,

Azia, aziatikë, 27, 285,

 

B, b.

 

Baba, Nino Luigj, 372,

Bajraktarët, Parija e bajrakut, 33,

Bajraktari, Muharrem, 29, 37, 86, 216,

Bajrami, Dul, 47,

Bajrami, Maliq, 47,

Bajza e Kastratit, fshat, 162, 165,

Bakalli, Et-hem, 263, 264,

Bala, Foto, 137, 359,

Bala, Myftar, 92,

Ballabane, lagje në Shkodër, 12, 260, 300, 335,

Ballhysi, Hysen, 135, 138, 140,

Ballkani, gadishulli, 199, 254, 294, 304, 377, 384,

Ballshi, kamp shfarosje, 81, 340, 343, 357,

Baqli, Injac, 265, 266, 267,

Barbullushi, fshat i Shkodrës, 176, 307, 313,

Barbullushi, Sami, 122,

Bardhej, fshat, 11,

Bardhoku, Ndok Nik, 47,

Bardhoku, Zef, 242,

Bari, qytet i Italisë, 377,

Bar “Impero”, kafe, 75,

Baruti, Ismail, 263,

Baruti, Olimpi, 263,

Basha, Osman, 92,

Bashkimi Sovjetik, (B.R.S.S.), Rusia, rusët, 86, 276, 314, 361,

Batalioni “Vermoshi”, 48,

Bavari e Gjermanisë, bavarez, 175,

Bazhdari, Prof. Adem, 111, 117, 119, 122, 246,

Beaconsfield, Lord anglez, 376,

Bebeziqi, Prof.Izet, 62,

Beci, Marin, 192,

Bedeni i Kavajës, kamp shfarosje, 81, 144, 340,

Begolli Hamza, 92,

Begolli, Masar, 92,

Bejgora Myslim, 219,

Bekteshi, Hasan Efëndi, 238,

Bekteshi, Xhevat, 111,

Belegu, Prof.Xhafer, 376,

Beltoja, fshat, 312, 313,

Benussi, Dr. Av.Baltasar, 16,

Benussi, Dr. Av. Zef, 16

Beogradi, Kryeqytet, 50, 59, 61, 67, 238,

Beqiri, Thanas, 352,

Berati, qytet, 50, 51, 52, 93,

Berdica, fshat, 29, 220,

Berisha, fshat, 350,

Berisha, Engjëll, 92,

Berisha, Pjetër, 63, 64, 68,

Berisha, Prof. Ymer, 91, 93, 94, 96, 99,

Berisha, Dr. Sali, 331, 341,

Berlini, Kryeqytet, 378,

Beroviq, Jasho, 238,

Berri, Gino, Italian, 9, 26,

Besel, gjerman, 377,

“Beslidhja e Veriut”, 29, 48, 63, 376,

Bet-hoven-i, 21,

Bianku, Tonin Nush, 68,

Biba, Kolë, 220,

Biba Pashuk, 216, 217,

Biblioteka e Françeskanëve në Gjuhadol, Shkodër, 25, 62,

Biblioteka e Jezuitëve, 25, 62,

Bici, Gjergj Vat, 67, 69, 71,

Biçaku, Ibrahim, 165, 221,

Bigjisteni, qendër tregtare në Shkodër, 304,

Bihaq, Kosovë, 96,

Biza, e Durrësit, 94,

Bjeshkët e Nêmuna, shif Alpet e Shqipnisë.

Bllaci, Pogradec, 123,

Boletini, Isa, 17, 18,

Bolica, Mariano, it., 30,

Bonatti, Aleksandër, 129,

Bonatti, Roza, 129,

Bonatti,Veronika, 129,

Bosfor, gryka, 380,

Bosko, Jani, (?), 130,

Bosnja, 83, 161,

Bozheviq, Dragan, jugos, 238,

Breglumi, fshat, Dukagjin, 35, 36,

Bregu i Matës, zona fushore në gryken e derdhjes së lumit Mat, 193, 214,

Brera, it, 360,

Breslau, qytet, Poloni, 83, 275,

Breshia, it, 342,

Brioti, 299,

Broci, Arben, 104, 295,

Broja, Xhemal, 117,

Bruçaj, Lec, 259,

BSPSH (Bashkimi i Sindikatave te Pavaruna Shqiptare), (1991), 341, 396,

Budashi, Gjeto Luc, 274,

Bulevardi “Qemal Stafa”, Tiranë, 112,

Bullgaria, shtet, 107,

Buna, Bregu i Bunës, zonë e nënshkodrës, 10, 89, 96, 191, 192, 196, 251, 261, 281,

Burgu i Kishës së Fretenve, ish- Kuvendi i Fretënve në Gjuhadol, 243, 248,

Burreli, qytet, 8, 50, 81, 144, 180, 184, 195, 200, 209, 300, 333, 334, 341, 352,

Bush, Gjorgj, Presidenti USA, 384,

Bushati, Ahmet, 259,

Bushati, Hasan Beg, 238,

Bushati, Maliq, 165, 238,

Bushati, Myfit Qamil, 68, 74, 348,

Butka, Sali, 259,

 

C, c.

 

Caca, Kadri, 216,

Cacaj, Mark, 261, 281, 295,

Cali, Prenkë, 17, 29, 33, 34, 36, 47, 165, 216, 221, 237,

Camaj, Martin, 290, 357,

Capa, ose Sapa, Dioçezi i Zadrimës, Ndarje krahinore fetare me Ipeshkëv të vetin.

Capman, Brajan, 210,

“Caritas”, Romë, it, 276,

Cavolli, Isa, 92,

Cerankoviq, Av. Ranko, 75, 111,

Cetina, qytet i Malit të Zi, 238,

Chieri i Torino-s, it. 347,

Cirinçione, Prof. Dr. Angjela, it, 57,

Cukali, mali, 10, 107,

Curri, (e shoqja) Bajram, 17, 111, 118,

 

Ç, ç.

 

Çabej, Prof.Dr, Eqrem, 60, 290,

Çaushaj, Skënder Sadik, 52,

Çefa, Mark, 312,

Çefa, Vinçenc, 372,

Çekosllovakia, shtet, 330, 380,

Çela, Beqir, 135,

Çela, Hysen, 135, 136,

Çela, Skënder, 135, 136, 138,

Çelkupa, Sheuqet, 44,

“Çeta e Hekurt” e Sulë Selimës në Shqini të Mesme, 30,

Çiano, kont italian, 170, 377,

Çiurçija, Lin, 216,

Çiurçija, Pjetër, 19, 20, 110, 123, 158, 367,

Çoba, Albert, 146,

Çoba, Kel Gjon, 112, 113, 115, 120, 121,

Çoba, Ruzhdi, 259,

Çorovoda, krahinë, 269,

Çunaj, Jakë Vas, 68,

Çuni, Mark, 29, 47, 65, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 240, 281, 348,

 

D, d.

 

Daija, Filip, 16,

Daija, Ndoc, 176,

Daiu, Mehmet, 112, 113, 259,

Daja, Ana, 145, 146, 207, 248, 259, 281,

Dajçi i Bregut të Bunës, fshat i Shkodrës, 176, 181, 188, 192, 193, 194, 261, 304, 305,

Dajçi i Zadrimës, 304,

Daka, Prof. Nikollë, 290,

Daka, Tomë Lek, 47,

Dani, Bardhosh, 30, 260, 261, 264, 281, 295,

Dani, Mërgim, 263,

Dani Riza, 44, 48, 90, 107, 109, 111, 112, 118, 119, 225, 231, 241,

Dani, Xhevat, 111, 118,

Darani, Parid, 299,

Dardanele, gryka, 380,

Darragjati, Simon, 20, 109, 112, 219, 250, 281, 367,

Darragjati, Zef, 265,

De Angelis, it, 59,

Deçiqi, sot në Mal të Zi, 162, 163, 164, 337,

Deçolli, Lik Petro, 51,

Deda, Age, 213, 235,

Deda, Dedë Mëhill, 68,

Deda, Frrok, 224,

Deda, Gjergj, 92,

Deda, Injac, 372

Deda, Katrina e shoqja e Kolec,

Deda, Kolec, 20, 109, 225, 250, 281,

Deda, Lin, 123, 124, 125,

Dada, Maria e shoqja e Ndrekës, 250,

Deda, Maria e shoqja e Prof. Guljelm, 357,

Deda, Ndrekë, 250,

Deda, Nikollë Prenk, 84, 87, 88,

Deda, Pjetër Shan, 30, 103, 104, 107, 109, 217, 219, 225, 228, 247, 270,

Deda, Prof. Anton, 257,

Dada, Prof. Guljelm, 287, 351, 357, 358,

Deda, Prof. Simon, 76, 137, 138, 259,

Deda, Zef, 213, 235,

Dedaj, fshat, 44,

Dedejve, Dedjakupët, fis, 25, 102,

Dega e Punëve të Mbrendshme, Ndjekja, Seksioni i Mbrendshëm,, Sigurimi i Shtetit

komunist, Shkodër, 19, 50, 85, 103, 127, 208, 277,

Dega e Punëve të Mbrendshme (Seksioni Katolik), në Shkodër,

De Gaspri, it, 352,

Dejlani, 304,

Delbinishti, fshat, 154,

Delegati Apostolik, (Përfaqësuesi i Vatikanit), 225,

Delia, Lin, 357,

Delia, Pjetër Mark, 68,

Dema, Binak, 92,

Dema, Ernest Gjokë, 67,

Dema, Ndrekë, 138,

Dema, Prof. Mark, 290, 362,

Dema, Viktore, 123,

Demokracitë Popullore, satelitët lindor të B.S., 89,

Demokristjane, shif: Partia Demokristjane, shpesh organizatë. 113

Derguti, Brahim, 261, 281,

Derveni, fshat, 154, 223,

Destanisha, Gjon, 29, 37,

Deti Adriatik,

Deti Egje, 380,

Deti Jon, 383,

Dëvolli, krahinë, 263,

Dibra, krahinë, 29, 45,

Dibra, Brahim, 111,

Dibra, Dan, 111,

Dibra, Faik, 356,

Dioçezi i Shkodrës, ndarje krahinore fetare me Ipeshkvin e vet, 29,

Dizdari, Prof. Enver, 371,

Doda, Gjokë, 281,

Doda, Ndue Bib, 67,

Dodani, Gjon, 30,

Dodoshi (Dobroçi?), Sokol, 110, 116,

Don Aleksandër Sirdani, 149, 150, 151, 152, 240, 281,

Don Alfons Tracki, 46, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 95, 96, 269, 270, 273, 274, 275, 340, 342

Don Andrea Kalamashi, 251,

Don Anton Muzaj, 145, 146, 171, 207, 250,

Don Anton Zogaj, 131, 172, 173, 174,

Don Dedë Maçaj,

Don Dedë Malaj, 182, 194, 244, 273, 274, 275, 276, 277, 278, 281, 305, 307,

Don Dedë Plani, 250,

Don Ejëll Deda, 250, 277,

Don Ejëll Kovaçi, 182, 276, 277, 278,

Don Frano Illija, 287, 288, 289, 342,

Don Gjon Gazulli, 11, 84, 165,

Don Injac Gjoka, 46, 84, 87, 286, 287, 288,

Don Jakë Gazulli, 195,

Don Jakë Zekaj, 250,

Don Kolec Prennushi, 56, 83, 147, 160, 176, 177, 178, 179, 180, 181, 182, 183, 184,

Don Lazër Jubani, 334,

Don Lazër Shantoja, 4, 16, 43, 44, 45, 46, 54, 56, 57, 107, 148, 170, 180, 198, 223,

Don Lec Sahatçija, 156,

Don Lekë Dredhaj, 215,

Don Loro Caka, 219,

Don Luigj Kçira, 68, 71,

Don Luigj Pici, 75, 84, 87, 150, 151, 215, 240,

Don Luigj Prendushi, 250,

Don Marian Arta, 215

Don Marin Barleci (Barleti), 161, 241, 257,

Don Marin Shkurti, 287, 306, 307,

Don Mark Dushi, 194, 277,

Don Mark Hasi, 20, 63, 146, 192, 207,208, 210, 250, 264, 268, 287, 288, 289,

Don Mark Shllaku, 183,

Don Mark Xhani, 156, 224, 241, 250, 251,

Don Mati Prennushi, 161, 176, 185,

Don Mikel Beltoja, 55, 307, 308, 309, 310, 311, 312, 313, 287,

Don Mikel Koliqi, shif tek Imzot M.Koliqi,

Don Ndoc Ndoja, 8, 287,

Don Ndoc Nikaj, 25, 149, 215, 250,

Don Ndoc Sahatçija, 194, 195, 211, 214, 216, 222, 224, 227, 229, 230, 2400, 250,

Don Ndre Lufi, 150, 215,

Don Ndre Mjedja, 16, 56, 176, 286, 348, 358,

Don Ndre Zadêja, 25, 46, 47, 84, 107, 139, 180, 239, 258, 259, 340, 343,

Don Ndue Soku (Coku), 287, 288,

Don Ndue Suma, 250,

Don Nikoll Ashta, 94,

Don Nikoll Deda, shif Imz. N.Deda,

Don Nikoll Gazulli, 84, 149, 240, 342,

Don Nikoll Gjini, 287,

Don Nikoll Hil Shelqeti, 211, 212, 214, 227, 228, 232, 243, 250,

Don Nikoll Kaçorri, 34,

Don Nikoll Laskaj, 250,

Don Nikoll Mazrreku, 63, 81, 209, 250, 287,

Don Nikoll Troshani, 244,

Don Pal Gjini, 172, 173, 174, 250,

Don Pal Shantoja, 43,

Don Pashko Muzhani, 209, 250, 253,

Don Pjetër Çuni, 149, 150, 151, 152, 240, 281,

Don Pjetër Gruda, 250, 287,

Don Pjetër Tusha, 270,

Don Simon Jubani, 25, 66, 81, 330, 333, 334, 335, 336, 337, 338, 372,

Don Shtjefën Kurti,81, 90, 155, 156, 170, 171, 216, 218, 225, 229, 270, 277, 288, 298,

Don Shtjefën Zojzi, 215,

Don Tomë Laca, 47, 109, 145, 211, 212, 214, 215, 219, 225, 227, 228, 230, 231, 243,

Don Zef Bici, 194, 277,

Don Zef Gila, 183, 193,

Don Zef Maksen, 131,

Don Zef Puka, 342,

Don Zef Shestani, 72, 215, 226, 342,

Doktor, Dr. I lauruem ose mjek .

