Në artikullin e vet “Tue bisedue me profesor Joklin” Ernest Koliqi shkruan: “Biblioteka shqip e Profesor Joklit, besoj të jetë mâ e plotësuemja qi mund të gjindet. I rrijnë përkrah ndoshta ato të Françiskajvet në Shkodër, të Mid’had Frashërit në Tiranë dhe të Lef Nosit n’Elbasan. Këtyne dyjave të fundit ua kam ndëgjue vetëm zanin , pse nuk pata fatin t’i shof. Botime të vjetra e të reja: Toskësh e Gegësh e Shqiptarësh t’Italisë…”

Shkrimi është botuar me 1938 në “Demokratía” e Vangjel Koçës e Branko Merxhanit, mbas një vizite që ai i bën Norbert Joklit në Vjenë, i shoqëruar nga dy studentë shqiptarë të atyre viteve atje. Njëri prej të cilëve ishte Aleks Buda. Është ribotuar pastaj më vonë në “Shejzat nr.1-4 1972.

Paska qênë dashtë – vijon Koliqit – të shkojshëm larg Shqypnije, në nji vend të huej, për të gjetun biblioteken ideale shqipe, atê për të cilën ka nevojë, çdo shkollë e mesme e Shqipnís, çdo Bashki shqiptare e radhës së parë, çdo studjues i gjuhës s’onë!..”

Para se me arrit te ky përfundim, sa surprizues për të aq magjepsës për lexuesin e tij, Koliqi përshkruan në imtësi gjithçka aty sheh me të gjitha shqisat e njeriut që librin e ka shqisë e gjymtyrë të përveçme. Ky ka qenë takimi i parë i tij me Joklin. Kurse në ribotimin te “Shejzat” Koliqi përshkruan edhe fundin tragjik të Albanologut të famshëm, një fund i njohur disi përciptasi në Shqipëri. Përciptas po themi, sepse pak kush i din përpjekjet e shqiptarëve të njëmendtë për ta shpëtuar atë, i cili, pa qenë shqiptar i kishte dhënë gjithësinë e vet, të dijshme e të vullnetshme sa s’bëhet, kulturës shqiptare. Dikush din përpjekjet e Fishtës me letrat dërguar deri te Duçja, që atij t’i krijohej mundësia të strehohej në Shqipëri, po pak kush i din, besoj, përpjekjet e qeverive shqiptare të kohës (1941-1942) për të. Kurse Koliqi, i cili ka dokumentimin e këtyre përpjekjeve, që gjinden në arkivin e vet privat na bën me dije: “Unë menjiherë i telefonova Botta-it në Romë, (aso kohe ministër i arsimit t’Italis) e shkova mandej fill te Mustafa Kruja [kryeministri shqiptar], i cili n’sy tem mori telefonin e foli me Ciano-n tue e lutë nxehtësisht me ba çmos për shpëtimin e Jokliit. Ciano përgjegji se do të lutte Musolinin me ndërhy pranë Hitlerit. Por të gjitha orvatjet dështuen, Jokli u fut në një tren, që do ta shpiente në Poloni. Gjatë udhëtimit, mësa treni po kalonte për nji urë, u hodh në greminë prej nji naltësie niqind metrash, u përplas mbi záll të lumit e vdiq. Kështë mbaroi albanologu i madh, tue mbajtë fjalën e folun se, pa biblioteken e vet dhe pa mundësinë m’u dhanë mbas studimeve, nuk iu donte gjâ jeta.”

Libërdashja, si kategori publike e marrëdhënies së ndërsjellët të njeriut me dijen, gjithherë te ne ka ecë nëpërmjet lëkundjeve e ulje ngritjeve të përsëritura. Në varësi e sipas kurbës e trajtesës së kultivuar që asaj i ka bërë shoqëria, elita e saj. Do muaj më parë pati ulë qepenat njëra prej librarive të rëndësishme në Tiranë. Edhe ajo që për më se njëzet vite shërbente edhe si agjenci shpërndarje ka paketuar nëpër kuti librat qëndrimgjatë aty dhe vijoi, gjithashtu, melodinë krrakrra-itëse të qepen-uljes. Por, fati e ka dashtë, këto ditë është hapur një e re me emrin e një tjetër albanologu të madh , jezuitit Giuseppe (Zef) Valentini, bashkëpunëtor e mik i ngushtë i Koliqit. Edhe një tjetër librari me emrin, gjithashtu domethënës “Lahuta” në Portën e parë ajrore (Aeroportin e Rinasit) të shqiptarëve, të cilët era mërgimtare po i hallakatë më me shumicë se asnjëherë më parë nëpër Europë. Dhe ndalin aty për të marrë me vete një copë Shqipërie. Një copë Shqipërie ideale mbasi Shqipërisë reale i kanë kthyer shpinën, me dhimbje e me pezm.

Kurse marrëdhëniet e enteve publike me librin e me leximin, gjithherë kanë lënë për të dëshiruar. Edhe atëherë kur në krye të tyre, Ministrisë së Kulturës kanë qenë shkrimtarë. Dhe s’është kaq paradoksale sa duket, nëse gërmon pak, fare pak më thellë në njohjen e politikave qeverisëse për librin. Sot, sistemi i qarkullimit libror në Shqipëri është me cilësinë më të ulët krahasuar me vendet fqinje me ne. Sikundërse përkujdesja shtetërore për të e pakrahasueshme me asgjë dhe me askënd, kurrkund përreth nesh. Asgjë pothuajse asgjë nuk gjendet në bibliotekat e shkollave tona publike nga librat e autoreve më të shquar të traditës…Prej atyre që në “bibliotekën shqipe” të albanologut ishin tuba e librave të zgjedhur. E le më të të vijë në mendje ndonjë qasje me Evropën, për ku gërthasim se duam të shkojmë. Biblioteka Kombëtare e Shqipërisë, sot ekziston më shumë si një ent ku rrogëtohen disa njerëz.

E shfytyruar padrejtësisht deri në dhimbje. E denjë për të lidhur aty Gomarin Viskë Babatasi, që Fishta e sjell te Komedia e vet Satirë “Gomari i Babatasit”, në pjesën e dytë të saj “Visku i Babatasit”. Visk Babatasi është një nga të rrallët personazhe me emër të vërtetë në vepër, është person real i jetës sociale dhe politike shqiptare. Asokohe (1922- 1928) qe drejtor i Bibliotekës Kombëtare. Ishte sekretar i revistës “Albania” të Konicës, po i përgojuar dendur edhe nga ai. Ishte korçar, antikatolik i shpallur, por edhe antigegë, gjithashtu. Kishte shumë humor dhe Fishtës i pëlqente humori i tij. Babatasi e kishte bërë zakon të shkonte në punë me gomar, sjellje kjo që i shkonte fort përshtat humorit të tij. Dhe e lidhte gomarin te dritarja e kryeministrisë, që ishte njëherësh edhe ministri e jashtme. Një ditë, ndërsa po lidhte gomarin në hekurat e dritares, i afrohet roja e i thotë: “Ka urdhnue zoti ministër mos me e lidhë ma gomarin këtu”. Atëherë Babatasi i kthehet e i thotë: “Ka të drejtë, zotëria, dy gomarë në një ministri nuk bën të lidhen”…

Statuquosë së rrënuar të Bibliotekës së sotme Kombëtare i pati paraprí njëherë djegia e një tjetër herë përmbytja. Ndoshta për ta bërë më të pranuar atë që do të vinte më pas. Ndërsa sipër ambienteve të saj të stërngushta sa të marrin frymën, aty në qendër të kryeqytetit të Shqipërisë bëjnë karshillek ca zyra të një Instituti Italian. Me një kontratë, nënshkruar para gati tridhjetë vjetësh, me shtetin shqiptar. Sfiduese deri ku s’shkon, që përpos të tjerash është përmbytëse nga fyerja e poshtnimi që i bën librit, punëtorëve të librit, përdoruesve të tij, intelektualëve, krejt kulturës sonë kombëtare dhe dijes sonë./Gazeta Panorama

Para 125 vitesh lindi poeti ynë i madh, Llazar Gusho, i njohur me emrin e penës, Lasgush Poradeci.

Lasgushi lindi më 27 dhjetor 1899 në Pogradec. Në nder të tij, Qendra Kombëtare e Librit dhe Leximit e shpalli 2024-ën si Vitin e Lasgushit. QKLL ndau në rrjetet sociale një letër të shkruar më 16 nëntor të vitit 1939 nga liriku më i madh shqiptar, drejtuar bashkëshortes:

Shqipja ime e dashur,

Jam i lumtur që po të shkruaj letrën e parë me emrin Shqipe, të dëshëruar prej meje dhe të pranuar me aq gëzim dhe kryelartësi prej teje vetë. Më je lutur kaq herë të të shkruaj me këtë emër, nuk të shkrojta gjer më sot sepse nuk e dinja mirë në e pranon nga gjithë fuqija e shpirtit t’ënd. Lutjet e tua të përsëritura më dhanë arësye të t’a përmbush dëshirën më në fund sot. Ky është emri yt i vërtetë tashi e paskëtaj, do t’a mbash me mall dhe me durim, është simboli i pavdekur i atdhedashurisë s’onë, bashkimi më një i shpirtrave t’ona kështu të përvëluara.

Shqipe! T’a dish sa gëzim, sa ngushëllim më fal ky emri yt i ri! Si më ra mua nërmënd? Pse e prite ti me aq dashuri?

Desha të çmall një mallin t’im të brëndëshmë, t’a kem Shqipërinë gjithnjë të gjallë dhe të bukur dhe si nuse e re që është, t’a kem përpara syve të gjallë në veten t’ënde, prandaj më ra nërmënt ashtu. Ti e prite ashtu se mendove gjith si mua, je gjith vetëm Shqipëri, trup i pastër prej vashe shqiptare dhe shpirt fisnik shqiptar, je kështu drita jonë e të dyve në dashurinë e të shentit Atdhe.

Mbaje tashi këtë kurorë me mburrjen t’ënde të dashur, është themeli i bashkimit t’onë kombëtar, kulmi më i lartë i dhembjes dhe i gazit dhe i ëndrës s’onë së përzëmërt atdhesore.

Kështu të bësh, kështu do bësh ti Shqipja ime e dashur. Nuk t’a them unë, ç’të t’a them unë atë që ti e di vetë. Unë kam bindje të madhe në idenë t’ënde shqiptare bëhem gjithnjë më i bindur se ti do bësh tërë theroritë për të ngritur për dita më lart vetveten t’ënde shqiptare. Për të kulluar dhe për të fisnikëruar sa vjen më shumë, me punë, me vepra, me prova të gjalla, jo me fjalë, shqipëtarësinë t’ënde edhe me kaq gjer më sot mjaft të dashur për mua.

Kështu ti Shqipja ime e ëmbël? E kupton ti tashi pse heshtnja unë gjithnjë kur më pyetnje, dhe më kujtonje dhe më luteshe dhe më qaheshe për emrin t’ënd të ri? Që pse s’të kam shkruar, pse s’të shkruaj, pse s’të dërgoj një letër me emrin Shqipe? Kur më telefonove prej Durrësi dhe më the “Shqipja”, dhe kur më the se të ardhi turp kur vajte në postë dhe pyete në ke letër me emrin “Shqipe” dhe postjeri të tha se jo, mua më ardhi keq për ty, po më ardhi dhe shumë mirë. Më ardhi keq dhe mirë, prandaj vendosa më në fund të të shkruaj ashtu. Dhe ti e di, vendimi im nuk këthehet. Vendimi im, është fjalë e dhënë shqiptare. Fjala e dhënë shqiptare quhet besë shqiptare.

… Kjo? E Shqipes! Jo?? E Shpirtit t’im!!

Ty të merr nër kraha dhe të puth me zjarr

Lasgushi yt.

Panorama

Kongresi i Durrësit, i mbajtur 106 vjet më parë nga data 25-27 dhjetor, pati si qëllim sigurimin e tërësisë territoriale dhe vazhdimësinë e shtetit shqiptar, pas mbarimit të Luftës së Parë Botërore.

Në këtë Kongres, ku morën pjesë mbi 50 delegatë u vendos për krijimin e një qeverie të përkohshme me 14 anëtarë. Kongresi vendosi edhe që të formohej një Pleqësi (senat), si organ këshillues i qeverisë. Delegatët u shprehën për ruajtjen e pavarësisë e të integritetit territorial të shtetit shqiptar, për rishikimin e kufijve të 1913-ës dhe për paraqitjen e këtyre kërkesave në Konferencën e Paqes. Lëvizjet për mbledhjen e krerëve shqiptarë ishin shfaqur që në fillim të tetorit. Por në organizimin e shqiptarëve në Itali ishin duke u përgatitur si Mehdi Frashëri, Mustafa Kruja, të cilët ishin të orientuar nga politika italiane. Këta i kërkonin më 6 tetor 1918 “Vatrës” të dërgonin në Itali përfaqësuesit e tyre, për të përcaktuar atë platformë të përbashkët politike, me të cilën do të dilnin përpara Konferencës së Paqes.

Ndërsa Mehmet Konica arriti në Romë më 19 nëntor, i pritur me ngrohtësi nga italianët. Ndërkaq, qeveria italiane kishte hequr dorë nga mendimi, që kishte në fillim, për të lejuar formimin e një qeverie shqiptare. Ndërkaq, shqiptarët që erdhën nga Roma për në Shqipëri ishin të këshilluar të formonin jo një qeveri, por një këshill ose komitet kombëtar. Ky komitet nuk duhej të bënte një politikë të pavarur as brenda vendit as jashtë tij, por duhej të gjente një vegël në duart e politikës italiane. Në fund të nëntorit 1918 u aprovua formimi i këshillit kombëtar i ideuar nga Gaetano Manconi, duke porositur që këshilli të formohej sa më parë në Durrës me persona shqiptarë që të jenë njerëzit tanë dhe me autoritet në të gjithë Shqipërinë e pushtuar prej nesh me përjashtim të Vlorës dhe të hinterlandit të saj.

Por në të dyja rastet, si një qeveri po edhe një këshill, për t’i formuar këto organe duhej të mblidhej kongresi kombëtar. Ky kongres u hap në pasditen e 25 dhjetorit 1918 me pjesëmarrjen e 53 delegatëve. Ata vinin nga pjesa më e madhe e vendit, e cila ishte nën pushtimin e Italisë. Por në kongres nuk merrnin pjesë nga qyteti i Vlorës, sepse autoritetet italiane kishin marrë udhëzime nga Roma që të mos njiheshin delegatët e këtij qyteti. Në kongres mungonin edhe përfaqësuesit e krahinës që ishin nën pushtimin serb, Peshkopia e Lumës dhe as ata që ishin nën pushtimin francez, si qyteti i Korçës. Këta kanë qenë faktorët të cilët bënin të mundur elektrizimin e zhvillimeve në Kongresin e Durrësit. Por në Durrës nuk kishin ardhur vetëm delegatët, por edhe shumë figura të tjera politike. Ja si e pasqyron gazeta “Agimi”, “Në kongres arritën të bënin propozime dhe të merrnin fjalën edhe njerëz të cilët nuk figuronin në listën e personave që kishin mandatin e të deleguarit”.

Por përfaqësuesit e Durrësit, pa kaluar ende në diskutimin e rendit të ditës, shprehën shqetësimin edhe për mungesën e pjesëmarrjes së delegatëve e të gjitha krahinave të Shqipërisë. Delegatët, që në fillim të punës shfaqën besim ndaj fituesve të luftës, duke e shoqëruar me një përshëndetje e në mënyrë të veçantë Wilsonit, “i cili kishte shpallur parimet e vetëvendosjes së popujve”. delegatët vendosën formimin e një qeverie të përkohshme, e cila ishte një vendim i pavarur dhe sfidues kundrejt diplomacisë së Romës. Ai ishte një vendim i suksesshëm, edhe për sa i përket situatës brenda vendit, pasi nuk ishte shumë e vështirë që qoftë Italia, qoftë Esad Toptani të bënin të mundur nxitjen e shtresave të caktuara shqiptare, të cilat ishin pa një vizion të qartë. Në mëngjesin e 26 dhjetorit, Konica i paraqiti promemorien nënkolonelit E. Lodit, duke argumentuar formimin e qeverisë, së pari, me rëndësinë që kishte ajo për të zhvleftësuar ndonjë përpjekje të mundshme të Francës dhe të shteteve ballkanike për thirrjen e delegatëve të Esad Toptanit në Konferencën e Paqes. Argumenti i dytë kishte të bënte me faktin se për popullin shqiptar ishte më efektiv pushteti i një qeverie dhe jo i një komiteti, i cili do të ishte “vetëm një institucion i pafuqishëm dhe qesharak”.

Përfaqësuesit e kongresit, vendimin e tyre nuk e kishin të vështirë për ta mbrojtur edhe përpara nënkolonelit italian E. Lodit, i cili në telegramin që i dërgonte Romës i quante këta si një “rrymë e fortë”. Me gjithë përpjekjet e tij për të emëruar vetëm një komitet ekzekutiv me karakterin e një delegacioni, për të shprehur dëshirën e kombit shqiptar, ishte për t’u parashikuar sipas tij “që rryma e mësipërme do të mbizotëronte”. Prandaj edhe pikëpamja e delegatit V. Dilos, që kongresi të mos vepronte në mënyrë të pavarur, sepse kjo lëvizje politike mund të çonte në prishjen me mikun e vetëm që kishte Shqipëria me Italinë, por të qëndronte në rendin e tij të ditës.

PROGRAMI

Kongresi hartoi një program politik të përgjithshëm. Aty shprehej ruajtja e pavarësisë, tërësia tokësore e shtetit shqiptar dhe për rishikimin e kufijve të vitit 1913. Për çështjen që lidhej me statusin juridik të këtij shteti dhe animi politik ndaj njërës apo tjetrës fuqi fituese, për të cilin kishte mosmarrëveshje, ata vepruan në mënyrë të heshtur dhe në kompromis me njëritjetrin. Ky program kishte në themel mbrojtjen e të drejtave në Konferencën e Paqes nga qeveria e Durrësit, kërkimin e kufijve etnikë të Shqipërisë, mbajtja e qetësisë brenda vendit.

Programi përbënte një hap përpara në lëvizjen kombëtare shqiptare, por duhet vlerësuar në kushtet kur Shqipëria gjendej e pushtuar nga ushtritë e huaja dhe nën trysninë e copëtimit nga fqinjët e saj. Në këtë pikëpamje, studiuesit e kësaj periudhe, ndonëse e vlerësojnë pozitivisht Kongresin e Durrësit, nuk kishin bërë ndonjë koment ose vlerësim lidhur me programin e qeverisë. Mendimi i historisë shqiptare pas luftës ka mbajtur një qëndrim kritik kundër mbështetjes që i dha “Vatra” kompromisit me Italinë lidhur me formimin e qeverisë së Durrësit.

Por, duke bërë një studim të kujdesshëm të periudhës në të cilën u arrit kjo marrëveshje, duket se ky qëndrim është i drejtë. Ky konkluzion rrjedh si rezultat i ndryshimit të kushteve të Shqipërisë në përfundim të luftës, parë nëpërmjet disa faktorëve. Si prishja e ekuilibrave politikë në Ballkan, si rezultat i shpërbërje së Perandorisë Austro-Hungareze dhe humbjes së luftës.

FORMIMI I QEVERISË

Përfundimisht, formimin e qeverisë së përkohshme me Turhan Pashën në krye dhe delegatë do të ishin Luigj Bumçi, Mehmet Konica, Mihal Turtulli, Midhat Frashëri. Lufta politike brenda dhe jashtë kongresit solli njëkohësisht shfaqjen e pikëpamjeve përkatëse, pjesa dërrmuese e tyre ishin me orientim italian, si Myfit Libohova, Turhan Pasha, Prênk Bibë Doda, Sami Vrioni, Luigj Bumçi. Ndërsa, kundërshtarët ishin Mehmet Konica, Mihal Turtulli, Mithat Frashëri, të cilët ishin më të paktë në numër, por që anonin nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës ose nga ndonjë fuqi tjetër “e painteresuar” direkt për Shqipërinë. Këto qëndrime dhe pikëpamje nuk u shfaqën gjatë punimeve të kongresit, kjo për faktin se këto figura të spikatura të politikës shqiptare kishin rënë në një kompromis të heshtur, sepse qëllimi kryesor i tyre ishte formimi i qeverisë. Një rol të veçantë në përpunimin e programit kishte Mehmet Konica. Kongresi hartoi një program politik të përgjithshëm.

Aty shprehej ruajtja e pavarësisë, tërësia tokësore e shtetit shqiptar dhe për rishikimin e kufijve të vitit 1913. Për çështjen që lidhej me statusin juridik të këtij shteti dhe animi politik ndaj njërës apo tjetrës fuqi fituese, për të cilin kishte mosmarrëveshje, ata vepruan në mënyrë të heshtur dhe në kompromis me njëri-tjetrin. Ky program kishte në themel mbrojtjen e të drejtave në Konferencën e Paqes nga qeveria e Durrësit, kërkimin e kufijve etnikë të Shqipërisë, mbajtja e qetësisë brenda vendit. Programi përbënte një hap përpara në lëvizjen kombëtare shqiptare, por duhet vlerësuar në kushtet kur Shqipëria gjendej e pushtuar nga ushtritë e huaja dhe nën trysninë e copëtimit nga fqinjët e saj. Në këtë pikëpamje, studiuesit e kësaj periudhe, ndonëse e vlerësojnë pozitivisht Kongresin e Durrësit, nuk kishin bërë ndonjë koment ose vlerësim lidhur me programin e qeverisë. Mendimi i historisë shqiptare pas luftës ka mbajtur një qëndrim kritik kundër mbështetjes që i dha “Vatra” kompromisit me Italinë lidhur me formimin e qeverisë së Durrësit.

