Dy amanete

Gjatë këtij viti nga shkrimet e shumta që kemi botuar në DITA për Luftën Antifashiste Nacionalçlirimtare, më kanë bërë përshtypje dhe më kanë prekur fjalët e fundit, në të vërtetë  amanetet që lanë para se të ndaheshin nga jeta dy ish-partizanë të asaj lufte.

Amaneti i parë i përket Shuko Mingës, i cili u nda nga jeta më 26 prill 2016 në moshën 85-vjeçare. “Po iki nga kjo botë. Bëra ç’bëra në këtë jetë, mirë a keq, e dini ju. Por po u lë një fjalë si amanet: Kur të iki, mos u tregoni ballistëve se kam vdekur…”, kishte thënë ish-partizani i Brigadës së 12-të Sulmuese nga Bolena e Labërisë.

Amaneti i dytë është i Sabrije Osmanit (Subashi), ish-partizane Brigadës së Parë Sulmuese, që u nda nga jeta para pak ditësh në moshën 90-vjeçare. Amaneti i saj ishte që të prehej përjetësisht e veshur me uniformën e partizanes. Këto petka  veterania e luftës antifashiste i kish ruajtur prej më se 7 dekada…

Në këto fjalë amanete të tyre tërthorazi përmblidhet një e vërtetë historike. E para është vlerësimi maksimal dhe krenaria e atyre që ishin pjesëmarrës në atë luftë të pashembullt që na ka dhënë dinjitet si komb. Nuk ka të bëjë kjo me një nostalgji të papërligjur. Por këto amanete mund të tingëllonin false po t’i marrësh jashtë kontekstit kur janë thënë. Prej më shumë se 25 vjetësh, por veçanërisht këto vitet e fundit, ka pasur shumë debate e diskutime për luftën dhe vlerat e saj, të cilat kanë shkuar deri edhe në mohimin e asaj lufte. Kjo ka qenë fyese dhe i ka revoltuar shpesh pjesëmarrësit e ish-brigadave partizane. Veteranët e luftës, pasardhësit e tyre, por edhe të gjithë ata që e njohin mirë historinë e luftës sonë antifashiste e quajnë absurde që edhe pas më shumë se 70 vjetësh vazhdon kjo ndarje në dy palë, sherri për 28 dhe 29 nëntorin, ndarja në partizanë e ballistë. Të vjen keq që pasardhës të një force kolaboracioniste janë tejet kokëfortë dhe këmbëngulës në denigrimin e luftës antifashiste nacionalçlirimtare. Por nuk është faji ynë që etërit e tyre u rreshtuan në anën e gabuar në një moment deciziv dhe u bënë palë me humbësit…

Prandaj dhe dy përfaqësues të këtyre veteranëve, Shuko Minga dhe Sabrije Osmani lanë këto amanete për të cilat fola më sipër.

Debati për luftën

Në këtë kontekst ‘DITA’ gjatë këtij viti mbajti të ndezur një debat që vazhdoi për disa muaj me radhë. Në vijimësi në faqet e gazetës sonë janë shpalosur pikëpamje pro dhe kundër asaj lufte që u zhvillua më shumë se 70 vjet më parë. Ka nga ata që thonë: E ç’merreni me një histori të shkuar, shikoni nga e ardhmja! Por ne mendojmë ndryshe. Përderisa ne vazhdojmë të lexojmë me ëndje libra e të shikojmë po me aq kënaqësi filma për historinë e Trojës, për mesjetën, për luftën civile në Amerikë etj., etj, atëherë pse të mos merremi me luftën tonë, me heronjtë dhe dëshmorët tanë? Sepse nuk ka të ardhme pa të shkuar. Po qe e mjegullt e shkuara, ashtu do të jetë dhe e ardhmja.