Dr. Avokat (Av.) Emid Tedeschini, 16, 183, 184, 193, 194, 204,

Dr. Av. Kolë Dhimitri, 16, 60,

Dr. Bahri Kopliku, 112,

Dr. Basri Qallimi, 80,

Dr. Bekteshi, 366,

Dr. Dhimitër Lluka, 80,

Dr. Elez Troshani, (farmacist), 249,

Dr. Federik Shiroka, 16, 25, 80, 137, 248, 361, 362, 364,

Dr. Gjon Saraçi, 16, 25,

Dr. Hotnik, gjerm. 86,

Dr. Jorgji Karamitri, 19,

Dr. Jul Koliqi, 340, 342,

Dr. Kaduku, (dentist), 19,

Dr. Karaxhozi, 80, 183, 184,

Dr. Luigj Radoja, 16,

Dr. Pandi Todhe, 80,

Dr. Papavrami, 249,

Dr. Pjerin Bushati, 16, 366,

Dr. Pjetër Prela, 19, 80,

Dr. Pogu, 16,

Dr. Sheldija, 269,

 

Doshi, Dul, 192,

Doshi, Kir Dul, 192,

Draçini, Qemal, 259, 281, 295, 357,

Dragusha, Caf, 109, 219, 247,

Drejtoria e Mbrojtjes së Popullit, Tiranë, 85

Drejtoria PTT – Tiranë, 23,

Drejtoria e Sigurimit të Shtetit – Tiranë, pranë Min.P.Mbrendshme, 87,

Drini, lum, 104, 197, 304,

Drini, Riza, 96, 107,

Drinazi, lum, degë e Drinit, 10, 22, 286, 304,

Du Bois – Reimond, franc. 332,

Duçe – Benito Musolini, it., 218, 219,

Dudas, lagje në Shkodër, 300,

Dukagjini, krahinë në Veri, 29, 30, 32, 37, 38, 48, 86, 114, 115, 219,

Dukagjini, Lekë, 32, 38,

Duli, Muho, 108,

Duli, Seit, 108, 271,

Duoda, Zef, 124,

Durrës, 50, 76, 112, 121, 129, 132, 134, 135, 137, 139, 154,  223, 319, 337, 356,

Dushman, 85,

 

E, e.

 

Egjipt, shtet, 45,

Ejlli, Pjetër Gjok, 67,

Ejllori, Radovani, 22,

Ejllori, Pjetër Pal, 22,

Elbasani, qytet, 114, 315, 321, 337,

Elezi, Hysen (Ceno) Shahin, 51, 52,

Elteri i Atdheut, Vendi ma i Shenjti, 58, 148,

Enciklika e Papës, 203,

Episkopati, institucion fetar kristjan, 170,

Ermenji, Abaz, 29, 381, 382,

Etnit Jezuit, shif Urdhmi Jezuit, S.J. 154,

Evropa, 12, 24, 65, 87, 254, 272, 280, 293, 295, 299, 302, 305, 375, 378, 384, 385.

 

F, f.

 

Fabrika e Tisazhit (Pelhura), Shkodër, 364,

Fani i Mirditës, 224,

Feja Islame, Myslimane, myslimanët, osmanët, 26, 251,

Feja Katolike, katolikët,

Feja Ortodokse, ortodoksët, 239,

Ferhati, Xhelë, 238,

Fier, qytet, 357,

Filipi, Luigj, 28,

Filipi, Uran, 225,

Firenca, qytet, it, 50, 110, 321, 366,

Fistun, gjeneral, 45,

Fisher, Bernd Jurgen, 355,

Fishta Çile, 59,

Fishta, Ndoc, 59,

Fishta , Ndoc (mësues), 123

Fishta, Prof. Filip, 59, 60, 61, 62,

Fishta Tonine, 123,

Floqi, Dr. Kristo, 17,

Forcat e Ndjekjes, forcat e Sigurimit të Shtetit, shif Dega e Punëve të Mbrendshme.

Fra, (fratel) Gjon Pantalia, 90, 203, 250,

Fra, Gjon Radovani, 298,

Fra, Ndue Vila, 242, 250,

Fra, Sala, it, 77,

Franca, shtet, 87, 114, 116, 223, 380,

Frania, Prof. Arta, 371

Frashëri, H., 30,

Frashëri, Mehdi, 17, 165, 219, 221,

Frashëri, Mit-hat, 92, 139,

Frashëri, Stavro, 137,

Frati i Asizit, Françeskanët, 27, 33, 130, 168, 198, 243,

“Fronti i Bashkuem i Rezistencës Shqiptare”, 30,

Fundo, Prof. Petro, 208, 353, 359, 371,

Furrat e Bejnlikut, 262,

Fusha e Çelës, Pjaca e Shkodrës, (prej Dugajve të Reja), 14, 16, 19, 151, 262, 265, 281,

Fusha e Rrëmajit, Vorrezat katolike, 8, 10, 11, 22, 46, 47, 76, 104, 161, 330, 334, 336,

Fusha e Tigrit, Parrucë, 260,

 

 

G, g.

 

Galica, Shote, 90,

Gandhi, Mohandas K., 14,

Ganjolla, fshat, 107, 270,

Ganjolla, Gjon, 269,

Ganjolla, Jakup, 238,

Ganxhe, kushrinë e At Meshkallës, 300,

Garuci, Abdullah, 112,

Garxhola, N/kol. Luigj, 221,

Gaspri, Gaspër Simon, 109,

Gashi Luan, 93,

Gashi, Viktor, 91, 93, 98,

Gazeta “Ora e Maleve”, 56,

Geci, Prof. Pashko, 111,

Gegët, gegënisht (djalekt), gjuha e veriorëve, 32, 376,

Gera, Dr. Rrok, 356,

Gestapo, Institucion i diktaturës naziste, 19, 49, 86, 230, 235,

Gila, Lin, 238,

Giro, it, 377,

Glen, A, 272,

Gocë, fshat i Kavajës, kamp shfarosje, 81,

Golgota, 384,

Golemi, Mahmut, 50,

Gomsiqe, fshat, kamp shfarosje, 165, 220,

Gorbaçov, Mihajl, 384,

Grac, qytet i Austrisë, 161,

Gradishti, fshat, kamp shfarosje, 340,

Gramshi, Elbasan, kamp shfarosje, 352,

Greçë, “Memorandumi i Greçës”, 162, 164,

Greqi, grek, 107, 116, 221, 356, 376, 377,

Gruda, krahinë veriore, 94,

Gruemirë, fshat, 124,

Gucia, krahinë veriore, 149,

Guli, Mikel, 268,

Gurakuqi, Prof. Karlo, 59, 367,

Gurakuqi, Luçija, 52

Gurakuqi, Luigj, 16, 18, 24, 164, 165, 199, 200, 286, 334, 368, 377,

Gurakuqi, Pjetër Gegë, 50, 51, 52,

Gurashi, Ndoc, 372,

Gurashi, Niko, 356,

Gurashi Vlash, 372,

Guri i Zi, fshat, 104, 107,

 

 

Gj, gj.

 

Gjakova, Kosovë, 92, 97, 251,

Gjata, Prof. Ndriçim, 371,

Gjazë, fshat, kamp shfarosje, 340,

Gjeçi, Prof. Pashko, 137, 138, 139, 141, 143, 212,

Gjedashi, Pjetër Dedë, 47

Gjeloshi Bajraktari i Shoshit, Lulash, 36, 165

Gjeloshi Ndokë, 356, 357,

Gjeluci, Çesk Zef, 68, 75,

Gjeka, Luigj Zef, 372,

Gjergji, Gjok, 46,

Gjermania, gjerman, 29, 35, 50, 86, 107, 116, 199, 200, 217, 219, 223, 235, 329, 330,

Gjetsemani, Kopshti, 384,

Gjikami, (pseudonimi i Gjon Kamsit), 24

Gjimnazi (Liceu) “Illyricum” i Françeskanëve të Gjuhadolit, Shkodër, 24, 162, 164,

Gjimnazi (Liceu), Prishtinë, 96,

Gjimnazi (Liceu) i Prizrenit, 92

Gjimnazi (Liceu) i Shtetit, Shkodër, 30, 75, 114, 133, 212, 257, 258, 259, 260, 262, 264,

Gjini, Drande (Roza), 154, 213,

Gjini, Martin, 173,

Gjini, Pjetër, 16, 137, 372,

Gjini, Pjetër (Tuke), 154, 213, 235,

Gjini Tereze, 173,

Gjinokastra, qytet, (burgu i Kalasë), 84, 116, 321, 380, 381,

Gjoka, Pjetër, (artist), 365,

Gjoka, Pjetër, 84,

Gjoka, Pjetër Kokërr, 68, 71,

Gjoka, Shuk, 107, 269, 270,

Gjoni, Mark Luc, 47,

Gjon Marku (Markagjoni), Mark, 30, 156, 215, 217, 218, 223,

Gjon Marku (Markagjoni), Llesh, 30, 156, 157, 217,

Gjuhadoli, lagje në Shkodër, 14, 16, 19, 77,

Gjurgjevik i Madh i Klinës, Kosovë, 93,

Gjurgjoviq, Daniel, jug, 238,

Gjushi, Dedë, (shofer), 288

Gjushi, Lacë (Lazër), 181, 191,

Gjykatat, shif në institucionet e diktatures komuniste. 43,

Gjylbegu, Musa, 165,

Gjyrezi, Xhevat, 260, 261,

 

H, h.

 

Hafiz  Ali Tari (Kraja), 280,

Hafiz Derguti, 280,

Hafiz Ibrahim Dalliu, 293,

Hajmeli, fshat, kamp shfarosje, 213, 219,

Hajmi, Bilbil, 109,

Hani i Hotit, pikë kufitare në Veri, 329,

Harapi, Lekë, 90, 181,

Harapi, Tonin, 16, 365,

Hardolli, Xhelal, 109,

Haridha, Prof. Gaqo, 371,

Harodhambi, Zografe, 97,

Harusha, Gjon, 124,

Hasani, Dan, 44, 90, 111,

Hausdingu, gjerm. 84, 86, 207, 218, 220, 221,

Havel, Presidenti i Çekisë, 332,

Haxhi, Prof. Esat, 371,

Haxhia, Murat, 108, 109,

Haxhia, Osman, 108,

Haxhia, Zef Kol, 109, 211, 214, 216, 224, 226, 227, 228, 230, 231, 232,

Haxhiymeri, Jusuf, 92,

Hercen, A.I. 81,

Hereçi i Gjakovës, 92,

Herstdale, USA, 12,

Hila, Lush, 43,

Hila, Zef, 16,

Hilgega, Çesk, 146, 259,

Hitleri, gjerm. 380,

Holanda, shtet, 87,

Hoti, krahinë veriore, 94, 96, 97,

Hoti, Gjon, 224,

Hoti, Pashko Zef, 30,

Hoti, Prof. Sadedin, 362, 363,

Hoxha, Hilmi, 261,

Hoxha, Jup, 111, 118,

Hoxhallarët, Myftia dhe Najpi, 280,

Hudgson, angl. 156, 172,

Hungaria, shtet, 226, 330, 380,

Hysejni, Arif Selim, 47,

Hysejni, Zyber, 107, 270,

 

I, i.

