Nga dritaret e barakave të kampit të përqendrimit po shkiste brenda drita e kaltërt e mëngjesit të marsit. Minella Kuçi u zgjua dhe pa lëvizur mbajti vesh të dëgjonte sirenën. I qe bërë refleks të zgjohej disa minuta përpara se sirena të niste angullimën e saj rrënqethëse. Piskama e saj vinte në lëvizje morinë e të internuarve në kampin e Mathauzenit. Minella çohej vërtik se për t’ju shmangur ndëshkimeve e goditjeve të kërbaçit nuk dilte i fundit nga baraka dhe nuk mbetej në rreshtat e pasme. Për rojet ishte thuajse zbavitëse të goditnin apo të shkelmonin të internuarit kur shkonin në gurore ose kur ktheheshin prej andej, si shfaqje e një manifestimi të lejuar fizik të zhvlefësimit të jetës së çdo njeriu që kishte përfunduar brenda atij kampi.
Minella priti disa sekonda të dëgjonte ulërimën ngjethëse të sirenës, atë gërvimë të mprehtë e kujitëse që depërtonte nga dritaret, dyert dhe mazgallat e çatisë, në fillim si angullimë dhimbjeje që pas disa sekondash ampifikohej në tone më të mprehta dhe më shpuese. Atë mëngjes sirena nuk po e shponte qiellin si turjelë e padukshme. Në barakë nisën të shquheshin shtretërit, këpucët e të internuarve dhe trupat e tyre skeletik.
Drita e mëngjesit të marsit po shkiste e patrazuar mbi oxhakun e krematoriumit, kullat e rojeve, oborrin e kampit, fushën që shtrihej poshtë dhe zbriste deri te valët e Danubit.
Trupat aleate e kishin çliruar kampin nga forcat ushtarake naziste. Esesë, roje, oficerë e ushtarë, sikur t’i kishte përpirë nata, s’dukeshin gjëkundi. Rrethi i zakonshëm i vdekjes, që mbështillte kampin ditë e natë, ishte tërhequr tej, në pafundësi dhe gjithcka dukej e braktisur, dhe e heshtur. Mund të dilje nga një barakë dhe të hyje në një tjetër, mund t’i afroheshe zyrave të komandantit të kampit pa ndjerë tmerrin se mund të mos ktheheshe i gjallë. Deri atë ditë të internuarit kishin ecur në rrugën e vdekjes, minutë pas minute, orë pas ore. Tani ecja papritur qe ndalur.
Minella po dilte nga topitja. Për shtatë muaj ai kishte funksionuar duke bërë lëvizje mekanike për të mbijetuar. Atë çast po mundohej të kujtonte diçka të rëndësishme, diçka që e kishte trazuar gjatë natës dhe që ende nuk arrinte ta formulonte si mendim. Kur i dukej se po i afrohej papritur, çdo gjë humbte trajtat dhe turbullohej.
Pranë tij Perik Pema lëvizi në gjumë. “Shenjë e mirë, -mendoi Minella- se ashtu gojëhapur s’merrej vesh në ishte gjallë a kishte vdekur.” Edhe frymëmarrjen e kishte të lehtë e tepër të rrallë. Duhej të përqendroje shikimin një kohë relativisht të gjatë, që të vëreje ritmin e batanijes mbi gjoks. Ky ishte shoku i vetëm që i kishte mbetur në barakë. Një javë përpara kishte vdekur Fane Varoshi nga Gjrokastra, shoku i halleve dhe i vuajtjeve, me të cilin Minella kishte ndarë shtratin e ngushtë. Eh, Fania i gjorë! Gjermanët, kur kishin dëgjuar emrin e tij, ishin zgërdhirë një copë herë. Fanen e kishin sjellë pesë muaj me parë me një kontingjent të internuarish nga vendet e Ballkanit. Që në ditët e para u tret nga uria e mundimet, aq sa, kur ecte, i kërcitnin kockat, sikur t’ia kishin montuar gabim. Në gojë i formoheshin vazhdimisht ca pejza në ngjyrë të verdhë, të ngjitshme si tutkalle që binin erë të keqe. I qenë kalbur rropullitë. Natën Minella ia lagte buzët me një pece. Fania u shua ngadalë, në gjumë. Në mëngjes e kishin marrë me barrelë dhe Minella e kishte përcjellë deri te porta, pastaj i ishte lutur “kapos” të ndërronte vend e të shkonte në cepin tjetër. “Kapoja” e kishte lejuar pasi kishte marrë rryshtet tri cigare. Minella e dinte se te cepi tjetër ndodhej një shqiptar, Perik Pema, nga Vlora. Sido që të vinte puna, le të ndodheshin afër njëri-tjetrit. Atë javë që vdiq i ziu Fane u dëgjuan natën, nga ana e perëndimit, disa bubullima të forta, edhe pse qielli ishte i kthjellët. Nuk vonoi dhe në kampin e Mathauzeni u futën aleatët.