Se përderisa ka ende nga ata që mendojnë se ajo nuk ishte luftë antifashiste nacionalçlirimtare por luftë civile, përderisa ka nga ata që thonë se partizanët ishin terroristë dhe mohojnë gjakun e 28 mijë dëshmorëve, përderisa ka nga ata që mendojnë se ajo luftë nuk ishte për t’u çliruar nga pushtuesit nazifashistë po për t’u pushtuar nga komunistët etj., ne do të vazhdojmë të shkruajmë për të thënë të vërtetën dhe për të ndihmuar në shkrimin me vërtetësi të historisë. A nuk po flitet për rishkrimin e historisë, madje me ngulm? Shumë mirë bëhet, por kjo nuk do të thotë ta kthesh historinë përmbys, që heronjtë t’i shpallësh tradhtarë dhe të ngresh në piedestale dhe për më tepër t’i dekorosh si “martirë të demokracisë” (sikurse bëri presidenti i republikës në tetor të këtij viti) ata që nuk luftuan për çlirimin e Shqipërisë dhe bashkëpunuan me pushtuesit.

Debati që ne hapëm tregoi se ka ende fakte dhe ngjarje të pathëna për atë luftë dhe se arkivat ë vendit dhe të huaja nuk janë shfrytëzuar plotësisht. Lufta vazhdon të mbetet ende një minierë floriri për historinë dhe historianët tanë. E rëndësishme që historia të shkruhet me realizëm dhe t’u lemë brezave një tablo sa më besnike për ato që kanë ndodhur në këtë vend. E këto fakte e ngjarje i kanë sjellë historianë seriozë, bashkëkohës dhe pjesëmarrës të asaj lufte, si dhe personalitete të politikës e të kulturës.

Në këtë debat të gjatë kanë marrë pjesë me shkrime, analiza dhe intervista personalitete të tilla si Paskal Milo, Pëllumb Xhufi, Alfred Moisiu, Moikom Zeqo, Muharrem Xhafa, Nexhmije Hoxha, Xhelal Gjeçovi, Shaqir Vukaj, Idajet Beqiri, Ymer Minxhozi, historiani e ri dhe skrupuloz Marenglen Kasmi e plot të tjerë, të cilët kanë debatuar dhe kanë replikuar në distancë me Uran Butkën, Adriatik Alimadhin e të tjerë që mohojnë luftën antifashiste të partizanëve shqiptarë.

Natyrisht, është e pamundur që të gjithë të bëhen në një mendje për të vërtetat e historisë, pasi këndshikimet janë të ndryshme. Por përplasja e mendimeve dhe një debat i kulturuar e me fakte sqaron të vërtetat sidomos për ata që nuk e kanë jetuar luftën. Në fund të fundit duhet të rrënjoset përfundimisht bindja se ajo ishte një luftë antifashiste nacionalçlirimtare, e vetmja luftë e drejtë që kemi fituar me forcat tona dhe rreshtimi në anën e duhur të koalicionit antifashist e ka shpëtuar Shqipërinë. Ka shumë të drejtë Prof. Paskal Milo kur nënvizon se ajo luftë çlirimtare e shpëtoi Shqipërinë nga zhbërja, nga një copëtim i pashmangshëm. Pa atë luftë, Shqipëria e sotme do të ishte një ëndërr. Kjo nuk është fantazi, as një shpikje diletantësh. Është një realitet historik tashmë i provuar dhe i dokumentuar.

Pasardhësit

Paraardhësit, ata që bënë luftën po ikin një nga një, sikurse ikën këtë vit Shukoja dhë Sabrija. Problemi është me pasardhësit e ish-partizanëve. A duhet të ndihen ata krenarë apo të turpëruar për këtë luftë? Kjo është çështja. Komiteti Kombëtar i Veteranëve të Luftës ka ndërmarrë një nismë të mençur duke u dhënë dëshmi të pasardhësve të veteranëve bijve dhe bijave të atyre që bënë Luftën e Madhe. Por, a mjafton kjo? Mendoj se ndërgjegjësimi i pasardhësve është aktualisht i rëndësishëm.

Unë i përkas brezit të pasardhësve të partizanëve dhe jam plotësisht i ndërgjegjshëm për madhështinë e asaj Lufte. Me këtë rast po tregoj një episod të dy viteve më parë, më 29 nëntor 2014. Ju do thoni si e mbaj mend? Po ishte 70-vjetori i çlirimit të Shqipërisë. Atë ditë kisha botuar një intervistë me djalin e Enver Hoxhës, Ilirin. Gjatë një bisede në telefon, Nexhmije Hoxha më falënderoi mua dhe gazetën ‘DITA’ për botimin e asaj interviste si dhe për mbrojtjen e vlerave të luftës antifashiste nacionalçlirimtare dhe të figurës së Enverit. Këtu unë e ndërpreva dhe saktësova se ‘DITA’ mbron Luftën Antifashiste.