 

Iballe, fshat i Pukës, 165,

Ibaruri, Dolores, span, 279,

Idromeno, Kolë, 15, 16, 24, 368,

Ikonomi, Jan, 51,

 

Imzot (Imz.), Benedikt Orsini, 251,

Imz. Bernardin Shllaku, 184, 195, 286,

Imz. Ernesto Çoba, 174, 176, 184, 240, 277, 280, 287,288, 289, 306, 307, 342,

Imz. Frano Gjini, 154, 155, 156, 157, 158, 159, 170, 171, 201, 203, 207, 211, 212, 213,

Imz. Gaspër Thaçi, 16, 29, 64, 66, 150, 180, 215, 221, 223, 224, 225, 258, 342,

Imz. Guarini, 162,

Imz. Gjergj Volaj, 150, 211, 221, 226, 231, 250, 342,

Imz. Jakë Serreqi, 16, 355,

Imz. Jul Bonatti, 55, 129, 130, 131, 132, 145, 155,

Imz. Lazër Mjedja, 16, 162, 164, 342,

Imz. Leone G.B.Nigris, 64, 72, 86, 154, 157, 217, 218, 220, 222, 223, 240,

Imz. Luigj Bumçi, 16, 155, 170, 215, 239, 298,

Imz. Mikel Koliqi, Kardinali i Parë Shqiptar, 8, 46, 47, 63, 81, 83,139, 179, 215, 226,

Imz. Nikoll Deda (Don Nikoll Deda), 109, 211, 212, 213, 215, 217, 219, 227, 228,…

Imz. Pal Engjulli, 290, 344,

Imz. Pjetër Bogdani, 251,

Imz. Vinçenc Prennushi, 17, 25, 65, 129, 131, 155, 160, 169, 170, 171, 172, 173, 174,

Inkuizicioni, 297,

Insbruk, Austri, 94, 149,

Instituti Femnor “Donika Kastrioti” Shkodër, 259,

Instituti i Lartë i Arteve Tiranë, 364,

Instituti “Nana Mbretneshë”, Tiranë, 59,

Instituti i Lartë Pedagogjik Shkodër, 19, 284, 286, 288, 301, 332,

Instituti i Studimeve Shqiptare, Tiranë, 59,

Isaja, Taip, 108,

Isufi, Brahim, 108,

Isufi, Hasan, 30, 48,

Italia, italian, (1939-1945, Italia fashiste), 45, 50, 72, 75, 95, 107, 110, 112, 114, 115,

116, 129, 130, 155, 156, 165, 166,170, 192, 198, 199, 214, 216, 219, 220, 230, 235,

Ivanaj, Prof. Mirash, 257, 259, 354,

 

J, j.

 

Jokomoni, it, 170, 215, 219, 220, 228, 299, 356,

Jakova, Ndoc, 17, 46, 84, 85, 86, 269, 342,

Jakova, Prenkë, 15, 16, 25, 361, 361,

Jakova, Prof, Gaspër, 138, 370, 371, 372,

Jakoviq, Zef, 281,

Jaku, Ndoc Rrok, 68, 75,

Jalta, qytet, “Marrveshja e Jaltës”, 28, 199, 379,

Jani, Vladimir, 15, 361, 364, 312,

Janjeva, Kosovë, 202, 205,

Janko, Petraq, 266, 267,

Jashari, Gani, 50,

Jokli, Prof. dr. Norbert, 206,

Juba, fshat, 173,

Jubani, fshat, 104, 107, 270,

Juda, 241, 331

Jugosllavia, jugosllav, 34, 37, 45, 157, 199, 202, 209, 219, 231, 239, 240, 242, 243, 261, Juka, Galip, 111, 117,

Juka, Musa, 223, 299, 354, 356,

 

K, k.

 

Kaça, Zef, 261,

Kaçaj, Lukë, 14, 201, 291, 365,

Kaçinari (Sotiri), Lulja (Gjyla), 144,

Kaçinari, Prof. Prenkë, 15, 133, 134, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 259,

Kaçulini, Kolë, 119,

Kaçulini, Ndrekë, 368,

Kafe “Adriatik”, Shkodër, 111,

Kafja e Madhe, Shkodër, 14, 361,

Kaja, Fadil, 372,

Kakarriqi, Prof. Lazër, 123, 124, 371

Kakarriqi, Mark, 25, 101,

Kali, Dulo, 109, 240, 248,

Kalvari, mal, 157, 238, 249, 251, 280, 340, 357,

Kallmet, fshat, 224,

Kamsi, Gjon, (pseudonimi Gjikami), 16, 24, 289,

Kamza, fshat, 318,

Kançelari i Argjipeshkvisë, Shkodër, 145,

Kandi sportiv “Spartak”, Shkodër, 262,

Kanga e Gjergj Elez Alisë, kreshnike, 358,

“Kanuni i Lekë Dukagjinit”, 177,

Kapinova, Klajd, 179,

Kardinali, Imz. Mikel Koliqi, shif Imzot.

Karma, Dila, 214,

Karma, Frano, 214,

Kastrati, krahinë veriore, 220,

Kastrati, Luigj Gjeto, 47,

KASTRIOTI – SKENDERBEU, GJERGJ, 18, 32, 83, 163, 279, 289, 302, 358, 376,

Katoliçizmi, Kleri katolik, katolik (besimtar), 33, 34, 156, 165, 185, 195, 202, 213, 278,

Katundi i Kastratit, fshat, 162,

Kavaja, qytet, 97, 337,

Kavaja, Eqrem, 341,

Kazazi, Halit, 107,

Kazazi, Jup, ( Familja e Kazazve) 29, 30, 71, 102, 107, 108, 109, 112, 120 220,

Kazazi, Osman, 167,

Kazazi, Seit, 30,

Keçi, Laura Gjeto, 312,

Kelmendi, krahinë veriore, 29,

Kelmendi, Ramiz, 92, 93,

Kelmendi, Sheuqet, 92,

Kenedi, Xhon, Presidenti USA, 330, 384,

Kepi i Paganës, 12,

Kërsiq, Mitër, 238,

Kështjella “Rozafat”, Shkodër, 10, 14, 22, 85, 104, 163, 169, 295, 304, 356, 360, 383,

Kina, shtet, 280, 282,  284, 285, 291, 293, 332,

Kinema “Republika”, Shkodër, 19, 281, 366,

Kinema “Rozafat”, Shkodër, 19, 67, 86, 221,

Kiras, lagje në Shkodër, 300,

Kiri, lum, buron nga fshati Kir, 9, 10, 11, 13, 22, 27, 352,

Kiri, Vas, 356,

Kisha Autoçefale e Lindjës, 239,

Kisha Françeskane e Gjuhadolit, Shkodër, 14, 56, 161, 242, 286, 339, 364,

Kisha Françeskane e Tiranës, 165,

Kisha e Jezuitve, Shkodër, 28, 56, 286, 342,

Kisha e Madhe, Kathedralja, Shkodër, 12 17, 18, 27, 56, 145, 184, 189, 260, 289, 339,

Kisha Monumentale e Shirqit, 305,

Kisha Monumentale e Vaut të Dejës, 289,

Kisha e Murgeshave Stigmatine, Shkodër, 286, 288,

Kisha Katolike Shqiptare, 155, 159, 166, 206,

Kisha “San Rocco”, Parma, it. 348,

Kisha e Shën Mërisë, Shkodër, 304,

Kisha e Shën’Kollit, Rus, Shkodër, 286,

Kisha e Shën’Ospit, Stambollë, 130,

Kisha e Zemrës së Krishtit, Tiranë, 298,

Kisha e Zojës së Këshillit të Mirë, pranë Kalasë “Rozafat”, Shkodër, 56, 287, 289,

Klosi, Sulo, 137,

Klubi sportiv  “Dinamo”(i Min. Mbrendshme, Tiranë), 365,

Klubi sportiv “Vllaznia”, Shkodër, 365,

Koçi, Prof.Lele, 131,

Kodër Shën Gjergj, fshat, 34,

Kodi Kishtar, 167,

Kodheli, Lazër Simon, 68,

Koka, Palush, 172,

Kokalari, Muntaz, 380, 381,

Kokalari, Selim, 135, 136, 137, 138, 139, 141,

Kokoshi, Abdyl, 112, 113, 120, 225, 231,

Kokoshi, Gjergj, 111, 118, 119, 143, 259,

Kola, Gjergj, 312,

Kola, Sebë, 92,

Kola, Simon, 269,

Kolegji “Saverian”i Jezuitve, Shkodër, 145, 149, 353,

Koliqi, Av. Pjerin, 111,

Koliqi, Dr.Luigj, ekonomist, 111,

Koliqi, Motër Luçi, 339, 340,

Koliqi, Pjerin, nëpunës, 340,

Koliqi, Prof. Ernest, 57, 59, 179, 199, 217, 220, 315, 342, 357,

Kolombi, Zef, 15,

Komanda gjermane, 200,

Kombi, Daut, 127,

Komeini, iran, 380,

Komiteti Qendror i Organizatës NDSH Kosovë, 96,

Kona, Prof. Jorxhi, 371,

Kongresi i Berlinit, 376,

“Konferenca Islamike”, 347,

Konferenca e Paqës, Paris, (1946), 115, 124, 139,

Konferenca e Paqës, Tiranë, (1952), 276,

Konica, Faik, 17, 57, 122, 150,

Konjari, Sulo, 135, 136, 137, 138, 139, 141,

Konvikti “Malët tona”, Shkodër, burg, 19, 20, 82, 96, 133,

Kopliku, 29, 149, 239, 281, 287,

Kopliku, Ahmet, 281,

Kopliku, Hodo, 372,

Korça, qytet, 55, 116, 137, 158, 188, 321, 358, 359, 378,

Korça, Prof. Xhevat, 257,

Kosova, krahinë e Shqipnisë Etnike, 10, 30, 31, 32, 87, 89, 91, 93, 94, 95, 96, 110, 116,

Kosmaçi, Kolë,123,

Kosturi, Drita, 247, 281

Kota, Kiço, 356,

Kotovica, qytet, 331,

Kovaçi, Gjon, 146, 259,

Kovaçi, Loro, 365,

Kraja, Av. Sandër, 303,

Kraja, Iljaz, 111,

Kraja, Simon, 21,

Krajl Nikolla i Malit të Zi, 164,

Krajli Pjetër i Jugosllavisë, 110,

Krasniqi, Jakë, 92

Kremlini, Moskë, 333,

Kroacia, kroat, 380,

Krotnik, gjerm. 86,

Kruja, qytet, 93,

Kruja, Mustafa, 43, 45, 165, 198, 199, 219,

Kryengritja e Kelmendit, (1945), 200, 350,

Krythi, fshat, 270,

Kthellë e Mirditës, 170, 172,

Kuçi i Kurveleshit, kamp shfarosje, 340,

Kuçi i Vlonës,kamp shfarosje, 352,

Kujxhija, Injac, 207,

Kujxhija, Viktor, 146, 207, 259,

Kuka, Viktore, 188, 248, 259, 281,

Kukli, fshat, 176,

Kuksi, qytet, 93, 96,

Kultura Evropjane, 24,

Kumasku (Pali), Gjyzepina, 123

Kurbini, krahinë, 154, 223,

Kurbini, Loro, 222,

Kupi, Abaz, 272,

Kurti, Kolë, 112, 115, 281,

Kurti, Nino, 63, 64, 65, 68, 216,

Kurti, Palokë, kompozitor, 16,

Kurti, Zef, 14,

Kuvendi i Bashkimit të Shalës dhe Shoshit, 37,

Kuvendi i Doberdolit, Kosovë, 91,

Kuvendi i Françeskanve tek Arra e Madhe, Shkodër, 209,

Kuvendi Françeskan i Gjuhadolit, (Burgu i Kishës), 19, 20, 26, 94, 146, 167, 171, 198,

Kuvendi i Motrave Stigmatine, Shkodër, 77,

L, l.

 

Laca, Drande, 214,

Laca, Gjergj, 96,

Laca, Palokë, 214,

Lacaj, Rrok Martin, 68, 75,

Laçi i Kurbinit, qytet, 165, 286,

“Lahuta e Malcisë”, 132,

Leci, Mark, 216,

Leka, Angjelin, 124,

Leka, Luçija, 92,

Leka, Nikolin,26,

Lekbibaj, Nik Deli, 68,

Lepenica, Hysen, 30,

Lepenica, Sami, 30,

Levan – Fier, kamp shfarosje,  81,

Lëvizja e Dukagjinit (1926), 165,

Lëvizja Nacional – Çlirimtare, (Nac. Çl), 116, 120, 167, 218, 219, 221, 223, 225, 228,

Lëvizja e Postribës (1946), 29, 106, 108, 240, 250, 271,

Lëvizja e Koplikut (1945), 29, 107, 200,

Lezaj, Prenkë Llesh, 67, 215, 218, 224, 229, 244,

Lezha, qytet, 222, 251, 286,

Lezhja, Cin, 372,

Lezhja, Karolina, 144,

Lezhja, Mark, 144,

Lezhja, Prof. Ida, 371,

Libohova, 134,

Libohova, Eqrem, 356,

Liceu Artistik “Jordan Misja”, Tiranë,

Lidhja e Kombeve, 355,

“Lidhja e Shkrimtarve dhe Artistëve të Shqipnisë”, Tiranë, 365

Lilo, Papa, 201, 220, 236, 355,

Linc, Austri, 176,

Lincholn, Abraham, 295,

Lion, Francë, 137,

Liqeni i Shkodrës, 10, 11, 26, 275,

Lisi në vorr, pikë kalimi e Bunës, 190, 304,

Ljarja, Bep, 26,

Ljarja, Fratel, 363,

Ljarja, Gjon, 259, 363,

Ljarja, Ingj. Gaspër, 363

Ljarja, Kolec, 26,

Ljarja, Leonard, 363,

Ljarja, Luigj, 115, 138, 363,

Ljarja, Ndoc, 363,

Ljarja, Prof.Karlo, 363,

Ljarja, Rikard, 363,

Ljarja, Tonin, 26,

Logoreci, Anton, 363

Lohja, Alush, 238,

Loka, Ndrekë, 47,

Lokharti, 272,

Londra, 30, 293, 376,

Lopçi, Xhemal, 124,

Loredani, 11,

Losinsky, rus, 178,

Luarasi, Prof. Skënder, 117, 257,

Lubjanka, qytet, 332,

Luguçesme, lagje në Shkodër, 11,

Lufta e I – Botnore, 87,

Lufta e II – Botnore, 30, 87, 89,

Lufta Ruso – Turke, 375,

Luka, Guljelm, 19,

Luka, Viktor, 261, 263,

Lulash Bajraktari, Gjelosh, 67,

Lulashi, Lekë, 44,

Lulashi, Mark, ofic., 63, 64,

Lulashi, Prof. Gjelosh, 36, 64, 68, 69, 70, 71, 72, 115,

Luli, Dedë Gjo’, 17, 18, 25, 32, 43, 163, 165, 280, 289, 355,

Luli, Gjelosh, 17, 30, 84, 114, 115, 128, 165,

Luli, Pjetër Gjok, 108, 125, 126, 127,

Luli, Rrok Gjok, 108, 124, 126, 127, 128,

Luloçi, Xheudet, 118,

Lumi i Shalës, Dukagjin, 36,

Lushanaku, Prof. Alush, 30, 37,

Lushnja, qytet, kamp shfarosje, 93, 308, 357,

Lutfija, Sheuqet, 146,

Lutfija, Ymer, 117, 118, 238,

 

Ll, ll.

