“Lulja e Vlorës”, thotë ajo, është një dhuratë për brezat e ardhshëm të familjes, dhe një mënyrë për të nderuar familjen shqiptare që strehoi familjen e saj gjatë Luftës së Dytë Botërore.

Kështu më tha Anna, në shtrëngimin e parë të duarve që kishim në hapësirat e bibliotekës “Pjetër Bogdani” në Prishtinë, gjatë promovimit të librit të saj, ” Lulja e Vlorës”.

Me një shqipe të rrjedhshme, të pastër dhe me një shikim prej gruaje fisnike e filantrope, Anna e konsideron veten hebreje shqiptare.

“Mendova për nipërit e mbesat e mia, doja që ata të dinin se prej nga vij, historinë e jetës sime, sepse mua vetë nuk më kishin lënë kujtime, nuk më kishte thënë askush asgjë për gjyshërit, të cilët u vranë dhe u morën gjatë Holokaustit nga Janina e Greqisë. Pra doja që fëmijët dhe nipërit dhe mbesat e mia të dinin të gjithë historinë. Prandaj fillova të shkruaj historinë time për nipërit dhe mbesat e mia”, tha zonja Kohen para audiencës në Prishtinë.

“Unë, vajzë hebreje në Shqipëri, isha shumë krenare. Shoqet e mia më të ngushta, ishin njëra e krishterë dhe tjetra myslimane. Komunikonim shumë mirë me njëra-tjetrën edhe pse kishim besime të ndryshme. Por ne, hebrenjtë e Vlorës e praktikonim fenë tonë fshehtas Sigurimit. Neve shteti shqiptar kurrë nuk na dha nënshtetësinë”, vijoi ajo, gjatë prezantimit.

“Megjithatë, Vlora është qyteti im i lindjes. Vlora është e bukur dhe ka një histori me hebrenjtë që përmendet në libër dhe që shumë njerëz mund të mos e njohin. Unë kam lindur në Shqipëri dhe e konsideroj veten një hebre shqiptaro-greke. Nuk mund ta harroj se çfarë bëri familja Lazaj për familjen time dhe hebrenjtë tjerë në Shqipëri”, thotë Anna mes emocioneve.

Libri “Lulja e Vlorës” është autobiografi e një autoreje hebreje e lindur në Vlorë dhe historia e një familje hebreje në Shqipërinë komuniste. Libri ndërthurur historinë e shqiptarëve që është fshehur nga konjunkturat e regjimit totalitar. Mund të thuash lirisht se ka një vlerë historike, pasi aty rrëfehet jo vetëm për jetën e një familje dhe komunitetit hebrej në Vlorë, por hidhet dritë se si komuniteti i hebrejve ka nisur të vendoset në trojet shqiptare. Historia e familjes të saj është fragment i historisë të komunitetit, që konservoi kulturën e hebrejve Romaniotë, traditat, gjuhën dhe fenë edhe në Shqipërinë e diktaturës deri sa ndalohej besimi fetar.

Një ngjarje që shtrihet nga 1938 e deri në ditët e sotme, “Lulja e Vlorës” është një rrëfim i familjes romaniote-hebreje të Anna Kohen në Shqipëri dhe se si shqiptarët myslimanë i shpëtuan ata nga nazistët. Me të mbërritur në Shqipëri në Vlorën piktoreske pak para Luftës së Dytë Botërore, familja e saj u bashkua me një komunitet të vogël tregtarësh greko-romanioto-hebrenj.

“Kur erdha në Amerikë, gjëja e parë që bëra në aeroport ishte që vura yllin hebre dhe mendova: Kam ardhur në një vend që do të më japë lirinë që nuk e kam pasur kurrë”, është shprehur autorja para artëdashësve.

Me rrëzimin e diktaturës, Anna Kohen i forcoi lidhjet me Shqipërinë, por edhe me komunitetin Shqiptaro-Amerikan në SHBA. Më 2012 Anna Kohen me rastin e 100 vjetorit të pavarësisë, e ftuar si Mike Nderi nga shteti shqiptar vjen në Shqipëri dhe me këtë rast shkon në fshatin Trevëllezër, tek familja Lazaj që strehoi familjen e saj. Kadri dhe Vera Lazaj nuk jetonin më, por takohet me djalin e tyre. Njëkohësisht viziton edhe shtëpinë e prindërve të saj, tashmë një banesë e pabanueshme.

