Tani së voni doli në shqip romani “Balada”, – një titull për një titull, që kumbon sërish madhërishëm dhe në këtë vepër, – botim i “Onufrit”, i shkrimtarit rumun Adrian Lesenciuc, i cili erdhi dhe në Tiranë në përurimin e veprës në shtëpinë muze “Kadare”, që u zgjodh me qëllim.

Që në kopertinë të botimit lexohet “Një roman biografik për kompozitorin e madh rumun Ciprian Porumbescu – Kompozitori i himnit tonë kombëtar”.

Gjithsesi nga që “Balada” është për një kompozitor, ndjen se ajo harmoni dhe rendja ritmike, përftojnë një muzikë të brendshme dhe e kupton se e ka në trupin e vet si pema limfën.

Muzikë ballkanike, konkretisht rumune, e lidhur më shumë me Europën Qendrore, Vienën Perandorake, por gjithsesi me shpirtin e popullit të vet.

Dhe fjalët e mia do të doja t’u ngjanin akordeve muzikore, të përcillnin emocion, jo analize kritike…

Akordi 1

Pikërisht ky shënim i shkurtër në krye: …Kompozitori i himnit tonë kombëtar… do të shërbente si një thirrje dhe për lexuesin shqiptar, veçan:erisht, që edhe pse nuk bën pjesë në intrigën romanore himni ynë, kërshëria për të ditur për këtë kompozitur, për jetën dhe vendin e tij në kohën e tij, mbeten joshëse, pse ky himb doli aty, ndërkaq vepra e përplotëson prishmërinë ndryshe, bukur dhe me informacion letrar,

Nuk është një monografi, është një roman, monografi shpirtërore, mund të themi, që shpalos histori dhe një hapësirë kulturore, që janë të një të kaluare, që jehojnë si e tashme, ku rrëfimi në vetë të parë i jep një çiltërsi besimi.

Aq më tepër kur kemi të bëjmë me një shkrimtar të seriozes, me dije si Lesenciuc, poet dhe eseist dhe profesor universitar, me shumë çmime letrare kombëtare dhe ndërkombëtare, ndërkaq dhe njohës i letrave shqipe në rumanisht, ku herë pas here i ka shoqëruar me artikuj kritikë të ndjeshëm.

Akordi 2

Koha e ngjarjeve është dhe nuk është e kufizuar nga historia e vet, aq sa duket sikur kufijtë midis kohës reale dhe asaj mitike janë të zbehtë. Historia zhytet në një Rumani rurale, ku traditat, këngët dhe legjendat përcillen brez pas brezi, një përzierje antropologjike, ku elementët folklorikë ndërthuren me sfidat për të afruar të tashmen urbane, moderne, duke ngulmuar në nevojën e rikthimit ndryshe.

Kjo qasje bën që romani të qëndrojë si një urë mes traditës si një ëndërr dhe botës bashkëkohore si një vizion.

Akordi 3

“…Baladë për Piano dhe Violinë, op.29, kompozim të cilin e ndjeja në vena. Ka diçka që duket të jetë gjenetikisht e trashëguar. Teksa mblidhja të dhëna, – i thotë shkrimtari Adrian Lesenciuc si një kolegu Andreas Dushit në intervistën e tij, – zbulova se çfarë personaliteti i madh kishte qenë i ati i Çipirian Porumbesc-ut dhe vendosa të shkruaja rreth tij [,,,], që kontribuoi në ringritjen e shpirtit rumun gjatë revolucionit të 1848. Kam mbledhur informacione për diku dhjetë vjet […] e përfundova. Për mua, ishte si një çlirim.”

Pikërisht çlirimi është një terminal, që autori të vazhdojë te lexuesi si një tjetër terminal apo kohë muzikore.

“…Muzika e Çipirian Porumbescut është një mjet i tillë transmetimi kulturor dhe jam i lumtur që, nëpërmjet Asdrenit, një nga kompozimet e periudhës kur Porumbescu ishte student në Vienë, është bërë himni kombëtar i Shqipërisë.” Ja, pra poeti ynë i padukshëm në roman, as fantazmë, por është ai ajër dhe fryma që na çojnë atje. Romani “Balada” rrëfen një histori shumëdimensionale, ku ngjarjet duan të ngjajnë me mitet dhe baladat popullore të Rumanisë. Në qendër mbetet kërkimi për kuptimin e jetës dhe identitetin, që formëzohen nëpër rrugë të përshkuara nga figura simbolike dhe situata jo pa enigma. Përmes narrativës, shkrimtari eksploron fuqinë e artit dhe traditës si mekanizma të ruajtjes së identitetit kombëtar, po aq dhe njerëzor. Edhe kjo nëpërmjet artit me art.

Akordi 4
Romani i ngjan një udhëtim në kohë dhe hapësirë dhe të një dimesioni tjetër, atë shpirtëror, për të dhënë prani nëpërmjet së ikurës. Gjatë këtij udhëtimi ndeshesh me vetvete të tjera.
Figura e gruas është dhe mbartëse, ashtu si e dashurisë, dhe e baladave, që ruajnë sekretet e trashëgimisë së lashtë, ndërsa figura e të moshuarit-persoanzh ka urtësinë e popullit dhe lidhjen e ngushtë me natyrën. Së pari asaj njerëzore.

Dilemat morale, mëdyshjet e brendshme, tërheqja nga një zë mistik – kënga e një balade të harruar, që ngjan se mban të gjitha përgjigjet që kërkohen te ky roman.
.
Akordi 5

Personazhet e romanit aq sa janë vetvete, përfaqësojnë koncepte të veçanta dhe arketipe universale. Protagonisti, i cili shpesh duket si alterego e autorit, por dhe e lexuesit gjatë leximit, kalon një proces zhndërrimesh të brendshme, nga përjetime reale me dimensione fërgëlluese metafizike.