 

Llazica, Kosovë, 91

Lluga e Madhe, Kosovë, 91,

Llupi, Cin, 94,

Llupi, Ejëll, 94,

Llupu, Filip, 94

Llupi, Frano, 94,

Llupi, Luçija, 94,

Llupi, Mati, 94,

Llupi, Zef, 94,

M, m.

 

Maja e Bratilës, Deqiç, 163, 280, 383,

Maja e Rumisë, 197,

Maja e Zabelit, 12,

Majori Niell, angl. 86, 107, 123, 127,

Mala, Mark, 29, 38, 84, 114, 115,

Mala, Zef, 28,

Malaj, Lula, 273,

Malaj, Keq, 274,

Malësia e Madha, në Veri të Shqipnisë, 10, 29,

Mali i Jushit, 193,

Mali Kolaj, fshat, 176, 192,

Mali i Zi, malazezët, 17, 35, 304, 376,

Maliq i Korçës, kamp shfarosje, 55, 81, 144,

Mallakastra, 263,

Mamuras, 353,

Maranaj, mal, 10,

Marashi, Llesh, 29, 33, 34, 36, 48, 87, 88, 107, 123, 127, 239, 287,

Marashi Bajraktari, Vat, 84,

Margjini, Kolë, 259,

Markagjoni, Bajraktari, Gjon, 48, 123, 201, 217, 229, 236, 238, 354, 355,

Marku, Angjelina, 30, 284,

Marku, Bal, 35,

Marku, Prelë, 35,

Marku, Tom Lec, 125, 126, 127,

Marleka, Karlo, 26,

Martini, Angjelina, 268,

Martini, Gjergj, 30, 92, 96, 97, 98, 99, 259

Martini, Ndoc, 15,

Martini, Sylë, 34,

Martinoviq, Aleks, 138,

Martirët e Kombit, 13,

Mat, lum me zonen e tij Bregu i Matës, 30,

Matea, Sebë, 92,

Mati, Shaban, 270,

Matia, Pashuk Kol, 68,

Matjani, Hamid, 30,

Marubi, Foto Kel, 14, 16, 25, 368

Marubi, Tereza, 346,

Marvukej, rrugë në Shkodër, 44,

Mazi, Loro, 372,

Mazrreku, fshat, 87,

Mazrreku, Sofije, 123,

Mborja, Rexhep, 112,

Meksika, shtet, 203,

Melbourne 2004, 1, 3, 4,

Melodramet: “Rozafa”, “Rrethimi i Shkodrës”, “Ruba e Kuqe”, 343,

Meloni, it., 215, 220, 223, 226, 238, 377,

Mema, Can, 238,

“Memorandumi i Gerçës”(!911), 164,

Meniku, Hasan, 112, 119,

Mesdhe, 377,

Meshkalla, fshat, 87, 104,

Meshkalla, Luigj, 303,

Meksi, Aleksandër, 331,

Meta, Xhevat, 115,

Meta Ragip, 111, 117, 118, 247, 249,

Meti, Caf, 47, 49, 258, 281,

Miçaço, Dioniz, 112, 113, 117,

Migjeni, (pseudonim i Millosh Gjergj Nikolla), 358,

Mikelangjelo Buonaroti, it., 358,

Mikeli, Zef, 215,

Milano, qytet, it., 358,

Milçiq, Milivoja, 238,

Miloti, qytet, 193, 286,

Ministria e Punëve të Mbrendshme – Tiranë, Shif organet e diktaturës komuniste, 18,

Mino, Pirro, 123,

Mirakaj, Frano Pjetër, 68, 69,

Mirakaj, Pashuk Bib, 30, 37,

Mirakaj, Pal Bib, 30,

Mirashi, Zef, 87, 269,

Mirdita, mirditas, krahinë e Shqipnisë lindore, 30, 37, 156, 158, 223, 251, 333, 355,

Mirdita (Buka), Zef Gjin, 68, 71, 183,

Miri, Frano, 30,

Miri, Marash Ndue, 30,

Miri, Mark, 214, 217,

Miri, Zef, 214, 217,

Miss Durham, angl. 100,

Misioni Amerikan, 156, 172, 236, 270,

Misioni Anglez, 156, 172, 218, 236, 270,

Misioni Francez, 172, 270, 299,

Mishiqi, Bep, (ish robaqepsia përballë Institutit Pedagogjik),19,

Mitrovica, Kosovë, 136,

Mitrovica, Rexhep, 165,

Mjeda, Gita, 92,

Mjeda, Luigj, 87, 111,

Mjeda, Zef Luigj, 372,

Montekatini, it., 129,

Montepelier – Francë, 359,

Monza – Milano, it., 342,

Moska, kryeqyteti i B.S., 21, 95, 240, 279, 361, 379,

Mosi, Hilë, 25,

Motër Dava Kallmeti, 81,

Motër Emilja Kurti, 209,

Motër Gjyzepina Radovani, 77, 81, 82, 248,

Moter Luçi Koliqi, 181,

Motrat, Luigja, 78, 188, Çeçilja, Gjystina, Judita, Kjara, Luçija, Ludovika, Marta,

Vigjinja, 179,

Motrat Servite, (Kisha e Motrave Servite), 178,

Moxarti, kompozitor., 21,

Muça, Seit, 352, 353,

Muho, Musa, 123

Muji, Gjeto Basho, në kangë kreshnike, 32,

Mujs Polemi, (Pseudonimi i Don. K. Prennushit), 179, 197,

Murana, Mark, 334,

Murati, Mato, 221, 269,

Muri i Berlinit, (1989), 330, 379, 384,

Muzaj, Dedë, 146,

Muzaj, Dila, 146,

Muzeu i Fretenve, 200,

Muzeu Historik, Shkodër, 374,

Muzhani, Mikel Zef, 261,

Muzhani, Nikolin Zef, 335,

Muzhani, Zef, 25,

Myftari, Qerim Sadik, 68, 69, 71,

Myftia, Ferit, 263,

Myftia, Sali, 86, 124,

Myrtja, Fetah, 261,

Myzeqeja, fushë, kamp shfarosje, 30, 104,

 

N, n.

 

NANË TEREZA, 19, 255, 279, 341, 346, 383,

Nacional Indipendentët, 215, 231,

Nallbani, Rrok, 131,

Namiku, tiranas, 112,

Naraçi, Ingj.Ndoc, 23, 372,

Naraçi, Pjerin, 372,

Ndocaj, lagje në Shkodër, 260,

Ndocaj, Engjëll, 342,

Ndocaj, Filip, 111,

Ndoi, Gjon Mark, 263,

Ndoj, Gjon Mark, 30,

Ndoja, Mëhill, 38,

Ndoja, Prof.Injac, 60,

Ndoja, Prof. Rrok, 359,

Ndou, Kolë, 35, 165,

Negri, Bep, 192,

Neroni, rromak, 89,

Neshiq, Lubo, 238,

NEUMAN Tereza, aust. 175,

New York, 12,

Neziri, Prof. Rexhep, 371,

Nika, Mëhill, 198,

Nika, Prenda, 198,

Nika, Zef, 80, 372,

Nikaj, Gjokë, 47,

Nikaj – Merturi, fshat, 34,

Nikolla, Dodë, 30,

Nora e Dedë Gjo’Lulit, 90, 94,

Normandia, franc, 379,

Nosi, Lef, 17, 35, 165, 167, 200, 221,

Nuçi, gjeneral, it, 220,

Nunci Apostolik i Vatikanit, Francë, 155,

Nurja, Elez, 146,

Nuzi, Dervish, 108,

Nushi, Dr. Pajazit, 98,

Nushi, Shuk, 269,

Nüremberg, gjerm. 332,

 

O, o.

 

Oberlajn, gjerm., 86,

Oblika, 190, 304,

Omari, Shaqir, 354,

Opera e Parë Shqiptare “Mrika”, 361,

Organizata “Balli Kombëtar”, 48, 124, 137, 139, 142, 146, 203, 215, 217, 221, 223, 226,

Organizata “Bashkimi Shqiptar” (1945), 29, 36, 65, 66, 67, 74, 107, 119, 215, 218, 224,

Organizata “Besa Kombëtare”, Kosovë, 93,

Organizata e “Legalitetit”, 142, 215, 221, 223, 226, 231, 259, 298, 378,

Organizata “Përpjekja Shqiptare”, Shkodër, 260,

Organizata “Kryqi i Kuq Shqiptar”, 79,

Organizata NDSH (Nacional Demokratike Shqiptare), (1946), Kosovë, 92, 96, 97,

Organizata OZN– a, 92,

Organizatat, Fronti demokratik, Profesionale, të Rinisë Komuniste, shif tek diktatura.

Orosh, qendër krahine në Mirditë, 154, 215, 224, 241,

Opozita, (1924), 165, 198, 354,

Orman Pojani i Korçës, kamp shfarosje, 340,

Osi, Bec, 238,

Osmani, Nexhip, 263,

Ososkovi, pedagog sovj. 320,

 

P, p.

 

Papa Piu II-të, (ishte Papë në 1458 -1464), 344,

Papa Piu XI-të, (1922 – 1939), 347,

Papa Piu XII-të, (1939 – 1958), 86, 130, 145, 150, 239, 299,

Papa Gjoni XXIII-të, (!958 – 1963), 80, 384,

Papa Gjon Pali II-të, (1978 – 2005) 160, 294, 341, 344, 373, 384,

Papa Josif Papamihajli, 55,

Papa Pandi, 55,

Papa Petraq Isak,? 129,

Peshkopi, Fan S. Noli, 10, 294,

Pop Jefto, 238,

Paci, Nush, 364,

Paci, Prof. Ferdinand, 364,

Padova, qytet, it, 6, 23, 24, 94, 129, 357,

Pajaziti, Kamber, 92,

Palaj, Shosh, fshat, 37,

Palç, fshat, Dukagjin, 34, 94,

Pali, Dr. Av. Paulin, 16, 48, 49,109, 110, 112, 113, 114, 115, 116, 120, 121,122, 146,

Pali, Gaspër, 110, 112, 122, 356,

Pali Hana (Ana), 123,

Pali (Dajçi), Liza Kol, 146, 207, 259, 281,

Pali, Mark, 63, 65,

Pali, Mark, 110,

Pali, Mark Zef, 30,

Pali, Ndue, 29, 38, 47, 48, 49, 117, 258, 281, 295,

Pali, Paulin Kel, 63, 64, 71, 216,

Pali, Pjetër, Prendush, 108, 109, 110, 115, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 259,

Pali, Prendush,  123,

Pali, Roza, 122,

Pali, Shaqe, 110,

Pali, Zef, 139,

Pali, Zef, 214,

Paluca, Prof. Ndue, 59,

Palushi, Shtjefën, (Tefa), 364, 365,

Paris, Kryeqyteti i Francës, 224,

Parma, qytet, it., 348,

Partia Demokratike, 66,

Partia Demokristjane Shqiptare (ose Organizata), 21, 29, 63, 65, 66, 74, 109,117, 118,

Partia Fashiste, 127, (BRUFSH-i), shif org. e diktaturës,

Partia Komuniste Jugosllave, Partia Komuniste e Kinës, shif organet e diktaturës,

Partia Komuniste Shqiptare, Partia e Punës së Shqipnisë, Partia Socialiste Shqiptare,

shif organet e diktaturës,

Partia Social – Demokrate Shqiptare, (shpesh organizatë), 135, 137, 138, 139, 141, 236,