Periku u zgjua dhe u përpoq të ngrihej ndenjur me lëvizje të ngathëta e të mundimshme. Shikoi i çmeritur rreth e qark. Qetësia e atij mëngjesi edhe Perikut po i shkaktonte një lloj ankthi.
-Shokët, i lajmërove shokët? – pyeti ai. Nga buzët e holla e pa gjak fjalët i pikonin ngadalë.
Ah, po, këtë kishte dashur të kujtonte Minella. Në mbrëmje kishte shestuar planin të ngrihej herët e të shkonte në çdo barakë për të kërkuar bashkëatdhetarët e tjerë. Sa mirë që ia kishte thënë idenë edhe Perikut.
Në morinë e të internuarve, shqiptarët qenë të shpërndarë ashtu si t’i kishte hedhur dora e fatit dhe sipas rastit aty ku i ishte shtyrë çizmja e ushtarit apo qyta e esesit. Për t’i gjetur, Minella duhej të hynte në baraka pa u ngritur ende të internuarit që do fillonin të shpërndaheshin në oborr. Nuk mund të kishin mbetur vetëm ata të dy, do të kishte dhe të tjerë.
Një grup i të internuarve të Mathauzenit u kishin kërkuar forcave aleate tu lejonin një paradë parakaluese në orën 11 dhe ata e kishin mirëpritur. Nën harqet e triumfit, para tribunave, shesheve dhe bulevardeve nga Egjipti, në Mesopotami, Persi, Maqedoni, Athinë, Romë e Paris kishin marshuar për perandorë e mbretër, prijës e gjeneralë, mundës e të mundur, ushtarë e robër, artileri e lehtë dhe e rëndë, kuaj, qerre, elefantë, kavaleri, marinarë e detarë, aviatorë, garda mbretërore, kadetë të shkollave ushtarake, batalione të motorizuara e tankistë, punëtorë e fshatarë me armë e pa armë, po kurrë ndonjëherë më parë të internuar nga kampe të përqendrimit, skelete të gjalla qe i qenë rrëmbyer vdekjes.
Minella ngjiti gjashtë shkallaret e barakës në krahun lindor të kampit dhe duke vënë duart para gojës që ta shtonte sadopak volumin e zërit, bërtiti:
-Heheeej! A ka ndonjë shqiptar këtu, more?
Me merak se ndoshta nuk e kishin dëgjuar ata nga fundi, u fut mes shtretërve duke përsëritur pyetjen. Disa e shanin që po i zgjonte herët, disa qeshnin dhe kishte të ngjarë ta merrnin për të çaktisur. Në kamp shumë të internuar të tronditur psiqikisht dhe mendërisht nga vuajtjet bërtitnin, qeshnin, bënin gjeste prej të marri dhe fundi i tyre ishte plumbi i gjermanit.
Minella vërejti fytyra të zbehta, mbi trupa kockë e lëkurë, të cilët lëviznin aty këtu të inkurajuar nga dikush që fliste në gjuhën e tyre.
-Unë jam shqiptar!
-Shqiptar jam edhe unë!
-Edhe unë!
Minella u lutej të shkonin në cepin e barakës nr. 5, aty ku qe edhe Periku.
-Pse nuk lajmërove nga qendra e zërit me altoparlant, po u ngjire duke vajtur barakë më barakë? – e qortoi Isak Sabaudini, dikur librashitës në Vlorë.
Minella e pa i çmeritur. Ai qe mësuar të dëgjonte nga altoparlantët vetëm urdhra e lajmërime gjëmëndjellëse në gjermanisht dhe i dukej se ato aparate s’do të bindeshin të flisnin në tjetër gjuhë.
-S’më vajti mendja, – tha si fajtor duke i hedhur një sy grupit të bashkëatdhetarëve, – po tani, edhe kështu, puna u mbarua.