“Jo, më tha ajo, ju kini mbrojtur Enverin!”

Ia ktheva: “Zonjë, unë kam mbrojtur tim atë që ishte partizan dhe kishte komandant Enverin. Kjo është e gjitha…”. Po atëherë, shumë mirë, tha ajo.

Ky është një episod që mbase nuk duhej ta tregoja, pasi është krejtësisht vetjak. Por thelbi i çështjes nuk ndryshon: Pasardhësit duhet të jenë krenarë apo të përbuzur, nëse prindërit apo gjyshërit e tyre luftuan e dhanë jetën për çlirimin e Shqipërisë?

Enveri

Mohimi i asaj lufte nga ata që erdhën me revan në pushtet pas ’90-s, doemos do të shkonte në sinkron të plotë edhe me mohimin dhe denigrimin që e udhëhoqën atë luftë. Mirëpo ajo luftë ishte e organizuar, me një ushtri të rregullt dhe kishte komandantët e saj. Është një hipokrizi e pashembullt përmendja em gjysmë zëri e asaj lufte, folja në përgjithësi dhe mospërmendja e atyre që e bënë atë luftë dhe ishin në ballë të saj. E kini vënë re se sa herë vjen 5 maji apo 28 dhe 29 nëntori politikanët tanë shkojnë dhe vënë kurora me lule dhe përulen te varrezat e dëshmorëve, mirëpo tërbohen sapo shfaqet në sfond ndonjë portret i Enver Hoxhës, apo kur shikojnë ndonjë ish-partizan me shall të kuq në qafë. Dhe debati nis nga fillimi. “Po nderohen kriminelët, po ngjallin diktatorin” etj.

‘DITA’ nuk ka ngurruar të shkruajë për Enver Hoxhën, si udhëheqës i luftës, por edhe si sundimtar i vendit për gjysmë shekulli. I përmend edhe krimet që janë bërë si gjatë luftës dhe më pas. Sepse është e pafalshme dhe nuk ka besueshmëri nëse shkruan vetëm për anët negative dhe të mos përmendësh edhe arritjet që nuk janë të pakta. Në këtë hulli kemi ecur edhe kur kemi botuar cikle shkrimesh për Hysni Kapon, Shefqet Peçin, për Sejfulla Malëshovën, apo për gjeneralët e pushkatuar në mesin e viteve ’70.

Enver Hoxha është një figurë historike e padyshimtë. Por mohimi total do të ishte një gabim i pafalshëm. Si mund të pranohet që të hysh në Muzeun Historik Kombëtar dhe të mos shikosh asnjë stendë për luftën antifashiste apo periudhën 45 vjeçare të regjimit komunist? A mund të pranohet që të flitet vetëm për krime të komunizmit dhe të mohosh arsimimin dhe përparimin që u bë në fusha të ndryshme të jetës shoqërore? Sepse në këto kohë kanë ndodhur gjëra vërtet absurde që të lenë pa mend në kokë. I ngrihet monument Ahmet Zogut në mes të Tiranës, kur tradhtia e tij është vërtetuar katërcipërisht, dekorohen antiheronj të luftës, agjentë dhe diversantë të desantuar nga jashtë, kolaboracionistë sdhe kuislingë…

Atëherë pse duhet të na trembë qoftë dhe emri i Enverit apo shfaqja e fotografisë së tij?

Mehmeti

Unë kam bindjen se Enver Hoxha dhe Mehmet Shehu ishin vëllezërit siamezë të një sistemi që e ndërtuan dhe e mbajtën në këmbë po vetë. Me vdekjen e tyre ra dhe sistemi. Dritëhijet në portretin e tyre janë të pashmangshme, por kjo nuk na pengon aspak të flasim e të shkruajmë për ta. Ka ikur koha kur i shikonim ata si perëndi. Ka ardhur koha “ti zbresim në tokë” e t’i shikojmë si njerëz që na kanë udhëhequr mirë dhe keq në një periudhë të caktuar.