Parubaj, Gjon Simon, 274,

Parubaj, Lazër, Simon, 274,

Parubi, Prof. Kol, 30, 92, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 259,

Parubi, Tomë, 95,

Parubi, Tone, 95,

Parruca, lagje në Shkodër, 16,

Pashuku, Tish, 270,

Pazari i vjetër i Shkodrës, 10, 304,

Peja, qytet i Kosovës, 91, 92, 93, 94, 96,

Penda e Kirit, 10, 11, 49,

Pentari i Dajçit B.Bunës, fshat, 95,

Pepa, Prof. Simon, 206,

Perandoria Turke, 161,

Perashi, lagje në Shkodër, 10, 300,

Peres de Kuelar, 331, 336,

Perdoda, Ernest, 259,

Perlat i Këthellës së Mirditës, fshat, 154, 223

Permeti, qytet, 377, 383,

Perugia, it, 357, 358,

Peshkopi, qytet, 93,

Petroviq, Andro, 29, 64, 65, 67, 71,

Pëllana, fshat, 82,

Pëllumbi, Gjon, 368,

Përandoria Romake, 45,

Përroi i Gjadrit, 270,

Përroni i Hijes së Madhe, Meshkallë, 103,

Pici, Nikolin, 368,

Pici, Shan, 368,

Pikoli, ital, 66,

Pipa, Agime, 281,

Pipa, Dr.Av. Muzafer, 16, 20, 74, 75, 111, 112, 113, 117, 118, 134, 281, 295, 348, 357,

Pipa, Prof. Arshi, 17, 82, 131, 133, 134, 138, 140, 141, 142, 143, 144, 169, 173, 259,

Pistulli, Ndoc, 354,

Pistulli, Karlo, 219,

Pjetërnikaj, Pjetër Sali, 68

Pjetri, Dan, 91, 92,

Pjetri, Martin, 91,

Pjetri i Tomës, 91, 92,

Plaka, Osman Brahim, 68,

Plan i Dukagjinit, 350,

Plasari, Dr. Prof. Aurel, 57, 377,

Plashari, fshat, 51,

Plashniku, Skënder Sadik, 51, 52,

Pllaneja, Hajdar, 92, 96,

Podgorica, qytet, 35,

Podgorica, Is-han, 135, 136, 138, 141,

Pogradeci, qytet, 365,

Pogu, Tefë, 19,

Polec, fshat, 91,

Polonia, shtet, 330,

Polpoti, diktatori, 380,

Postriba, 17, 29, 37,

Preka, Sile, 44, 45,

Preka, Zef, 44, 45,

Prela, Gjokë, 114

Prela, Katrina, 114,

Prela, Mark Tom, 44,

Prela, Prof. Kolë, 48, 60, 75, 76, 109, 111, 112, 113, 114, 115, 116 117, 118, 120, 121,

126, 131, 218, 357, 259, 295,

Prela, Zef Kol, 37,

Prelejve – fis, Shodër, 25,

Prendi, Gjovalin Shuk, 180, 372,

Prendi, Simon, 124,

Prendushi, Lena (e shoqja e Gjon Pukës), 269,

Prendushi, Ndue, 181,

Prenga, Ndrec, 48,

Prennushët – fis, 25,

Prennushi, Dedë, 176,

Prennushi, Drande (Roza), 161, 213,

Prennushi, Drande e shoqja Gjonit, 169,

Prennushi, Kolë, 161, 176, 213, 235,

Prennushi, Mikel Pjetër, 182, 192, 193,

Prennushi, Nine, 190, 339,

Prennushi, Paulin, 8, 182, 192, 213,

Prennushi, Roza, 188, 191,

Propaganda Fide (Prop. Fide), Vatikan, Rromë, 150, 154, 353,

Presidiumi i Kuvendit Popullor Tiranë, shif organet e diktaturës, 234

Prishtina, Kryeqyteti i Kosovës, 290,

Prishtina, Hasan, 17,

Prizreni, 91, 92, 93, 110, 116, 145,

Provinca e Françeskanve të Shqipnisë, (vendi ku shtrihej), 198,

Provinçiali i Françeskanve të Shqipnisë, (Drejtuesi i Provincës), 166,

Pulti i Dukagjinit, 35,

Puka, qytet, 30, 37, 115, 278,

Puka, Ndrekë, 192,

Q, q.

 

Qafa e Agrit, 33,

Qafëbari, kamp shfarosje, 81,

Qafa e t’Thores, Theth, Dukagjin, 364,

Qamili, Haxhi, 34,

Qehaja, Sulejman, 259,

Qelza e Pukës, fshat, 278,

Qemali, Ismail, 17, 18, 164, 337,

Qeveria Komuniste e Tiranës, shif organet e diktaturës, 154,

Quku, Remzi, 259,

Quku, Xhevat, 259,

 

R, r.

 

Raci, Selim, 108,

Radio “Shkodra”, 203,

Radio “Tirana”, 290, 347,

Radio “Vatikani”, Rromë, it, 155, 179,

Radoja, Shuk, 342,

Radostina e Lushnjes, fshat, kamp shfarosje, 340,

Radovani, Alfons, 261, 263,

Radovani – de Angeliis, Fritz, 1, Autori,

Radovani, Kolë Tomë, 7, 8, 351,

Radovani, Prof. Nush, 63, 66, 137, 216,

Radovani, Viktore, (Vida), 184, 351,

Rajhu i Madh i Gjermanisë, 377,

Rasha, Ludovik, 69,

Razëm, fshat klimaterik verior, 79,

Reagan, Ronald, Presidenti USA, 384,

Reçi, fshat, 75,

Regjenca Shqiptare (1944), (Qeveri Kuislinge), 166, 167, 199, 218, 219,

Regjent’i Delegacionit Apostolik në Shqipni, (Përfaqësues i Vatikanit), 223, 224,

Remaji, Fusha e Rëmajt, Vorrezat Katolike, shif, Fusha e Rëmajt, 8,

Repishti, Prof. Sami, 12, 332, 357,

Republika Popullore Socialiste e Shqipërisë, (RPSH), shif organet e diktaturës,

Ressuli, Prof. Namik, 357,

Revista “Albania”, 60, 75,

Revista “Albanian Catholic Bulletin”, San Francisco, Kalifornia, 163,

Revista “Cirka”, Shkodër, 179,

Revista “Kumbona e së Dielles”, Shkodër, 150, 342,

Revista “Lajmëtari i Zemrës së Krishtit”, 169,

Revista “L.E.K.A.”, Shkodër, 189,

Revista “Hylli i Dritës”, Françeskanët, Shkodër,163,

Revista “Zani i Shna’ Ndout”, 169,

“Revolucioni Kultural” (Rev. Ideologjik), shif organet e diktaturës, (1967),

Rexha, Donat, 261,

Ricoli, it, 332,

Rilindja Kombëtare, 169,

Rinas, Aeroporti i Tiranës, kamp shfarosje, 81,

Risia, Vizhdan, 131,

Rizaj, Skënder, 92,

Rozafa , shif Kështjella, 14,

Rubik, qytet, 215, 224,

Rumania, 330,

Rus, lagje, Shkodër, 29, 262,

Rusi, Abdyl, 112, 113, 115, 120, 121, 259,

Rusi,  Asim, 259,

Rusi, Ingj. Fahri, 109, 249,

Rusi, Thabit, 259,

Rusia Sovjetike, (BS), shif org. e diktaturës,

Rushiti, Javer, 221,

Ruzvelt, Franklin, Presidenti USA, 199, 379,

 

Rr, rr.

 

Rragami, fshat, 270,

Rrepsi, kamp shfarosje, 81,

Rrethi i “Shën Pjetrit”, Tiranë, 298, 299,

Rrethi “Veprimi Katolik”, Shkodër, 83, 86, 340, 342,

Rrjolli, fshat, 150,

Rrojej, fis në Shkodër, 19,

Rroku, Bibë, 219,

Rroma, Kryeqytet, it., 45, 50, 89, 91, 94, 144, 149, 154, 214, 224, 225, 341,

Rrota, Prof. Simon, 15, 25, 360, 361, 364, 371,

Rruga “Badra”, Shkodër, 22, 301,

Rruga Daijej, Shkodër, 176,

Rruga e Kavajës, Tiranë, 7,

Rruga Kokaj, Rus Katolik, Shkodër, 114,

Rruga Kukës – Peshkopi, 325,

Rruga e “Luigj Gurakuqit”, Shkodër, 339,

Rruga Marvukej, Shkodër, 44,

Rruga e Murgeshave, Shkodër, 77,

Rruga “Sumej”, Shkodër, 263,

Rrustemi, Avi, 17,

 

S, s,

 

Sadedini, Frida, 281, 287,

Sadiku, Adem, 34,

Sadiku, Fet, 34, 35,

Sadiku, Marash, 34,

Sadiku, Mark, 35,

Salvoni, Konte, it. 130,

Samrishi, fshat i Bregut të Bunës, 181, 193, 161, 304, 306,

Santa Barbara – California, 355,

Sapa, (Capa), Dioçezi i Zadrimës, 169,

Saranda, qytet, kamp shfarosje, 81,

Saraçi, Ludovik, 30, 270,

Saraçi, Sandër, 19,

Sebriq, jug., 238,

Seiti, Abdullah, 108,

Seksioni i Mbrendshëm, Sigurimi i Shtetit, Ndjekja, Shkodër, shif org. e diktaturës,

Sekuj, Lec, 123,

Selca e Kelmendit, në Malësi të Madhe, 273,

Selenica, Ali Zalo, 193,

Selia e Shenjtë, Vatikani, Rromë, shif tek Vatikani,

Seminari Papnuer i Jezuitve, (Shkollë e Lartë për klerikë), Shkodër, 83,

Serbia, serbët, 17, 32, 35, 166, 293, 376, 378,

Serhati, Haki, 372,

Serreqi, lagje në Shkodër, 16, 18, 300, 368,

Serreqi, Alfred, 247,

Serreqi, Cin, (Serreqët – fis), 25, 109, 128, 219, 225, 228, 247, 360,

Serreqi (Lako), Dorotea, 360,

Serreqi, Gjon, 219,

Serreqi, Injac, 146, 258,

Serreqi, Prof.Tish, 26,

Siberia, 380,

Siena, it, 350,

Siliqi, Maria, 123,

Simoni, Cuk, 340,

Sinishta, Prof. Gjon, 357, 373, 374,

Skanderbeg, lagje në Shkodër, 11, 300,

Skanjeti, Andrea, 342,

Skrapari, krahinë jugore, 263,

Sllav, sllave, shtetet sllave, shovenistët sllav, 27, 94, 95, 107, 355,

Smajli, Alush, 91

Smajli, Dedë Lulash, 47,

151. N. Siglat e emnit të dëshmitarit. 151.

Sobonne-s, Francë, 61,

Sokoli, Drita, 281

Sokoli, Ibrahim, 281,

Sokoli, Isuf, 238,

Sokoli, Kolë, 49,

Sokoli, Nik, 29, 37, 86, 87, 124, 216,

Spaçi i Mirditës, kamp shfarosje, 81, 293,

Spanja, spanjol, shtet, 87, 116,

Spathari, fshat, 107, 270,

Spitali Civil, Shkodër, 19,

Spitali i Tiranës, 209,

Stajka, fshat, 123, 306,

Stambolla, Kryeqyteti i Turkisë, 129, 130,

Statuti i Kishës Katolike Shqiptare, 183, 184, 194, 195, 209, 276, 306, 353,

Stena, fshat malor, 84, 269

Stephen, Schwarts, USA, 163,

Stojanoviq, Dusho, jug. 238,

Stomi i Golemit, pranë Shkodrës, 10,

Strad, Prof. Dr. G. 39,

Struga, qytet, Maqedoni, 45,

Suezi, kanali, 380,

Sudi, Enver, 96,

Sukat e Dajçit Bregut të Bunës, fshat, 275,

Suma, Av.Eduard, 112,

Suma, Guljelm, 19, 109, 219, 225,

Suma, Hysen, 238,

Suma, Karlo, 115,

Syla, Zef, 11,

 

Sh, sh.