Por, duke bërë një studim të kujdesshëm të periudhës në të cilën u arrit kjo marrëveshje, duket se ky qëndrim është i drejtë. Ky konkluzion rrjedh si rezultat i ndryshimit të kushteve të Shqipërisë në përfundim të luftës, parë nëpërmjet disa faktorëve. Si prishja e ekuilibrave politikë në Ballkan, si rezultat i shpërbërje së Perandorisë Austro-Hungareze dhe humbjes së luftës. Nga ana tjetër, monarkitë fqinje kishin dalë fituese të luftës dhe në kohën që Fuqitë e Mëdha si Anglia, Franca ishin duke mbështetur ambiciet e tyre për t’u zgjeruar në kushtet kur ishte në fuqi traktati i fshehtë i Londrës i prillit 1915. Por, nuk duhet harruar që Shqipëria ishte ende e pushtuar nga shtetet fituese dhe ushtritë e tyre nuk largoheshin nga tokat shqiptare dhe mbas përfundimit të luftës. Kjo periudhë përbënte vështirësi dhe rreziqe serioze për lëvizjen kombëtare shqiptare, e cila ishte në prag të përfaqësimit të Shqipërisë në Konferencën e Paqes së Parisit.

/Gazeta Panorama

“Po, me politikë jam marrë qysh herët, nëse mund të quhet politikë, dashuria ime për Atdheun, mundi im për aq kohë sa Unë e di vetë për një Shqipëri Etnike, të bashkuar me pjesët e saj të ndara, Kosovën dhe Çamërinë.” – Marie Shllaku (1922-1946), e dënuar me vdekje me pushkatim

“Marie Shllaku, lindur në Shkodër, Shqipëri, ishte një nacionaliste, pedagoge dhe veprimtare e shquar shqiptare katolike e njohur për rezistencën e saj, kundër shtypjes serbe, komuniste dhe jugosllave. E shkolluar në Shqipëri dhe Itali, ajo u përfshi gjerësisht në rezistencën e amatosur kundër pushtimeve italiane dhe gjermane, gjatë Luftës së Dytë Botërore. Aktiviteti i saj atdhedashës u shtri në kundërshtimin e armatosur ndaj shtypjes së regjimit të egër bolshevik komunist shqiptar dhe jugosllav ndaj shqiptarëve të pambrojtur në Kosovës kreshnike. E kapur (arrestuar) në vitin 1946 nga autoritetet jugosllave, malësorja e shpateve të Dukagjinit (nga ishte edhe origjina e familjes së saj) Marie Mark Shllaku, iu nënshtrua torturave brutale dhe në fund u ekzekutua nga toga e zezë e pushkatimit, ku fatkeqsisht disa ishin ushtarë shqiptarë. Përkushtimi i saj i patundur për Pavarësinë dhe të drejtat e shqiptarëve e ka bërë atë një simbol të qëndrueshëm të qëndresës dhe martirizimit në historinë shqiptare.” – Stephen Schwartz, gazetar ebrej-amerikan, Manhattan, New York, 2009

Republika e Kosovës, në vitin 2019, ka emetu një pullë zyrtare postale: “Kosova: Marie Shllaku, 2019”, Euro 1.30

Vajza e vogël Marie Mark Shllaku lindi më 22 tetor 1922, në lagjen Badre të qytetit antik të Shkodrës (mbi 3000-vjeçare), në pjesën e Shqipërisë Veri-Perëndimore, nga prindërit shkodranë Mark Simon Shllaku dhe Dila Shllaku, një familje me origjinë nga fshati Palaj e krahinës së thellë malore të Dukagjinit (para vitit 1990 ishte pjesë administrative e rrethit dhe qytetit të Shkodrës), e cila sot ndodhet në rrethin e Malësinë së Madhe.

Eshtë me interes të thuhet fakti hisorik, se deri tani nuk kemi mundur të mësojmë më shumë mbi Pemën Gjenealogjike, mbi antarët e tjerë të familjes së saj Shllaku, se sa motra dhe vëllezër kishte ajo asokohe. Kur qyteti i Prizrenit disa vite më parë e nderoi dhe vlerësoi me titullin më të lartë të qytetit historik sokoleshën heroin Marie Shllakun, për veprimtari të shquar patriotike, për çeshtjen shqiptare dhe të Kosoves në veçanti, asnjë nga pjesëtarët e familjes së saj nuk erdhi për të marrë dekoratën dhe diplomanën falenderuese në emër të popullit dhe Qeverisë së Kosovës, pas përmbysjes së komunizmit të zi dhe fitores së Pavarësisë së Republikës së re të dardanëve në Ballkan.

Sikurse dihet asokohe nga burimet historike dhe kujtimet e botuara pas vitit 1990 nga shumë bashkëkohës dhe njohës shumë të mirë të heroinës së pamposhtur Marie Mark Shllaku nga Kosova dhe Shqipëria, mësojmë se ajo shfaqi një aftësi të hershme akademike, duke përfunduar arsimin fillor dhe të mesëm në Shkollën e Motrave Katolike Stigmatine të Shkodrës dhe Liceun e Vajzave Katolike Françeskane të Shkodrës, afër Kuvendit të Urdhnit të Shën Françeskut, vendosur në Shqipni në shekullin XII…

E reja Shllaku ndoqi asokohe arsimin e lartë në Fakultetin e Letërsisë dhe Filozofisë në Romë, Itali. Bashkëkohsist e saj tregojnë se Maria, fliste rrjedhshëm gjuhët e shteteve perëndimore, si: gjermanisht, italisht, frëngjisht, latinisht, gjuhën e vjetër greke (helene), si dhe fliste gjuhën sllave serbokroate me vështirësi, por që e kuptonte shumë mirë.

Rrethanat e vështira politike që përfshinë asokohe Europën dhe trojet shqiptare, bënë që vajza e re inteligjente shkodrane të ndërpresë me dhimbje studimet e larta akademike si pasojë e fillimit të Luftës së Dytë Botërore, duke u detyruar të rikthehej në Shqipëri, pranë prindërve të saj të dashur në qytetin e Shkodrës.

Pas kthimit ajo filloi të punojë si sekretare në Ministrinë e Punëve Publike. Karriera e saj mori një kthesë të konsiderueshme më 25 shkurt 1943, kur u emërua si inspektore e financave në Kosovë. Ky rol e vendosi atë në një pozicion kyç gjatë një periudhe të trazuar, duke krijuar terrenin për përfshirjen e saj të mëvonshme në lëvizjet e pastra nacionaliste dhe aktivitetet e rezistencës antikomuniste dhe antisllave.

Gjatë Luftës së Dytë Botërore, Marie Mark Shllaku mori pjesë aktive në rezistencën kundër pushtimit italian dhe nazizmit gjerman në Shqipëri. Në vitin 1944, ajo iu bashkua Lëvizjes Nacional Demokratike Shqiptare të Kosovës (NDSHK), duke u lidhur me luftëtarë të shquar kosovarë të kohës, si: patriotët e shquar Shaban Polluzha, Mehmet Gradica etj.
Përfshirja e saj në NDSHK, ishte vendimtare pasi ajo luajti një rol kyç në organizimin e përpjekjeve të rezistencës dhe ruajtjen e komunikimit midis fraksioneve dhe diversiteteve të ndryshme nacionaliste, që luftonin për qëllimin e përbashkët të Pavarësinë së Kosovës dhe Shqipërisë, kundër pushtuesve fashistë e nazistë, sikurse edhe kundër nazi-komunistëve të kuq të diktatorit otomano-arab dhe antishqiptar bolshevikut mizor Enver Hoxha.

Nacionalistja, mori pjesë në Kuvendin e Drenicës, më 20 janar 1945. Aty mbajti një fjalim të zjarrtë, i cili ndikoi në pajtimin e dy prijësve të Luftës së Drenicës: nacionalistët e shquar të kohës, si: Shaban Palluzhës dhe Mehmet Gradicës.

Ajo ishte e lidhur kryesisht me shqiptarët e besimit mysliman në Kosovë, sigurisht jo për shkak të fesë, apo për ndonjë arsye tjetër, por pikërisht sepse ishte një patriote e shquar dhe inteligjente, e dinte se shpëtimi i kombit mund të vinte vetëm nëse ata do të bashkonin të gjithë shqiptarët, pavarësisht nga feja dhe ndarja rajonale. Si një vajzë e re shqiptare, ajo pati fatin të ishte përkrah burrave dhe fytyrave të ndritura më të mëdhenj të kombit shqiptar dhe sidomos ndër trimat dhe luftëtarët e njohur shkodranë.

Në shtator të vitit 1944, nacionalistja e mirëshkolluar Shllaku, fatkeqsisht asokohe u arrestua e u keqtrajtuar brutalisht në ato momente nga forcat pushtuese gjermane, por fatmirësisht ajo u lirua me ndërhyrjen direkte të Ministrit të Brendshëm ing. Xhafer Devës, i cili asokohe ishte një nacionalist dhe personalitet i shquar i kombit shqiptar.

Shkodrania inteligjente dhe shumë e kulturuar, u angazhua me gjithë enërgjitë rinore të qënies së saj, me të gjitha forcat e shpirtit dhe me gjithë potencialin e saj intelektual, u përpoq të jetësonte idealin e lartë atdhetarë të bashkimit kombëtar të të gjitha trojeve etnike, pavarësisht se në çfarë kushtesh apo rrethanash të arrinte atë, sepse kryesorja për te ishte dhe mbeti arritja e këtij qëllimi jashtëzakonisht të lartë dhe të shenjtë kombëtar, për të cilin u derdh ndër shekuj aq shumë gjak martirësh, madje edhe gjaku i saj rinor.

Nga vështrimi i përgjithshëm, ajo vazhdoi rrugën e madhe të luftës së pandërprerë për atdhe e për çlirim kombëtar, rrugën e atyre burrave shkodranë pararendës, si: Hamzë Kazazi, që luftoi kundër pashallarëve të Perandorisë Xhihadiste Islame Otomane (Turqisë) dhe Oso Kuka në kullën e barotit, që luftoi në trojet e Vraninës etj.

Pas lirimit nga burgu, ajo vazhdoi aktivitetet e saj të rezistencës antikomuniste të kohës, këtë herë duke u fokusuar direkt në luftimin e forcave komuniste jugosllave dhe të trathtarëve mercenarë shqipfolës në territorin e Kosovës.

Ajo bashkëpunoi me figura të tjera nacionaliste, si: Ndue Përlleshi dhe Ukë Sadik Berisha, prof. Ymer Berisha, etj., duke forcuar më tej pozicionin e saj si një lidere e rëndësishme brenda lëvizjes nacionaliste liridashëse shqiptare.

Në vitin 1946, aktivizmi i vazhueshëm i Maries, çoi asokohe në arrestimin e dytë të saj nga autoritetet komuniste sllave të shtetit të Federatës Jugosllavisë. Ajo fatkeqsisht iu nënshtrua torturave të tmerrshme çnjerëzore, shumë të rënda, gjatë kohës që qëndroi në qelinë e ftohtë të burgut, përpara se filloj proçesin e gjyqit të montuar dhe paramenduar nga trupi gjykues jugosllv, ku ajo do të dënohej fatkeqsisht me vdekje, pushkatim.

Në luftën për çlirimin e Atdheut nga ripushtimit sllavo-komunist, Maria u gjend edhe në Drenicën legjendare, ku para dy dekadash luftoi dhe qëndroi për 12 vjet radhazi, heroina e popullit, Shote Galica. Aty doli heroi trimi i pamposhtur Shaban Palluzha, të cilin vajza sypatrembur shkodrane Shllaku, e mbështeti pa rezerva deri në fund me gjithçka që ajo kishte, u bë krahas përpjekjeve të fundit gjigante të luftës antifashiste, për të hequr qafe një herë e mirë zgjedhën sllave.

Patriotja shkodrane në momentet më vendimtare, iu bashkua krahut patriotik më atdhetar të asaj kohe, sikurse ishin: Shaban Palluzha, prof. Ymer Berisha, At Bernard Llupi o.f.m., Mehmet Gradica, Gjon Serreqi, Ndue Përleshi, Ukë Sadiku, Metë Dini, Bajram Sokoli (vëllai i Bajraktarit të Uçës), Qazim Bajraktari i Astrazupit, Sadik Lutani, Ajet Gërguri, Ahmet Selaci, Ukshin Kovaqi. Ismail Thaçi, Nuhi Gashi, Hasan Bilalli, Kemal Skenderi, Mulla Idriz Gjilani, Hysen Tërpeza, Kolë Parubi, Luan Gashi, Pjetër Toma etj., të cilët mbetën të pamposhtur deri në fund.

Duke parë këmbënguljen e saj si studente, me tipare të spikatura patriotizmi, nacionaliste e kohës, Abaz Kupi (Bazi i Canes) angazhoi Marie Shllakun në përpjekjet ligjore për bashkimin kombëtar.

Me këtë mision, Maria punësohet si sekretare e Ilaz Agushit, ministrit shqiptar në regjimin italian në Tiranë. Sipas materialeve arkivore, në prill të vitit 1941, ajo u takua me At Bernard Llupin o.f.m., i cili në atë kohë ishte drejtor i Shoqërisë Shpirtërore Katolike “Bijat e Zonjës” me qendër në Shkodër, e cila lidhej me Vatikanin.

Në maj të vitit 1942, me propozimin e Idriz Matit, u punësua në ministrinë në Tiranë, seksioni për rrugët, me detyrën e zv/sekretarit. Me pranimin e një detyre kaq të rëndësishme nga Gjergj Gjoni, Maria kishte pranuar detyrën, që të kontrollonte të gjitha dokumentet, leje sekrete të qeverisë, më pas t’i lejonte ato si dokumente disponimi grupit të Bazit i Canes. Këtë detyrë do t’a kryente deri më 20 nëntor 1942.

Pas vrasjes së Ilaz Agushit, Maria pushohet nga puna deri më 25 shkurt 1943, kur do të qëndrojë e paangazhuar në Shkodër. Në këtë kohë ajo lidhet me aleancën angleze, duke shërbyer si korrier në linjën: Tiranë-Shkodër-Romë dhe anasjelltas. Këto punime do t’i kryejë nëpërmjet Gjergj Gjonit dhe korrierit të Bazit të Canes, Hasan Miftari.

Më 25 shkurt 1943, ajo u punësua në qytetin e Prizrenit. Punësimi i saj këtu u sugjerua nga Pjetër Tomas, sekretar kryesor në Ministrinë e Financave me seli në Prizren. Për të mbuluar tërë territorin e Kosovës si vëzhguese, Maria emërohet referente në qytetin e Prizrenit. Në këtë kohë ing. Xhafer Deva i ofron edhe bashkëpunim dhe pozitën e sekretarit të tij personal. Asokohe Xhafer Deva ishte Ministër i Punëve të Brendshme në Qeverinë e Rexhep Mitrovicës (1943-1944). Ajo e pranoi ofertën përkohësisht, pasi u konsultua me drejtuesit e grupit Bazit të Canes. Nuk dihen rrethanat dhe arsyet pse Maria u tërhoq nga Prizreni në Tiranë e u kthye sërish më 9 shtator 1944.

Maria deklaroi para gjyqit të OZN se ishte antifashiste dhe antikomuniste

Më 21 tetor 1944, në fshatin Novoselë nacionalistja mbajti një fjalim patriotik. Më 9 nëntor 1944, partizanët bolshevikë hynë në qytetin e Gjakovës, ndërsa Maria së bashku me Mehmet Agë Berishën shkuan në rajonin e Ferizajt, ku qëndruan disa ditë. Në këtë kohë ajo nga Ferizaj do të udhëtojë për në Gjilan, më pas në Prishtinë, ku për herë të fundit do të takohet me Xhafer Devën, Rexhep Mitrovicën dhe udhëheqës të tjerë, nga të cilët do të marrë udhëzime për veprime të mëtutjeshme, të cilat do të lidhen me At Bernard Llupin o.f.m. në Pejë dhe prej andej për të mbajtur lidhje me Shkodrën dhe me rezistencën e armatosur, që do të drejtohej prej andej.

Nga Prishtina u shpërngul në Pejë, në hotelin “Skënderbeg”. Këtu, sipas udhëzimeve që i kishte dhënë Komiteti i Lidhjes së Dytë të Prizrenit (dhe Lidhjes së Tretë të Prizrenit në vitin 1962 në New York, SHBA, kryetar i së cilës u zgjodh ing. Xhafer Deva), i cili vepronte me urdhër të ing. Xhafer Devës, merr përsipër organizimin e grupeve të rezistencës në mbarë vendin. Këto grupe drejtoheshin nga Metë Dina, Adem Shala, Mehmet Gradica dhe Marie Shllaku. Sikurse dihet asokohe rezistenca nacionaliste dhe antikomuniste shqiptare numëronte 3000 vetë që do të luftonin pa pushim dhe me përkushtim.

Natën e 24–25 nëntorit 1946, ajo u ekzekutua në qytetin historik të Prizrenit, së bashku me nacionalistët e tjerë të shquar shqiptarë, duke përfshirë françeskanin e përkushtuar për trinomin “Fe e Atdhe – Perparim” At Bernard Llupin o.f.m., Kolë Parubin dhe Gjergj Martinin. Ekzekutimi i saj asokohe, ishte pjesë e një fushate më të gjerë antishqiptare sllave, për të shtypur lëvizjet nacionaliste antikomuniste shqiptare.

Me gjithë fundin e saj tragjik, Marie M. Shllaku mbahet mend si martire dhe simbol i rezistencës antikomuniste dhe antisllave shqiptare, trashëgimia e saj e qëndrueshme si dëshmi e përkushtimit të saj të palëkundur ndaj popullit dhe çështjes së saj adhore qe ishte liria dhe pavaresia nga kthetrat e komunizmit në Kosovë dhe vendlindjen e saj Shqipëri.

Ajo ishte pjesë aktive e plejadës së shquar dhe të vendosur të antikomunistë të shumtë laikë dhe Klerit Katolik, që kishte nxjerrë dhe po rilindnin asokohe si pjesë e rezistencës së madhe në Malësi të Madhe dhe në qytetin martir dhe më antikomunist të Shkodrës heroike.

Ky ishte asokohe proçesi më i madh gjyqësor, i cili zgjoi interesimin e madh asokohe në Kosovë. Aty bënin pjesë Marie Shllaku, meshtari i nderuar dhe respektuar, atdhetari i shquar françeskan At Bernard Llupit o.f.m., Kolë Parubit, Gjergj Martinit e shumë të tjerëve, të cilët ishin bashkëpunëtorë të ngushtë të intelektualit të shquar prof. Ymer Berisha. Gjyqi i montuar politik ka fillur më 29 qershor 1946 dhe ka përfunduar më 11 korrik, pra gjithsej 13 ditë pa llogaritur ditët e hetimive të tjera të tmerrshme te shoqëruar vazhdimisht me torutura ç’njerëzore nazi-komuniste.

Prokurori publik i proçesit fallco dhe turpi me motive të patra antishqiptare, siç ishte rregull si në çdo gjykim tjetër, ishte trathtari Ali Shukriu. Sot fatkeqsisht në Kosovë nderohet dhe respektohet ky trathtari i madh dhe shërbetori tjetër besnik i regjimit marksist-nazist-komunist Fadil Hoxha. Sikurse dihet proçesi i dënimit është mbajtur në qytetin e Prizrenit. Më 29 qershor Prizreni ishte në zi. Para trupit gjykues të pushtuesit, u sollën në sallën e gjykimit 27 të pandehur nacionalistë shqiptarë.

Fatkeqsisht, ata u akuzuan vetëm sepse e donin lirinë e vendit të tyre martir Dardaninë dhe një Shqipëri mëmë të plotë etnike, sikurse ishte një herë e një kohë në hartën e Ballkanit. Në pyetjen e hetuesisë për Marien se sa kohë keni që merreni me politikë, ajo është përgjigjur “Po, me politikë jam marrë qysh herët, nëse mund të quhet politikë, dashuria ime për atdheun, mundi im për aq kohë sa Unë e di vetë për një Shqipëri Etnike, të bashkuar me pjesët e saj të ndara, Kosovën dhe Çamërinë” dhe prandaj ajo u dënua me vdekje.

Fjalët e saj të fundit para togës së pushkatimit ishin: “Kosovë, gjaku im t’u bëftë dritë!” dhe “Kosovë, gjaku im të kjoftë i lehtë e t’u baft dritë!”, theksojnë përkushtimin e saj të qëndrueshëm për kauzën e saj.

Sokolesha Marie Shllaku (1922-1946) një “nuse” e vetëflijuar për Shqipërinë Etnike

(Mendime rreth librit “Marie Shllaku bijë e Shkodrës martire e Kosovës” të studiuesit dhe publiçistit shqiptaro amerikan Tomë Mrijaj)

Botimi i librave me tematikë historike, kanë shumë rendesi për të zbardhur dhe rishkruar me fakte dhe dokumente të reja historinë e lavdishme të nacionalizmit të popullit shqiptar ndër shekuj, e cila është lënë në harresë.

Kanë kaluar shumë vite, kur biografi, ka hapur skedat e para, për të hartuar lënden e librit. Vit pas viti, pas “ecejakjeve” ajrore me avion në rrugëtimin New York-Tiranë, New York-Prishtinë, studiuesi dhe publiçisti shqiptaro amerikan Tomë Mrijaj, ka hulumtuar dhe sistemuar tërë materialin studimor, si një bletë punëtore, me durim dhe përkujdesje të veçantë.

Ai, përpunoi brumin e pasur historik dokumentar dhe gojor (dëshmitarë të kohës) mbi çdo gjë interesante, që lidhet me jetën dhe kontributin e përsonazhes së vet të marrë në studim. Fryt i gjurmimeve shteruese, ishin buletinet, librat e reja, kujtimet, dorëshkrimet e njerëzve në moshë, gazetat e botuara asokohe në diasporën e SHBA-së dhe Evropë, duke konturuar idetë e ndërtuar kjartë fizionominë e plotë të veprës.

Studiuesi Mrijaj, grishi historinë e shkurtër të kohës fakt pas fakti, rriti dhe zgjeroi strukturën e veprës, duke futur në penën e tij subjektet, që janë plazmor në strukturën e dorëshkrimit, tashmë të kthyer fatmirërisht në një libër jetëshkrimor të pavdekshëm, për t’a njohur të gjithë lexuesit mbarëshqiptarë.

E parë në planin e rizgjimit të traditës atdhetare, trimëresha e zgjuar sypatrembur qytetare shkodrane Marie Shllaku, i përket atij brezi të patriotëve shqiptarë, që fatin e lidhën ngushtësisht me atë të popullit të vet, që zemra e re rrahu gjithë jetën për popullin, gjithçka që patën, si: energjitë, aftësitë e dituritë i vunë me ndërgjegje të pastër në shërbim të çështjes nacionale, të realizimit të aspiratave të ligjshme amtare.