Figura të tjera përforcojnë karakterin alegorik të romanit.

Adrian Lesenciuc tërhiqet nga rëndesa e trashëgimisë kulturore dhe forca e saj që vërshon vetvetiu në përballjen me krizat e kohës moderne apo me zhvillimet normale, qofshin dhe të bujshme. Se edhe normalja mund të jetë e tillë.

Romani duket se është vepër e q;ellimshme kujtesës, do të thosha, e asaj kujtese që mbetet dhe në ajër si muzika e baladat, e karakterit dhe e lidhjes me rrënjët. Kërkimi për kuptimet ekzistenciale duket se ka si çelës përgjigjen e pyetja thelbësore: A mundet tradita të ndihmojë njeriun të kuptojë vetveten dhe botën?
Ashtu siç thoshte poeti i madh europian Mario Luzi, ne jemi ajo që kujtojmë.

Akordi 6

Vlerat dhe Stili. “Balada” ka një rrjedhë poetike, prej nga vjen dhe muzika e saj, me natyrshëri që e shndërrojnë leximin një përvojë estetike dhe ideore veçmas.

Titujet e krerëve janë si vargje baladeske. Adrian Lesenciuc ndërthur një gjuhë të kultivuar, që falë përkthimit nga rumanishtja nga Spriu Fuchi dhe Altin Vasillaq Kaso me thjeshtësi dhe lëng përcjellin një figuracion dhe simbole që pasqyrojnë një botë emocionale dhe ndodhish, të lidhura pandashëm me themelet, që kulmohet me vlerat pannjerëzore dhe artin.

“Balada” do të thosha se është një himn për traditat dhe një thirrje për të ruajtur kujtesën kulturore, e theksoj: kujtesën kulturore, në kohëra të trazirave shpirtërore. Kënga, ajo që është brenda nesh, edhe e papërfunduar apo e pakënduar, mbetet shtyllë e qëndrueshmërisë njerëzore.

Akordi i mbramë:

Në veprën e shkrimtarit rumun Adrian Lesenciuc gjej kishat si institucione, aq sa jashtë, edhe brenda njeriut, pra më shumë si konstrukte shpirtërore, i besimit të thellë.

Ndërkaq dhe romani i tij më i fundit, i botuat këtë vit në Rumani prandja dhe është “Gjuha e Jezusit”. pjesën e parë të të cilit na e solli në shqip në “ExLibris” përkthyesi, studiuesi dhe kritiku i artit Dr. Luan Topçiu
“- Paqja është për të dobëtit! Bëra kryq, sepse zavalli njeri, në padijen e tij, nuk mund të kuptonte që nga të gjitha viset nga vijmë, ne përshëndetemi duke i uruar paqe njëri-tjetrit, jo sepse jemi të dobët, por sepse dëshirojmë për njëri-tjetrin forcën e vërtetë.” Ja, matrikulla e veprës Lesenciuc – paqja. Përmes konflikteve që sjellin paqe. Jo luftës. Çuditërisht në veprën e tij sikur parandillet ajo që po ndodh tani në Siri: “Sapo kisha filluar të pija kafenë kur pashë ushtarët sirianë tek hyrja të cilët, papritur, u ngritën në qëndrim gatitu. Pas disa çastesh, një makinë e njohur u afrua… Mund të isha gabuar, sepse të gjitha makinat e zyrtarëve të zonës ishin Toyote të zeza, ose makina 4X4 nga General Motors. Nuk dija kurrë se kush ishte brenda tyre – klanet e fuqishme qarkullonin pa targa, shpesh me një kolonë të tërë Toyotash ose GMC, dhe çdo herë që një Toyota e zezë hynte në zonën e kontrolluar nga patrulla siriane, mornica rrëqethjeje më përshkonin gjithë shtyllën kurrizore […] – Paqja qoftë me ty, – më përshëndeti dhe u ul pranë meje. – U trembe? – Jo, – i thashë, ndonëse e dija mirë se ai e kishte kuptuar që po gënjeja dhe që dridhja ime ishte e dukshme”. Letërsia, ajo e njerëzve dhe e lirisë së tyre, jo ajo e sundimtarve, i paralajmëron ata dhe diktaturat e tyre, madje i përmbys sundimet e padrejta si sistem apo ideologji më parë se përballja si dëshirë sizmike, ëndërr dhe thirrje, ndërkaq jep atë kurajo, që bën të guxojmë për mirë. Në fund të fundit dëshmon me emocionin si me muzikë në ajër, që është kujtesë e së ardhmes ose le ta themi me fjalinë e fundit të romanit “Balada”: “nuk është ajo që më përcakton. Unë nuk jam gjë tjetër veçse kohë.” Letërsia e vyer nuk na merr, por na jep kohë. Të duhurën…

U pamë.
Fytyra iu qesh
E goja vesh m’vesh,
Erdhi e më takoi,

Më puthi e m’përqafoi.
Më foli me nderime,
Me lavde e përgëzime,
Deri n’qiell m’naltësoi,

Me yjet më krahasoi,
Si e shoqnisë ndera
Për talent e vlera
…e tjera, e tjera.

U ndamë.

Të tjerë shpejt takoi,
U qeshi, i përqafoi,
U foli me vlerësim t’naltë
Tu’ derdhë sherbet e mjaltë

E n’çast që emni jem
N’bisedë u përmend
M’përfoli e m’përqeshi
E çka nuk më veshi,

Se isha i mjerë,
Njeri i pa vlerë,
…e tjerë, e tjerë.