 

Shahini, Jakë, 92,

Shahu, Prof. Ahmet, 129, 241,

Shala, Prof. Dedë, 371,

Shala, Prof.Luigj, 257,

Shantoja, Bep, 314,

Shantoja, Kel, 44,

Shantoja, Klotilde, 361,

Shantoja, Luçia, 44,

Sheh Shamija, 11,

Shehu, Maksut, 96,

Shehu, Qemal, 111,

Sheldija, fshat, 4, 10, 43, 103, 104, 107, 269,

Sheldija, Gjovalin, 46,

Sheldija, Kolë Nuri, 43, 44, 46,

Sheldija, Martin, 93, 37, 46, 84, 107, 269, 270, 271, 272,

Sheldija, Pjerin, 372,

Sheldija, Tomë, 259,

Shelqeti, fshat, 214,

Sheno, Zagoll, 30

Shën’ Buonaventura (Shna’Bafti), 77,

Shëngjini, qytet, port detar, 107,

Shën’ Jozefi, 175,

Shën’ Kolli, 101, 182,

Shën’ Lleshdri, (Shën’Aleksandri), 157,

Shën’ Mërija Magdalenë, 251

Shën’ Naumi,45,

Shën’ Njoni (Shën’ Gjoni), 374,

Shën’ Toma, 335,

Shfaqja teatrale “Juda Makabé”, Teatri i Jezuitve (1946), Shkodër, 115,

Shiroka, fshat, 8, 22,

Shiroka, Dr. Zef, 356,

Shiroka, Filip, 24,

Shiroka, Lec, (Lazër?), 112, 119,

Shiroka, Çile, (Shirokejt – fis), 59,

Shkufi, Fane, 123,

Shkodra, qytet, shkodranë, 4, 8, 9, 10, 12, 14, 16, 17, 22, 23, 26, 47, 50, 83, 84, 88, 90,

Shkolla e Çelës, (e motrave Servite), Shkodër, 19, 339,

Shkolla “Donika Kastrioti”, Shkodër, 133,

Shkolla Françeskane, Gjuhadol, Shkodër, 133,

Shkolla e Jezuitve, Shkodër, 24, 133, 176, 269, 333,

Shkolla e mesme “Jordan Misja”, Shkodër, 104, 262, 283, 321,

Shkolla e mesme, Politeknikumi “7 Nandori”, Tiranë, 326,

Shkolla e mesme, Teknikumi Pyjor, Shkodër, 321,

Shkolla e Motrave Stigmatine, Shkodër, 133,

Shkolla Normale e Elbasanit, 93, 96, 114, 115, 123, 263, 315, 323,

Shkolla Normale e Prishtinës, “Sami Frashëri”, Kosovë, 93,

Shkolla Pedagogjike “Shajnaz Juka”, Shkodër, 320, 360, 364, 371,

Shkolla “Skanderbeg”, Shkodër, 342,

Shkolla 7-vjeçare, “24 Maji”, Shkodër, 262,

Shkolla 7-vjeçare, “7 Nandori”, Shkodër, 321,

Shkolla 7-vjeçare, “Vasil Shanto”, Shkodër, 362,

Shkolla Teknike e Fullcit, Kavajë, 133,

Shkreli, krahinë veriore, 150,

Shkreli, Lec, 19,

Shkreli, Lina Simon, 97,

Shkreli, Prof. Taho, 371

Shkreli, Tomë, 176,

Shkupi, Kryeqyteti i Maqedonisë, 238,

Shkurta, Gani Jashar, 52,

Shllaku, krahinë malore veriore, 48, 84, 139, 269, 307, 313,

Shllaku, Çezar, 265,

Shllaku, Dila, 91,

Shllaku, Gjon Prenkë, 67, 70, 71, 72, 73, 218,

Shllaku, Maria, 30, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 104, 251, 259, 281,

Shllaku, Mark Gjon, 29, 63, 64, 65, 71,

Shllaku, Mark Simon, 91,

Shllaku, Zef Gjon, 261,

Shna’ Ndou, 26, 208, 221, 242,

Shna’ Premte, fshat, 223,

Shoqnia “Antonjane”, Shkodër, 71, 225,

Shoqnia “Bashkimi”, Shkodër, 149,

Shoqnia “Bijat e Marisë”, Shkodër, 337,

“Shoqnia Jezu” S.J. Shkodër, Jezuitët, 297, 298, 301,

Shoshi, krahinë malore e Veriut, 36, 114, 198,

Shoshi, Luigj Sokol, 68,

Shpali, fshat, 251,

Shpella e Mëri Kokës, Stenë, Shllak, Shkodër, 84,

Shpuza, Bardhyl, 332,

Shpuza, Shyqyri Bajram, 113,

Shqipnia, Shqipnia Etnike, Shqipëria, Republika e Shqipnisë, shqiptar, 6, 8, 12, 14, 48,

Shtëpija e Kulturës, Shkodër, 19, 74, 115, 366,

Shtoj i Durrësit, fshat, 112,

Shtraus-i, kompozitor, 329, 341,

Shufflay, Dr. Milan, Kroat, 375,

Shumadija, jug. 238,

 

T, t.

 

Tabaku, Ramazan, 135, 179, 141,

Taha, Haki, 96,

Taipi, Ali, 238,

Taraboshi, mal, 10, 304,

Taravica, kënetë, kamp shfarosje, 329,

Tarcizio, Angelo, it, 146,

Tarri, Martin, 201, 242,

Teatri i Jezuitve, Shkodër, 19,

Teatri “Migjeni”, Shkodër, 92, 278, 341,

Teatri Popullor, Tiranë, 369,

Temali, Mark, 287,

Tepe, kodrat dhe lagja pranë Shkodrës, 10.

Tepelia, Man, 240,

Tepelena, qytet, 81, 104, 144,

Tërbufi, kënetë, kamp shfarosje, 81,

“Të Shelbuemit”, 189,

Tibeti, shkretinë e Azisë, 285,

Tilman, shkrimtar, 238,

Tirana, tiranas, Kryeqyteti i Shqipnisë, 7, 8, 30, 50, 110, 112, 118, 135, 160, 165, 194,

Tirana, Prof. Gema, 371,

Tirana, Xheudet, 137,

Tiroli, Austri, 169,

Titulli “Mësues i Popullit”, 370,

Titulli “Skanderbeg”, (dekoratë, urdhën), 223,

Tivari, qytet, 32, 89, 295, 381,

Tivari, Kolë, 16,

Togat e Ndjekjes, shif org. e diktaturës, 19,

Toma, Kol Mark, 38, 269,

Toma, Lulash, 274,

Toma, Prof. Dr. Ndue Zef, 372,

Topalli, Nush, 25,

Topalli, Pjetër, 194, 298,

Toptani, Aqif, 119,

Topulli, Çerçiz, 17,

Toskënia, krahina jugore e Shqipnisë, 354,

Torino, qytet, it, 114,

Traboini, 162,

Tracki, Jozef e Maria, polakë, 83,

Tracki, Gjergj, polak, 83,

Tracki, Hans, polak, 83,

Tracki, Kordola, polake, 83,

Traktati i “Shën Stefanit”, 376,

Trevëllezër, fshat i Vlonës, 123,

Trieste, qytet, it, 358,

Troshani, fshat, 161, 169, 204, 222, 350,

Troshani, Pjetër, 342,

Troshani, Sandër, 372,

Tuci, Maria, 91, 281,

Tukja, Kol Mati, 16,

Tukja, Nush, 180,

Turqia, turqit, 27, 231, 254, 293, 381,

Tuzi i Malit të Zi, 164,

 

Th, th.

 

Thani, Palë, 29, 216, 281.

Thëngjilli, Prof. Petrika, 251,

Thethi, qendër klimatike veriore, 39,

 

U, u.

 

Uajzberg, H. 238,

Udha e Kalvarit, 169,

Ugashi, Prof. Gaspër, 59, 63, 75, 179, 183, 184, 208, 265, 314, 315, 316, 317, 318, 319,

Uji i Ftohte, Vlonë, 352,

Ulqinaku, familje, Shkodër, 19, 240,

Ulqinaku, Asim, 111,

Ulqini, qytet, 32, 89, 381,

Ulqini, Cafo Beg, 35, 165,

“Ungjilli i Shenjtë”, 290, 300, 307, 309, 335,

Universiteti “Lomonosov”, Moskë, B.S., 361,

Universiteti “Luigj Gurakuqi”, Shkodër, 370,

Universiteti “Sant’Antonio”, Rromë, it. 206,

Universiteti i Tiranës, 150,

Universiteti Teologjik, Linc, Austri, 177,

UNRRA, 38,

Ura, Abdyl, 111,

Ura e Bunës, Shkodër, 304,

Ura e Kirit, Shkodër, 107, 270,

Ura e Re, Dukagjin, 37,

Ura e Shtrenjtë, 33,

Ura Vaj-gurore, kamp shfarosje, 81,

Ura e Zogut, Mat, 8,

Urdhni i Fretënve të Vogjël, O.F.M. (Ordo Fratrum Minorum), 161, 198,

Urdhni Jezuit, S.J. (“Shoqnia Jezu”), 348,

Uruçi, Njazi, 263, 264,

USA, Shtetet e Bashkueme të Amerikës, amerikan, 28, 116, 155,

Ushtria Kombëtare Shqiptare, shif org. e diktaturës, 212,

Uzhicë, fshat, Kosovë, 96,

 

V, v.

 

Valia i Shkodrës, Drejtuesi i administratës Turke, 162,

Valteri, Beqir, 45,

Vata (Cukali), Gjergj, 29, 37, 84, 85, 86, 87,107, 269, 270, 366,

Vata, Gjokë, (Qorri), 337,

Vata, Gjelosh, 124, 125, 126,

Vata, Gjelosh, 108,

Vata, Gjelosh e Mrika, 67,

Vata, Loro, 115, 248, 269, 281, 366, 367.

Vata, Ndoc Gjelosh, 67

Vatikani, Selia e Shenjtë, Rromë, 154, 155, 156, 157, 167, 171, 194,195, 215, 218, 219,

Vasa Shkodrani, Pashko, 329,

Vasi, Ram, 108,

Vasia, Lec, 261,

Veleçiku, maja e malit, 370,

Velipoja, fshat, 10, 32, 84, 90, 184, 275,

Vendet Baltike, Tokat e Ulta, 330,

Verdi, Gjyzepe, kompozitor it, 21,

Veriu, verior, krahinat veriore të Shqipnisë, 239,

Verlaci, Sheuqet, 165, 202,

Vermahti, gjerm., 377,

Vermoshi, fshati ma verior i Shqipnisë, 216,

Versaill-es, franc., 376,

Veziri i madh, Pushtetar i Lartë Turk, 251,

Vila, Bep Kel, 263,

Vistull, gjerm., 220, 221,

“Vizaret e Kombit”, 206, 209,

Vjena, Kryeqyteti i Austrisë, 180, 129, 363,

Vlashi, Gjovalin, 137, 172,

Vlashuk, fshat, kamp shfarosje, 81,

Vloçishti, kamp shfarosje, 131,

Vlona, vlonjat, qytet, porti jugor i Shqipnisë, (kryporja, kamp shfarosje), 81, 94, 123,

Voci, Gjokë Nikoll, 47,

Vodaj, Mustafa Jakup, 108, 124, 125, 126, 127, 128,

Vojvodë, Paria e vendit, 33,

Vokshi, Muhamet, 91, 92, 95,

Volorek i Pogradecit, 329,

Vora, Piksa, qytet, 356,

Vorrezat Myslimane të Kamanës, Shkodër, 289,

Vorrezat e Rëmajt, Shif Fusha e Rëmajt, Shkodër, 11,

Vraka, fshat, 48, 162,

Vrithi, fshat malor, 39, 40,

Vuça, fshat malor, 40,

Vukatana, fshat, 219, 240,

Vukotiq, Ivan, 278,

Vuksanaj, fshat i Dukagjinit, 37,

Vuksanët, fis, 19,

 

W, w.

Washingtoni, Kryeqyteti USA, 144.

Xh, xh.

 

Xhabijej, lagje në Shkodër, 300,

Xhai, Dr.Av. Vasil, 300,

Xhamija e Durrësit, 286,

Xhamija e Fushës së Çelës, Shkodër, 27,

Xhamija e Kuqe, Perash, 19,

Xhamija e Parrucës, 289,

Xhan, fshat i Dukagjinit, 35,

Xhuvani, Prof. Aleksandër, 60,

Xhuxha, Kolë, 10,

 

Y,y.

 

Y, Pseudonim i Don Lazër Shantojës, 106,

 

Z, z.

 

Zadrima, Capa ose Sapa, zonë veriore, 169, 305,

Zadrima, Veronika, 367,

Zalli i Kirit, 10, 22, 37, 46, 49, 105, 150, 205, 249, 250, 281, 335, 336,

Zamputti, Injac, 342,

Zdralej, lagje në Shkodër, 16, 260, 300,

Zllakuqan, fshat, 94,

Znamenski, Av. Vlladimir, rus, 92,

Zefi i Fanës, 91,

Zefi, fshatar në Vrith, 39, 40, 41,

Zefi, Dedë Mirash, 38,

Zefi i Grudës, Kol, 165,

Zefi, Vlash, 274,

Zemuni, fshat, 238,

Zezaj, Gjovalin Kol, 68, 71,

Ziri, Vasil, 137,

Zogaj, Lekë e Maria, 172,

Zogu i I-rë, Ahmet, Mbreti i Shqipnisë, 17, 45, 56, 73, 84, 96, 103, 125, 165, 198, 199,

ZOJA e Papërlyme, 78, 190, 191,

ZOJA E SHKODRËS, 78, 337, 339,

Zojzi, zojzakët, fis në Shkodër, 22, 23,

Zojzi, Gaspër, 372,

Zojzi, Kel, 23,

Zojzi, Ingj. Ludovik, 22, 23, 24, 103, 357,

Zojzi, Maria e Pjetër Dedës, 30, 90, 103, 104, 105, 109, 281,

Zojzi, Prof. Rrok, 23, 103, 216, 305,

Zojzi, Shtjefën e Pina, 103, 104, 105.