Martirët, me madhështinë e stoicizmit të tyre të gjatë, falë fakteve të reja, që ruan në brendësi nëna histori, dalin nga labirinthet e heshtjes në momentin e përshtatshëm kohor, kur populli ka nevojë më së shumti për ta.

Si të tillë, ata së bashku futën në historinë nacionale në vendin e merituar, pranë librit të madh të kujtesës dhe mirënjohjes së përhershme të martirëve mbarëpopullor.

Libri në fjalë, i autorit T. Mrijaj, është një rreze drite në errësirën e madhe, që ka mbuluar për disa dekada historiografinë e figurave të shquara të nacionalizmit shqiptar, që luftuan tërë jetën e shkurtër që kishin, për idealin dhe qëllimin fisnik të të parëve të tyre nacionalistë, që ishte dhe mbeti bashkimi i tërësisë së plotë të trojeve etnike shqiptare.

Vepra e re, ka të bëjë me portretizimin e martires M. Shllaku dhe fushë veprimtarinë e ekipit bashkëluftëtarë nacionalistë, të dalluar në Shqipërinë e Veriut, në mesin e shek. XX.
Gjatë asaj kohe të vështirë historike, shumë familje dhe katunde të Kosovës, u dogjën me themel nga forcat e të ashtëquajtura partizane. U vranë e masakruan, me qindra njerëz të pafajshëm, luftëtarë idealeve të lirisë.

Antarët e familjeve të tyre, u ekzekutuan pa mëshirë, vetëm pse luftonin komunizmin dhe regjimin kolonizues shekullorë të Serbisë. Nisën të vriteshin një nga një me kurthe dhe trathti, prijësit e çetave atdhetare, burra, gra, pleq (dhe shumë antarë të familjeve të tyre), për të zhdukur gjithsesi gjurmët e krimit vllavrasës, në emër të një ideologjie “mrekullibërëse” boshe, të importuar qysh heret nga stepat e Siberisë bolshevike asokohe, përmes ideologëve trushpërlarë leninistë, si: Ali Kelmendit dhe peshkopi i kuq orthodoks bolsheviku fanatik Fan Stilian Nolit.

Krimet seriale në fjalë, ishin të studiuara me kujdes nga xhelatët sllavo-shqiptarë, në mënyrë, që historia të mos kishte dëshmitarë nesër, të masakrave kolektive dhe individuale, të kryera sistematikisht ditën për diell, në emër gjoja të pushtetit të ri marksist popullor.

Duke e parë veprimin barbar e gjakësor të komunistëve hipokritë, çetat nacionaliste asokohe filluan të lidheshin edhe më shumë me njeri-tjetrin, duke bashkëpunuar ngushtë politikisht dhe rezistencë aktive me armë në dorë.

Dhe më së miri, këto shembuj, i risjell të freskëta autori, duke u mbështetur në burimet e kohës, literaturën e pasur, dorëshkrimet, kujtimet e bashkëkohsve, librat etj., që kanë dalur në qarkullim vitet e fundit dhe janë botuar, nën përkujdesin e studiuesve të rinj ambiciozë dhe shumë seriozë.

Pasi u pushtua dhe fatkeqsisht u aneksua Kosova më 1945, dhe pasi u ngrit muri më makabër i ndarjes ndërmjet shqiptarëve, regjimi i juntës ushtarake serbe, nuk kurseu asgjë, për t’a terrorizuar, masakruar, përndjekur dhe asgjësuar popullsinë e pafajshme etnike shqiptare, që u robërua nga kjo makinë shfarosëse dhe shpesh me ndihmen e ingranazheve puthadorë, naivë dhe lajkatarë, për fat të keq me gjak dhe gjuhë shqiptar.

Në këto rrethana të reja të krijuara, asokohe shqiptarët fituan një status inferior, në krahasim me republikat dhe me popujt e tjerë të Jugosllavisë.

Përkundrejt gjendjes së re jo të këndshme, popullsia autoktone e dardanëve, çdo orë, ditë, muaj e vite, kishte grumbulluar një lëmsh të madh zemërimi të natyrshëm. Ata si pasoj e ndërgjeghësimit dhe rrethanave favorizuese europiane të kohës, u rilindën shpirtërisht dhe nisën të organizojnë vazhdimisht lëvizje, protesta, revolta kolektive të organizuara në mënyrë spontane dhe filluan t’a shprehin atë pakënaqsi shoqërore dhe politike në mënyra të ndryshme organizimi, sipas kohës dhe rrethanave të reja të krijuara.
Fatmirësisht asokohe populli dardan masivisht u hodh në kryengritje (demostrata), por mercenarët komunistë të Josif Broz Titos i shtypën ato me gjak dhe burgosje të vazhdueshme. Përballë raplezarjeve të reja, dardanët nga një luftë e drejtpërdrejtë e hapur patriotike, u detyruan, të ndryshojnë taktikë, duke kaluar në ilegalitet. Ata formojnë organizata politike, kulturore, atdhetare (kryesisht diaspora) me përmbajtje të shëndoshë patriotike, objektivi kryesor i së cilës ishte bashkimi sa më parë të jetë mundur i trojeve etnike arbërore.
Një nga organizatat e rezistencës së armatosur antikomuniste, që bëri bujë asokohe, është Organizata Nacional Demokratike Shqiptare (ONDSh), në Kosovë, Maqedoninë e Veriut dhe degë në vise të tjera shqiptare në ish Jugosllavi, në gjirin e së cilës, bënte pjesë edhe vajza e re patriote shkodrane Marie Mark Simon Shllaku.
Populli shqiptar, ka një histori shumë të trazuar (me humbje dhe fitore), e cila vazhdimisht ka kaluar nëpër kapërcej të ndryshëm kohorë. Këtë histori e përshkojnë momente të hidhura të jetës dhe të veprave të shqiptarëve.
Përkushtimi ndaj nacionalistëve martirë të nacionit, përbën një detyrim fisnik, për çdo pendë, që të përcjell vazhdimisht me përkushtim brëndinë e ngjarjeve reale historike, duke zbardhur figurën e pastër e të pasur atdhetare të Marie Shllakut, që sakrifikoi çdo gjë, për të bërë nacionin e vet të pavdekshëm dhe nacioni si shpagim e nderon, duke e bërë atë të përjetshme mes nesh.
Në këtë aspekt, libri hedh dritë, mbi veprimtarinë e vajzës së re qytetare shkodrane, që jetën e saj ia fali në lulen e rinisë Kosovës martire, duke pasur në mendje e zemër emblemën e pashuar të rezistencës stoike, kundër ballinës së përbashkët komuniste bastardhe të ashtëquajtur partizan shqiptaro-sllave.
Ajo, sipas kujtimeve të bashkëkohsve shkodranë, që sot janë të moshuar, ishte një vizionare e kulturuar, për një të ardhme demokratike, ku respektohen dhe sanksionohen liritë dhe të drejtat e njeriut, sikurse ndodh realisht në shumë shtete përparimtare të Evropës Perëndimore.
Nga bisedat e ndryshme të të moshuarve, mësojme se asaj vazhdimisht i vinte keq, kur shihte çdo ditë, se ku ishte katandisur atdheu i saj, nën kthetrat e fjalëve të bukura mashtruese të komunistëve vendas dhe të huaj, që vepronin në vendin tonë të mjerë me dorë të hekurt asokohe.

Libri, liria, kultura përparimtare dhe lufta

Për t’i arritur këto vlera të domosdoshme përparimtare dhe demokratike, që burojnë nga këto dituri të reja të shkruara, ato ishin vazhdimisht bashkudhëtare të pandara, për vajzën e re inteligjente shkodrane Marie Shllaku.
Ajo kishte një pasion dhe vullnet të madh për librat, dashuri dhe respekt, për çdo vlerë të re përparimtare kulturore botërore, në të cilën ajo rregullisht përpiqej të merrte sa më shumë që të ishte e mundur.
Shpesh, iu desh të sakrifikonte nga dëshirat dhe gëzimet e moshës rinore, për të realizuar qëllimin e saj, që i kishte vënë vetes, të shkollohej sa më mire dhe t’i shërbente në liri dhe demokraci Atdheut, përmes dijeve të saj perëndimore.
Tharmi atdhetar dhe ndjeshmëria e thellë nacionale, ka qenë model për kohën dhe një shembull pozitiv për brezat e sotshëm në Kosovë dhe Shqipëri.
Maria asokohe e tregoi vazhdimisht me jetën e saj, se ç’kulturë atdhetare kishte zotëruar deri në ato vite dhe sa e si i shërbei mëmëdheut, duke dhuruar jetën e saj, në moshën më të bukur të rinisë.
Ndërkohë theksoj, se ky element patriotësh të flaktë, përmes odiseve të çuditshme, plot ngjarje të mbushur me ngarkesë luftrash dhe vështirësish në jetën e tyre të vështirë të maleve në çdo stinë të vitit, ka shpërfillur dhe përballuar me po aq çudi të jashtëzakonshme ekspeditat sllavo komuniste shfarosëse të stilit mesjetar, të zjarrit e të hekurit, skamjen, terrin, vuajtjen.
Rrethimet e shpeshta hermetike, kalitën vazhdimisht heroizmin, përballuan eliminimin e tyre fizik, shpërbërjen njerëzore, në keqtrajtimin dhe internimin e familjeve të trimave të lirisë, për të vetmin “faj”, pse luftuan kundër sllavëve serbo malazez të komunizmit.
Zëri dhe vepra e saj, shërbei si lëndë e parë, në fillim të shekullit XXI, për jetëshkrimorin Mrijaj, studiuesi dora-dorës, rreshtoj dëshmi të reja tronditëse, refleksione dhe vlerësime reale historike, të cilat gjatë gjithë veprës në fjalë jepen me një përkujdesje serioze dhe përshkrim original rrënqethës dhe gjuhë të thjeshtë në libër.
Shkodranja, ishte e mbeti një zë i fuqishëm i kohës, kundër dhunës, praktikimit të metodave të pushtetit absolut të diktaturës. Me shembullin pozitiv, ajo është një dëshmi e këngë krenarie e rezistencës, mbijetesës dhe vitalitetit të forcave nacionaliste, që refuzuan pandërprerë pushtetin e juntës komuniste, që po hidhte me shpejtësi rrënjën e farës së keqe.
Patriotët e lirisë dhe Shqipërisë etnike, ekzistencën e tyre e mbështetën vetëm në vlerat e pastra dhe të larta morale, të traditës së kulluar nacionaliste.
Autori Mrijaj, rrëfen fatin e përsonazhit kryesorë, kohën kur janë zhvilluar ngjarjet etj., duke dhënë me një gjuhë e stil të thjeshtë fatet e ndryshme njerëzore, në luftën e mbijetesës mbinjerëzore, në kohën më të egër dhe të errët të komunizmit në Shqipëri dhe Dardaninë martire.
Jetëshkrimi i martires së re të pushkatuar, plotëson shumë zbrazëti, zbulon gjëra të reja të mbuluara dhe njëkohsisht arrin të qortojë dhe korigjoj shumë gjëra apo ngjarje të shkruara keq dhe paramendim, veçanërisht në vitet e zeza të diktaturës komuniste 1944-1990, ku, historiografia trilluese zyrtare abuzive në Kosovë dhe trungun amë, e kishte kthyer në normë përbaltjen dhe tjetërsimin e të vërtetave historike etj., ku rasti i çetave nacionaliste antiserbo komuniste, ishte forma më e dukshme e këtij deformimi të vazhdueshëm.
Ky botim i mire seardhur, nga një autor serioz në diasporën shqiptaro amerikane, përbën padyshim një kontribut të ri, në skjarimin e disa momenteve me peshë historike, në çuarjen më përpara të mendimit tonë historik me objektivitet, për sa i përket studimit të nacionalizmës përparimtare shqiptare, si dhe problemeve të tjera historike, që lidhen me figurën historike të atdhetares së pushkatuar nga sllavo komunistët.
Kanë kaluar disa dekada, për të cilën bëhet fjalë në libër, por kujtesa e historisë, arkivat dhe dëshmitë e rrëfimtarëve bashkëluftëtarë s’është dobësuar.
Komunistët dhe mercenarët e tyre, menduan, se i kanë zhdukur të gjitha faktet historike, por në fakt në zemrat e brejtura popullore, kanë qëndruar të fjetura ngjarjet dhe episodet, të cilat pas viteve 1990, bënë të mundur të ndërtohet ky libër dhe gradualisht të rishkruhet historia, sipas dokumenteve dhe fakteve autentike.
Episodet dhe jeta përshkruhet dora-dorës, duke fituar përmasat e një arkivi të gjallë. Ndodhitë, zënë pikënisje në qytetin e Shkodrës, ku, lindi dhe u edukua në fëmijëri Maria. Secila prej tyre, fiton mëvetësinë e të ekzistuarit, në një kohë të caktuar dhe me peshë të dukshme pikëzohen në atë kohë në Shqipëri dhe Dardani.
Përmbajtja, është e larmishme dhe me tituj joshës, për t’a lexuar deri në fund me endje. Autori Mrijaj, në vështrimin konceptual, me një logjikë të natyrshme dhe në lidhje kompakte e ka trajtuar veprën e vet, kushtuar nacionalistes më të re (e vetme, si femër në 55 çeta nacionaliste, që vepronin me pushkë në dorë në Kosovë), si një pjesë e tërë dhe jo në kapituj veçmas.
Rrëfimi, fillon me një përshkrim historik të qytetit të lashtë Shkodrën, të njohur për vlerat kulturore të hershme dhe cilësore në të gjithë Ilirinë, periudhën e ndritur të Arbërisë dhe kudo sot në trojet etnike shqiptare.
I zhytur natyrshëm në leximin e stilit narrativ të autorit, si pa e kuptuar faqe pas faqeje përfshihesh në pjesën interesante me titull: “Shkodra dhe bija e saj”. Ndryshe lexuesi, mund të mendoj, se në ç’truall të begatë atdhetar u lind, rrit dhe u edukua vazhdimisht bija e qytetit antik verior.
Të gjitha këto mirësi të vendlindjes, i ndiente në frymëzimin e shpirtit të saj fëmija, që çdo gjë, do t’a mësonte nga stërgjyshërit, nëna e babai, gjatë ditëve të ftohta të dimrit, pranë zjarrit dhe sofrës bujare karakteristike shkodrane.
Komunistët, me të ardhur dhunshëm në pushtet, filluan menjëherë përsekutimin sistematik, kundër krenarisë, fisnikërisë dhe diturisë të mijëra intelektualëve qytetarë shkodranë, prelatëve dhe klerikëve të tjerë katolikë, duke e kthyer qytetin në një katakomb, dhe më pas në një truall të madh martirizimi.
Shkodra, sikurse dihet nga historia asokohe u bë epiqendra e rezistencës antikomuniste, ku, për idealet e larta të lirisë dhe demokracisë, flijuan jetën shumë martirë të fesë dhe atdheut. U mbyllën shkollat private fetare dhe laike, dhe u konfiskuan me dhunë pasuritë e tundshme dhe të patundshme të udhërave apo kuvendeve fetare shpirtërore shumë shekullore të Klerit Katolik (1944-1990) dhe të qytetarëve të shquar të Shkodrës.
Në qytetin e Shkodrës në vitin 1947 u hapën 12 burgje, për të mbajtur në qelitë e ftohta bijtë më të mirë të qytetit të lashtë, duke iu nënshtruar hetuesisë së egër, torturave macabre ç’njerëzore, pushkatimit non stop me radhë e pa radhë dhe me vdekje apo zhdukje misterioze, të organizuar vazhdimisht nga forcat partizane dhe Sigurimi i Shtetit (Policia Sekrete), apo junta e kuqe ushtareke, që po linde me gjak, litar, burgje, pushkatime dhe mbi male me kufoma të pafajshme të popullit pa dallim feje dhe krahine.
Kujtoj, se asokohe u dogjën ose ua dhanë peshqesh jugosllavëve komunistë të gjitha librat e rrallë, që ndodheshin në Kuvendet e Urdhërave Katolike (60.000 ekzemplarë e shumë prej tyre antikuare origjinale) dhe shtëpitë e zotnive kulturdashës të qytetit me një histori të lashtë në të gjithë Shqipërinë.
Diktatura, e cilësoi qytetin e banorët e tij, si “qendër reaksionare, trathtarë, bashkëpunëtorë të Vatikanit, CIA-s, UDB-së, KGB-së, agjentë të Kinës, etj.”, duke e burgosur, torturuar, internuar, privuar nga çdo e drejtë njerëzore, keqtrajtuar pa mëshirë.
Diferencimi fetarë dhe klasor filloi më 28 nëntor 1944 dhe vijon edhe sot, në mënyrë të hapur apo të kamufluar, mbasi shpirti dhe geni i zgjuarësisë, i kulturës së trashëguar, shihet si rrezik për të gjithë ata, që i shtuan kalvarin e vuajtjeve dje e sot…
Shkodra dhe bija martire, gjithnjë është dalluar, për vlerat e mëdha të nacionalizmit shqiptar, duke qenë një zonjë e rëndë dhe burrat e dheut e thirrshin Shkodërloca.
Sikurse dihet nga shekujt e historisë, tregohet se në këto lagje rrugica shekullore, janë rritur dhe edukuar, pranë votrës bujare dhe mikpritëse karakteristike shkodrane, fëmijët në djep, që nënat e tyre u jepnin qumështin e gjirit, ashtu sikurse thotë legjenda e lashtë e kështjellës Rozafa.
Martirja e re Shllaku, ishte pjesë e qytetit, që ruante në gjirin e saj historinë e lavdishme mijëravjeçare, pikërisht atëherë, ku, shumë qytete të Shqipërisë jetonin fazën e embrionit të tyre.
Zoti dhe natyra, kishte shtrirë me kohë dorën e saj bujare, në drejtim të qytetit, që si shpërblim i dhuroi atdheut bijtë më të mirë, intelektualë solidë, njerëz me erudicion dhe vizion të pastër atdhetarë, burra të pushkës e pendës, prijës të aftë e martir, që zunë fill qysh nga lashtësia e Gentit dhe Teutës së famshme…
Për te, vendlindja ishte çdo pëllëmbë toke shqiptare, njëlloj si Shkodra, që në dritë e qiti dhe ndoshta më tepër e deshti Drenica. Ajo e përshkoi në këmbë Kosovën anembanë, në fusha e në male, në qytet e fshatra dhe gjithnjë ndjente kënaqësi, kur ishte mes bjeshkëve të bukura të Kosovës, lumenjëve që gurgullojnë me bardhësinë e tyre, pyjet që harlisen në shpatet e maleve, që herë herë mbulohen me dëborën e re të dimrit të ashpër.
Ajo bashkëpunoi ngushtësisht asokohe me lëvizjet politike antikomuniste, si: Legalitetin, Ballin Kombëtar etj., dhe me të gjithë ato forca përparimtare shqiptare, që ishin përkushtuar për Shqipërinë etnike, një shembull ideal sot, për secilin prej nesh.
Faktet, analiza e argumenteve zbardhen dhe shfaqen, për herë të parë në veprën e re, në pjesët e qëlluara shkrimore, por shumë kuptimplote, si:
“Familja Shllaku dhe historia”,
“Kosova dhe Marie Shllaku”,
“Nacionalisti ing. Xhafer Deva zbuloi dhe përkrahu talentin e Maries”,
“Profesor Ymer Berisha udhëheqës e martir i Kosovës”,
“Shokët antikomunist kujtojnë Marien”,
“Maria në Kuvendin e Dobërdolit”,
“Beteja e qelisë së Siçevës 12 shtator 1945”,
“Maria aktive në Kuvendin e Drenicës”,
“Martiria shkodrane në luftën e Drenicës”,
“Shtypi i kohës flet për pushkatimet”,
“Nxënësia e Fishtës e priti me qetësi pretencën e vdekjes”,
“Maria dhe ONDSh”,
“Krijimi i Organizatës Patriotike “Besa Kombëtare” dhe Maria aktiviste”,
“Marie Shllaku bashkëpunëtore e shumë organizatave nacionaliste në mal”,
“Maria në Mat’hauz-en dhe Aushvic-in e Jugosllavisë komuniste”,
“Heroina për 50 vjet e lënë në harresë”,
“Një histori të dhimbshme, por krenare shqiptare”,
“Maria dhe historia që do të flasë përsëri”,
“Një përmendore e pavdekshme për Marien libri i Kelmendit dhe Gashit”,
“Me histori në dorë”, etj.
E gjithë jetëshkrimi, ndjehet i freskët nga rrëfimet e kujdesshme të bashkëkohësve dhe shoqërohet dora-dorës me shënime të pasura historike, për bashkëluftëtarët e përsonazhes, një literaturë e pasur të hulumtuar në Kosovë, Shkodër, Tiranë dhe SHBA. Asokohe sikurse dihet historikisht, me pushtimin e Kosovës nga ushtritë serbo-malazeze, më 1912, populli shqiptar ra nën zgjedhën e një shtypësi të ri tërësisht barbar.
Aneksimi i trojeve shqiptare, i sanksionuar fatkeqsisht nga Konferenca e Ambasadorëve në Londër më 1913, u shoqërua me vendosjen e një regjimi të egër të shtypjes dhe gjenocidit sistematik për shumë dekada me radhë ndaj popullsisë autoktone të lashtë dardane.
Në rrafshin e strategjisë politike ndërkombëtare europiane, shohim se pozita diplomatike e Jugosllavisë, nën Mbretërinë Jugosllave asokohe dhet se ishte shumë e konsoliduar dhe mbështetur fuqishëm nga vetë shtetet europiane të kohës, duke e pasur më të lehtë sundimin e saj në territorin e pushtuar shqiptar.
Kjo kishte ardhur fatkeqisht menjëherë, pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore (9 maj 1945), kur forcat masive injorante partizane dhe komuniste në Europën Lindore, të cilët sikurse dihet marrin drejtimin e shtetëve të “çliruar” nga pushtuesit fashistë italianë dhe nazistët gjermanë, me gënjeshtra dhe manipulime tipike propagandistike dhe raplezarje mizore apo krimeve të vazhdueshme ndaj kundërshtarëve të tyre politikë dhe etnikë.
Pra, kemi në këtë rast një kontuinim të Mbretërisë së Jugosllavisë, ku, brenda tyre ishin përfshirë padrejtësisht një pjesë e konsiderueshme e trojeve etnike shqiptare. Pas përsekutimit dhe masakrimit fizik në kohën e sundimit të Aleksandrit, shqiptarët e Kosovës, provuan në kurrizin e vet masakrimin në masë, menjëherë pas “çlirimit” nazi-fashit dhe ripushtimit të Jugosllavisë nga komunistët ekstremistë bolshevikë.
Vrasjet masive kolektive të popullsisë etnike vendase dardane, u kryen nga repartet e ushtrisë “popullore” dhe gjoja çlirimtare të Jugosllavisë, të kryesuar në Kosovë fatkeqsisht nga masha e Marshallit kroat Josif Broz Tito, i plotëfuqishmi asokohe trathtari Fadil Hoxha me kompani, me të cilat do të bashkohen më vonë brigadat partizane, të shtetit amë të specializuar për masakra, të cilët në atë kohë udhëhiqeshin nga antishqiptarë bolshevikë, si: komandantët xhelat Shefqet Peçi, Shaban Haxhia dhe komisar politik krimineli shkodran Ramiz Alia, të cilët në misionin e tyre antishqiptarë po vinin nën emrin e nënës Shqipëri, me urdhër direkt të komandantit sadist Enver Hoxhës.
Në emër të “memëdheut”, ata vranë bijtë më të mirë dardan të shqipes në trojet e mirëfillta etnike shqiptare, për t’i hyrë në zemër sllavokomunistëve dhe sidomos kriminelit dhe mashtruesit bolshevik politik të regjimit të Titos.
Në situatën e re shumë rë rëndë të krijuar asokohe, gjendja nacionale, sociale, ekonomike e popullit shqiptar erdhi duke u ashpërsuar nga dita në ditë. Shqiptarët, qenë kësisoj një ndër popujt më të diskriminuar dhe të shtypur totalisht dhe vazhdimisht në të gjithë të ashtëquajturën Mbretëria e Jugosllavisë nga serbët dhe komunistët trathtarë shqipfolës.
Me ardhjen e Italisë fashiste dhe Gjermanisë naziste në Kosovë (1939-1944), kufiri shqiptaro-shqiptar, midis trojeve tona etnike, në pjesën veriperëndimore të Kosovës ishte i lire dhe i hapur plotësisht. Tashmë, shqiptarët e ndarë padrejtësisht, qysh prej vitit 1913 nga Europa lavire dhe Fuqitë e Mëdha, filluan të lëvizin lirshëm në të dy anët e përbashkëta të nacionit etnik arbëror. Sigurisht, ky veprim i rrëzimit të “murit” artificial, ishte një nxitje, për zhvillim të trevave shqiptare, por nga shovinistët sllavë nuk shihej me sy të mirë.
Mbarimi i Luftës së Dytë Botërore, në vend që të zgjidhte problemin e fillimshekullit XX, e thelloi më shumë trathtinë, që vetë udhëheqësit e Partisë Komuniste të Shqipërisë, kishin bërë në bashkëpunim me shqiptarët mercenarët besnikë të Serbisë. Ata bënë aktin më të rëndë, duke e lënë Dardaninë e lashtë martire nën morsën e re shtypëse të kolonizatorëve bolshevik sllav barbarë.
Fakti, që nga viti 1944-1990, ku, shqiptarët ishin të pushtuar e përligjë trathtinë e regjimit të diktatorit të kuq antishqiptar, sadistit otomano arab Enver Hoxhës dhe më kot sot mundohen të ashtëquajturit pseudohistorianët servilë komunistë të shfajësojnë Hoxhën dhe regjimin e tij bastardh.
Kujtojmë nga historia, se ka qenë pikërisht ky regjim antihuman, që ka dorëzuar me dorën e vet kasapit të Europës Juglindore (Ballkanit) gjatë 50 viteve me mijëra vëllezër kosovarë (Masakra e Tivarit me 4.500 shqiptarë të masakruar ditën për diell), mbushën burgjet e Burrelit, Spaçit, etj. dhe në kampet e përqendrimit në shtetin amë burg…
Vetë diktatori Enver Hoxha, (administrata, institucionet shtetërore e shkollat), në zyrën e vet ka mbajtur portretin e Titos, Stalinit, Mao Ce Dunit. Asokohe dhe për shumë dekada me radhë, diktatori antishqiptar, e pllakosi përtokë krenarinë e shqiptarit si individ dhe komb, mëvetësinë e tij, në mënyrën e të menduarit e të jetuarit, me projektin makabër të krijimit të “njeriut të ri” (një ibrit eksperimental), kryekreje sipas modelit të komunizmit sllav-ruso-kinez, ka bërë që edhe sot disa njerëz të konsumojnë dollarin në SHBA, euro-n në Kosovë e Shqipëri, për t’a blerë “artin”, që i këndon largkjoftit.
Ai, pas vetës ka lënë Shqipërinë një “kopsht me lule” (katrahurë), me kujtimet e errëta për Burrelin, Spaçin, Ballshin, etj., dhe me qindra kampe internimi ne të gjithë atdheun, duke thithur si ushujzat gjakun e popullit të vet për 50-vjeçarë me radhë. Eshtë pikërisht ai, që e vari, kryqëzoi dhe katandisi shtetin shqiptar në ishull kubanez (xhungël) dhe në varfëri të tejskajshme, pasojat e së cilës ndihen ende sot…
Duhet vënë në dukje, se figura e Maries, nuk mund të kuptohet e shkëputur nga dëmi, që regjimi i Tiranës i ka bërë çështjeve të trojeve etnike shqiptare, duke i detyruar nacionalistët të rrokin armët, kundër sllavëve dhe trathtisë shqiptare.
Në politikën negative të jashtme, që luante Tirana zyrtare e të vetëquajturit “gjeneral” Enver Hoxha, ishte çasti antishqiptar, kur zyrtarët amerikanë e pyetën, se cili do të ishte reagimi juaj, fjala vjen, sikur Shqipëria të kërkonte, që të futej çështja e Kosovës në rendin e ditës të Konferencës së Paqes?
A nuk do të mendonit ju, se të paktën, ju gëzoni të drejtën, që pretendimi i juaj të diskutohet dhe të studiohej?
I shtangur nga kjo analogji e papritur, Enver Hoxha përgjigjet, se: “Analogjia e juaj nuk qendron, sepse ne nuk kemi pretendime ndaj aleatit tonë Jugosllavisë, për Rajonin e Kosovës”.
Tashmë Shqipëria, do të kishte padronë të rinj jugosllavët e Titos dhe sovjetikët e Stalinit.
Ajo që e bën më interesant këte episod historik, është se tani, Shqipëria ndodhej para një realiteti, ku, Beogradi nëpërmjet një varg traktatesh ekonomike, kishte formuar kompani me aksione të përbashkëta, kishte hartuar një program të barabartë, për unifikimin e çmimeve dhe kishte filluar bisedimet për bashkimin doganor, unifikimin monetar etj.
Gjuha cilirike serbo-kroate, asokohe menjëherë ishte futur në shkollë. Sipas planit jugosllav, Shqipëria, do të ishte furnizuesja e saj me lëndë të para dhe shumë shpejt, ajo do të bëhej republikë e saj e shtatë… Kjo tashmë nuk është fshehur as nga vetë jugosllavët, që thonë se asokohe ia hodhëm Shqipërisë “motër”!!!
Libri biografik në fjalë, përkushtuar denjësisht dhe profesionalisht heroinës së re Marie Mark Shllakut, futet ndër ato botime të vlerave të përveçme dhe njëkohsisht del nga rrethi vicioz, ku, shpesh humbin shkrimer dhe librat të llojit të kujtimeve.
Historia mbetet në rend të parë, ku, qendrueshmëria e të dhënave dhe fakteve, i hapin hapësirë pasurimit të biografisë së shkodranes bukuroshe Marie Shllaku, duke e ndihmuar në rizgjimin e historisë. Mund të thuhet, se jetëshkrimi i deritanishëm në fjalë sjell një drejtpeshim në vlerësimin objektiv të figurës së vajzës së re martire.
Ajo mbeti një femër legjendare, me tradita të thella atdhetare, një nacionaliste e ndërgjeshme. Ajo u ndal (qëndroi) në Kosovë, me vullnetin e saj të lire shpirtëror, për të vdekur si patriote e trojeve të përgjakura të Kosovës martire.
Autori Tomë Mrijaj, orientohet drejtë në kohë, duke e parë martiren e flijuar, për ideale të shenjta atdhetare, si një figurë realisht historike, tek i shmanget natyrshëm mitizimit, d.m.th., ai e çmitizon atë, e bën qënie të prekshme, me trup dhe frymë, duke demostruar kësisoj një shembull të jetësuar, me punë hulumtuese e shkrimore serioze.
Historia, ende ka për të thënë e shkruar, për këtë përsonalitet historik në të ardhmen, mbasi ka lënë gjurmë të pashlyeshme, në vetëdijën e popullit tonë dhe si e tillë përkujtohet me krenari dhe respekt të veçantë, si qytetare nderi e trojeve etnike shqiptare.
Botimi i librit jetëshkrimor historik, është mundësuar nga cifti i ri i porsamartuar shqiptaro-amerikanë, që të prekur thellë nga historia tragjike e vajzës së bukur Marie Shllaku, shprehën dëshirën të sponzorizojnë librin kushtuar heroinës së pamposhtur.
Martirja fisnike shkodrane, ëndërroj në vajzërinë e saj që të bëhej nuse, por ajo zgjodhi si dhëndërr interesat e larta të Atdheut, duke privuar vetvetën nga dita e nusërisë.
Libri me 3000 ekzemplarë, është botuar në New York dhe ka 218 faqe me disa foto, që botohen për herë të parë. Kopertinat (ballore dhe mbrapa librit), janë realizuar me mjeshtri nga dizanjeri i talentuar i gazetës “Illyria” Berat Gashi, ndërsa lektorimi është bërë nga profesori i Universitetit të Shkodrës “Luigj Gurakuqi” dr. Fran Luli, recensent profesori i Historisë studiuesi Nue Oroshi, konsulent studiuesi i mirënjohur dhe botuesi i shumë librave jetëshkrimor e artistik studiuesi Jetish Kadishani dhe në kompjuter Donika Mrijaj.