Të shtatëmbëdhjetë shqiptarët që kishin mbetur gjallë deri atë ditë po rrinin disa në këmbë e disa të ulur rreth Perikut që dukej sikur dremiste në shtrat.
-Vëllezër, – nisi Minella ngadalë, -sot në orën njëmbëdhjetë do të bëhet parakalimi. Kemi mbetur pak, shumë pak, por edhe kaq sa jemi ne përfaqësojmë atdheun tonë. –As vetë s’e kuptoi sesi zëri i tij mori fuqi papritur. –Vendi ynë mori pjesë në këtë luftë. Shqipëria u ngrit kundër fashizmit e nazizmit. Populli ynë bëri sakrifica. Bijtë e tij luftuan, u dogjën, u vranë, u internuan, por nuk u përkulën. – Ai bëri një pushim për t’u mbushur me frymë. – Ta dijë gjithë bota se ne bëjmë pjesë dhe kemi vendin tonë të nderit në kampin antifashist. Ja, pse duket të parakalojmë të gjithë tok.
Në sytë e Minellës rrezatonte një dritë e ngrohtë dhe optimiste.
-Si do ta marrin vesh të tjerët se ne jemi shqiptarë? – pyeti Isaku.
Pyetja erdhi krejt papritur dhe aty për aty u dhanë sugjerime.
-Do mbajmë një tabelë.
-Francezët po qepnin një flamur, – tha Isaku, që kishte ardhur nga baraka nr. 4.
-Po, na duhet edhe flamuri, – tha Shefik Meta, Fjalët e tij dukej sikur dilnin nga molla e Adamit, aq të këputur e kishte qafën.
– Ku të gjejmë flamur këtu?
-Do ta gjejmë, – tha Minella me bindje, – do ta gjejmë ku të jetë. Edhe flamuri ynë do valavitet përkrah vendeve që luftuan fashizmin.
Ai foli me aq bindje, sikur të ishte i sigurt se flamuri shqiptar gjendej diku në kamp dhe atij s’i mbetej veçse të shkonte e ta merrte.
-Flamurin do ta gjej unë, – premtoi ai. – Ju ndërkohë përgatisni një shtizë!
Minella ngjeshi beretën në kokë dhe me aq sa e lejonin fuqitë u nis drejt kancelarisë së kampit. Ai kishte njohur një skicograf holandez, Franc Bremeri, të cilin gjermanët e hoqën nga gurorja dhe e shpunë në zyrat e shtypit kur zbuluan se ishte kaligraf i shkëlqyer.
E gjeti Bremerin të ulur te shkallët e ndërtesës së kancelarisë. Dukej i qetë sikur kishte dalë aty të bënte një pushim pune të shkurtër.
-Franc, vetëm ti mund të më ndihmosh, – nisi Minella.
Bremeri e njihte zakonin e ballkanasve. Atyre s’u vinte aspak për mbarë t’i thërrisnin të njohurit me mbiemër kur u dinin emrin. Ky lloj intimiteti në fillim e nervozonte skicografin por kishte filluar t’i pëlqente sepse e kishte pranuar si shenjë afërsije nga shqiptarët.
-Menelaos, pse kaq i nxituar? – qeshi Bremeri. Ai gjithmonë e thërriste me emrin e një prej heronjve të Iliadës. – Shefat kanë ikur.
-Lëri shakatë, se s’pret puna. Më duhet një beze e kuqe.
-Mëndafsh?
-Veç të jetë e kuqe, o vëlla.
-Je vonë, mik i dashur. S’ka mbetur asnjë lloj cope, as në rrobaqepësi, as në lavanteri. I rrëmbyen më herët për të bërë flamuj.
-Nuk ka asnjë mundësi? Asnjë?
-Asnjë. Flamuj gjerman ka me tepricë por ata nuk hyjnë në punë.
Por diç iu kujtua aty për aty.
-Po pritni, pritni, Menelaos, nga tri të kuqe gjermane bëhet një flamur i ri, apo jo?
Minella Kuçi përdrodhi buzët me një farë neverie nga ideja.
Franci pa u merakosur për reagimin e sqaroi më tej idenë.
-E kush do ta dijë se ç’kanë qenë përpara? Kualiteti është i mirë. Dhe në fund të fundit është e drejta jonë t’i përdorim si plaçkë lufte.