ZOTI, 9, 10, 14, 58, 82, 93, 98, 99, 158, 172, 191, 204, 247, 254, 281, 302, 308, 309,

Zorba (Pali), Terezina Kol, 110, 122, 246, 259, 281,

Zorba, Zef (Bep), 22, 357,

Zusi, fshat, 304,

Zvicrra, shtet, 45, 331,

Zyberi, Emin, 108,

Zyleviq, Av. Bozhidar, 92,

Zymë e Hasit, Kosovë, 94,

 

Zh, zh.

 

Zheji, fshat, 353,

Zheji, Prof. Petro, 359,

Zhivkoviq, Trajan, 238,

Zhupa, fshat pranë Dushmanit, 161,

 

Shenim Autori: Kerkoj ndjesë për emnat e pashenuem me shkronja të forta ose të lanun

padashje, jashta listës emnore të sipërshenueme.

 

• LISTA EMNORE E ORGANEVE TË SHTETIT TË DIKTATURES KOMUNISTE NË SHQIPNI DHE DISA NËPUNËSVE NË KËTA ORGANE QË NGA VITI 1943:

 

A, a.

 

Agolli, Dritëro, 365,

Agolli, Neki, 303,

Alia, Ramiz, 66, 286, 294, 295, 329, 330, 332, 336, 378, 381,

Alibali, Jusuf, 45, 59,

Alizoti, Përtef, 119, 125, 146, 207,

Ameti, Selajdin, 92,

Andoni, Dhimitër, 285,

Anëtarët e Byrosë Politike të Komitetit Qendror të Partisë Komuniste Shqiptare.

Anëtarët e Komitetit Qendror të Partisë Komuniste (të Punës) dhe Kandidatët e sajë.

(Këtu përfshihen dezhurët bashkë me pastruesit e zyreve të këtyne institucioneve).

Anëtarët e të gjitha Qeverive të Shtetit Shqiptar mbas vitit 1944.

Anëtarët e Agjensisë Telegrafike Shqiptare dhe korespondentët e gazetave kryesore.

Anëtarët e Byrove të Partisë, në Komitetët e Rretheve, Institucione, Ndërmarrje,

Kooperativa Bujqësore, etj.

Anëtaret e Byrove të Organizatave të Rinisë dhe Sekretariateve të BRPSH.

Anëtarët e Gjykatës së Lartë të RPSH.

Anëtarët e Gjykatës së Lartë Ushtarake – Tiranë.

Anëtarët e Trupit Gjykues të Gjykatës, së Lartë, të Qarkut, të Rrethit etj.,

Anëtarët e Partisë Komuniste Shqiptare (Partia e Punës dhe Partia Socialiste Shqiptare), Anëtarët e Presidiumit të Kuvendit Popullor të Republikës Popullore të Shqipërisë.

Anëtarët e Kryesisë së Organizatave të Frontit Demokratik (ku, mbulohej Partia

Komuniste Shqiptare), në Kryeqytet dhe qytete të Shqipnisë.

Anëtarët e Kryesisë së Komiteteve Ekzekutive dhe Këshillave Popullore të qarqeve,

rretheve, qyteteve, lokaliteteve, fshatrave, koperativave bujqësore etj.

Anëtarët e Komisarjateve të Ushtrisë dhe të Zyrave të Kuadrit.

Anëtarët e Kryesisë së Akademisë së Shkencave të Republikës së Shqipërisë.

Anëtarët e Kryesisë së Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë.

Anëtarët e Kryesisë së Kolektivave të Avoketënve të Shqipërisë.

Anëtarët e Partisë që kanë krye Shkollat e Larta: “V.I.Lenin”, Juridik, Financë etj.

 

B, b.

 

Baba, Nush, 241, 242,

Baci, Gita, 306,

Bajraktari, Shkëlzen, 285,

Bakalli, Alush, 241, 249, 311,

Baku, Nedime, 48,

Ballata, Pjetër, 18, 133,

Balluku, Beqir, 293,

Banushi, Gjon, 51, 138, 140, 172, 300.

 

Bashkimi i Republikave Socialiste Sovjetike, (BRSS ose BS), 137, 204, 274,

Batalaku, Jolanda, 288,

Beçolli, 50,

Bejleri, Agim, 264,

Bejtja, Xhemal, 213,

Bekteshi, Sadik, 258,

Belkov, Kristaq, 288,

Beltoja, Loro, 285,

Bello, 50,

Beqari, E, 50,

Beqiri, Bastri, 202, 205,

Beqja, Rakip, 212,

Berdica, Zef, 267,

Biba, Bardhok, 241,

Bitaku (?), Injac, 288,

Bllaci, Misto, 51, 108, 113, 125, 128, 146, 202, 205, 207, 213, 229, 230, 241,

Borduni, Mihajl, 51,

Boriçi, Pjerin, 288,

Brahimi, Shaban, 288

Bregu, Bilo, 241, 243,

Bushati (Qorri), Ali, 18, 103, 106, 133, 241,

Bulbyli, Mehdi, 278,

 

C, c.

 

Cakaj, Edmond, 212,

Cakrani, Namik, 131,

Cani, Zenel,  103,

Celi, Qeverin, 23,

Ceta (Çeta), Niko, 127, 131, 143, 173, 234,

Curani, Fric, 288,

 

Ç, ç.

 

Çami, Foto, 330,

Çanga, Vehbi, 260,

Çarçani, Adil, 23,

Çarçani, Siri, 31,

Çaushesku, Nikolla, Rumun, 330,

Çaushi, Ismail, 60,

Çaushi, Nuri, 287,

Çeliku, Hajredin, 200,

Çerraxhia, Kolec, 288,

Çifligari, Dhimitër, 122,

Çirako, Gjule, 138, 172.

 

Çitaku, Ramadan, 106,

Çollaku, Lin, 241, 242,

Çela, Aranit, 20, 37, 47, 48, 54, 67, 71, 73, 74, 75, 87, 132, 146, 207, 241, 266, 286,

Çoba, Idriz, 37,

Çoku, Shyqyri, 55, 241, 249, 278, 285, 308, 311,

Çomo, Jani, 260, 371,

 

D, d.

 

Daragjati, Pjetër, 48,

Dautaj, Shaban Q. 113, 125, 202, 213, 227, 229, 245,

Deda, Gjush, 18,

Deda, Ndoc, 267,  285,

Deda, Vat, 285,

Dedja, Rasim, 18, 103,

Dede, Spiro, 277,

Dedej, Sybi, 303,

Deljana, Thoma, 323

Dema, Natale, 288,

Demiraj, Shaban, 208,

Demiri, Marko, 267,

Demiri, Sulë, 319,

Dibra, Faik, 48,

Dibra, Nazmi, 316, 317,

Dibra, Shefqet, 48,

Dibra, Ylvi, 18,

Dibra, Zija, 114, 226, 241,

Dilo, Koço, 48,

Dini, Jonuz, 18, 133,241,

Dini, Xhemal, 284, 371,

Dino, Ago, 230,

Dizdari, Burhan, 288,

Doçi, Mëhill, 323,

Doda, Prenda, 288,

Dodona, Sotir, 44, 46,

Drini, Skënder, 212

Dume, Petrit, 241,

Dushi, Bardhyl, 260,

Dymylja, Xhemal, 336,

 

Dh, dh.

 

Dhora, Dhimitër, 330,

Dhroso, Jorgo, 306.

 

F, f.

 

Fistani, Zef, 288,

Fishta, Adem, 371,

Fishta, Iljaz, 260,

Fishta, Vehbi, 18, 113, 133,

Floqi, Gaqo, 44,

Franja, Luigj, 111, 371,

Filbi, Kol. Kim, anglez, 30,

 

G, g.

 

Gavoçi, Qamil, 18, 133, 241, 258, 284,

Gazetat: “Zëri i Popullit”, Bashkimi”, “Koha e Re”, “Zëri i Rinisë”, “Pionieri”, etj. 72,

Gera, Luçije, 288,

Gerdani, Ejëll, 36, 37,

Goga, Lefter, 285,

Gora, Hysen, 212,

Gorbaçov, Mihajl, sovj, 329, 331, 332,

Grabocka, Myftar, 131,

Gramshi, Xhemal, 306,

 

Gj, gj.

 

Gjerga, Sllobodan, 371,

Gjylbegu, Ilir, 260,

Gjyli, Arif, 46, 48, 103, 114, 241,

 

H, h.

 

Hafizi, Dr.Ramiz, 288,

Hafizi, Shuajp, 316,

Haka, Rexhep, 258,

Hakani, Petrit, 138, 146, 172, 299,

Hakiu, Abdyl, 123,

Hako, Hulusi, 242,

Halil, partizan, 48,

Halluni, Ferit, 303,

Harito, Qiriako, 356,

Hasi, Pjetër, 293,

Haviari, Nesti, 258,

Haxhi, Iljaz, 285,

Haxhiu, Rexhep, 267,

Hazbiu, Kadri, 132, 258,

Haznedari, Nëvzat, 87, 121, 124, 128, 131, 132, 143, 234, 268, 278.

 

Hebovija, Hilmi, 284,

Hoxha, Enver, 33, 34, 52, 67, 90, 99, 131, 140, 148, 155, 157, 159, 241, 258, 270, …

Hoxha, Fadil, 258, 315,

Hoxha, Nexhmije, 330, 331,

Hrushov, Nikita S. 275,  276, 293, 384,

Hysejni, Nexhat, 87, 121,127, 131, 143, 173, 234,

Hysi, Skënder, 43,

 

I, i.

 

Ilia, Kolec, 18, 133,

Iljazi, Mustafa, 44, 45, 46, 48, 67, 87,121, 127, 173, 234,

Isufi, Beqir, 131,

Isufi, Halit, 284, 371

 

J, j.

 

Jaho, Taqo, 131,

Jakobini, Andrea, 59,

Jakova, Kolë, 239,

Jakova, Tuk, 51, 52, 70, 72, 106,

Jaku, Gjon, 285,

Jaku, ingj.Gjovalin, 303,

Janjiqin, Dragutin, 92,

Jashari, Qemal, 260,

Jegeni, Llambi, 302,

Josifi, Koço, 285,

Jubani, Bep, 260, 371,

Jubani, Satber, 260,

 

K, k.

 

Kabashi, Çesk, 85, 229,

Kafeja, Vasil, 288,

Kanani, Petro, 322,

Kapisuzi, Fadil, 20, 21, 85, 103, 132, 133, 134, 146, 241, 243, 247, 351, 367,

Kapisyzi, Qazim, 102, 133, 241,

Kapo, Hysni, 51,

Karabeci, polic, 122,

Karamelo, Thoma, 241,

Kastrati, Jup, 62, 208, 212, 287, 288,

Kavaja, Vasil, 48,

Kçira, Pjerin, 18, 103, 122, 145, 146, 167, 241, 242, 243, 246, 248, 365,

Keçi, Hamid, 46.

 

Kijariq, Branisllav, 92,

Klosi, Bilbil, 60, 271,

Koçov, Sllobodan, 123

Koka, Viron, 212,

Koleci, Vaskë, 18, 20, 31, 45, 103, 106, 113, 241,

Kolli, Rexhep, 18, 258,

Kongreset e Partisë Komuniste të Shqipnisë (të BS, Kinës) dhe PPSH, Organizatave etj.

Kongresi i Drejtshkrimit Tiranë (1972), 281,

Konomi, Manol, 356,

Kopali, Nesti, 20, 103, 113, 202, 207, 241, 246,

Korita, Neki, 51,

Koroveshi, Anastas, 87, 113, 125, 202, 205, 207, 213, 229,

Kraja, Fahri, 265, 266, 267, 268,

Kraja, Haki, 317,

Kraja, Musa, 284, 371,

Kraja, Paulin, 288,

Kristo, Pandi, 30,

Kuçi, Shaban, 45,

Kuçi, Zef, 71,

Kulla, Dedë, 288, 302,

Kumbaro, Sadush, 260,

Kumrija, Angjelin, 284, 289, 362,

Kursani, Nazmi, 91,

 

L, l.

 

Lakrori, Lefter, 31,

Lame, Hysni, 44, 45,

Laro, Thoma, 131,

Lazri, Sofokli, 277, 331,

Leci, Gaspër, 123, 216, 281,

Leka, Gjon, 108, 124, 125, 126,

Lekiq, Dulaq, 102, 103, 122, 241, 248,

Lenin, Vladimir I., 21, 91, 330,

Libohova, Qamile, 51,

Lici, Asllan, 41, 55, 149, 150, 151, 241, 258,

Lipivani, Argjir, 60,

Lisi, pseudonim, 50,

Lohja, Cuf, 18, 44, 133,  

 

Ll, ll.

 

Llazani, Haki, 48,

Llazani, Nuri, 350, 351,

Lleshi, Haxhi, 132, 258.

 

M, m.