Kujtimet për Marie Shllakun ishin prezente vazhdimisht mes shqiptarëve emigrantë asokohe në New York dhe California (1944-1990)

Më në fund po rivlerësohet dhe rindertohet nga fillimi me shumë nderim dhe respekt figura e përbaltur pa të drejtë për 50 vjet e personalitetes dhe nacionalistes së shquar antikomuniste dhe antisllave qytetares shkodrane Marie Mark Shllaku (1922-1946).
Kujtoj, se disa dekada më parë studiuesi dhe publicisti shqiptaro amerikanë Tomë Mijaj, ka hedhur qysh ne fillim hapat e parë, duke u marrë personalisht me inisitiativën e zbardhjes së figurës së saj, për të ringritur nga pluhuri i harresës dhe përbaltja sistematike e pamerituar komuniste, duke bërë jetëshkrimin për jetën dhe veprimtarinë nacionaliste të martires së re të Shqipërisë etnike.
Kujtoj, me modesti se Toma bujar dhe human, gjithashtu falë zemërgjerësisë se tij karakteristike, ka ndihmuar financiarisht, duke sponsorizuar edhe dy libra të tjerë, të bashkatdhetarëve tanë nga Shkodra, Klina dhe Kosovës, për të botuar pranë Shtëpisë Botuese dhe Shtypshkonjën “Volaj” në Shkodër, veprat e reja, që janë shkruar fatmirësisht për te.
Ai gjithashtu edhe pse nga Kosova, ka insistuar vazhdimisht, që në qytetin e saj të lindjes në Shkodër, Bashkia e qytetit të vendos për respekt emrin e saj në një rrugicë të saj. Dhe ky projekt human, u realizua për fat të mirë edhe me nderhyrjen direkte bujare të mikut të tij, të ish Kryetarit të Bashkisë së Shkodrës Lorenc Luka dhe të ndjerit Nikolin Destanishës (babai i të cilit Kapiten Gjon Destanisha, është pushkatuar mizorisht nga regjimi sllavokomunist në Kosovë), bëri të mundur vendosjen e emrit të saj në një lagje të qytetit.
Po ashtu kujtoj, se para disa viteve, nipi i deshmorit antikomunist Kapiten Gjon Destanishës, ka shkuar në Kosovë, për të marrë dekoratën e Mirënjohjes, që i është dhënë gjyshit të tij dhe heroinës qytetare shkodrane Marie Shllaku, mbasi e ndjera nuk ka lanë apo pasur të afërm të saj.
Duke biseduar me Gjon Destanishën Junior, që sot jeton në SHBA, ai me thotë se e ka pasur dhe e ka edhe sot për nder dhe krenari për t’a mbajtur në shtëpinë e tij këte dekoratë të Maries në shtëpi, sepse ajo ka qenë e lagjës dhe qytetit tonë.

Historia flet

Jemi në vitet e vështira të mbushura me trazira të mëdha historike shqiptare, europiane dhe botërore, kur në vitin 1941, rajoni i Kosovës, i cili fatkeqsisht asoskohe po i nënshtrohej shkombëtarizimit sistematik nga autoriteti ushtarak mbretëror jugosllav, që nga viti 1918, u bë sërish pjesë e Shqipërisë.
Kujtoj nga burimet e pasura historike gojore, të mbledhuar dhe sistemuara me shumë kujdes, se vajza e bukur fisnike dhe sypatrembur nga qyteti i Shkodrës Marie Mark Shllaku, ishte një nga vullnetaret e para, që shkoi me dëshirë në Kosovë dhe ndihmoi banorët më të varfër të rajonit, të përshtateshin me administratën e re shqiptare, e cila me të gjitha mundësitë po mundohej t’i pakësonte dhimbjet e vështira ekonomike dhe politike të kohës.
Ajo falë karakterit karizmatik (të dashur) që kishte, ishte shumë e admiruar dhe e dashur nga njerëzit, për shkak të miqësisë dhe vetëmohimit (përkushtimit) së saj të hapur dhe konkret fisnik në ndihmë të popullit martir dardan.
Në vitet 1944-1945, forcat e bashkuara komuniste shqiptaro-jugosllave hynë në Kosovë, pas tërheqjes së ushtrisë gjermane, e cila për hir të së vërtetës historike, duhet thënë se ato gjatë qëndrimit të tyre për disa vite, lejuan që trojet etnike shqiptare të ishin të bashkuar.
Nga inati dhe zemërimi i tyre i papërshkruar (për lejimin e bashkimit të tokave shqiptare në një shtet të vetëm amë), vëllezërit bolshevik komunistë shqiptaro-serbë filluan menjëherë një fushatë të pamëshirshme të arrestimeve me vrasje masive dhe frikësimit të të gjithë atyre që dyshoheshin se ishin anti-jugosllavë ose anti-komunistë.
Pasi u mor në pyetje në hetuesi dhe u keqtrajtua barbarisht nga autoritetet e reja komuniste jugosllave, Maria, iu bashkua nëpër male kryengritjes së kosovarëve nacionalistë në Drenicë e gjetkë. Ajo ato ditë u plagos rëndë dhe u strehua nga një familje fshatare. Fatkeqësisht, streha e saj u zbulua (me trathti) nga Nazmi Kursani, kapiten në shërbim të forcave kriminale të Sigurimit Jugosllav.
Policia ushtarake sllavokomuniste shqiptare dhe serbe, nuk kishte marrë parasysh gjendjen e saj të plagosur. Ajo u rrah mizorisht dhe u poshtërua dhe sipas xhelatëve ajo duhej të çohej menjëherë në gjyqin e saj.
Prokurori trathtar pro serb Ali Shukriu, asokohe ishte një nga anëtarët e Këshillit Qeverisës të Republikës Jugosllave, pa pike turpi dhe me arrogance fashiste kërkoi dënimin me kapital, me vdekje për vajzën shkodrane Marie Shllakun dhe shokët e saj të idealeve antikomuniste dhe antisllave, me këto fjalë: “Vdekja me pushkatim, për këta kriminelë, nuk është asgjë! Ata duhet të digjen ngadalë të gjallë në hi.”
Në fjalët e fundit heroina e pamposhtur Marie Shllaku, hodhi poshtë akuzat e e rreme të prokurorit trathtar. Ajo dhe shoqëruesit e saj nuk ishin kriminelë, por ishin asokohe të përkushtuar për çështjen e drejtësisë dhe lirisë së Shqipërisë dhe Kosovës nga kthetrat e komunizmit jugosllavo-shqiptar.
“Një ditë.” ajo tha: “Do të turpërohen bijtë dhe bijat tuaja, ose tradhtia juaj dhe veprimet tuaja njerëzore, kundër nesh dhe popullit shqiptar”.
I ndjeri Profesor Jeh Vela, që asokohe jetonte në Shtetet e Bashkuara, ishte në të njëjtin burg në atë kohë dhe kujton kjartë sesi shkodranja heroinë Marie Shllaku këndonte çdo natë, këngë popullore shkodrane, sikur të ishte duke u përgatitur për një festë dasme, në vend të ekzekutimit të saj.
Në një mbrëmje vjeshte të vitit 1946, Marie Shllaku u mor nga qelia dhe u ekzekutua nga toga e zezë nazikomuniste, në një vend të pashënuar (të panjohur), ku së bashku me të asokohe u ekzekutuan fatkeqsisht edhe patër Bernardin Llupi, o.f.m., mësuesi prof. Kolë Parubi, Gjergj Martini dhe të tjerë. Maria Shllaku ishte vetëm 24 vjeç.

Burimi : Sunday Dispatch, e diel, 8 tetor 1933, faqe n°11

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 22 Dhjetor 2024

“Sunday Dispatch” ka botuar, të dielën e 8 tetorit 1933, në faqen n°11, intervistën ekskluzive asokohe me Mbretin Zog I në Durrës, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Zogu, Mbreti beqar nuk guxon të kërkojë një vajzë të qytetëruar

Burimi : Sunday Dispatch, e diel, 8 tetor 1933, faqe n°11

Mbreti Zog, i Shqipërisë — a është ai, siç është përshkruar, duke jetuar një ekzistencë si zambak në pallatin e tij veror, një njeri me dobësi për yjet e kinemasë ? Një korrespondent special i “Sunday Dispatch” përshkoi mbi 1000 milje deri në Shqipëri për t’i kërkuar mbretit, sundimtarit më të ri në Evropë, t’i përgjigjet kësaj dhe pyetjeve të tjera.

Nga MAUDE M. C. FFOULKES

Teksa makina e qeverisë tundej mbi ulje-ngritjet e rrugës nga Tirana në Durrës, mendova se çfarë t’i them sovranit më të ri në Evropë, sundimtarit të mbretërisë më të vogël evropiane dhe – një njeriu të keqinterpretuar

Mbreti Zog, ose për t’i vënë emrin e tij të duhur, Zogu, është përshkruar si një “sybarit oriental”, që ka dobësi për yjet e kinemasë, i cili udhëheq një ekzistencë të ngjashme me zambakun gjatë verës në një specie anije të Kaligulës, në breg të detit në Durrës.

Qyteti i Durrësit është rreth njëzet e pesë milje larg Tiranës, dhe këtu Shqipëria ka një vijë bregdetare pothuajse tërësisht të sheshtë dhe me rërë.

“Ku është Pallati Veror i Madhërisë së Tij ?” — guxova të pyes. Halil Maci buzëqeshi. “Për pesë minuta të tjera do të jemi atje.” — tha ai dhe teksa makina u drejtua drejt bregut. E gjeta veten në mes të kasolleve të banjës dhe bungalove modeste verore.

“Qyteti i Durrësit i ka dhënë Mbretit një pallat të mrekullueshëm në lartësi, por Mbreti Zog është para së gjithash një shqiptar, jo një mbret, dhe si produkt i maleve tona, ai preferon thjeshtësinë sesa luksin.”

“Flisni lirshëm…”

Adjutanti i Mbretit na çoi deri në disa shkallë druri të rrethuara me gjelbërim nga në të dyja anët, dhe ne hymë në një shtëpi njëkatëshe të madhe, të ngritur mbi shtylla mbi rërë, me një skelë të vogël banje në njërën anë, duke shkuar kështu direkt në det.

Ishte pallati i mbretit. Pallati më i thjeshtë në botë : një pamje nga deti, erërat dhe natyra, në dashamirësinë e tij më të madhe.

Imagjinoni një paradhomë, një dysheme të mbuluar me “linoleum”, disa karrige : imagjinoni se çfarë do të kishte menduar një multimilioner. Aty prita ardhjen e Ministrit të Jashtëm Xhafer Vilës, i cili do të më paraqiste te Mbreti Zog.

“Ju mund të flisni lirshëm me Madhërinë e Tij,” — tha ai. “Mbreti dëshiron të bëjë njohjen tuaj si një përfaqësuese e “Sunday Dispatch”, ashtu edhe si një zonjë që ka udhëtuar larg për ta parë atë.”

Kështu, duke folur, ai më parapriu në një dhomë të madhe dhe të ajrosur. Një burrë shtatlartë qëndroi në rrezet e diellit dhe Xhafer Vila më paraqiti te Madhëria e Tij, Mbreti Zog I, i Shqipërisë. Mbreti më dha një shtrëngim duarsh të përzemërt, më tregoi një karrige të rehatshme dhe më ofroi një cigare.

Ky nuk ishte një “sybarit oriental”, i cili, sipas raporteve aktuale, kur nuk “shikonte yjet” (në kinema) flinte apo pinte duhan, por një person krejtësisht tjetër.

Mbreti Zog të jep përshtypjen e një gjendjeje fizike dhe mendore absolute dhe ai ishte i veshur me një kostum gri të prerë mirë, me një këmishë të butë mëndafshi dhe një kravatë gri të zbehtë; as edhe “një karficë kravate” nuk i nguli sytë intervistuesit me sy diamanti.

Admiron Anglinë

Sytë e tij janë të kthjellët dhe blu si deti që ruan pallatin e tij, flokët e tij janë kafe gështenjë dhe në fillim nuk mbaja mend se kujt portret i ngjante.

Më pas, kuptova se ekziston një ngjashmëri e madhe midis Princit të ndjerë Consort në djalërinë e tij të hershme dhe Monarkut të sotëm shqiptar.