…e vërtetova dhe një herë, e dija… gjithmonë e kam vrarë mendjen rreth kësaj, por tani e kam garancinë e vërtetësisë të sigurt, këngët kosovare janë diç si “profeci” – kurrë mos i harroni, kurrë për asnjë kurrënjëherë, ruajini diku në mbamendje sepse herëdokur përputhen 100% me realitetin : )

…siduket kosovarët mjaft të rrezikshëm në shtëpi, sipas “Prishtina Insight”, 1455 raste të dhunës në familje janë regjistruar në 6 muajt e parë të v. 2024 në Kosovë, e po ashtu policia ka lëshuar 59 urdhra për mbrojtje të përkohshme. Ndërsa në v. 2023, policia i paska regjistruar 2638 raste të raportimit të dhunës në familje, ku shumica e viktimave ishin gra (e qartë kjo, padyshim gra, s’ma merr mendja e kundërta, gratë s’i rrahin burrat, padyshim do jetë e kundërta), nga policia 286 gra dhe 335 fëmijë qenkan strehuar në shtëpi të sigurta, dhe në 129 raste policia paska lëshuar urdhra për mbrojtje të përkohshme për viktimat e dhunës…

…andaj (s’i paska as 2 javë kjo punë) Kosova paska vendosur “byzylyk n’dorë”, dhe atë s’e kemi fjalën për këngën popullore por për dhunën, s’e kemi fjalën për byzylyk të dashnisë – s’duhet ngatërruar lexuesi, kishte dikur një këngë ashtu, “byzylyk n’dorë”, kënga e kishte si temë dashurinë mes vjehrrës dhe resë (nuses së re) si dhe me djalin “tradhtar” të nënës së vet, duke e përkrahur tashmë nusen e vet, dashurinë e re, dmth. s’është fjala për këngën, tashmë ndryshe, teknologji e avancuar, bylyzyk elektronikë i “lidhur me policinë”, për të frenuar dhunën në familje…

…punën e byzylykut e mësova me vonesë 10-ditore (mbase 10 ditë s’është dhe aq vonë për njerëzit e humbur nëpër botë, sepse njeriu s’mund t’i përcjell 1 milionë lajmet e Ballkanit + të Evropës dhe + të botës, apo jo) dmth. kosovarët tashmë kanë vendosur me “byzylyk n’dorë” – e lexova lajmin në Insight (madje Anglisht, jo Shqip) dhe menjëherë gjërat u kristalizuan, përputhet gjithçka – po thosha mëvete, saora u qartësua dhe përputhja e këngës tjetër, m’u kujtuan Etno Engjëjt me “kompetencat” – kaniher pe kqyri për çudi e po thom ta kapi, ta rrehi, e ta boj llom, po nuk asht leht, se m’lajmron në polici, muj mi ra kavallit tre muj dite n’qeli : )

…ose më mirë po e ngjes këtu gjithë këngën – padyshim do ketë lexues që dhe nuk e dinë, o do kenë harruar… pasi i ka 20 vjet kjo punë, kënga e “kompetencave” i takon v. 2005 – shkurt e troç, mbajini mend këngët kosovare, mos i harroni sepse janë diç si profeci, herëdokur do vërtetohen : )

[ fotoja ngjitur, s’është shkrepur enkas për humoreskën tonë, mirëpo përputhet dhe fotoja, gjoja të dashuruar… megjithatë shih majtas, shihja sëpatën aty anash, nga njëra gjoja foto romantike, plisbardhë e me buzëqeshjen ndërsa ku i dihet çfarë “mize” i bën zzzzz nën plis, ndoshta ka ndërmend t’ia heq kokën, s’mund ta kesh sigurinë… sidoqoftë tashmë qenkan ndërmarrë masat, s’i besohet më askujt, ajo nusja patjetër do e ketë “byzykykun e policisë” : )

Etno Engjujt – “Kompetencat“, 2005

Gati në çdo orë, palidhje bona hor
kur i matem, e s’guxoj, në gru me qu dorë
kaniher në kuzhinë më kap një nostalgji
kur e shoh një thupër, e s’guxoj me ja hi
Kulturu me zor, po qiroj turshi
me dorza t’pllastikës, që mu kan bo thi
qka o ma e keqja edhe hudra e oriz
e hajvarin moti e kom shti e lon në friz
fmijt në qerdhe po i çoj, tona senet po i boj
fjalën e mir po ja ndrroj, po prap m’tranoj
thojke plaku nifar vakti shpesh një fjal të gat
“demokracia asht me brina kur hin te grat”
1244 po na çon n’fund t’pusit
gruja o standard para statusit
e kam babën patriot e shpesh po m’thot:
“bone le me qu kry, me qit n’vend e ki kot”

(Ref)
Me prek në gjini, si me prek n’tel
përlahem derisa për hunde më del
e mu ndreq prap i qoj lutje, intervenca
ma kajti nanën gruja s’po m’jep kompetenca
Muzikën çfar e du, s’po ma len në kerr
raki mo nuk pi, le mo cigare asniher
bab e nan s’pi kqyr, tan ditën në pasqyr
nuk mërzitet për sene tjera, po për rrudha n’ftyr
e me dal me shok, ka koh qe s’jom dal
se nuk më merr malli me to me bo fjal
un puno si kali, ajo veç tesha blen
gjithmon naj arsye për me ble e gjen
kur i tham që mashkujt jan ma nalt për një shkall
thot po, veç ata bura ma nuk jan gjalle
po ma kthen fjalën, thot ta thirri policinë
modeli i evropës ma ka qit grun mbi shpin
shpesh po thom, u prish dynjaja
na hini belaja, mori fund edhe sefaja
kaniher po m’shkon mendja me bo ni komitet
për mbrojtjen e burrit nga tortura e grus vet
M’ka bo kuzhinier, zanatli të shpis
nuk ka mo me nejt në kafe të rakisë
kaniher për çudi pe kqyri e po thom
ta kapi, ta rrehi, e ta boj llom
po nuk asht leht, se m’lajmron në polici
muj mi ra kavallit tre muj dit në qeli
si amvis i detyrum, s’di ka me ja majt
edhe thmijt e mij mi ka drejtu ka dajt
(yeah, ky sen asht për burra
për ata burra që jan provu me kit sen)

Nënë, ti  më  dha dashurinë e jetës

qumështin  e  gjirit  të  gjakut tënd

më  dha  edukatën  dhe  kulturën e

kohës, dhe, më të mirën e një nëne.