Mes shumë personaliteteve të pranishëm ishin edhe ambasadorë të disa shteteve mike të Kosovës e Shqipërisë, ish kryeministri Avdulah Hoti, ish presidentja e Kosovës, Atifete Jahjaga, ambasadori i Shqipërisë Qemail Minxhozi e shumë të tjerë të cilët e përgëzuan autoren e i dëshiruan shëndet.

Ish ambasadorja e Misionit Diplomatik të Kosovës në Neë York Teuta Sahatqija tha se është nder për ne që kemi sot prezente zonjën Kohen pasi që është person shumë i dashur e i respektuar në komunitetin shqiptar. “Ana është hebreje e lindur në Vlorë e cila me vonë shpërngulet në SHBA. Familja e saj është shpëtuar nga një familje shqiptare gjatë luftës së dytë botërore në Shqipëri dhe ajo ka shumëçka për të treguar.

Në fjalën e tij, Historiani Prof. Dr. Frashër Demaj, tha se shqipëtarët në kulturën e tyre e kanë “Ndorjen”. “Ndorja” është kur të bjen dikush në dorën tënde nga halli, je i obliguar sipas besës dhe kanunit për ta mbrojtur, edhe në qoftë se ty të kushton me jetë. Janë shumë familje edhe në Kosovë që kanë ndihmuar në strehimin e hebrenjeve. Ka ngashmëri mes shqiptarëve dhe hebernjve në shumë aspekte. Degdisja nëpër botë e hebrenjve është shumë e ngashme me shqiptarët. Personalitetet e para që u kujdesën për Kosovën që në vitet e para të të 90-ve, vinin nga ShBA-të dhe ishin me preardhje hebreje. Ishte Tom Lantosh pastaj zonja Albright, Kohen, Klark e shumë të tjerë që mbrojtën të drejtën e këtij populli.

Ndërsa Flori Zevi nga komuniteti hebraik, me këtë rast shpalosi disa përjetime të komunitetit hebraik në Kosovë e Shqipëri ndër vite.

Shqipe Malushi nga shoqata “Motrat Qiriazi”, evokoi kujtime nga aktivitetet që kishin në ShBA, bashkë me zonjën Kohen. Ajo shpalosi sfidat që kanë kaluar së bashku duke u munduar t’i emancipojnë dhe integrojnë gratë shqiptare në Amerikë. “Dr. Kohen ka punuar pandërprerë, ka pasur një energji shumë të madhe. Falë saj u bashkuam me shoqatën “ Motrat Qiriazi” në Kosovë duke iu ndihmuar shqiptarëve në Kosovë. Dr. Kohen kishte dy dhimbje gjatë luftës në Kosovë, pasi që i kujtonte dhimbjet e hebrenjve të përndjekur”.

Ndërsa Edëin Schëartz, përkthyesi i librit dhe mik i autores, ky libër është interest pasi kur ta lexoni do të zbuloni sëgën 100 vjeqare të dinastisë kohen familje Romaniote hebreje greke që u vendos në Vlorë në vitin 1938. “Kur e kam njohur Anna Kohe-in kam fituar përshtypjen e një uragani e cila nuk ndalet para asgjëje. Kam pasur fatin e mirë ta njoh këtë zonjë në të gjitha etapat e jetës dhe e krahasoj me nënë terezën në miniaturë porn ë fushat e veta. Lajtmotivi I këtij libri është triumfi I së mirës mbi të keqen”, ka thënë Schwartz.

Jam shumë e lumtur që jam sot para jush, është shprehur në fund zonja Kohen. “Gjithçka që ndodh e ka një arsye, para 10 vitesh isha në Tiranë e ftuar nderi me rastin e 100 vjetorit të pavarësisë. Me atë rast vizitova fshatin Trevëllazër, kisha shumë emocione. Ne ikëm nga Shqipëria kur në atë kohë nuk kishte mundësi të ikte as edhe një mizë. Pra janë të gjitha këto përjetime që nuk ndodhin rastësisht”.

“Lulja e Vlorës” është një libër që duhet lexuar, pasi është shkruar me shumë dashuri dhe vërtetësi.

Iliriana Pylla