Ngjashmëria është e dukshme dhe, ashtu si “Alberti i Mirë”, që vdiq në betejë, Mbreti Zog është një punëtor i palodhur. Asgjë nuk është shumë e vogël apo shumë e madhe për të për t’u përballur.

“Jam shumë i kënaqur që ju mirëpres në Shqipëri”, — tha Mbreti Zog. “Unë kam një admirim të madh për Anglinë dhe për monarkinë e saj.”

“Gjithçka angleze është plotësisht simpatike për mua dhe vlerësimi im për metodat e saj të organizimit më ka tërhequr aq shumë sa që gjatë shtatë viteve të fundit ia kam besuar organizimin e xhandarmërisë time një anglezi – Sir Jocelyn Percy, talentit dhe mirëkuptimit të të cilit Shqipëria i detyrohet shumë.”

“Por anglezët kanë pasur gjithmonë një gjeni për organizimin,” tha Mbreti, “dhe si rezultat të menaxhimit të Sir Jocelyn Percy në Shqipëri, krimi është praktikisht inekzistent, ose, për të thënë më saktë, shumë i pakët sot. Por më thoni, cilat janë përshtypjet tuaja për Shqipërinë ?”

“Ju keni çdo mundësi të natyrshme për t’ju ndihmuar në një zhvillim fitimprurës, Madhëria juaj,” — iu përgjigja. Këtu, për shembull, është një shtrirje rëre prej dhjetë miljesh që mund të jetë një plazh ideal. Në brendësi, keni antikitete që do të gëzonin shpirtin e një arkeologu; burime medicinale (kam dëgjuar se ka deri në njëzet burime të ndryshme në çdo vend), për të mos përmendur peshkimin, sportin, alpinizmin dhe një plazh prej dhjetë miljesh që presin për t’u vizituar. Por…”

“Çfarë do të thotë “por” ?” — pyeti Mbreti.

“Por, Madhëria Juaj, paraqitet nevoja absolute për përmirësimin e të gjitha lehtësive për komunikim. Kur të përmirësohen lehtësirat e komunikimit, do të zbuloni se do të keni një fluks të turizmit fitimprurës në Shqipëri.”

Planet e tij

“Po,” — u përgjigj mbreti, “por ju duhet të mbani mend se të gjitha përmirësimet e mëdha kushtojnë para dhe ne kemi qenë të kufizuar në aktivitetet tona për mungesë parash për t’i kryer ato.”

“Megjithatë, ne kemi një linjë ajrore, komunikime telegrafike, shumë nga kënetat janë tharë dhe ju e keni parë që në Tiranë kemi ndërtesa moderne qeveritare, shkolla, gjykata dhe një sistem monetar të qëndrueshëm.”

“Çfarë mendoni se kërkon vëmendje të veçantë ?”

I fola mbretit për gjendjen e vajtueshme të rrugës nga Shkodra në Tiranë, që rrezikon sot qarkullimin e çdo makine të vogël dhe për urgjencën e përmirësimit të shumicës së rrugëve shqiptare. Duke qenë se hekurudhat nuk ekzistojnë, turistët që dëshirojnë të vizitojnë Shqipërinë duhet të udhëtojnë pashmangshmërisht me makinë.

“Ka shumë të vërteta në ato që thoni,” — tha mbreti, “dhe në të ardhmen e afërt shpresoj të arrij gjithçka që synon të rrisë prosperitetin financiar të Shqipërisë, por mund ta përshkruaj më mirë vendin tim si një përzierje e një fëmijë shumë të vogël dhe një burri shumë të moshuar.”

Tepër modest

“Shqipëria e re duhet të mësojë si të ecë dhe si të përparojë, dhe progresi është gjithmonë gradual në çdo vend të mbushur thellë me tradita.”

“Në Shqipëri sheh njerëz që jetojnë saktësisht siç kanë jetuar pesë shekuj më parë, dhe në momentin tjetër gjendesh përballë modernitetit të plotë.”

“Por, ndërkohë që kam ndërmend të vazhdoj çdo përmirësim modern që kam krijuar, nuk do të shkatërroj zakonet dhe traditat tona — dhe, mbi të gjitha, rregullat tona të mikpritjes.”

“Këto janë simbole të një rendi të vjetër që nuk ndryshon kurrë.”

Ndërsa Mbreti fliste, ndjeva se këtu nuk ishte një ëndërrimtar i ëndrrave, por një njeri i veprimit që, nëse nuk pengohet, do të rezultojë një “shqiptar” i vërtetë, një bir i shqiponjës së malit.

Mbreti më pas tha se sa shumë dëshironte të jetonte në harmoni me fqinjët e tij dhe dëshirën e tij mbizotëruese për stabilitet politik dhe ekonomik, por për heroizmin e tij në të kaluarën ai nuk tha asnjë fjalë.

Ai fliste në heshtje si një njeri i kulturuar që diskuton problemet e ditës, por nën atë qetësi ndjehej ekzistenca e zjarreve të fshehura.

Mbreti Zog është beqar. Ata që e njohin thonë se ai nuk e konsideron të drejtë të sjellë një princeshë nga një vend ultra i civilizuar për të ndarë fronin e tij, duke menduar se për të kontrasti midis saj dhe atij do të ishte shumë i dukshëm. Por ai i nënvlerëson tërheqjet e tij.

Burimi : Daily Express, e mërkurë, 2 korrik 1930, faqe n°8

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 21 Dhjetor 2024

“Daily Express” ka botuar, të mërkurën e 2 korrikut 1930, në faqen n°8, intervistën ekskluzive asokohe me Mbretin Zog I në Shqipëri, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Zogu – një mbret shumë modern

Burimi : Daily Express, e mërkurë, 2 korrik 1930, faqe n°8

Nga Alexander Levvey Easterman

Mbreti Zog refuzon të mbajë një kurorë

Nuk do të ketë ceremoni kurorëzimi

Personalisht mbikëqyr çdo departament të shtetit të tij

Mendon se gratë duhet të qëndrojnë jashtë politikës dhe është idhulli i popullit të tij

Tiranë, Shqipëri.

Sapo pata një intervistë të gjatë dhe magjepsëse me një Mbret të ri të mrekullueshëm, i cili, megjithëse ulet në fronin e mbretërisë më të re, më të vogël dhe më pak të njohur evropiane, mund të ketë fuqinë për të ndaluar ose për të shkaktuar shpërthimin e ardhshëm të luftës në Evropë. Kërcënimet dhe sfidat e zjarrta por të paqarta të Musolinit gjatë ditëve të fundit do të kenë një kuptim më të qartë në dritën e vendit të këtij Mbreti në Ballkan.

Zogu, Mbreti i parë i Shqipërisë, është një risi tek monarkët. Ai është i vetmi sundimtar që refuzon të mbajë një kurorë. Ai refuzon, kundër këshillës së ministrave të tij, të ketë një ceremoni kurorëzimi, sepse është shumë i zënë me ndërtimin e shtetit të tij dhe sepse kostoja e ceremonisë, thotë ai, mund të përdoret më mirë në rregullimin e mbretërisë së tij. Ai personalisht drejton çdo departament të shtetit të tij, nga politika e jashtme e lartë deri tek ndërtimi i një rruge të re në kryeqytetin e tij. Ai është autokrat i padiskutueshëm i vendit të tij dhe idhulli i popullit të tij.

Mbreti Zog është vetëm tridhjetë e tre vjeç. Dy vjet më parë, kur ai ishte një qytetar privat, ai krijoi, i vetëm, Mbretërinë e re të Shqipërisë nga një rrëmujë tipike kaotike ballkanike e fraksioneve të panumërta të vogla dhe fiseve ndërluftuese – një ferr grindjesh politike, revolucionesh dhe grindjesh të vazhdueshme. Ai ngriti fronin e tij dhe krijoi një dinasti të re.

Ai qeveris vetëm 800.000 subjekte, por ai mban çelësin e një situate politike që është e mbushur me mundësitë më të rrezikshme për prishjen e paqes europiane.

Ai është i rrethuar nga të gjitha anët nga shtete të reja të fuqishme dhe ambicioze që shkëlqejnë në mënyrë ogurzezë mbi njëri-tjetrin dhe e shikojnë atë me ankth. Në njërën anë qëndron një Jugosllavi e zgjeruar dhe ambicioze nën diktaturën e mbretit Aleksandër, e cila kërkon dëshpërimisht të hapë një dalje në Mesdhe.

Nga ana tjetër, figura e madhe dhe e frikshme e Musolinit bllokon rrugën drejt kësaj daljeje. Mes të dyve, mbretëron një armiqësi kërcënuese, në rritje dhe e rrezikshme. Të dy po luftojnë për kontrollin e Adriatikut që të çon në Mesdhe dhe në fuqizimin botëror.

Mbreti i ri i Shqipërisë dhe mbretëria e tij e sapolindur shtrihen gjeografikisht mes këtyre dy rivalëve të egër. Këto dy kombe po shikojnë me ankth ngritjen e këtij Mbreti të ri; të dy janë rivalë për miqësinë e tij dhe secili është xheloz për çdo shenjë favori që mund t’i tregojë tjetrit. Në atë rivalitet qëndron fara e telasheve për Evropën. Musolini ka shënuar suksesin e parë duke i dhënë hua mbretit Zog 2,000,000 £.

Në këmbim, Italia ka fituar ndikimin tregtar dhe të drejtën për të trajnuar ushtrinë shqiptare. Si pasojë ka tërbim dhe hidhërim në Jugosllavi. “Shkëndija e Ballkanit” më përshkroi Shqipërinë një zyrtar i lartë britanik. Ajo është Belgjika e Evropës Lindore.

Mbreti Zog ka armiqtë e tij xhelozë, të cilët përdorin metoda të çuditshme për të shkatërruar prestigjin e tij dhe për të minuar mbretërinë e tij. Raporte të çuditshme kanë qarkulluar për shumë muaj nëpër kryeqytetet e Evropës se ai po vdiste nga një atentat i ngadaltë në pallatin e tij nga helmi i administruar në mënyrë misterioze dhe se mbretëria e tij, e copëtuar nga revolta, ishte gati të shkërmoqej.

Erdha në Shqipëri për të mësuar të vërtetën për këtë monark të ri dhe aktivitetet e tij. Për dy orë sot, Zogu i Parë më tregoi për sprovat e tij, punën e tij dhe ambiciet e tij për popullin e tij. Ai u përgjigj me gjallëri pyetjeve të mia, por me një vigjilencë të jashtëzakonshme.

Kjo intervistë me një sovran në pushtet ishte, për informalitet, më e veçanta në përvojën time.

Ne u ulëm përballë njëri-tjetrit në një tavolinë të vogël pune, të mbushur me letra, në fund të një dhome të gjatë, të mobiluar thjesht në pallatin dykatësh, me ngjyra, i cili është thjesht një vilë e vogël, me shumë pak pretendime.

Mbreti Zog është një i ri i pashëm, shtatlartë, i zhdërvjellët, me pamje nervoze, me ngjyrë të zbehtë, me mustaqe paksa të gjata, siç është stili shqiptar. Ai u ul në një karrige të madhe, si një fron, të gdhendur me shqiponjën dykrenare shqiptare dhe kishte veshur një uniformë të thjeshtë kaki pa asnjë dekoratë të vetme.

Unë shpreha habinë e këndshme që e pashë atë në një shëndet kaq të mirë, pasi raportet e këqija kishin shprehur të kundërtën.

“Unë nuk jam i befasuar dhe as i mërzitur nga këto forca”, u përgjigj mbreti. “Shumë forca po punojnë kundër meje në një klimë kërcënimesh, sepse unë e kam bashkuar vendin tim dhe i kam kthyer fytyrën drejt paqes dhe përparimit. Këto forca inkurajohen në qarqe të fuqishme dhe janë aq tinëzare, saqë mjetet që kam në dispozicion i shoh shumë të dobëta për t’i luftuar ato.”

“A do të më tregojë Madhëria juaj pikat kryesore të politikës suaj?”

“Me kënaqësi. Është, me një fjalë, liri dhe përparim për vendin tim dhe paqe me fqinjët e mi. Emri i lashtë i vendit tim është, ju kujtohet, Illyria, që do të thotë liri. Ne kemi luftuar dhe vuajtur për të për qindra vjet kundër pushtimit dhe shtypjes së vazhdueshme të huaj.”

“Po politika juaj e brendshme ?”

“Kjo është e thjeshtë. Ju e dini se për shekuj vendi im ka jetuar në një gjendje kaosi për shkak të keqqeverisjes së huaj. Unë kam ndërmend ta ndryshoj atë. Politika ime është ajo e rindërtimit – të përpiqem të kapërcej dekadencën disashekullore dhe ta sjellë Shqipërinë në përputhje me idetë dhe nevojat moderne.”

Mbreti u përkul dhe buzëqeshi me mirënjohje ndërsa unë e përgëzova për këtë veprimtari të jashtëzakonshme. Rrugës për në kryeqytetin kisha parë ndërtesa, rrugë të ndërtuara, laboratorë kërkimorë bujqësorë dhe shumë biznese të tjera të reja.

“Kishte gjithashtu vështirësi fetare,” shtoi ai. “Në Shqipëri ka tre fe të ndryshme dhe të gjitha ishin të përziera në politikë. Unë tani e kam ndarë plotësisht fenë nga shteti. Unë kam dekretuar lirinë dhe barazinë e plotë fetare. Vetë shteti nuk ka fe zyrtare dhe njerëzit janë të lirë të bëjnë çfarë të duan.”

Unë iu referova pozitës së gruas. Kisha lexuar se në Shqipëri pozicioni i tyre tradicional ishte ai i “orendive”. “A do të garantoni barazi gjinore si në Perëndim ?” — e pyeta unë.

“Unë besoj në lirinë kulturore të grave dhe barazinë e tyre përpara ligjit,” ishte përgjigja, “por nuk mendoj se ato duhet të marrin pjesë në politikë. Dua t’i edukoj gratë, por edhe t’i mësoj që të jenë nëna të mira dhe menaxhere shtëpie. Unë dua që gratë shqiptare të jenë gra të mira – si ajo.”

Mbreti u kthye dhe tregoi portretin e një gruaje të pashme në mur, në moshë të mesme. Ai u përkul pothuajse në mënyrë të padukshme para fotografisë. “Ajo është nëna ime,” — tha ai thjesht.

I përmenda se fejesa e fëmijëve dhe martesa kanë qenë të zakonshme në Shqipëri, fejimet e fëmijëve edhe para lindjes. “Unë e kam shfuqizuar të gjithë këtë me një dekret të veçantë dhe” – kjo me një ndjesi krenarie – “është pranuar nga të gjithë pavarësisht zakonit shekullor.”

Mendoj se ky është një nderim i veçantë për aftësinë dhe ndikimin e tij. “Thuhet se sundimi juaj është një diktaturë, një formë qeverisjeje që nuk është shumë e popullarizuar në Perëndim.”

Mbreti Zog ktheu sytë e tij të shkëlqyeshëm nga unë : “Varet se çfarë do të thuash të dish se si qeverisen vendet e tjera, por unë e njoh vendin tim dhe njerëzit e mi. Ashtu si rrobat janë bërë për t’iu përshtatur personit, ashtu edhe sistemet qeverisëse janë krijuar për t’iu përshtatur kombeve individuale. I dhashë vendit një qeveri kushtetuese – një kabinet dhe një parlament. Por qeveria duhet mbajtur nën kontroll të rreptë dhe qeveria ime është përgjegjëse ndaj Kurorës. Është e vërtetë që unë zgjedh kabinetin, por është përgjegjës edhe para Parlamentit. Diktator është ai që shpërfill Kushtetutën. Por unë nuk do të toleroj ‘lobimet qeverisëse’”, shtoi ai ndjeshëm.

E pyeta se çfarë mendonte për mbretërimin në përgjithësi dhe si kishte ndikuar tek ai. “I vetmi ndryshim që ka bërë për mua,” tha ai i zymtë, “është se në vend që të punoj shtatë apo tetë orë në ditë, tani punoj tetëmbëdhjetë dhe mbaj përgjegjësinë e të gjithë shtetit. Unë jam vetëm një punëtor i thjeshtë që bëj punën time. Kjo është gjithçka do të thotë për mua mbretërimi.”

Ai donte të ulej dhe të bisedonte, por duke parë masën e letrave në tavolinën e tij, u ngrita për t’u larguar.

I dhashë lamtumirën time. “Shpresoj se do të vini sërish,” tha ai.

Zogu I, Mbreti i Shqiptarëve, është një i ri shtatlartë me inteligjencë të jashtëzakonshme. Unë parashikoj që do të dëgjojmë shumë për të dhe se ai do të bëhet një nga shtetarët më të talentuar në Evropë.

Në tetor ‘89, me rënien e Murit të Berlinit, Ramiz Alia, iu drejtua Byrosë Politike! Ja çfarë ndodhi

Shekulli XX hyri i zjarrtë në optimizëm. Mendimtarët politikë në gjithë Europën, panë radhët e punëtorëve industrialë, të grumbulloheshin rreth flamujve të socializmit në gjithë kontinentin. Kështu, ishte mjaft e qartë të konkludohej se asnjë nga punëtorët socialistë, qofshin ata në Francë, Gjermani apo diku gjetkë në radhët e kombeve të industrializuara, mund të ngrinte pushkën kundër socialistëve të tjerë, pavarësisht në cilën anë të kufirit, ata mund të ishin.

Por në këtë kohë, Duka Ferdinand i Austrisë, u qëllua për vdekje në Sarajevë dhe Lufta e Parë Botërore, e la mënjanë utopinë pacifiste. Para përfundimit të luftës, sovjetikët mund të fillonin ndërtimin e parajsës së punëtorëve, duke mbytur në gjak regjimin carist, si dhe çdo kundërshtim ndaj marksizëm-leninizmit. Përveç kësaj, Gjermania mundi të flakë skamjen dhe trazirat e pasojave të Luftës së Parë Botërore dhe të zgjidhte Adolf Hitlerin, si kancelar. Gjermania mundi të bashkojë ngushtë radhët nën flamurin e Partisë Nacional-Socialiste dhe të ngrihej në nivelin e një fuqie botërore, vetëm në gjashtë vjet.

Kështu, një mëngjes, ëndrra e miliona njerëzve të shtypur pas perdes së hekurt, u bë realitet. Muri i Berlinit, simboli i ndarjes dhe tiranisë, u rrëzua. Gjermania perëndimore dhe lindore u bënë një. Satelitët sovjetikë, një nga një, flakën tej prangat e tyre. Dukej se liria triumfoi. Radhë të gjata të burgosurish filluan të dalin nga burgjet e errët dhe të lagësht, plot me tmerrin e torturave të së kaluarës, po ktheheshin në shtëpitë e tyre e po merrnin frymë lirisht. Për fat të keq, gjithsesi, shumë prej tyre nuk e arritën këtë. Megjithatë, me kalimin e viteve, kambanat e fitores filluan të binin kumbueshëm…!

Çausheskët, burrë dhe grua, u ekzekutuan që në fillim dhe mizoritë e pothuajse gjysëm shekulli të komunizmit rumun, u deklaruan të shpaguara plotësisht. Kur Gjermania Perëndimore dhe ajo Lindore u ribashkuan, nuk u morën hapa të rëndësishëm dënimi ndaj anëtarëve të elitës së kuqe, në shumë raste, “për shkak të moshës së tyre të thyer”.(!) Ndaj udhëheqësve të kuq, u kërkua dhembshuri, sikur ata të kishin vepruar në të njëjtën mënyrë me kundërshtarët e tyre. (!) Herë pas here, u kërkua nevoja për unitet kombëtar dhe falje, për të shmangur rëndimin e plagëve të shkaktuara nga regjimi i kuq.

Në lidhje me këtë, vlen për t’u përmendur se, pas një vizite jashtë shtetit, Presidenti Berisha theksoi se Gjermania kishte ofruar asistencë materiale dhe financiare, me kusht që Shqipëria të shmangte zhvillimin e gjyqeve politike, që mund të acaronin tensionet e brendshme. Sot, zërat brenda Bashkimit Europian po vënë në dyshim dobinë e një arritjeje të tillë. Ndodhitë e mësipërme treguan një paralelizëm të sigurt, në mos identitet të ngjarjeve që u zhvilluan pas rënies së komunizmit, në disa ish-vende satelite.

Ja ç’ndodhi në Shqipëri: Në tetor të vitit 1989, me rënien e Murit të Berlinit dhe plot dy vjet para heqjes dorë nga frenat e pushtetit, Ramiz Alia, sekretari i parë i Partisë së Punës (Komuniste) të Shqipërisë, iu drejtua Byrosë Politike, trupa qeverisëse e Partisë. Këtu po mundohemi të japim pikat më të rëndësishme të fjalës së tij. Ai u tha kolegëve se, dy vjet më parë, disa krerë komunistë të shtetit, ishin takuar me shokun Gorbaçov në Poloni. Shqipëria nuk e kishte ndjekur këtë, por kishte marrë komunikatë me shkrim, nga shoku Mihail Gorbaçov.

Sipas këtij mesazhi, sistemi komunist kishte dështuar në luftën kundër kapitalizmit dhe komunistët, duhej të përfshiheshin në klasën e re kapitaliste, nëse ata donin të mbijetonin dhe të mbanin supremacinë e tyre politike. Para së gjithash, duhet të tregonin respekt për të drejtat e njeriut. E dyta, duhet të krijonin një sistem shumë partish, gjithmonë duke u siguruar se gjithë partitë, kishin rënë nën kontrollin dhe lidershipin komunist. Ish-të përndjekurit, duhej të merrnin disa kompensime, por nga ata nuk duhej patur frikë. Ata ishin shumë të vjetër, për të shkaktuar dëme.

Fëmijëve të tyre duhej t’u ofroheshin pasaporta dhe të inkurajoheshin të fillonin tjetër jetë, jashtë vendit. Përveç mbështetjes nga aleatët e tyre ideologjikë në gjithë botën, komunistët gjithashtu, duhej të gëzonin mbështetjen e demokracive perëndimore, me të cilat, Enver Hoxha dhe Ramiz Alia, kishin mbajtur lidhje sekrete dhe efektive, për shkak të interesave të rëndësishme (të përbashkëta).