.

E lindur dhe rritur me zemër ipesh

ti bashkë me babin na dhatë arsim

na mësuat  të  jemi të dinjitetshëm

e qëllimin vet  ta kthejmë në vepër.

.

Nënë, ca fjalët më mungojnë që t´i

gjej të  duhurat, të  merituarat, dhe

të ëmblat sublime për  emrin  tënd

nënë, fryma  e  tokës të mori herët!…

.

Në këtë poezi qashtërisht familjare

ti kurrë s´na e fshehe etjen për dije

as ëndrrat për një Kosovë të çliruar

dhe as dëshirat për ipet në një shtet

.

Kombëtarisht shqiptare  e atdhetare

nuk njoh bardhësi  më  të shenjtë se

emri  nënë, baba,  motër  dhe  vëlla

kjo fjalë monument është gjaku im.

.

Atdhe Geci – poezi nga dorëshkrimet

Trëndafili, simbol i dashurisë,
i lakmueshëm e plot aromë,
po zgjate dorën ta këputësh,
befas me gjemb ai të shpon.

Hithra, një bimë barishtore,
kjo “mbretëreshë” kuruese,
kur i prek pushin e kërcellin,
të jep dhembje përvëluese.

Ngacmove zgjuan e bletëve,
me thumba ato t ‘sulmojnë,
ngordhin ato pas thumbimit,
ama zgjoin e tyre e mbrojnë.

Macja ledhatare qime butë,
ëmbël të lakohet në gushë,
nëse ndjen rrezik prej teje,
thonjtë t`i ngulë në trup.

Qenin besnik dhe të dashur,
mos e provoko se të sulmon,
me dhëmbët e tij t ‘mprehtë,
instinktivisht veten mbron.

Gjarpri në fole dhe n ‘territor,
është zot, me t ‘vegjlit jeton,
kur dikush vërtitet pranë tij,
ai i vërsulet dhe e kafshon.

Kur klloçkës zogjtë ia trazon,
ajo shqetësohet e trimërohet,
t ‘hidhet në fytyrë e t ‘pickon,
për zogjtë e saj sakrifikohet.

Njeriun e urtë kur e sulmon,
ndryshon e reagon në çast,
vetëmbrohet dhe egërsohet,
kur i fut thonjtë në gurmaz.

Gjallesat në natyrë e njerëzit,
jeta me instinkt i ka ndërtuar,
nëse ti i ngacmon e i sulmon,
s`të lënë pa të ndëshkuar!

E solla këtu, larg vrasësve të tij
Sido që s’i njoh vrasësit e vërtetë.
Le të jetë larg vrasësve të rinj
Që vrasin fjalën të mos ketë poetë…

Kështu ndodhi. Tani e gjitha frikshmërisht dhe madhërishëm brenda një elegjie.
Bustin e një poeti që e pushkatuan në vendin ku(r) sundonte diktatura më egër në Europën e Lindjes komuniste, por pasi historia deshi të shëmbej Muri i Berlinit dhe të binte ajo perandori, së voni miqtë e poetit, më saktë ata që do ta donin më pas, edhe pa e njohur, e çojnë në vendlindje. Bustin. Ca bronz nga ajo tragjedi.
Rikthehej poeti tragjik Trifon Xhagjika, që prapë sikur i druhen (shteti) kanë frikë ta kujtojnë. Nuk ka asnjë rrugë me emrin e tij në kryeqytet apo një gur me vargjet e tij…
Çdo popull tjetër, i dalë nga një diktaturë, po ta kishte këtë poet, fjalët e tij do t’i gdhende në gur apo do t’i shkruante mureve, – kështu kam shkruar shpesh…
Gjithsesi, është dhe një kujtesë tjetër, një ndërgjegje tjetër e përgjegjësi, madje dhe një atdhe tjetër, që i ngjan atij të përjetëshmit.
Nën këtë hijezim, gazetari i njohur, por edhe poet, Mero Baze, bashkëfshtar i Trifon Xhagjikës, priu për të çuar bustin e poetit të pushkatuar në vendlindje, në Peshtan, fshati i tyre, ku dhe shtëpitë i kanë pranë njëra tjetrës.
Dhe Mero Baze ndjeu të shkruajë dhe elegjinë për të gjithë ne.