Minella u bind veçanërisht kur dëgjoi fjalën “plaçkë lufte”.
-Na duhet dhe një shqiponjë e zezë, – shtoi ai.
-Ta përdorim këtë të stemës gjermane me një bojatisje?- pyeti Franci si person me sens praktik.
-Në asnjë mënyrë, – kundërshtoi Minella me vendosmëri. – Kjo shqiponjë rri si e balsamosur dhe duket sikur mban shtrënguar fort me kthetra një kurorë me kryq të thyer.
-Svastikën ia heq unë, mos ki merak, – e qetësoi Bremeri.
-Shqiponja jonë është krejt ndryshe. Dhe ka dy krerë.
– Nuk ka shqiponjë me dy krerë. – vërejti Bremeri pa të keq.
-Në flamurin tonë ka! Ke një laps?
Minella vizatoi ashtu si mundi një shqiponjë me dy krerë dhe mbeti i zhgënjyer. Në kokë e kishte shumë të rregullt, kurse në letër i doli ndryshe, po gjithsesi me dy krerë e me flatra të hapura, ndonëse i përngjante vizatimeve shkollore të një fëmije.
Franc Bremeri bëri buzën në gaz dhe një sërë rrudhash iu formuan në cepat e buzëve.
Pas pak Minella Kuçi iu afrua grupit të ish-të internuarve shqiptarë me flamurin e kuq me shqiponjën me dy krerë. Ata iu mblodhën përreth dhe i thanë se aleatët kishin vendosur që parakalimi të bëhej sipas alfabetit. Shqiptarët do parakalonin në krye, pas tyre austriakët, belgët e me rradhë shtetet e tjera.
Në pritje të paradës, secili prej tyre e valëviti flamurin shqiptar që shkonte dorë më dorë. Me ta sjellë rrotull dy herë, Perikut iu morën mendtë dhe mezi mundi të mbahej. Djersë të ftohta i mbuluan ballin e mollëzat, dhe bashkëvuajtësit e mbajtën nga të dy krahët dhe i dhanë zemër.
-Perik, mbahu, vëlla, se kemi parakalimin.
Ai u mundua të ngrinte kokën. Si ishte e mundur të kishte njeriu lëkurë aq të hollë? Ajo i përngjante më tepër një cipe thuajse të tejdukshme, që mbulonte kockat, venat e holla blu, gjëndrat dhe ligamentet. Si të ishte letër kalk, poshtë saj shihej çdo gjë.
Pas pak frymëmarrja iu bë më e rregullt e më e qetë. Kërkoi ta ndihmonin të ngrihej dhe provoi të qëndronte në këmbë për të marshuar. Mundi të ecte i mbështetur në krahët e shokëve.
Parakalimit i prinin të internuarit shqiptarë. Nuk bëhej fjalë as për drejtim, as për rreshta. Qe një parakalim i njerëzve të sfilitur në cakun e mundësive njerëzore, të mbetur gjallë vetëm nga forca e vullnetit dhe këmbëngulja për të rezistuar. Edhe uniforma e tyre nëse mund të përdorej kjo fjalë, dukej sikur sfidonte rregullat e pranuara deri atëherë.
Minella Kuçi ecte pak përpara duke valëvitur flamurin kombëtar e duke brohoritur:
-Vive l’Albanie! Vive la Liberte!
Periku, që kishte ngulmuar të vinte me ta, ecte duke u kolovitur ndërsa e mbanin nga krahët Isaku dhe Sherif Meta.
-Do të vij me ju, sikur ta di që aty të vdes! – u kishte thënë ai.
Trupi i prirej përpara, ndërsa këmbët i mbeteshin pas, sikur të ishin pjesë e dikujt tjetër. Pandehën se sa të mbaronte parakalimi do të binte në tokë, por ai u mbajt dhe me aq zë sa i lejonte fyti pëshpërit:
-E pashë lirinë! Tani dua të shikoj edhe atdheun!
Minellës iu kujtua amaneti i Fanes nga Gjirokastra, i cili i qe lutur t’ia shpinin hirin në atdhe. I menduar, Minella mori një dorë hi nga krematori i kampit dhe e mbështolli me kujdes me një copë rrobe. Një grusht me hi do shkonte në tokën e vendlindjes ndërsa hiri i mijëra e mijëra si ai endet qiejve të Europës për t’i kujtuar natës së urrejtjes që të mos harrojë kurrë!
Komentet