“Shoku Enver Hoxha dhe ai, Ramiz Alia, i kishin kultivuar këto lidhje të domosdoshme e vitale që, në fund të fundit, kishin garantuar mbijetesën e Republikës Popullore të Shqipërisë”. (e çuditshme!) Ju lutem, kini parasysh se në vitin 1991, shoku Gorbaçov, mori çmimin “Nobël” për Paqe, për përpjekjet e tij në emër të paqes, Perestrojka (rikonstruksioni ekonomik dhe politik), dhe Gllasnosti (hapja)!

Në vitin 1989, shumë veta mund të kenë menduar se fjalimi i Ramiz Alisë, kumbonte më tepër si një mendim i dëshiruar, sesa si plan realist veprimi. Në retrospektivë, rezultoi se ai ishte një parashikim i saktë, i ngjarjeve që u zhvilluan në Shqipëri dhe vendet satelite të Bashkimit Sovjetik. Pas rënies së komunizmit në Shqipëri, disa anëtarë partie, i kuptuan mëkatet e Partisë, por shumë pak prej tyre i pranuan ato. Shumë komunistë, nuk e mohonin se ishin bërë gabime, por nxitonin të shtonin se këto, ishin të një rëndësie të vogël.

Praktikisht, gjithë eksponentët madhorë të regjimit të kaluar (komunist) gjakpirës, si Adil Çarçani, kaluan pa u dënuar dhe bënë një jetë normale e të rehatshme në Tiranë. Si një person i rëndësishëm komunist, Çarçani kishte punuar në formulimin dhe zbatimin e disa prej niciativave më të këqija të regjimit. Ai kishte qëndruar në majat e pushtetit për vite me radhë, duke u endur si një “mole” rreth flakës së qiririt, edhe pse digjej prej saj. Qëndrimi i tij pas viteve ’90-ë, vinte se ai, nuk kishte pse të ndjente keqardhje, “sepse vetëm ka zbatuar ligjet e kohës”(!)

Sipas zotit Çarçani, arrestimet në masë, torturat dhe terrori në gjithë vendin, ishin të ligjshme e si rrjedhojë të justifikuara. Sipas arsyetimit të tij, krimet monstruoze të Stalinit dhe ato të Gjermanisë naziste, ishin njëlloj të justifikuara, për shkak të legjitimitetit të tyre, edhe pse dhunuan çdo aspekt të drejtësisë dhe të drejtat e njeriut. Megjithatë, sipas zotit Çarçani dhe atyre që ndajnë të njëjtat pikëpamje, ajo që është legale, është gjithashtu e justifikuar, pavarësisht sa të pandershme, barbare e të urryera janë aksionet e ndërmarra në emër të ligjit.

Ja disa viktima të torturës, që kam takuar në Spitalin Ushtarak të Tiranës, gjatë viteve 1945-1948. Gjatë dimrit 1944-‘45, rojet tërhoqën zvarrë një të burgosur në qelinë tonë, meqë nuk ishte në gjendje të ecte. E njoha menjëherë. Ishte At Lazër Shantoja, prift jezuit, te të pesëdhjetat, mik i familjes sime. At Shantoja ishte trupmadh, burrë me njohuri të gjera dhe shkrimtar i shquar. Ai ishte gjithashtu i fortë në besimin e tij dhe kishte qenë armik i hapur i ateizmit komunist. Tani, ai shtrihej mbi dysheme, zbathur. Shkova të shihja në mund ta ndihmoja. Këmba e djathtë i ishte dëmtuar, por i dukej mirë.

Këmba e majtë ishte në gjendje të keqe, zbathur, me gishtin e vogël të thyer dhe që i varej nga lëkura. Ia preva gishtin dhe i fashova plagën. Ndërsa po punoja me këmbën e tij, At Lazri, më tregoi ç’kishte ndodhur. Ai ishte arrestuar në Shkodër. Ndërsa po qëndronte në një dhomë të vogël, një burrë, pa shenja dalluese në uniformën e tij, por padyshim një autoritet shtetëror, kishte hyrë dhe At Lazri kishte qëndruar. – “A e di se kush jam”, e kishte pyetur burri. – “Jo, nuk e di”, ishte përgjigjur prifti. – “Unë jam Mehmet Shehu”! – “Jam i kënaqur që të takoj”. – “Do ta shohim nëse ti je i kënaqur”!?

Duke thënë këto fjalë ogurzeza, burri ishte larguar nga dhoma. Shumë shpejt pas kësaj, rojet e burgut kishin nisur ta torturonin të burgosurin. At Shantoja qëndroi me ne, më pak se një orë. Doli, se e kishin sjellë, jo në burgun e duhur. Rojet e tërhoqën zvarrë. Pastaj dëgjuam një makinë që u largua.

At Lazrin e pushkatuan, pak kohë pasi ai ishte larguar, më 5 mars 1945. Ishte prifti i parë katolik, që nisi rrugën e kalvarit, në gjurmët e mësuesit të tij. Në muajt dhe vitet që pasuan, shumë priftërinj të tjerë, mundën ta ngjisin “Rrugën e Dhimbjes” (“Via Dolorosa”). Në verën e vitit 1945, unë kalova 42 ditë në izolim, bashkë me babain tim e, dhjetë burra të tjerë, në Burgun e Ri në Tiranë.

Kur hymë në qelinë e izolimit, pamë Padër Anton Harapin që qëndronte në shtratin e tij të marinarit e, na shikonte. E njoha nga fotografitë dhe ato që babai më kishte treguar për të. Ishte nga mesi i të pesëdhjetave, i shkurtër, i thatë, me veshë të mëdhenj. Dy pala të mëdha të lëkurës, i binin nga hunda, në mjekër.

Ndërsa po e shikoja, ajo që më goditi më shumë, ishin sytë e tij penetrues. Shumicën e kohës, ata ishin të qetë, sytë e njeriut në paqe me veten e tij dhe botën. Si pjesë e rutinës së përditshme, Padër Antoni, zakonisht e festonte meshën ditore, me bukën dhe verën që i sillnin motrat (vera vinte nga sallata e frutave).

Një ditë, Padër Harapi e pyeti Shuk Gurakuqin, një katolik nga Shkodra se, pse nuk e ndiqte meshën dhe Shuku iu përgjigj, se ai nuk mund të rrinte shpatull më shpatull, me dy ish-nënoficerë të xhandarmërisë, të cilët ishin spiunë të drejtorit të burgut! Atë ditë, unë pashë që sytë e Padër Antonit shkreptinë, ndërsa qortonte dy nënoficerët e pafat, para tij. Padri nuk u përpoq ta ulte zërin. Për sa kohë ata kishin shërbyer si spiunë, ai i ndalonte absolutisht, të ndiqnin meshën.

Ndërsa koha kalonte, vura re se, dy herë në ditë, ai përpiqej të taposte veshët e vet. I thashë të mos e bënte këtë punë, derisa një ditë, ndërsa po i tërhiqja një nga veshët e tij, për t’i drejtuar kanalin e dëgjimit, çiltërsisht e pyeta: “Padër, a kishe menduar ndonjëherë, se do të vinte dita, që unë të të tërhiqja dy herë në ditë nga veshët”?!

Ai nuk qeshi kur u përgjigj: “Pse nuk më pyet, pse më duhen këto tapa”?! Vazhdoi të më shpjegonte se torturuesit, i kishin futur një tel në daullen e veshit dhe kishin mbështjellë një tjetër tel, rreth organeve të tij gjenitale. Që të dy telat ishin lidhur me një burim elektrik.

Kur ata lëshonin korrentin, elektriciteti kalonte nëpër trupin e priftit, nga një tel në tjetrin. Kur daullja e veshit u shkatërrua, ata futën telin e sipërm në veshin tjetër, derisa daullja e veshit, gjithashtu shpërtheu. Padër Harapi, ishte i njohur, si një prej njerëzve më të mësuar dhe më të poshtëruar nga komunistët, mes bashkëkohësve të vet. Pas disa muajsh, ai u ekzekutua nga një skuadër pushkatimi.

Ndërsa punoja si ndihmës kirurg në Spitalin Ushtarak të Tiranës, grupi ynë, thirrej herë pas here të kujdesej për të burgosurit. Një ditë, ata sollën në dhomën e operacionit një të burgosur, me kyçet e duarve të prera. E njoha menjëherë. Ai ishte doktor Ahmed Sadedini, mik i babait tim, i cili ishte kujdesur për mua. Për njëfarë kohe, kishte drejtuar Kryqin e Kuq Shqiptar.

Doktor Sadedini, ishte i gjatë, i shëndetshëm; një njeri që gëzonte jetën, ushqimin dhe pijen; një njeri që jetonte mirë. Por kur erdhi aty, ishte kockë e lëkurë. I arrestuar dhe i torturuar, kishte tentuar vetëvrasjen duke prerë kyçet e duarve me një lugë të vogël, që zakonisht e përdorte për të pastruar llullën.

Kur ishim nga fundi i fashosjes së plagëve, major Augi, kryekirurgu ynë, më kërkoi të përdornim pluhur sulfuri, mbi plagët. Doktor Sadedini, foli për herë të parë. “Pse përpiqeni të më shpëtoni jetën?! Që ata të më torturojnë përsëri”?! Në një tjetër rast, ekipi ynë u thirr në burgun e spitalit, për të trajtuar major Neshat Hashon.

E kisha njohur majorin, kur drejtonte garnizonin ushtarak në Pejë. Ai ishte i gjatë, i thatë dhe i fortë, me një profil të mprehtë, i kontrolluar në fjalët dhe lëvizjet e tij. Një ushtarak i vërtetë. Herën e dytë, rrugët tona u takuan në burg, në Tiranë.

Ai ishte liruar pas disa muajsh, sepse ishte oficer artilerie dhe komunistëve, u duhej për të stërvitur kuadrot e ardhshëm. Kur e sollën në spital, pas tre vjetësh, që të dyja këmbët ia kishin thyer në mes, ndërmjet gjunjëve dhe kyçeve. Plaga ishte lënë pas dore dhe ishte mbushur me krimba.

Kur hyra në qeli, ai shtrihej në shpinë, me duart të lidhura anëve të shtratit. Ndërsa ia pastruam dhe i bëmë ndërhyrjet me medikamente në plagë e, ia futëm këmbët në kllapa, – me rreshterin që e ruante, – ai shkëmbente fjalë gjithë inat.

Kur u larguam, rojet filluan ta rrahin dhe ndaluan vetëm kur oficerët nga pavioni aty pranë, u ankuan për thirrjet me zë të lartë të të burgosurit. Nga mënyra se si ishte lidhur në shpinën e tij, dhe me të dy këmbët në kllapa, ishte për t’u çuditur, se ku po e godisnin! Pas një ore, një oficer i Sigurimit, erdhi në zyrën tonë dhe pyeti doktor Augin, sa kohë duhej që pacienti të shërohej. “Gjashtë muaj, që t’i mbyllen komplikacionet”, ishte përgjigja e kirurgut. Të nesërmen, unë vajta për të trajtuar të burgosurin. Shtrati ishte bosh.

Rreshteri i burgut, më tha se pasditen e djeshme, ata e kishin çuar të burgosurin në oborr, për ta ekzekutuar. Ishin përpjekur ta ngrinin mbi këmbët e tij të thyera, por, sipas rreshterit, i burgosuri nuk kishte qenë aq burrë, sa të rrinte mbi këmbët e veta dhe të vdiste si burrë! Kështu, ata e kishin kthyer përsëri në shtrat, e kishin ngritur shtratin në gjysëm lartësi dhe e kishin qëlluar nga pas.

I burgosuri, i përfshirë në rastin e pestë që do tregoj, ishte i panjohur për mua. Dukej se ishte në të pesëdhjetat dhe e kishin përplasur në shtrat. Kishte një plagë saktësisht të rrumbullakët, mes shpatullave. Plaga kishte diametrin 4-5 inç dhe ishte e thellë rreth një inç. Ishte e pastër, por kishte një erë të qelbur, të tmerrshme. Doktor Augi, në fillim ndezi një cigare dhe pastaj u largua nga dhoma, duke më thënë mua, që t’ia fashoja plagën.

Para se ta bëja, ata i sollën të burgosurit drekën, një tas me supë fasulesh. Atë mbrëmje, para se të shkoja në shtëpi, hyra në qeli për t’ia fashuar edhe një herë plagën. E gjeta të vdekur, me fytyrën e zhytur në tasin e fasuleve. Episodet e mëposhtme, kanë të bëjnë me babain tim. Ai ishte arrestuar më 17 nëntor 1944 dhe dënuar me vdekje nga ‘Gjyqi Special’, pas disa muajsh. E njëjta gjykatë, e kaloi dënimin e tij, në burgim të përjetshëm.

Gjatë muajve të verës, të burgosurit dërgoheshin në kampet e punës, ku bënin punë të rënda fizike. Ne e dinim kur vinte kjo kohë, sepse babai gjithmonë, kërkonte medikamente që ta bënin kaps, meqë rojet nuk i lejonin të burgosurit të zbrisnin nga makina, për ditë të tëra, madje as të shkonin në banjë. Një ditë, babai kishte ethe, prandaj ishte përjashtuar nga puna. Kur të burgosurit e tjerë u çuan në punë, dëgjuam se babain e kishin lidhur tek rulat e telave me gjemba që rrethonin kampin dhe se e kishin lënë aty, derisa u kthyen punëtorët, në darkë.

Nuk u besova fjalëve, kur i dëgjova për herë të parë. Sidoqoftë, kur ai dërgoi rrobat për t’i larë, ato kishin njolla gjaku që tregonin qartë formën e telit me gjemba. Tani, ne e mësuam se…! Pas disa vitesh, babai u sëmur nga ‘TB’ pulmonare. Autoritetet e burgut në Burrel, refuzuan ta shtronin në spital. Ne i dërguam shishe të vogla me streptomicina, që i kishim marrë nga Italia. Autoritetet e burgut refuzuan antibiotikun, sepse duhej dhënë me injeksion. Ata na kthyen të njëjtën sasi të shisheve e vogla me streptomicinë.

Por shishet që morëm nga ta, nuk ishin ato që i kishim dërguar babait. Shisheve që morëm, u kishte skaduar afati, shumë kohë më parë. Cila është ajo qeveri që mund të mohojë kujdesin shëndetësor për një të burgosur dhe, në këtë proces, të vjedhë disa shishe streptomicine?! Më në fund, duke protestuar, babai kaloi në grevë urie. Pas disa javësh, Kadri Hazbiu, ministri i Brendshëm, erdhi për ta parë babain e për ta bindur të fillonte të hante përsëri.

Kur babai refuzoi, Hazbiu filloi të bërtiste me të madhe. Babai i tha se ishte ai që po vdiste dhe se Enver Hoxha, kreu i Partisë Komuniste, nuk ishte asgjë për të. Dhe ai, Kadri Hazbiu, do bënte mirë të ruhej, sepse, herët a vonë, Enveri do ta ekzekutonte edhe vetë atë! Babai vdiq si rezultat i grevës së tij të urisë Memorie.al/ Nga Genc Korça

Kush e propozoi emrin e prift françeskan

FRANO KULLI/ At Gjergj Fishta, pikë ma së pari ka qenë frat, prift françeskan, qysh se është shugurue në vitin 1893 , kur ishte 22 vjeç, rrugë në të cilën ishte nisë në fëmininë e tij të hershme e nuk ju nda mâ deri sa mbylli sytë, duke i provuar të gjitha shkallët e hierarkisë së Urdhrit të cilit i përkiste. Thotë meshën e parë në Troshan prej ku edhe ishte nisë në rrugën e Shejtnisë, masandej Frat në Gomsiqe, në Kushe të Hotit, në Kishën e Kuvendin françeskan të Lezhës, kishë e cila, sipas një legjende është shenjuar prej vetë Shën Françeskut, diku rreth vitit 1219, kur ai kishte ndërmarrë udhëtimin e tij këndej e ndër Dalmate, për të përhapur Urdhrin. Si dëshmi që përafron gojëdhënën dhe origjinën e Kishës është një pllakë që ruhet edhe sot në derën e saj ku shkruhet: (Hoc templum Fratrum Minorum ædificatum ast anno MCCXL-Ky tempull i Vëllazënve të Vogjël u ndërtue në vjetin 1240)1 Po të shumtën e viteve të jetës e kaloi në Shkodër, në Kuvendin e françeskanëve të Gjuhadolit, si bashkëvëlla me fretën e si provincial i tyre. Dhe me të njëjtin devocion si në ditën e parë.

1) Zotni Lukë Luka, rreth një vit më parë, nga arkivi i familjes së vet postoi në njërin prej rrjeteve sociale foton e kunorëzimit të prindërve të Zojës së tij të ndjerë, Netës.

Shuk Leniqi e Lajde Daija, në ditën e martesës. Fotoja mban datën 17 maj 1936. Është shkrepë prej mjeshtrit Kel Marubi. Vendndodhja është elteri (altari) i Kishës françeskane në Gjuhadol, Shkodër.

Duke pasë edhe lejen e bekimin e poseduesit të kësaj relike (foto), po bëj edhe dy komente të shkurta:

Së pari, vlera qytetse e estetike që fotoja ka. Në foto janë rreth shtatëdhjetë persona, burra e gra, por edhe fëmijë. Të gjithë të veshur bukur e shik, prej te më i madhi e deri te më i vogli. Çifti, me veshje klasike të rastit, nusja me vel e kunorë, të dy të ulun ne gjunj, në momentin e ndërrimit të unazave, duke ia vendosur unazën në gisht njëri-tjetrit, simboli i bashkimit e krijimit të familjes së shejtë, me besim e dashni aty në shtëpinë e Hyjit, si bërthama themelore e shoqnisë. Kumarët, dëshmitarët e martesës, janë zotni Palok Noga (me qirin tradicional në dorë) dhe Kolë Mjeda me të shoqen. Në sfond të fotos kori i kishës. Secili i venduem me vend e me rend, simbas lidhjes e përafrisë që kishin me çiftin protagonist e me rastin e papërsëritshëm të tyre në jetë, siç është kurorëzimi i martesës në kishë për katolikët. Cilësia e fotos është e tillë sa personat që pozojnë aty njihen fytyrë për fytyrë e emër për emër. Edhe pse fotoja është e gati 90 vjetëve më parë. Se, përndryshe, për nga kompozimi dhe elementët e përgjithshëm të saj, por edhe prej paraqitjes së pozantëve nuk kishte se si të dallohej, nëse fotoja ishte bërë në Venecia, Firence, Romë, Vjenë a diku tjetër në Europë.

Së dyti, në foton e një momenti solemn familjar të një familjeje qytetse të Shkodrës janë edhe më së paku tre persona publikë, njeri më me peshë se tjetri. Edhe kjo shejë e një bashkëjetese plot kulturë e sharm, në harmoni të plotë të qytetarëve, me rendet e klasat e shoqërisë që përfaqësojnë. Meshtari i zgjedhur për kunorzimin, françeskani i madh At Gjergj Fishta, Kolë Mjeda (1885-1951) deputeti i Shkodrës për disa legjislatura e zëvendëspresident i Asamblesë Kombëtare, mbajtës edhe i posteve të tjera publike të kohës, kryetar i Bashkisë së Shkodrës (1924-’25), prefekt i Dibrës e deputet i saj, gjithashtu. Po edhe më i riu i tyre, prifti i sapo shuguruem asokohe, dom Ernest Çoba, i cili masandej më vonë, tridhjetë vjet më vonë, kur revolucioni ateist mbyll kishat dhe prelatët e klerikët mbarë (ata që kishin mbetë ende gjallë) i mbyll në burgje, do të ishte Arqipeshkvi i fundit i Shkodrës cili ndrroi jetë në mënyrë enigmatike në spitalin e burgut të Tiranës, në dimrin e vitit 1980 (8 janar).

Nuk është e njohur ndonjë foto tjetër e Fishtës në një rast sakramenti si ky. Deri tani, jo. Edhe zotni Luka, me gjithë moshën e njohjeve që ka, më thotë gjithashtu se nuk din për ndonjë rast tjetër të ngjashëm. Dhe ka shumë gjasa të mos ketë. Se sikur të kishte, me siguri mbamendjet qytetëse të Shkodrës do të na e kishin bërë me dije. Ashtu sikurse na vijnë prej asaj kohe nëpërmjet kujtesës së transmetuar kumte si: “Të dielen që meshën te fretnit e thote pader Gjergji, kisha ishte plot e përplot e predku (predikimi) i tij e lête gjindjen me gojë hapë”. Dhe kështu, kërshëria rritet edhe më tepër.

Po pse atëherë dasmën e Shuk Leniqit e shuguron Fishta?! Dhe ndodhte tani (viti 1936), kur Fishta ishte 65 vjeç dhe kur mosha e famës së tij kishte mërrijt në maje. E, kur veprimet e punët sakramentare për té, tashma ishin gjithnji e më të pakta. Me siguri ka qenë një shtysë e empati e fortë. Shuku ishte tipografi i shtypshkronjës së fretënve. Vetmjaftueshëm për pader Gjergjin e Madh, për të bërë edhe punët e fratit të përvujtë …

Kjo ceremoni e veçantë, pati jehonë nga që celebrimin e bani Pater Gjergji (rasti i vetëm i tij, me modesti e fisnikni) e u ndoq prej shumë zojave e zotnive me veshje moderne të kohës, familjarë, miq e shokë të ftuem në darsmë, na ban me dije në diçiturën e fotos së publikuar, zotni Luka.

(Footnotes) 1 sipas At Daniel Gjeçajt

2)Emnimi i At Gjergj Fishtes antar i Akademisë Italiane.1

Fishta është propozuar për antar në këtë akademi nga kompozitorët Mascagni e Pelosi dhe psikologu, gjithashtu mjaft i njohur Agostino Gemelli2, të cilët…nuk ishin fashistë e as nuk kishin pasë mardhënie të mirë me fashizmin3 .(Qasje që nxjerr krye herë herë në të rallë edhe sot, me njetin pë ta njësuar akademikun-poet kombëtar të shqiptarëve me bashkëpuntorin fashist !!) Thua ta kenë pëlqyer lahutën si vepër fashiste ata ?!

Ai ishte i vetëdijshëm dhe e kishte vlersuar ashtu siç qe emrimin e vet në Akademinë e Italisë. Në këtë kuptim s’kish se si ti mungonte kortezia e momentit dhe kjo është e shprehur e asnjëherë e mohuar prej Fishtës. Një dëshmi autentike e kësaj kortezie na vjen nga bashkëkohësia. Është një telegram4 që Fishta i dërgon Musolinit, me falënderimin për pranimin e tij antar i Akademisë italiane.