* * *

Çdo 23 dhjetor, nata e asaj date, – dhe me kuptimin që të kall datën, – ashtu siç ka yje, mes tyre ka dhe përndjezje plumbash, një përzierje tronditëse vezullimesh. Vranë një poet para më shumë se gjysmë shekullit në vitin 1964 dhe ky imazh, yje dhe plumba, i kthyer në ndjesi, më kap që kur mësova atë emër dhe atë ngjarje. Dhe tani q:e lexoj elegjinë e Mero Bazes…
Në librin tim “Kartela të Realizmit të Dënuar”, një studim për letërsinë tjetër, atë që dogji regjimi, të poetëve dhe shkrimtarëve që pushkatoi e burgosi e internoi, madje dënoi dhe vetë librat dhe cilët përpiqeshin t’i lexonin fshehurazi, është dhe kartela e dhembshur e Trifon Xhagjikës, ku përveç të tjerash, janë përdorur dhe të dhënat që kishte sjellë Mero Baze nga Dosja në arkiv…

KARTELA:
DHE TRIFON XHAGJIKA THA:

“MË JEPNI NJË TOP
T’I BIE KOMITETIT QËNDROR”

Këto ishin fjalët e fundit të tij, që po trondisnin trupin gjykues. I pandehuri nuk po kërkonte mëshirë, siç dhe u pëlqente sundimtarëve, që të ndjeheshin të gjithëfuqishëm, gjysmë perëndi, si emblema të dhunës me sopatë në dorë, që drithëronin botën. Jo vetëm që s’kishte kërkuar mëshirë, po kishte kërkuar një top… është artilier… ashtu?… po, po… dhe poet… E dëgjove, e do topin që t’i bjerë Partisë, Komitetit Qëndror… ta shëmbë me gjithë ata brënda, udhëhqjen e lavdishme…. Qënka i çmëndur… kam frikë… se mos duhet t’i kërkojmë ne atij mëshirë…
Në sallë arritën dhe dy vëllezërit e të pandehurit, sapo qe dhënë dënimi me pushkatim. U panë sy më sy…
– Kokën lart, siç e do nderi i Xhagjikëve! – thirri një nga vëllezërit, më i madhi, Ylli. Po ku është liria? – pëshpëritej gjithandej jashtë sallës së gjyqit, siç kishte thirrur që sapo ishte dënuar me pushkatim. Policët po futnin për në makinë, duke e mbajtur nga krahët fort, egërsisht dhe me një lloj adhurimimi të frikshëm, Ç’qenkësh ky kështu?! Dimër i keq. Dhjetor, 1963. Data 23. E pushkatojne natën… ku-ku?… Dhe pas dy ditësh do të mund të festohej Krishlindja, aq sa lejohej? Dhe pas një jave Viti i Ri, nëse do të vinte… ?

Poeti Trifon Xhagjika
(1932 – 1963)
u lind në Peshtan të Tepelenës në vitin 1932. Familja e tij u shpërngul në Tiranë, në kohë e pushtimit italian në po atë vit, kur në një lagje diku themelohej në ilegalitet Partia Komuniste, ajo që do të sundonte dhunshëm duke pushkatuar dhe poetë.
Pasi përfundoi studimet në Shkollën Normale të Elbasanit, në fillim të viteve 50 u diplomua për oficer i artilerisë kundërajrore dhe për disa vite punoi si oficer në një repart ushtarak në Rrapin e Treshit në Tiranë. Kreu një kurs për Gazetari e Histori, këmbënguli, sepse donte të vazhdonte fakultetin për Letërsi.
Boton poezi nëpër gazeta dhe tërheq vëmëndjen e lexuesve e të poetëve të tjerë… E kalojnë me punë në Ministrinë e Mbrojtjes, fillimisht si redaktor në sektorin e botimeve dhe rregulloreve e më vonë në gazetën “Luftëtari”.
Në vitin 1959 i përmblodhi poezitë e tij në një libërth hollak dhe nën kujdesin e kritikut avangardist Drago Siliqi i boton me titullin “Gjurmët”, ku ndihej romantiku dhe rebeli, që seç kërkonte. Gjithsesi është gjurma e tij e parë.
Mjaft nga ato poezi u bënë dhe këngë, madje dhe himnin e shkollës së tij ai e shkroi, kompozim i K. Trakos, dhe do ta këndonin breza të tërë studentësh me uniformë, edhe kur ai s’ishte më..

Sipas rrëfimeve të motrës së tij, “Trifoni kishte ndryshuar kohëve të fundit”, para arrestimit, kuptohet, ishte bërë më i vrenjtur, i shkonte, se vishej dhe bukur, kur dilte civil, Linën, asaj që i kishte kushtuar qindra vargje, e donte siç dinte të donte ai, por po rrinte gjithnjë e më shumë me ata, të pa kënaqurit me sistemin, siç thuhej atëhere, me ata që flisnin kundër, me ata që donin… të arratiseshin. “Njërit prej tyre i gjeti një kamerdare të madhe, që ngjallte dyshime se përse e doje, ia mori një kushëriri dhe e përcolli vetë atë që do të ikte andej nga Liqeni i Pogradecit. Vuante me ata që ishin ndarë me gratë e tyre ruse mbas prishjes me Bashkimin Sovjetik dhe i ndihmonte që të bashkoheshin me to… të arratiseshin…
Në gjyq e akuzuan për agjitacion dhe propagandë kundër shtetit dhe… për terror. Terror po bënin ata vetë, gjyqi, shteti, partia. Gjithsesi shpëtim nuk do të kishte… Shkak ishin dhe poezitë e tij të pa botuara, ato kundër… Dhe nuk u pa më… Dhe do të përhapej lajmi gjithandej, në redaksitë e gazetave, në kafenetë ku shkonin shkrimtarë, gazetarë, etj, se atë… kë?… atë që ngjante me Lermontovin, poet ushtarak, që qeshte aq çíltër dhe i shkëlqenin sytë?… e kishin pushkatuar… Ku?… Pse? Ishin grup…
…andej nga liqeni i Pogradecit, në zona të dyshimta, u kapën në përpjekje për t’u arratisur. I denoncuan shoferët e rrugës, i priste një major me çantë shpine, sipas Shërbimeve Sekrete. Ja emrat e grupit, dy vëllezërit Thoma dhe Stavri Rafaeli, dy gazetarët Vangjel Lezho dhe Fadil Kokomani, por dhe Robert Vullkani, botues e përkthyes, si dhe një tjetër shok i tyre, Franko Sara e bashkë me ta, poeti Trifon Xhagjika.
Të parin dhe të fundit i pushkatuan, të dy ushtarakë, kur në të vërtetë, ky i dyti nuk donte të arratisej, të paktën asaj herë me ata.
Këto të dhëna janë sipas Dosjes që ka hapur gazetari Mero Baze. Trifoni ishte më antikomunisti dhe pro perëndimori, dhe, nëse do te vendoste të ikte, do të arratisej për në Itali, shkruan M. B.
Grupin, siç e kemi parë, e përbënin intelektualë të njohur, të letrave dhe të muzikës, ushtarakë, një pjesë e tyre kishin studiuar në Bashkimin Sovjetik e në vende të tjera socialiste, kishin dhe gratë të huaja, ruse, hungareze, të rrezikshme pas prishjes së marrdhënieve me ato vende. Trifoni i kishte pajisur me mjetet që do të duheshin për arratisje.
Trifoni ndërkaq kishte botuar një libër. E lehtësonte apo e rëndonte ajo gjendjen e tij? Në dosje do të ishin poezi të tij, disidente, armiqësore, të guximshme deri në tmerr ashtu si traktet që kishin shpërndarë. Të tjerët e grupit, që i lanë gjallë, do t’u jepnin dënime të rënda dhe do të çoheshin burgjeve për t’i pushkatuar më vonë.