Një nga figurat më të diskutueshme është padyshim ajo e Mehmet Shehut. Përmendja e emrit të tij i tërbon më shumë kundërshtarët e tij politikë, sidomos ballisto-zogistët, të cilin fillojnë ta etiketojnë si kriminel etj. Mirëpo Mehmeti ka tri aureola që nuk mund t’ia mohojë askush: si pjesëmarrës në Luftën e Spanjës, si komandant i Brigadës së Parë Sulmuese dhe si komandanti që udhëhoqi luftën për çlirimin e kryeqytetit. Pa përmendur këtu rekordin 28 vjeçar si kryeministër i vendit. Ka nga ata që e çmojnë Mehmetin më shumë si ushtarak dhe luftëtar, të tjerë mendojnë se ai ka qenë një kryeministër i jashtëzakonshëm.

Në përkujtimin që ne i bëmë 35-vjetorit të (vetë)vrasjes së tij ne ia përmendëm këto fakte në ciklin e gjatë të shkrimeve dhe të intervistave me historianin Paskal Milo, ish-Presidentin Alfred Moisiu, avokatin Idajet Beqiri etj. Natyrisht fundi tragjik i ish-Kryeministrit vazhdon të jetë i mbështjellë me mister dhe të zgjojë kureshtjen e lexuesve.

Unë jam në një mendje me atë që tha zoti Moisiu në intervistën e botuar në ‘DITA’ dhjetë ditë më parë për Mehmet Shehun. Ja si deklaroi ai: “Mehmeti ka qenë një drejtues shumë efikas, me ide shumë të qarta për ushtrinë dhe mbrojtjen e vendit në kushtet e asaj kohe, studiues në vazhdimësi për problemet e mbrojtjes, i rreptë dhe i drejtë në kërkesën e llogarisë, këmbëngulës për arritjen e objektivave, duke përdorur taktin e duhur, që vinte në punë vartësit deri në arritjen e rezultateve të duhura. Çuditërisht sa i rëndë dhe i rreptë ishte në paraqitjen e tij, aq dhe i komunikueshëm ishte kur punoje me të. Jo vetëm e lejonte kundërshtinë e mendimit, por edhe e kërkonte mendimin e kundërt. Mandej duke ia argumentuar, kur bindej për çka i thoje, atëherë të vlerësonte, pavarësisht se nuk ishe në të njëjtin mendim me të tijin. Për mendimin tim Shqipëria një kryeministër të dytë si ai, me cilësi të rralla drejtuese, deri tani nuk e ka patur”.

Në ciklin e shkrimeve ne u përqendruam për të hedhur drejtë kryesisht në dy aspekte: vrau veten apo e vranë? Dhe, ishte apo jo agjent e poliagjent Mehmeti, sikurse e etiketoi Enveri në tablonë sinoptike. Mendoj se tashmë njerëzit janë më të qartë në atë se çfarë ndodhi në dhjetorin e vitit 1981. Lidhur me këtë punën e agjentit Prof. Milo, si dhe Presidenti Moisiu dhe avokati Idajet Beqiri ndajnë të njëjtin opinion: Jo, Mehmet Shehu nuk ka qenë agjent. Fakt është se tabloja sinoptike e Enverit nuk u besua as në atë kohë dhe nuk i rezistoi kohës. Të vazhdosh t’i biesh këtij avazi është një idiotësi me brirë që nuk e kapërdin dot askush. Këtë e ka pranuar edhe Ramiz Alia në kujtimet që botoi pak para se të ndahej nga jeta pesë vjet më parë, kur shkroi se Enveri ka folur me hamendje dhe pa dokumente në tablonë sinoptike kur e quajti Mehmetin armik dhe agjent.

Kurse lidhur me vrasjen apo vetëvrasjen opinionet ndahen, ndërsa po dominon gjithnjë e më shumë opinioni se Mehmetin e detyruan të vriste veten. Gazetari i njohur Agron Çobani, ish-drejtor i RTSH-së ka shkruar se “Mehmetin e vetëvranë”.

***

A do të merremi edhe në të ardhmen me histori dhe figura të së shkuarës? Mendoj se po. Përderisa historia nuk është eksploruar tërësisht, ne na duket e natyrshme të shkruajmë për të shkuarën tonë dhe për protagonistë të saj.