Padre Fishta al Duce5

L’accademico Padre Giorgio Fishta ha inviato al Duce il seguente telegramma:” Grazie Duce dell’alto onore del titolo d’accademico d’Italia che per Vostra benevola disposizione mi é stato attribuito e che io considero quale sicuro indice del generozo Vostra interessamento anche per la stirpe albanese, virtû questa ignota sino ad oggi alla diplomazia europea. Padre Giorgio Fishta

(At Fishta Duçes. Akademiku At Gjergj Fishta i ka dërguar Duçes telegramin e mëposhtëm (vijues): “Faleminderit Duçe për nderimin e lartë me titullin Akademik i Italisë që falë disponimit (vullnetit) Tuaj dashamirës më është atribuar (dhënë) dhe që unë e konsideroj si tregues të sigurt të interesimit Tuaj bujar kundrejt prejardhjes time shqiptare, virtyt që i është njohur deri më sot diplomacisë evropiane. At Gjergj Fishta”)

Dëshmia e Ernest Koliqit

“…Fatkeqsisht, disa prej atyne që hiqen si supernacionalistë, pozitë të cilen fituan tue ndejtë strukun mbas nji patriotizmi fals, e qortojnë poetin për faktin se me 1939 pat pranue me u emnue Akademik i Italisë. Akuzojnë mendjemadhsisht për mungesë patriotizmi mjeshtrin, i cili harxhoi tanë jetën e vet për t’u mesue shqiptarve se si me e dasht atdheun. Dhe akuza, jo veç në Shqipninë e sotme, por mjerisht edhe në ndonji pjesë të Diasporës, ka gjetun nji lloj kodifkimi. Dhe nuk synohet me u denigrue thjeshtë njeriu dhe politika e tij aqsa komuniteti prej të cilit ai rrjedhë, besnikëria ndaj traditave që i japin tharm veprës, e qytetnimi perëndimor që na ushqen me shpirtin e madh. Tue i akordue interpretuesit të shpirtit shqiptar titullin akademik, Italia dishronte me nderue Shqipninë. Qeshë i pranishem në Romë në qeshorin e vitit 1933 kur u muer vendimi në Ministrinë e Punëve të Jashtme. Më kishin thirrë për tu këshillue rreth çeshtjes në fjalë. Morën pjesë në ketë mbledhje, veç tjerve, Zenone Benini nënsekretar për çështjen shqiptare. Ambasadorët Jakomoni i San Savinios e Karlo Straneo.

U kërkoj ndjesë ndijuesve të nderuem nëse jam i detyruem me përmend ndërhyrjen që bana me ketë rast. Ndjej si detyrë me e zbulue ketë të vërtetë, për me e davaritë hijen me të cilen përpiqen me errsue kujtimin e Poetit, të cilin e pata udhërrëfyes dhe mbështetje në rrugën time letrare.

Benini, që drejtonte mbledhjen, njoftoi se qeveria Italiane, për t’i nderue në mënyrë konkrete vlerat kulturore të kombit shqiptar, propozonte tre shkrimtarë si antarë të Akademisë së Italisë. Emnat që u përmenden ishin: Patër Gjergj Fishta, Torenc Toçi, Ernest Koliqi. Benini e dalloi menjëherë se fytyra qe kontraktue. Kishte shpresue me e pa tue shkëlqye nga krenaria, sepse me pyeti “ Nuk e miraton ketë ide?” U ndieva i detyruem me folë me sinqeritetin ma të thellë. U përgjigja se ideja më dukej shumë e mirë e që nji nderim kaq i naltë për vlerat e kulturës shqiptare do t’i kënaqte e do ti mbushte me krenari tanë shqiptarët, por shtova se Koliqi duhej konsiderue si nji autor, cikli letrar i të cilit vijonte me qenë në zhvillim, kësisoj ende nuk ka mbërrit në atë pikë që i jep kunorzimin e përhershëm një shkrimtari.

Sa për Toçin, nuk mund të mohoj se asht nji koltivues i vyeshëm i studimeve juridike e nji gazetar i stervitun, por nuk ka botue asnjë vepër letrare a shkencore të tillë, sa me meritue dinjitetitin e Akademikut. E mbylla me fjalët se në të tre këta emna, Fishta asht i vetmi personalitet i pakundërshtueshëm, i denjë për tu pranue në bashkësinë e naltë kulturore italiane, me që ai dhe vetëm ai, përmblidhte në vete dhuntinë ma të shkëqlyeme të krijimtarisë artistike të rracës.

Benini, tue drejtue kah të pranishmit, vlerësoi konceptin e naltë, që unë kisha për Akademinë e Italisë. Mandej deshti me dijtë nëse ekzistonte në Shqipni ndonji tjetër shkrimtar që meritonte me ndejtë përkrah Fishtës. U përgjigja, simbas pikëshikimit tim modest, se ekzistonin dy shkrimtarë shqiptarë që s’do të kishin ba figurë të keqe në gjinin e Akademisë: zz. Fan Noli e Faik Konitza, por shtova se banonin prej shumë kohësh në Amerikë. Kështu Fishta ishte i vetmi që u emnue akademik i Italisë. Emnimi, tue qenë se nuk ishte paralajmërue gjeti në befasi. Fundja tue njoftë natyrën e tij krenare, qeshë i sigurtë se do ta kishte refuzue me përçmim vlersimin e naltë, nëse do t’ishin përfshi edhe dy shqiptarë të tjerë me merita letrare ma të pakta. Sigurisht se do ta kishte refuzue, e jo për mendjemadhsi, por sepse tue pranue krahas tij dy të tjerë mjaft ma të pakët se ai për nga formimi letrar, emnimi do t’ishte zveshë nga vlera e vërtetë e do të kishte marrë kuptim tjetër.

Kur mbas ceremonisë, e pashë në gjinin e Akademisë së Italisë, më shprehu tanë entuziazëm fjalët që i kishte thanë Papa Piu XII: “Jam i kënaqun për emnimin tand akademik, sepse nëpërmjet teje nderohet Urdhni i Shën Françeskut e kombi shqiptar”

Mandej poeti e la ketë temë dhe nisi të më shprehë brengat e tij për situaten evropiane. Ishim në fillimin e 1940- ës.Nji fat i kobshem po na ndjek!” – thirri renkueshëm, a thue se po fliste me vete – “ E druej fort për të ardhmen e Shqipnisë….”

3) Fishta satirik

Shkrimet e deriatëhershme satirike të Fishtës, me 1907 qenë përmbledhë e botuar në “Anzat e Parnasit”. Nga “Lahuta…” qenë botuar dy këngë, nga tridhjetë që ajo do të ketë në formën e saj të plotë kur do të pagëzohej edhe si kryevepra e tij dhe e Epikës shqiptare, gjithashtu. Po se çvend zë satira në vetëdijen krijuese të autorit Fishta, le të sjellim një episod nga mbamendja e kohës. Shkruan At Pashk Bardhi një bashkëvëlla françeskan: “Në vjetë 1907, nuk më bje në mend se në ç’muej, nëpër liqe të Shkodres kthete prej nji udhëtimi qi kishte bâ në Vjenë Abâti i Mirditës, Emzot Doçi. At Fishta, At Benardin Shllaku e unë i duelem përpara ku ndaloi vaporri. Kur hime n’lunder për me ardhë në qytet[Shkoder] e thirri Fishten me ndjejë bri tij e i kallxoi se në Vjenë të gjithë, profesorë e studenta e të gjithë qi u merrshin ndopak me gjuhë shqype ishin t’entuzjasmuem per “Oso Kuken”[Kënga e dytë e Lahutës] e lavdet qi i kish ndie prej sish nuk dijte me i shprehë. Atë Fishta e pveti:”Po per “Anza t’Parnasit”, monsinjore, shka thojshin… ”… Është i vetëmjaftueshëm edhe pohimi i kësaj bisede për të ndaluar te vendi që zinte satira në aspiratën krijuese të Fishtës, që heret. Madje, njihet deri më tani se publikimi i parë i Fishtës është një vjershë satirike “Zoti Anselmo Lorecchio në Vienë”, e botuar në nëntorin e vitit 1899, në “Albania” të Konicës, që asokohe dilte në Bruksel.

“Gomari i Babatasit” qe shkruar, inskenuar edhe botuar në 1923. Në kohën kur doli ajo tronditi skenën shkrimore e intelektuale, por atë politike mbi të gjitha, me thellësinë e mendimit e forcën e satirës që fshikullonte dallaveret e shumta të politikës e mbartësve të tyre, kryesisht. Edhe “Visku…” që për “arsye prudence”[maturie], siç autori na pohon, mbeti e pabotuar…

Siç është vërejtur, “Gomari i Babatasit dhe “Visku i Babatasit”, janë shenja të larta emancipimi mendor e shoqëror të shqiptarëve, të cilët nuk na kanë lënë, për fat të mirë pa dëshmi dinjiteti për të përballuar të vërtetën. Në këtë pikpamje, kjo vepër mund të krahasohet, siç është krahasuar me “Udhëtimet e Guiliverit” tek anglezët, me “Shpirtrat e vdekur” tek rusët, me “Gjermania-një përrallë dimri” te gjermanët etj.-shkruan studiuesi Stefan Çapaliku.6 Mbas ndalimit të tij edhe satira mbeti e transmetuar heshtazi e frikshëm vetëm si…lexim anekdodik. Në vend të satirës së tij, që në bashkëkohësí kishte pasë arrit majat , “lexohej”, transmetohej Fishta hokatar. Pra qarkullonin gojë më gojë anekdotat e tij dhe përreth tij sidomos, herë të thëna bukur e herë jo bukur.

(Footnotes)

1 F. Kulli:”Fishta, rileximi në kohën e lirisë”

2 Dom Zef Gilaj, Me At Gjergj Fishën Akademik, Hylli i Dritës, numër special, 1996, fq.40

3 https://dipartimenti.unicatt.it/storia-moderna2003-il-fascismo-e-gemelli-un-rapporto-non-gentile

4 “Il popolo del Friuli”, sabato il 13 giugnio 1939, p.2 5

Duçe (it. Duce, lat. Dux) – titull i lartë italian (përkth. lider, udhëheqës)

6 S. Çapaliku, Fishta satirik

4)Fishta hokatar (prrallaxhuer, si kishin me i thanë në Zadrimë)

Janë të panumërta shakatë, anekdotat, batutat e “prrallat” e Fishtës . Të tijat , a që i janë mveshur atij, që humorin e kishte gjenetik. Njëra prej disave që një i njohur e dashamir i tij, mësuesi Gjush Sheldija e sjell të shkruar në përmbledhjen e tij “Humor shkodran”, në kapitullin: Pader Gjergj Fishta.Tregon Gjushi: Gjon Shqarri ka qenë njeri qefit dhe jeten e ka kalue “kudo rafsha mos u vrafsha” e madje, shpesh kishte qef me u tallë me të mdhej e gjind të meçëm.Nji ditë ndali pader Gjergjin në rrugë e nisë me e pvetë [pyetë]:

-Si mundet, pader Gjergj, shpirti i njérit [njeriut] me dalë, kur për shembull ta marrin atë njéri qi âsht tuj dekë e ta shtrijnë në nji arkë druni, mandej arken drunit ta fusin në nji tjeter veshë me xink[zink] sipri e ta pshtjellin [mbështjellin] me pafta hekuri ?…

Pader Gjergji e pâ njiherë mandej iu soll:

-M’difto Gjon, ti a ke flokë, lëkurë e rrashtë ?

-Poo.

-Edhe trutë, do ta keshë xanë [mësuar] në shkollë, se janë të mbështjelluna me nji mazë[cipë] të hollë ?

-Si urdhnon.

-Po bâj séri [çudi] pra se si tuj pasë flokë, lëkurë, rrashtë e cipë…mendt kanë mujtë me të dalë ?…

/Gazeta Panorama

NGA HYQMET ZANE/ Në një natë të errët të vitit 1954 në vendin e quajtur “Bishti i Krastës” në Elbasan, plumbat e togës së pushkatimit i morën jetën një djali 24- vjeçar nga Çamëria. I njohur si vendi ku janë pushkatuar me gjyq a pa gjyq shumë shqiptarë të mirë, “Bishti i Krastës’ është dëshmitari i pamanipuluar që ka përjetuar makabritetin e një regjimi që nuk kursente asnjë jetë njeriu për kënaqësinë e bishës kriminale. Nustret Alizoti nga Çamëria ishte njeri nga viktimat e intrigave që kurdiste dhe sajonte sigurimi i shtetit dhe vetë diktatori ndaj kujtdo njeriu që kishte dinjitet e dhe integritet shqiptari përballë injorancës dhe harbutërisë komuniste që përzgjidhte pushteti vrasës i Enver Hoxhës. Për këtë rast të veçantë, Zenel Isa nga Galbaqi i Çamërisë, një punëtor i gurores që atë natë ishte roje i depos së dinamitit te “Bishtit të Krastës” të asaj kohe, bashkëmoshatar me Nustret Alizotin, u bë pa dashur dëshmitar i asaj nate të zezë si vetë sistemi.

Në bisedë e sipër më me gojën e tij më ka thënë për atë vrasje, se “e njoha nga zëri Nustretin kur klithte fjalët “Oj nënëzo, çfarë kam bërë, ç’keni me mua”. Ishin fjalët e fundit të njeriut që u gdhi në një gropë të mbuluar me ferra e mbi të të vendosur ca gurë. Zeneli vajti dhe ia tha nënës së tij, Merushes, se babai i kishte vdekur që në Çamëri më 1939. Zeneli më tregonte mua si gazetar dhe patriot se “bashkë me të shkuam në vendin ku ishte lënë i vrarë Nustreti. E qau me zë e shkreta nënë, e pa mirë djalin e saj që plumbat i kishin marrë jetën. E hapi më shumë gropën dhe e mbuloi djalin mes lotëve dhe ngashërimeve të pafund që të këpusnin shpirtin dhe mezi e duroja.

Ishte një nënë fatkeqe që mezi i kishte sjellë gjallë fëmijët nga Çamëria deri në Elbasan (siç e cilësonin çamët Elbasanin) pas masakrave greke. – I shpëtova nga greku dhe nuk ma merrte mendja mua fatzezën që të ma vriste shqiptari. Ç’është kjo mënyrë për ne kështu, kaq të mallkuar paskemi qenë. I rrita jetim se më vdiq burri e djemtë i ruajta nga greku. Oi, oi, djali im, çe pate këtë fat kështu, fatzeza unë ç’më gjeti,” – më kujtonte Zeneli fjalët e asaj gruaje çame, nënë fatkeqe, janë fjalët që më ka thënë në ligjëratë të drejtë Zenel Isa.

Nustret Alizotin ishte djali i dytë nga tre që kishte Qazim Alizoti. Dhe, si të mos mjaftonin fatkeqësitë, vetëm 8 vjet më pas nëna e Nustretit, ndërroi jetë me një maraz në shpirt se jo vetëm iu vra djali, por iu njollos familja me etiketimin e fjalëve që thuhen në këto raste. Aliu, djali i tretë Qazimit dhe Merushes, banues në Elbasan, me shqetësimin për vëllanë e tij që u vra aq pabesisht nga sistemi, shprehej se “një ditë në shtëpinë tonë erdhën dy oficerë të sigurimit dhe folën me nanën dhe i thanë se nuk do të kishin ngacmime të tjera, se po tu thoshte dikush ndonjë fjalë, të vinin e të takonin ata. Nuk e kuptova se çfarë donin të thoshin me këto fjalë, por vetëm një gjë munda të kuptoja se im vëlla ishte vrarë pabesisht dhe si rezultat i intrigave dhe pabesive që thureshin në atë kohë, kur Shqipëria ishte në krizë ushqimore se vepronte sistemi i triskimit me pika. Ka qenë kjo që e ngatërruan vëllain tim me të ashtuquajturat përvetësime, kur ne në shtëpi jetonim në varfërinë e plotë si gjithë të tjerët. Kontrollet e bëra nga policia dhe hetuesia nuk gjeti asgjë, por u habitën për varfërinë që kishim. Ç’të të them o djalë, keq e më keq. I shpëtuam grekut dhe u vramë në Shqipëri. Këtë gjë nuk e kuptoja përse ndodhte në atë kohë, veç sot i kuptoj të gjitha”. Kësaj i thonë “më fal se të vrava” dhe këtë dinin ta thoshin ata që të vrisnin natën e të qanin ditën, sigurimsat e drejtuar dhe frymëzuar nga vetë diktatori.

Ali Alizoti, vëllai i vogël i Nustretit, i ka bërë të gjitha dermashet, siç i thonë fjalës, për të gjetur arsyetimet e dënimit të vëllait, por edhe të mësonin se ku ndodhet varri i tij tani. Ai i ka shkruar edhe Ministrisë së Drejtësisë duke i renditur shumë fakte dhe duke kërkuar drejtësi për pafajësinë e vëllanë e tij. Ndër të tjera Ali Alizoti shprehet se “në ato vite nuk mund të kërkonim drejtësi se do të kishim të tjera presione, ndaj heshtëm, ulëm kokën e punuam, ja ashtu, me brengë, me frikë, duke humbur edhe vendin se ku ishte varri i tim vëllai që nuk e gjetëm më. U rritëm keq e keq në Elbasan, megjithëse nga qytetarët elbasanas kishim mbështetje dhe na e qanin hallin. Ishim të detyruar të ulnim kokën duke pranuar pa dashje padrejtësinë e treguar ndaj vëllait tim Nustretit”.

Si e mendon Ali Alizoti vrasjen e të vëllait të tij Nustret Alizoti? Të flasësh për vrasjet e popullatës çame, duhet thënë se ato janë të shumëllojshme dhe në çdo kohë, sepse aty ishte porosia greke që strehohej në ish Byronë Politike të kohës së bashku me antishqiptarizmin e vetë diktatorit. Por ajo që mbetet ende si një mister për këtë familje nga Çamëria, është fakti se ka një seri kontradiksionesh në dokumentacionet e dërguara pas kërkesave të Ali Alizoti për të mësuar për vrasjen e vëllait të tyre. Në një letër drejtuar Ministrisë së Drejtësisë ndër të tjera ai shprehet se :

Nustret Qazim Alizoti për nivelin e tij intelektual dhe kulturor nuk mund të lëshonte veten e tij në nivel të vjedhësit, (siç gjente akuza sigurimi i shtetit), pasi kjo vërtetohet me faktin se si djalë intelektual dhe shumë i rregullt, menjëherë, pas mobilizimit ushtarak, u vendosa kujdestar në repartin 3700 në Tiranë. Nga të gjitha verifikimet tona të bëra dhe për të cilat disponojmë dokumente, na bindin se gjyqi dhe vendimi i dënimit të tij me vdekje është i sajuar ose i montuar sipas modeleve që përdorte sigurimi i shtetit të diktaturës, sepse:

Dy certifikatat e vdekjes që disponojmë, njëra nxjerr nga gjendja civile e Komitetit Ekzekutiv të Rrethit Elbasan që nuk i lexohet data, por që është e para viti 1990, ka datë vdekjeje 2 prill 1954, ndërsa certifikata e marrë nga ana jonë në gjendjen civile të Rrethit Elbasan më datë 28. 12., 2007 shënon si datë vdekjeje 2 gusht 1954.

Vërtetimi i komisariatit të policisë Elbasan lëshuar më 21.10.1993 thotë se nuk ka asnjë dokument për ekzekutimin e tij.

Vërtetimi i Gjykatës së Rrethit Elbasan datë 03. 03. 2008 thotë se nga kontrolli i indeksit penal të vitit 1953-1954 nuk figuron i dënuar zoti Nustret Qazim Alizoti.

Në shkresën përgjigje të Drejtorisë Gjyqësore të Prokurorisë së Përgjithshme me numër 293/3 prot. datë 03. 10. 1994, thuhet se nuk gjendet dosja penale e zotit Nustret Qazim Alizoti, por vetëm vendimi nr. 2 datë 13. 06. 1954 i dënimit me vdekje.

Në shkresën përgjigje dhënë familjes nga ana e drejtorisë së Arkivit të Ministrisë së Rendit Publik me Nr. 1925/1 prot, datë 24. 11. 1993, thuhet se për zotin Nustret Qazim Alizoti nuk kemi asnjë të dhënë në burimet tona arkivore.

Në vërtetimin e datës 13. 12. 1993 të degës Ushtarake Elbasan nga ku është mobilizuar zoti Nustret Qazim Alizoti më 03. 11. 1953, thuhet se nuk disponohen dokumente. (Nustret Alizoti dhe vëllezërit e tij, ashtu si të gjithë burrat çamë që ishin deri në moshën e ushtrisë, u thirrën që të bënin shërbimin ushtarak, fill pas heqjes së shtetësisë greke dhe dhënies me forcë të shtetësisë shqiptare, duke mbyllur kështu me dashje një kapitull kërkesash me dashje të qeverisë komuniste ndaj shtetit grek që më 1953 kishte bërë amnistinë e pasluftës dhe popullata çame kishte të drejtën të kthehej në vendin e vet. Në këtë mënyrë shteti monist i Enver Hoxhës u bë bashkëpunëtor me shtetin grek).

Vërtetimi datës 12. 12. 1993 i përgjegjësit të varrmihësve ku thotë se në regjistrat e varrimit të periudhës 1953-1954 zoti Nustret Qazim Alizoti nuk figuron i varrosur.

Vërtetim i zyrës së gjendjes gjyqësore të Ministrisë së Drejtësisë me Nr. Prot. 49-2008, i datës 07. 01. 2008 se është dënuar veç të tjerash për të paguar dënimin në lekë prej 202.105 lekë të vjetra, ndërsa në shkresën përgjigje të datës 03. 10. 1994 me Nr. 293/3 prot, të Drejtorisë Gjyqësore të Prokurorisë së Përgjithshme thuhet se është dënuar për përvetësim të pasurisë shtetërore për 103.560 lekë të vjetra.

Sipas vendimit të Gjykatës thuhet se konfiskohet pasuria dhe se zhdëmtohet shuma e mësipërme. Në fakt në familjen dhe shtëpinë e Nustret Alizotit nuk ka ndodhur asnjë konfiskim i pasurisë së tij dhe familjes dhe nuk është paguar kurrë asnjë lloj vlerë leku ose malli.