* * *
Kur unë vajta në burgun e Spaçit, gjeta një gjendje të rëndë në kamp, të përzishme që ndihej që në ajër, të gjithë të burgosurit më dukeshin si me një plagë plumbi, që e zinin me dorë për të mos u rrjedhur i gjithë gjaku. Ishin pushkatuar dy bashkëvuajtës, gazetarët Fadil Kokomani dhe Vangjel Lezho, se kishin dërguar një letër në Komitetin Qendror kundër Enverit. Bashkë me ta ishte pushkatuar dhe i burgosuri tjetër Xhelal Koprenca, pro perëndimor. Bashkëvuajtësi im, Astrit Xhaferri, me të cilin u bëmë miq në Spaç, më tregonte se e kishte njohur Trifon Xhagjikën, i fliste për guximin e poesisë, edhe për gjuhën e saj, fjala duhet gjetur në vuajtjen e popullit, u thoshte.
* * *

Punoja në gazetën e parë opozitare. Kishte rënë Muri i Berlinit dhe pllakat e tij të betonta sikur na kishin zënë nën vete dhe ne po dilnim me mundim.
Ishim ballë për ballë dy të dalë nga burgjet, unë dhe Ylli, vëllai i Trifonit, ai që kishte thirrur në sallën e gjyqit: “Kokën lart!” dhe gjykatesit urdhëruan t’i hidheshin hekurat dhe atij.
Poezitë mbi tryezë. fërgëllonin dritshëm. Po përlotesha edhe unë pas Yllit…

Këto poezi Trifoni recitoi dhe në gjyqin e tij, kur i dhanë dënimin me vdekje. Atë vit e kishte shkruar Gjithë dhimbje dhe forcë. Atdheun që e merr për dore për ta rritur në zemer, ndërsa atdheu po e vriste. Që po ta kërkonin atdheun e humbur, e kishte ai. Ku? Nën dhe? Vaj dhe thirrje dhe testament të tillë nuk kishte patur poezia e re shqipe.
U tronditën dhe ata që e dëgjuan jashtë, të recituar në një takim poetësh në Itali, në një kështjellë në Bari, ua dhashë unë të përkthyer.
“Atdheu është lakuriq”, me këtë titull vendosëm të botonim librin e tij me vjersha, të parin pas rënies së diktaturës, do ta përgatitte poeti Xhevahir Spahiu, ndërsa liriku Jorgo Bllaci dhe unë, ish-të burgosur, bëmë dhe redaktorin, se punonim së bashku në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”, aty ku kishte nisur dënimi im. Donim t’i ishim pranë Trifonit, të ringjallnim sado pak diçka nga martirizimi i tij heroik.
Po ku është varri i tij? Bashkë me lulet t’i çonim dhe librin e ri Balta s’tregon asgjë. Veç libri, ama, vërtet kishte vezullime të mermerit… Ndiheshim të lumtur që e botuam. Po ç’lumturi zeza! Dhe do të gjendeshin poezi të tjera, duhej botimi tjetër. Ylli më kërkonte në gazetat, ku bashkëpunoja në Tiranë. Se kush i tha që s’jam. Donin që unë të mos isha. Po Trifoni Xhagjika tani u duhej më shumë të tjerëve, jo vetëm neve, që vinim nga burgjet, që dhe ishim pushkatuar me të, sado pak. Dhe doli “Poezia” e tij e plotë, në shekullin e ri dhe mijëvjeçarin e ri.
Shqipëria ka nevojë për guximin dhe ëndrrën e tij.

`Miq!
Dëgjoni trokëllimat e kalit
të harbuar?
Jam unë!