 

Major Ruli, 50,

Malëshova, Sejfullah, 64, 74, 157, 369,

Mandija, Feço, 260,

Mandija, Ferit, 260,

Mao Ce Dun, kin., 280, 284, 285, 380,

Mark, Prela, 48,

Markoja, Marko, 265, 267,

Marku, Gjen. Gjin, 106, 241,

Marku, Rexhina, 288,

Marleci, L., 334,

Mazi, Gac, 225,

Mazrreku, Gjovalin, 85, 241, 242,

Mborja, Emil, 260, 371,

Mema, Bexhet, 52,

Mersini, Jonuz, 45, 107,

Mesi, Elez, 20, 112, 241, 248,

Mëlyshi, Pal, 149, 150, 151, 241, 365,

Mihali, Arqile, 138,

Miloti, Elizabeta, 288,

Miloti, Isa, 260,

Miloti, Tonin, 67, 241,

Miloti, Xheudet, 18, 54, 124, 212, 263, 277, 278, 285, 302,

Mina, Rapi, 273,

Minarolli, Faik, 288, 303,

Miniri, polic, 122,

Misja, Vladimir, 260,

Muja, Rifat, 48,

Mula, Ismet, 92,

Mushani, Xhyhere, 79,

Mushi, Kristo, 131,

Myftaraj, Skënder, 302, 303,

Myftiu, Manush, 329,

 

N, n.

 

Nallbani, Ndrekë, 18, 103, 106, 133, 241,

Nano, Fatos, 331,

Ndoja, Hysni, 8, 55, 207, 241,

Ndoja, Prof. Mark, 258, 281,

Ndoka, Pëllumb, 38,

Ndreu, Dali, 106,

Ndreu, Esat, 44, 45, 241,

Nika, Prel, 37, 40, 270.

 

Nimani, Mazllom, 91,

Nishani, Omer, 90,

Nosi, Frederik, 44, 59, 70, 87,

Nuti, Faik, 149,

 

O, o.

 

Onekër, gjerm., 330,

Organet e mjetët e propagandës, gazetat, revistat, radio, Tv, etj. që nga viti 1944.

Organizatat e Frontit Demokratik, Organizatat Profesionale, Organizata e Rinisë,

Organizata e Grues, Organizata e Pionierit, etj. Kryesitë e të cilave ishin leva të

PKSH, PPSH, Sigurimit të Shtetit etj. (shif: “Revolucioni Kultural”), 79,

 

P, p.

 

Paçrami, Ali, 149,

Paçrami, Fadil, 55, 364,

Panariti, Shuajp, 285,

Panda, Prof. Evrinomi, 320,

Panduku, Illo, 23,

Pano, Spiro, 123, 241,

Papa, Ilo, 285,

Papadhimitri, Orest, 48,

Parllaku, Rahman, 106, 241,

Partia Komuniste e Bashkimit Sovjetik,

Partia Komuniste Jugosllave, Partia Komuniste e Kinës,

Partia Komuniste Shqiptare (PPSH, dhe Partia Socialiste e Shqipnisë),

Parruca, Bilal, 322, 329,

Peçi, Sheuqet, 47, 51, 106, 201, 238, 323,

Peja, Xhuro, 351,

Pela, Haxhi, 260,

Pema, Filip, 18, 133,

Pici, Nina, 288,

Picoku, Pashko, 212,

Pira, Nazif,  240,

Pistoli, Çiril, 239, 258, 281,

Podgorica, Prof. Fadil, 371,

Polona, Lako, 44,

Popoviq, Miladin, 24, 96,

Popoviq, Misho, 91,

Preka, Zef Kol, 85,

Prennushi, Gjon, 71,

Prifti, Foto, 212,

Profi, Nikolla, 23,

Prokopi, Qako, 207.

 

Q, q.

 

Qemali, Namik, 67, 113, 125, 146, 202, 207, 213, 227, 229,

Qilimi, Mustafa, 23, 274,

Qiriaqi, Sotir, 134, 136, 173,

 

R, r.

 

Rama, Sadik, 225, 287, 293, 371,

Rama, Selim, 48,

Ramadani, Irfan, 51,

Ramohiti, Halil, 138, 172,

“Revolucioni Ideologjik” ose “Revolucioni Kultural” (1967), 72,….350

Rino, Ndreko, 36,

Rino, Thoma, 121, 127, 143, 173, 234,

Rugia, Muharrem, 174,

 

Rr, rr.

 

Rrjolli, Dul, 21, 112, 113, 132, 215, 217, 224, 238, 367,

 

S, s.

 

Sadiku, Dilaver, 242,

Saliu, Muço, 31,

Samsuri, Dhori, 258,

Seiti, Gjen. Hilmi, 18, 195, 257, 258, 263, 266, 268, 273, 278,

Sekuj, Lazër, 288,

Selimi, Rexhep, 92,

Selimi, Xhemal, 36, 37, 41, 55, 113, 149, 150, 151, 241, 258,

Sokoli, Prenkë, 371, 284,

Spahiu, Bedri, 356,

Spiru, Nako, 206, 299, 356, 369,

Stalin, Josif V., 28, 89, 104, 199, 241, 276,

Stepani, Ali, 356,

Suji, Ahmet, 102, 281,

Sykja, Rustem, 85, 293,

 

Sh, sh.

 

Shala, Luigj, 288,

Shandro, Kostaq, 303, 306,

Shehu, Feqorr, 18, 258,

Shehu, Fiqrete, 23,

Shehu, Gjylhani, 60.

 

Shehu, Hajri, 303,

Shehu, Mehmet, 31, 33, 36, 51, 106, 107, 132, 157, 182, 239, 258, 271, 288, 293, 296,

Shehu, Zurdi (Zyhdi?), 87, 125,

Shima, Sabri, 37,

Shiroka, Tonin Kol, 288,

Shkodrani, Dhimitër, 55, 285, 307,

Shkurti, Zoji, 207, 241, 243,

Shllaku,Ndoc, 362,

Shllaku, Martin, 38,

Shoshi, Pashko, 267,

Shoshi, Zef, 285,

Shukriu, Ali, 92, 95,

Shuteriqi, Dhimitër, 208,

Shutermea, Gjyzepina, 288,

Shytani, Kolë, 71,

 

T, t.

 

Taçi, Çapajev, 336,

Tare, Myftar, 44,

Tefiku, Jake, 285,

Temja, Basri, 308,

Tepeleni, hetues, 50,

Tirana, Mynir, 59,

Tito, Josif B., titistët, 17, 28, 87, 89, 90, 157, 241, 261, 290, 293,

Toger, Baba, 55, 103, 106, 241,

Troshani, Kasem, 18, 241, 263, 264,

Tuli, Jonuz, 260,

Tukja, Tish, 202, 205,

Tyli, Muhamet, 303,

 

Th, th.

 

Thanasi, Enver, 371, 378, 380, 381,

Thani, Gjon, 288,

Themeli, Zoi, 18, 20, 31, 85, 88, 103, 106, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 132, 182, 241,

242, 243, 258,

 

U, u.

 

Ujaniku, Nestan, 43, 241,

Uli, Angjelina, 288,

Uli, Mark, 38, 48,

Ulqinaku, Hamdi, 263, 278.

 

V, v.

 

Vasili, Ndoc, (Antoni Kapaj), 217,

Vata, Pjerin, 264,  288,

Villa, Skënder, 258, 262, 263, 318, 320, 321, 363, 271,

Veleshnja, Teki, 51,

Vujoshi, Jovan, 284, 293,

Vuçaj, Marsel, 92, 94, 95, 96, 97,

 

Xh, xh.

 

Xhemali, Mentor, 241,

Xhika, El-ham, 264, 265,

 

 

X, x.

 

Xoxe, Koçi, 90, 106, 157, 257, 261,

 

Xh, xh.

 

Xhunga, Ali, 113, 124, 125, 241, 243, 244, 264, 278, 285,

 

Y, y.

 

Ymeri, Fadil, 285, 289,

 

Z, z.

 

Zaja, Hyse, 18, 121, 133

Zaja, Mustafa, 60,

Zjarri, Njazi, 267

Zejneli, Veladin, 44, 87, 123, 131, 143,

Zeneli, Faik, 260,

Zeneli, Lilo, 18, 20, 54, 103, 113, 241, 243, 258,

Zykaj, Asllan, 356,

 

Zh, zh.

 

Zhagari, Marian, 259,

________________________________________________

 

• Burimet për studimin e materialeve:

 

Arkivi i Shtetit, Tiranë.

Arkivi i Ministrisë së Punëve të Mbrendshme, Tiranë.

Arkivi i Degës së Punëve të Mbrendshme, Shkodër.

Arkivi i Komitetit Ekzekutiv K.P. Shkodër.

Arkivi i Muzeut Historik, Shkodër.

Arkivi i Prefekturës, Shkodër,

Biblioteka “Marin Barleci”, Shkodër.

Biblioteka e Kombëtare, Tiranë.

Gazeta “Ora e Maleve” 1924, Shkodër.

Gazetat “Koha e Re”, “Bashkimi” dhe “Zëri i Popullit”, Biblioteka Shkodër.

Fletore Zyrtare 1945 – 1952 (Biblioteka Kombëtare – Tiranë).

ALBANIAN CATHOLIC BULLETIN, Vol. XIV dhe XV, 1993, 1994. USA.

Libri “Martirizimi i Kishës Katolike Shqiptare (!944 – 1990)”, Shkodër, 1993.

__________________________________________________

 

 

 

 

 

Falnderoj të gjithë ata që më kanë ndihmue me materjale arkivore, kujtime gojore dhe mjete të tjera për botimin e këtij  libri.

Tue u nisë nga thanja e Papës Gjon Pali II-të, me 16 Janar 1994 në Vatikan, Romë, se:

“Shumë njerëz janë ende në duert e torturuesve të pamëshirëshem në vendët ishtotalitare!…”, më asht dukë ma e arësyeshme mos me shënue disa nga emnat.

Autori.

Melbourne, 2012.

 

P Ë R M B A J T J A

 

PARATHANJE

 

PJESA E I

NUK DUE ME E BESUE

SHTËPIA NR. 173 NË RRUGËN E KAVAJËS

SHKAMBI I LATUEM

SHKODRANË1946

O SHQYPEO ZOGJT E MALEVE, KALLXONI

NGA NA ERDHËN KËTA PARTIZAN ?

KUSH KISHTE MA SHUMË VLERË, “BESLIDHJA E VERIUT” APO…

PO SHPELLAT A MI PRET KUSH?

KULLA PA RRUGË

KUSH MË NDALON MUE ME DERDHË GJAKUN

PJESA II

YJET E KOMBIT

PROF.FILIP ND.FISHTA

PARTIA DEMOKRISTJANE ISHTE VETËM NJË IDE

ORGANIZATA “BASHKIMI SHQIPTAR”

DERA QË PO HAPET

I HUMBUNI DON ALFONS TRACKI

PËR NJË SHQIPNI TË ARDHËSHME

NATË SHËN KOLLI

LËVIZIA E POSTRIBËS

AVOKAT P.PALI E PROF.KOL PRELA

MËSUESI PJETËR P. PALI

IMZOT PROF. JUL BONATTI

PROF. ARSHI PIPA E PROF.P. KAÇINARI

DON ANTON MUZAJ

NJË AKT TIPIK KOMUNIST

DON ALEKSANDËR SIRDANI E DON PJETËR ÇUNI

SI I MBYTËN DY PRIFTNIT?

PJESA III

IMZOT FRANO GJINI

DON DEDË MAÇAJ

KLERIKËT E FAMILJES PRENNUSHI

AT MATI PRENNUSHI O.F.M

IMZ. VINÇENC PRENNUSHI  O.F.M

DON KOLEC PRENNUSHI

LIBRI I FUNDIT

TË VËRSHUEMIT

AT ÇIPRIAN NIKA O.F.M

AT DONAT KURTI O.F.M

FILMI JUGOSLLAV “DOSJA 1302”

 

PJESA IV

STUDENTËT

AT JOSIF PAPAMIHAJLI

INJACBAQLI

MARTIN SHELDIJA

DON DEDË MALAJ

6 SHKURT 1967

AT PJETËR MESHKALLA S.J.

FSHATI BRIJ BUNËS

NJË DOSJE

PJESA E V

METAMORFOZA

DON SIMON JUBANI

DON MIKEL KOLIQI

AT G. GARDIN S.J.

PAK E SAKT

KRYQZONJE…KRYQZONJE.!

Lista emnore

Burimet për studimin e materialit

Përmbajtja e librit

Kopertina e fundit: Kujtim nga Daniel Gazulli (2010)

Fundi i librit

 

 Daniel Gàzulli:

 

Rrëmaji *

Kushtue…“Një monument nën dhe”… nga Fritz Radovani

 

Një  gumzhimë e mnerëshme

prej Rrëmajit del

e merr për ajrì Alpeve.

Mandej përplaset fort

e kthen

ku njerëzit kalamendë,

ligshtue prej lëngatës së gjatë,

i trandë ajo piskamë,

që po i thërret

me u zgjue

e me u mbledhë

aty prej nga vjen gjama:

Në Rrëmaji.

Aty

me ba bè në Kryqa

se nuk kanë ma me ia lëshue

zezanen Shkodër

gjaksorëve,

që e shkallmuen në trup

e në shpirt

me drapën e çekan.

 

Një gumzhimë e mnerëshme

prej Rrëmajit del

e merr zemrat e njerëzve:

 

Asht kushtrimi

I  Fatosave

flijue për Atdhe…

që paqë nuk gjejnë,

tradhëtue idealesh –

e gjamën mnershëm lëshojnë

nga ai Monument.

 

 * Shkodër, 2010, 3 Maji, Vorrezat Katolike.