Në kontrollin e bërë pas arrestimit të tij në familje dhe pa dijeninë e familjes për arrestimin e tij, kontroll i bërë në befasi në orën 01 të natës pa prezencën e familjarëve, në shtëpi nuk u gjet asnjë provë e fajësisë së tij si materiale, para apo ndonjë gjë tjetër. Në këtë kontroll ka qenë Këshilli i Lagjes, Dega e Punëve të Brendshme dhe punonjësi i konfiskimit Qazim Kuqashi.

Të gjitha provat shkresore duket hapur se janë në kontradiksion të plotë me njëra -tjetrën dhe me mungesën totale të dosjes së tij penale dhe të provave për fajësinë e tij. Janë këto fakte që të çojnë në konkluzionin se dënimi i Nustret Qazim Alizoti ka qenë fals, i sajuar dhe me ndonjë qëllim dashakeqës që asnjëherë familjes së tij nuk iu është bërë kurrë i njohur.

Është ky realitet që familjarët e tij nuk janë dakord dhe as të bindur në fajësinë e dënimit e Nustret Qazim Alizoti, jo vetëm për faktin se familja Alizoti gjithnjë e ka mbështetur jetesën në ndershmëri, mbi të gjitha në mungesën e plotë të provave për fajësinë e tij. Lidhur me këtë ngjarje familjarët Alizoti kërkojnë pafajësinë e tij dhe gjendjen e eshtrave të tij, pasi ai nuk ka një varr.

Është ky fati i shumë e shumë çamëve që erdhën në Shqipëri për të gjetur shpëtim nga plumbat e pabesisë dhe gjenocidi antishqiptar grek, por që gjetën këtu një pabesi tjetër dhe u bënë viktimat e gjenocidit komunist, ashtu si edhe shumë bashkëkombës shqiptarë. Ndaj dhe vargjet e shkrimtarit Adem Istrefi në poezinë “Çamërisë ç’i panë sitë”, ku shkruan :

“… Rri, o zot, mos fol,

në bri të kaut s’u fshihka dhembja

dhe as ndër kisha s’u shkruaka historia,

mizori si kjo kujt tjetër i panë sitë,

atje çam i ndyrë, këtej çam i djegur,

vallë veten të bindnim se hak kishim

mizorinë?!”

/Gazeta Panorama

“Rreth orës 22.00, Mehmet Shehu, hapi derën e hyrjes në katin e parë, doli pak aty dhe…”

Nga Dashnor Kaloçi/ Plot 43 vite më parë, duke u gdhirë data 18 dhjetor e vitit 1981, kryeministri shqiptar Mehmet Shehu, i cili e mbante atë funksion që nga viti 1953, u gjet i vdekur në dhomën e tij të gjumit (sipas versionit zyrtar, nga plumb “a” pistolete), në vilën ku banonte së bashku me familjen e tij, në hyrje të “Bllokut” të udhëheqjes së lartë të PPSH-së, fare pak metra nga godina e Komitetit Qendror të PPSH-së dhe gjithashtu vilës së Enver Hoxhës. Edhe pse kanë kaluar më shumë se katër dekada nga ajo ditë, e konsideruar si një nga ngjarjet më të rënda dhe të bujshme gjithashtu të atij regjimi, ende dhe sot, nuk ka një version të qartë e të saktë, rreth asaj që ka ndodhur me ish-kryeministrin shqiptar, Mehmet Shehu, në mesnatën duke u gdhirë 18 dhjetori 1981! Por, edhe pse pas viteve ’90-të, janë bërë publike me dhjetëra  dëshmi dhe dokumenta arkivore, lidhur me atë ngjarje, “vrasja apo vetëvrasja e Mehmet Shehut”, vazhdon të jetë objekt debatesh dhe diskutimesh të shumta, madje duke e mbështjellë edhe më shumë me mister, të vërtetën rreth saj!

Nisur edhe nga ky fakt, në kuadrin e publikimit të dhjetëra dëshmive dhe dosjeve me dokumente arkivore nga fondi sekret i ish-Sigurimit të Shtetit dhe Ministrisë së Punëve të Brendshme, apo dhe Komitetit Qendror të PPSH-së, që kemi botuar në këto tre dekada pas shembjes së regjimit komunist të Enver Hoxhës dhe pasardhësit të tij, Ramiz Alia, Memorie.al, ka siguruar dosjen voluminoze “të armikut Mehmet Shehu”, e cila është nxjerrë nga fondi sekret i ish-Sigurimit të Shtetit, (pranë Ministrisë së Punëve të Brendshme), ku me ndonjë përjashtim të vogël, pjesa më e madhe e tyre, nuk e ka parë kurrë dritën e botimit dhe publikohen për herë të parë.

Në dosjen në fjalë, gjenden të plota dhe me faksimilet përkatëse, akt-ekspertiza e grupit operativo-hetimor, që u ngrit menjëherë që paraditen e 18 dhjetorit 1981, me në krye Koço Josifin, (kryetar i Hetuesisë së Drejtorisë së Punëve të Brendshme të Tiranës), mjekët-ligjorë Dr. Fatos Hartito dhe Docent Bashkim Çuberi, mjekët e kryeministrit, Milto Kostaqi dhe Llesh Rroku, si dhe ekspertin kriminalist të Laboratorit Qendror Kriminalistik të Ministrisë së Brendshme, Estref Myftari, të asistuar nga funksionarët e lartë të asaj ministrie, Xhule Çiraku, Elham Gjika dhe Lahedin Bardhi.

Gjithashtu në dosjen voluminoze në fjalë që po bëjmë publike, ndodhen edhe dëshmitë e familjarëve të ish-kryeministrit Mehmet Shehu, personelit të shërbimit dhe grupit të tij të shoqërimit, si dhe të gjitha personave të tjerë që u thirrën dhe deponuan rreth asaj ngjarje. Për më shumë rreth kësaj etj., na njohin dokumentet në fjalë, të cilat po i publikojmë së bashku me faksimilet dhe fotot përkatëse.

DOKUMENTI ARKIVOR ME PROCES-VERBALIN E MARRJES NË PYETJE TË INFERMIERES SË KLINIKËS SPECIALE, VALENTINA GINA, ME SHËRBIM PRANË FAMILJES SË KRYEMINISTRIT MEHMET SHEHU, NGA ANA E KRYETARIT TË HETUESISË SË DREJTORISË SË PUNËVE TË BRENDSHME TË TIRANËS, KOÇO JOSIFI

                                                                    PROCES-VERBAL 

                           (DËSHMIE)

 Tiranë 28 Dhjetor 1981

Unë Koco Josifi, Kryetar i Degës së Hetuesisë, në Drejtorinë e Punëve të Brendshme Tiranë, në prani të shokut Elham Gjika, pyeta në cilësinë e dëshmitares, qytetaren Valentina Gina, e bija e Qemalit dhe e Fatimes, e datëlindjes 1955, lindur dhe banuese në Tiranë, lagje Nr. 9, rruga “Konferenca e Pezës”, pallati 148, shkalla 1, apartamenti 1, me arsim të mesëm, me punë infermiere në klinikën speciale. Dëshmitarja, u paralajmërua, për përgjegjësinë penale që ka në bazë të nenit 202, të Kodit Penal.

                              DËSHMITARJA

                            VALENTINA GINA

Mbasi u pyet rreth çështjes deklaroi:

Kam rreth tre vjet që punoja si infermiere, në shtëpinë e Mehmet Shehut, detyra ime ka qenë që të kujdesem për shëndetin dhe mbajtjen e fëmijëve të Bashkim Shehut. Më përpara kemi qenë tre infermiere, që merreshim me kujdesin e fëmijëve të Bashkim Shehut, unë, Liljana Sallaku, dhe Violeta Gjolla. Para një muaji e gjysëm, njëra nga ne infermieret u shkurtua, Liljana Sallaku, dhe mbeta unë, vetëm me Violeta Gjollën.

Punën zakonisht e bënim 10-12 orë, ndërsa më vonë punuam edhe më shumë. Në datën 17.12.1981, ditën e enjte, unë erdha në punë aty rreth orës 7.30 dhe kam vazhduar gjatë gjithë ditës punën, e natën fjeta aty në shtëpinë e Mehmet Shehut. Gjatë gjithë ditës kam qëndruar aty në dhomën e veçantë që ishte për fëmijët, në kuzhinë, si dhe në dhomën e televizorit. Dhoma që unë rri e fle me fëmijët, është në katin e parë të ndërtesës së vjetër. Mehmet Shehun, gjatë gjithë ditës së enjte, nuk e kam parë. Në mbrëmjen e ditës 17.12.1981, rreth orës 21.00, kur ka filluar filmi që jepte Tirana, unë së bashku me fëmijët e Bashkim Shehut, rrija në dhomën e punëtorëve, ku shihja film në televizor.

Mbas filmit, vura fëmijët në gjumë, shkova poshtë në kuzhinë, hëngra darkë, aty rreth orës 22.30 – 23.00 me punëtoren Mimoza, mbiemrin nuk ja di, se ka ardhur e re në punë. Kur ishim të dyja bashkë, mori në telefon oficeri i shërbimit, Dashamiri, dhe pyeti nëse Mehmet Shehu, ishte ngjitur lart në katin e dytë. Unë, pyeta punëtoren, ajo më tha që nuk është ngjitur, dhe këtë ja thashë oficerit të shërbimit në telefon. Mbasi hëngra bukë, rreth orës 23.00, unë shkova në dhomën e fëmijëve dhe rashë për të fjetur. Gjatë gjithë natës, unë kam fjetur pa asnjë lloj shqetësimi, dhe fëmijët nuk u zgjuan deri në 7.30.

Unë nuk jam ngritur nga gjumi, për asnjë lloj arsye, deri në mëngjes në orën 6.00. Mbasi rashë për gjumë dhe deri sa u zgjova në orën 6.00 të datës 18.12.1981, nuk kam ndjerë asnjë lloj zhurme. Dhoma ku flija unë me fëmijët, ishte na katin e parë, të qoshes së ndërtesës së vjetër. Ndërsa dhoma ku flinte Mehmeti, ishte në qoshen tjetër të ndërtesës, në katin e dytë. Gjatë gjithë ditës dhe natës, të 17 dhjetorit 1981, unë jo vetëm Mehmet Shehun, por as Fiqrete Shehun, nuk e kam parë.

Në dhomën e Fiqrete Shehut, unë di që nuk flinte njeri tjetër, përveç një rasti para një muaji, ku aty ka fjetur vajza e Vladimir, ose gruaja e tij, Fatbardha.Unë, nuk di që natën e 17 Dhjetorit 1981, të ketë fjetur njeri tjetër në dhomën e Fiqretes. Në datën 18.12.1981, në orën 7.30, ka ardhur infermierja tjetër, që do të më zëvendësonte mua, Violeta Gjolla, dhe unë në orën 7.40, kam dalë e kam ikur në shtëpi. Tjetër gjë, unë për çështjen, nuk di.

Procesin, pasi e lexova, pashë se thëniet e mia janë shkruar drejt, e firmos.

  HETUESI                                                                                     ASISTOI

KOCO JOSIFI                                                                          ELHAM GJIKA

                                                     DËSHMITARJA

                                                  VALENTINA GINA

DOKUMENTI ARKIVOR ME PROCES-VERBALIN E MARRJES NË PYETJE OFICERIT TË MINISTRISË SË BRENDSHME, ASTRIT VELIU, ME SHËRBIM PRANË VILËS SË KRYEMINISTRIT MEHMET SHEHU, NGA ANA E KRYETARIT TË HETUESISË SË DREJTORISË SË PUNËVE TË BRENDSHME TË TIRANËS, KOÇO JOSIFI

                                                                         PROCES-VERBAL

                                                                             (DËSHMIE)

 Tiranë 28 Dhjetor 1981

Unë Koço Josifi, Kryetar i Degës së Hetuesisë, në Drejtorinë e Punëve të Brendshme Tiranë, në prani të shokut Elham Gjika, pyeta në cilësinë e dëshmitarit, qytetarin Astrit Veliu, i biri i Namikut dhe i Meremes, i datëlindjes 1952, lindur në Fushë Verri të Sarandës, dhe banues në Tiranë, lagje Nr.10, rruga “Qemal Stafa”, pallati 585, shkalla 4, apartamenti 60, oficer i Ministrisë së Punëve të Brendshme. Dëshmitari, u paralajmërua, për përgjegjësinë penale që ka, në bazë të nenit 202, të Kodit Penal.

                                               DËSHMITARI

                                               ASTRIT VELIU 

Mbasi u pyet rreth çështjes, deklaroi:

Kam rreth 5-6 vjet që shërbeja si oficer, me detyrë shërbim roje, në ndërtesën e Mehmet Shehut. Vendi i shërbimit tim, është në hyrjen kryesore të shtëpisë së Mehmet Shehut. Madje ne i themi vendroja nr. 1. Në datën 17.12.1981, unë si zakonisht kam marrë shërbimin në orën 20.00, dhe do ta lija në orën 2.00 të datës 18.12.1981. Kur isha duke kryer shërbimin rreth orës 20.30, Mehmet Shehu, ka ardhur në shtëpi, i shoqëruar nga Ali Çeno, dhe mjeku Llesh Rroku. Koha, ishte e keqe, me erë të fortë, e binte pak shi.

Aty Mehmeti, u shoqërua deri tek dera e hyrjes së ndërtesës, nga Ali Çeno dhe mjeku, pastaj u fut brenda. Ndërsa Aliu dhe mjeku, u kthyen dhe shkuan në vendin e shërbimit të tyre. Rreth orës 21.40, vura re se, u fik një nga dritat e katit të dytë, që unë dija se është dhoma e gjumit e zyra e punës, dhe një dhomë e vogël, që është në vijim të tyre. Se kush e fiku këtë dritë, unë nuk e di. Mbas fikjes së dritës, gjithashtu vura re se u mbyllën dhe grilat e dritares së kësaj dhome. Rreth orës 22.00, vura re se Mehmet Shehu, hapi derën e hyrjes kryesore në katin e parë të ndërtesës. Doli fare pak përpara derës, pa njëherë jashtë e u fut përsëri brenda.

Unë dëgjova që lëvizi çelësin e derës, si duket ka mbyllur derën me çelës. Unë kam vazhduar shërbimin normalisht, siç thashë frynte shumë erë e binte pak shi, mbaja edhe çadër në dorë. Shërbimin e kryeja duke lëvizur përpara portës së oborrit. Shërbimin kam vazhduar ta kryej, pa u shqetësuar nga asgjë, deri në orën 2.00 të datës 18.12.1981 dhe mua ka ardhur për të më zëvendësuar, oficer Asim Bejo, të cilit i kam dorëzuar normalisht shërbimin, ndërsa vetë ika në shtëpi.

Po atë ditë rreth orës 10.00, mora vesh se Mehmet Shehu kishte vrarë veten, me pistoletë, në dhomën e tij të gjumit. Natyrisht më bëri përshtypje një gjë e tillë, dhe mendoj se unë nuk e kam dëgjuar të shtënën e armës, me të cilën ai vrau veten. Sepse siç thashë koha, ishte e keqe me erë, gjithashtu nuk di se kur ai e kreu këtë akt. Ndonjë gjë tjetër, nuk më kujtohet. Procesin, pasi e lexova, pashë se thëniet e mia janë shkruar drejt, e firmos.

DËSHMITARI                                                                                                         ASISTOI

 ASTRIT VELIU                                                                                                  ELHAM GJIKA

                                                                    HETUES

                                                                KOÇO JOSIFI

DOKUMENTI ARKIVOR ME PROCES-VERBALIN E MARRJES NË PYETJE OFICERIT TË MINISTRISË SË BRENDSHME, ASIM BEJO, ME SHËRBIM PRANË VILËS SË KRYEMINISTRIT MEHMET SHEHU, NGA ANA E KRYETARIT TË HETUESISË SË DREJTORISË SË PUNËVE TË BRENDSHME TË TIRANËS, KOÇO JOSIFI

                                                          PROCES-VERBAL

                                                            (DËSHMIE)

 Tiranë 29 Dhjetor 1981

Unë Koço Josifi, Kryetar i Degës së Hetuesisë, në Drejtorinë e Punëve të Brendshme Tiranë, në prani të shokut Elham Gjika, pyeta në cilësinë e dëshmitarit qytetarin Asim Bejo, i biri i Zenelit dhe i Salushes, i datëlindjes 1950, lindur në Mazhar të Vlorës, dhe banues në Tiranë, lagje Nr.8 rruga “Gjikë Kuqali”, pallati 23/1, shkalla 1, apartamenti 3, oficer i Ministrisë së Punëve të Brendshme. Dëshmitari, u paralajmërua, për përgjegjësinë penale që ka në bazë të nenit 202, të Kodit Penal.

                                DËSHMITARI

                                  ASIM BEJO

Mbasi u pyet rreth çështjes, deklaroi:

Unë kam rreth 11 vjet që shërbej si oficer në Ministrinë e Punëve të Brendshme. Mesa më kujtohet, në datën 16.12.1981, komanda ime, më ka komunikuar urdhrin që të emërohesha oficer shërbimi, në grupin e Mehmet Shehut. Në datën 17.12.1981, vajta tek vendi i shërbimit që më ishte caktuar të bëja, në portën e hyrjes së oborrit të shtëpisë, së Mehmet Shehut. Unë, bisedova me shokun tim që kryente shërbimin, për të më sqaruar se cilat ishin detyrat e mia gjatë shërbimit.

Në fakt, bisedova me oficer Baki Hakramën, që ishte paradite me shërbim, dhe ai mi sqaroi detyrat, që unë do të kisha gjatë kryerjes së këtij shërbimi. Shefi i grupit që kishim neve, Ali Çeno, në fakt nuk më kishte dhënë ndonjë udhëzim, për mënyrën e kryerjes së shërbimit, por e lamë që të më instruktonte në datën 18.12.1981. Shërbimin e parë në detyrën e re, d.m.th., në portën kryesore të ndërtesës ku banonte Mehmet Shehu, unë e mora në orën 2.00 të datës 18 Dhjetor 1981, dhe e lashë në orën 8.00 të po kësaj date.

Kur shkova për të marrë shërbimin në orën 2.00, të kisha kujdes se mos bëhej zhurmë aty përpara, se nuk ishte ngritur akoma nga gjumi Mehmet Shehu. Para se të nisesha për në shtëpi, d.m.th., rreth orës 7.55, kur isha së bashku me oficer Baki Hakramën, pashë që iku me shpejtësi Ali Çeno, e u fut brenda në ndërtesën e shtëpisë së Mehmet Shehut. Por se përse e bëri këtë, unë nuk mora vesh gjë. Mbas këtij pashë se po me shpejtësi, shkuan dy mjekët, Llesh Rroku e Milto Kostaqi, së bashku me Jonuz Luton, por se përse, përsëri nuk mora vesh gjë.

Aty nga ora 8.00, doli Jonuz Luto dhe erdhi jashtë ku po qëndronim ne për të na komunikuar urdhrin e tij, që të mos lejonim njeri që të futej brenda në shtëpinë e Mehmet Shehut, por pa na thënë përse. Unë i thashë se do të iki, e mbasi lashë shërbimin, u largova për në shtëpi. Seç ndodhi më vonë, unë nuk e mora vesh. Për vetëvrasjen e Mehmet Shehut, unë e mora vesh në orën 20.00, kur u dhanë lajmet në radio. Ndonjë gjë tjetër nuk kam për të thënë.

Procesin pasi e lexova, pashë se thëniet e mia janë shkruar drejt, e firmos. Memorie.al

 DËSHMITARI                                                                          ASISTOI

 ASIM BEJO                                                                      ELHAM GJIKA

                                              HETUES

                                          KOÇO JOSIFI

AT GJERGJ FISHTA O.F.M.(1871 – 1940)

“Poet Kombëtar, Patër Gjergj!

Kur nji orator, tue dashtë me folë mbi veprat Tueja, rrin shtang, hutohet, pse janë shumë, janë të mëdhaja edhe të madhnueshme, aqsa asht e vështirë me caktue se mbi të cilën aso veprash duhet të flitet. Vepra Yte o Poet, ka për të formue një faqe të shkëlqyeshme në historinë politike të kombit Shqiptar, pse me aktivitetin qi ke zhvillue ndër konferencat politike ndërkombtare, nuk ke ba tjetër veçse, me i sigurue kombit t’onë të drejta që ai i ka jetike e si ma i vjetri komb në Ballkan. Shkrimtarët e ardhshëm të historisë Shqiptare jetën politke Tanden do ta gjykojnë në bazë të ”Lahutës së Malcisë”, Kryevepra e jote monumentale.

T’ jesh i bindun, o Poet i Madh se, Shqyptari me “Lahutën e Malcisë”, ka për të qenë gjithmonë kryenaltë si janë Helenët me Iliadën e Persjanët me Shahnamen, mbasi Ti, me atë vepër të naltë i ke njoftue botës së qytetnueme psihikën dhe karakteristikat ma të ndieshmet e popullit Shqiptar.

Sot, djelmnija intelektuale me Lahutën Tande në dorë, të nep besën Shqiptare, tue, t’u betue se idealin Tand të naltë që shprehe për kombsinë Shqyptare, do ta ruejm’ e do ta mbajnë si gja të shtrenjtë morale.

Gjithashtu edhe populli mbarë, i fushavet e i malevet, anë e kand në Shqypni sot, të nep besën se Lahuta e jote në shpirtin e tyne do të sundojnë sa të jenë stinët e motet.

Trima, gra, djelm’ e varza me fjalën Shqyptare të napin besën, se vllaznimin kombtar, qi Ti çfaqe në Lahutën Tande, do ta mbajnë me forcën ma të madhe…

Me ty, Patër Gjergj, Kombi Shqyptar mburret, naltësohet edhe madhnohet para popujve të tjerë, prandaj sot, krejt Populli Shqyptar të përulet, djelmnia intelektuale vajton humbjen Tande e, me lot ndër faqe të përcjell me mallënjim e dhimbje në jetën e pasosme”.

         Shkoder 31 Dhetor 1940             Hafiz Ali Kraja (TARI).

 Ishte me Fiqreten dhe më porositi që…