Poeti spanjoll Garsia Lorka po vinte kështu? Po dhe atë “si një Krisht mes hajdutësh në Granada e vranë – thotë Ernesto Sabata. – Krim i urryer, simbol i kësaj bote, e cila pas çrrënosjes së poezisë, lartësoi në vend të saj vrazhdësinë dhe frikën”
Jo, po guxonte të vinte i pushkatuari tjetër, Xhagjika ynë. Nuk paskan të njëjtë vetëm fundin tragjik por edhe kalin e poezisë. Trifon Xhagjika ecën dhe reciton “Këngë e verbër”, që ia kishte kushtuar Republikës, ku thotë: Vramë po të duash!/Në netët e tua të gjakosura/do të dëgjosh zërin tim:/“Të urrej oRepublikë,/lavire e zotërve gjakprishur!” (Prill 1962)
Vramë po të duash!!! O Zot, e dinte ç’bënte! Mbas një viti do ta pushkonin.
Në vendlindje, në Peshtan, vendosën një bust të tij.miqtë e rinj të pasvdekjes. Por ai duhet të jetë kudo, në kujtesë, në kryeqytetin e dhimbjes, në poezi…

ELEGJIA NË “SHI ME BALTË”…

Elegjia “Trifon Xhagjika” e Mero Bazes është në librin e tij, “Shi me baltë”, që i gjithë i ngjan asaj elegjie, për kohën dhe njerëzit e saj, për veten dhe për të shkuarën tonë, aq të pranishme dhe të ardhmes se mos do t’ë ngjajë të tashmes, të lirë për gjithçka, të mirë a të keqe njëlloj, pra, jo vërtet të lirë.
Mero Baze është mjeshtër i përsiatjeve kësisoj, të thukta dhe dëshpëruese, por në emër të një të drejtësie dhe përmirësimi të realitetit, artikujt e tij janë gati të përditshëm, me përditshmërinë turbulluese, që si duhet kthjelluar, duke e turbulluar edhe më?
Me të dalë poezia e Meros, tërhoqi vëmendjen e lexuesit dhe medias. Ishte një befasi? Ky gazetar i guximshëm deri në ashpërsi, i skajshëm deri te e vërteta, të paktën ajo e tij dhe e shqetësimeve që sjell ajo, kërkues i “Thembrës së Akilit” për të ngulur shigjetën e tij pa mëshirë, paska dhe poezi, pambuk të saj për plagët?
Po, Mero Baze është poet. Edhe në gazetarinë e tij dhe prozën eseistike ka poezi të fshehtë, por të tufantë si në një rrugë tjetër, ndërsa në poezinë e tij ka çështë të forta sociale, kontradikta dhe përplasje, madje dhe fjalor të atillë, por si pas xhamave. Por ai nuk kundron, futet në protestë dhe polemizon.
Në këtë libër me poezi, se ata që e njohin Mero Bazen e dinë që ai ka dhe një libër tjetër me poezi të hershme, shohim se ai përdor strofën e rregullt, pra, se brendshmi ndjen nevojën e rregullit, me metrikë të caktuar dhe rima, pra do harmoninë e sprovuar klasike dhe duke ngjasur në formë, të gjitha poezitë duket se janë këngët e një poeme. Për atdheun tonë, sipas tij, për kohën e tij, sipas nesh, për njerëzit sipas kohës, ku shpesh ata që s’janë, janë më shumë se ata qe janë.
Ja, si elegjia për Trifon Xhagikën tonë. Plot tension dhe dhimbje therëse. Solemnitet dhe një paqeje të nevojshme që i ngjan një armëpushimi, por jo pushim të luftës, jo me plumba, por me fjalë dhe drejtësi për një të vërtetë më të madhe se të gjithsecilit, të vërtetën që na duhet të gjithëve. Ka patur një kohë çnjerëzore që bëri njerëz çnjerëzorë, të cilët prapë mund të bëjnë kohë. Që të mbrohemi, duket thirrur Trifon Xhagjika. Që të fitojë njeriu, njerëzisht, na duhet statuja e Trifon Xhagjikës. Por tani nga fshati i tij, të shkojë në kryqytet, madje dhe në kryeqytetet e Europës, që vuajtën atë sundim, se Trifon Xhagjika nuk është poet nga që e pushkatuan, por me atë pushkatuan një poet.
Dhe koha kishte frikë dhe me atë të vrarë. Dhe bënte krimin tjetër, atë të mbulimit të krimit jo vetëm me dhé, por pa varr, por dhe me heshtje dhe harresë dhe Realizëm Socialist, shkrimtarët mediokër të së cilës, kritikët e mbetur donkishoteskë të saj, s’bëjnë gjë tjetër, por hekurishtet e kalbura të asaj fabrike na i tregojnë si sukses, që duhet montuar ende, pak si ndryshe, etj, dhe gjejnë dhe sulmojnë sabotatorët e saj si dikur partia e tyre, por as vetë s’e kuptojnë se po duan këtë, por mendësia dhe veprimet e tyre janë të tilla: pse na i shkatërruat Realizmin Socialist?! – sikur thonë .
Por vjen dhe poezia e Mero Bazes për Trifon Xhagjikën. Vargjet u ngjajnë atyre shiritave të verdhë që rrethojnë një skenë krimi: Këtu është vrarë një poet, që po duan ta rivrasin. Nuk ka rëndësi në janë po ata vrasës apo të tjerë. Krimi i barazon. Dhe nëse tani nuk vrasin dot poetin, duan të vrasin fjalën e tij, kur poeti në fund të fundit është fjala e tij.
Mero Baze si poet na bashkohet në më të lartën tonë, që vuajtjet dhe martirizimin ta kalojmë jo vet;em nga rrëfim në përvoj:e, po ta bëjmë dhe art, poezi. Që sjellin drejt:esi dhe paqe.
Mos Mero Baze nuk duron dot dhe ka marrë topin që kërkoi në gjyq Trifon Xhagjika si poet?

TRIFON XHAGJIKA
– Nga Mero Baze –

E prura mbi një gur në shtëpinë e tij,
Te lëmi që i feksi në mend para plumbit.
Ky gur s’e ka ditur që ai po vdiste,
Askush s’e njoftoi për natën e fundit.

As muret e shtëpisë nuk e kanë vajtuar
Se vdekjen ua mbajtën fshehur nga frika.
Kishin frikë nga klithmat e gurëve
Nga kuja që do plaste pa zbardhur dita.

Ua fshehën fëmijëve që nuk e njihnin,
Krojeve që prisnin të kthehej nga larg.
Ua fshehën pleqve që mblidheshin te lëmi
Dhe prisnin habere çdo darkë.

Ua mbajtën fshehur, si t’ua thoshin
Që s’vdiq nga sëmundja, as nga malarja!
Këta gurë të hirtë janë shumë të vjetër
Të mos habiten si vdes njeriu nga fjala.

Tani vështrojnë fytyrën e bronztë,
Duan të kuptojnë pse Trifoni nuk flet.
Ai u shua kur fjalën e vriste frika
Dhe hesht tani kur fjala ulëret.

E solla këtu, larg vrasësve të tij
Sido që s’i njoh vrasësit e vërtetë.
Le të jetë larg vrasësve të rinj
Që vrasin fjalën të mos ketë poetë…

Kur largohet një grua,
ajo lë një boshllëk të madh.
Kur ajo largohet një ditë,
shumë mbesin “jetimë“ pas ikjes së saj.
Dollapet e guzhinës, perdet.
Rrobat e palosura me kujdes.
Fjongot në fund të dollapëve.

Me agun e mëngjesit nuk dëgjohen më taketuket
nga kuzhina.
Tabakatë mbesin jetime!

.
Kur një grua largohet,
shpesh lulet thahen pa ujë.
Luleverdha shpejt e përkul qafën…
Askush s’ja di kuptimin asaj gote.
Askush nuk e di se sa vlen ajo enë kromi.
Ballkoni tashmë është i qetë…
Koridor i heshtur…

.
Kur largohet një grua…
Në të vërtetë, kur ajo largohet,
sa shumë njerëz ikin bashkë me të?!
Një punëtore e palodhur.
Një pastruese.
Një rojtare.
Një kopshtare.
Një llogaritare.
Një NENE shkon.
Një Mike.
Një Shoqe.
Një e Dashur.
Sa njerëz zhduken me ikjen e saj…

.
Gjithmonë ndodh kështu
Kur ajo ikën
komplimentet, paralajmërimet, ankesat, lutjet,
do të mbeten jetimë…
Tek pragu i derës nuk dëgjohen më:
“Ki kujdes”!
“Mos u vono”!

.
Gratë!
Gratë largohen duke lënë zbrazëtirë shumë të madhe pas vetes.
Kur një grua është larguar, në të vërtetë,
shumë gra janë larguar…
Dhe kur një grua largohet,
ajo ka lënë pas
shumë “jetim”.
Do na marrë malli për ty, grua e bukur!

.

Bekir Coşkun (1945 – 18 October 2020) ishte gazetar, shkrimtar dhe kolumnist për gazetën më të madhe turke Zhumhuriet.

1. Ç’janë këta sy?

Ç’janë këta sy?Mos i ke ngjyer me qymyr?
I ke ngjyer me”qymyr”,ndaj po më hanë të gjallë
I shoh këta sy dhe bëhem si “xhind i pirë”
Kam”frikë” prej tyre,aq sa shndrrohem në”djall”.

2.Një shenjë

Një shenjë me sy e një tjetër me vetull
(Kaq më del e më”tepron”)
Sado i moshuar,kthehem në djalë”qefull”
Se të lë fare mendja,kur dashuron.

3. Tani

Tani që një mike më bëri apel
(U provua katërcipërisht që nuk kam”fat”)
E,moj pleqëri,të veshë mu në esfel!
SE ajo më shkroi:-Po të pres në shtrat !!!

4. TI

Ti po fle për shtatë palëqejfe(edhe burrin ke përbri)
Unë të shoh e më zënë”ethe”(se shpirtërisht jam me ty)
Burrin e”përzë me shqelma”( mjaft e”hëngri” ,”arën time”)
Zë e ngopem me pandehma(katandis sa një thërrime)

5.Përse?

Përse,moj botë,të mos jeshë errësirë?
Dhe unë dhe ajo errësirave të humbasim
Epo në errësirë të ndihesh mirë
Kështu ndodh me “dy pëllumba” që sqepash gugasin.

6.Kaloi një grua

Kaloi një grua,që nuk i njihej mosha
Rinia tek ajo kish bërë prapaktheu
Më mbetën sytë pas saj që unë”mosqofsha!”
Qe aq e mirë,sa mendjen ma rrëmbeu.

7.Në dashuri

Në dashuri nuk e njoha tradhëtinë
Kam qenë gjithmonë besnik
E kam ruajtur dashurinë si çifuti florinë
Dhe për dashurinë dhe jetën e vë në rrezik.

8.Dashuria

Dashuria të jepë shpresë dhe veç shpresës dhe guxim
Edhe krahë vë si shpezë,pa zë nisesh fluturim
AS nuk pyet,kur dashuron(s’ka kala që nuk e merr)
Gati malin e rrëzon,se nga mendja bëhesh erë.

9. Dhe vështrimi

Dhe vështrimi bëhet thikë(thikë që të shponë e të pretë)
Ja,kështu m’u duk njëçikë,qe i gjatë,por i sinqert
Jo m’u duk,por m’u ngul dhe më hyri drejt në zemër
Ah,të lutem,mos ma shkul! Po të lutem,e paemër!

10.Në sytë e tu

Në sytë e tu,një det me dhimbje
Çuditem se si sytë gjithë atë det e mbajnë?!
Po më dhëmb shpirti për ty,moj mike!
Dua atë”detdhimbjesh” bashkë ta ndajmë.

Tiranë,17 dhjetor 2024