“Kronikë në gur”, i cili ndjek “Kështjellën”, sjell në një pikë të mprehtë rebelizmin jokonformist të autorit dhe akuzon këtë herë në mënyrë të nënkuptueshme partinë komuniste, që nxiti luftën civile dhe e shndërroi luftën kombëtare kundër fashizmit në luftë klasash…

Romani ka për qëllim të japë “një kronikë” për ngjarjet që i jeton autori në këtë qytet, atëherë katër deri shtatëvjeçar. Kadareja ka lindur më 1936. Por autori i rritur mbështetet te tregimtari i vogël, duke përdorur gjuhën e tij dhe duke ndarë ndjenjat dhe emocionet e tij. Si i vogël, nuk ka interesa për problemet e luftës, por e konsideron atë si lojë, më shumë mrekullohet sesa tmerrohet nga bombarduesit dhe armët kundërajrore. Pjesa më e madhe e gjërave që tregon është pa dyshim tipike e jetës së një fëmije: lodrat, tregimet që dëgjon për trimat e maleve, vizitat ndër kushërinj. Jotipik është seksualiteti i tij i parakohshëm (dashuria e parë për një grua të martuar), pasioni për të lexuar (Makbethin e të tjerë), përbuzja për shkollim (paraqiten disa skena nga jeta e shkollës, por asnjëra e jetuar prej tij) dhe të shkruarit në mënyrë të figurshme…

Të vete mendja se njerëzit, që jetonin në këtë qytet, nuk do t’u ngjanin banorëve të një qyteti të zakonshëm. Ata duhej të kishin zakone dhe mënyra jetese të çuditshme, të përcaktuara sipas kushteve fizike të ambientit. Aty jetonin “plakat e jetës”, “gra njëqindvjeçare” me më shumë lëkurë se mish… si kufoma për t’u balsamosur, që dilnin nga shtëpitë e tyre vetëm në raste të veçanta dhe banonin si të murosura brenda mureve të tyre. Ky ishte qyteti i lindjes së Llukanit, Burgamadhit, i cili preferonte të kalonte jetën e tij në burg, sepse “burgu për burrat është”. Ku tjetër mund të gjendej një shpikës, aq shumë i nderuar nga qytetarët e tij, sepse ka ndërtuar një aeroplan prej dërrase që do të fluturojë pa motor, sipas parimit të “perpetuum mobile”? Në këtë qytet zonjat e agallarëve rrufisin kafe allaturka, duke kujtuar me nostalgji ditët kur Shqipëria ishte një krahinë e Perandorisë Turke, dhe herë pas here mallkojnë luftën që i pengoi për të kuruar reumatizmën me “ngjala të Janinës”. Këtu kako Pinoja, profesioni i së cilës është të stolisë nuset, sjell në kështjellë dyqanin e saj shëtitës të kozmetikës, “martesa do të bëhen gjithnjë, në çdo kohë, në çdo moshë, deri në ditën e kiametit”. Këtu Jorgji Pulo e quan veten Giorgio Pulo ose Jorgos Pulos, sipas kohës se kush e kishte qytetin, italianët apo grekët. Këtu një hermafrodit martohet dhe një vajze i rritet mjekra sa e një mullahu. Këtu baballarët mbysin vajzat e tyre shtatzëna dhe i hedhin në pus. Ky ishte, gjithashtu, qyteti ku Hoxha, udhëheqësi i partisë, kishte lindur dhe ishte rritur…

Ai që mund të quhet embrion i romanit (që paskëtaj do të shënohet me A), doli në periodikun “Nëntori” (1964), nën titullin “Qyteti i jugut”, një renditje dymbëdhjetë skenash lirike nga fëmijëria e autorit. Skenat më të gjata (që do t’i quajmë episode) kanë titull, ndërsa ato më të shkurtrat, që vijnë rregullisht mbas çdo episodi, emërohen interlude. Versioni i dytë (paskëtaj me B) u publikua më 1967, si pjesë e një koleksioni me tregime të shkurtra; “Qyteti i jugut”: tregime të shkurtra dhe reportazhe. Ai përmban 18 pjesë, 9 episode dhe 9 interlude, tre të fundit politike.
“Kronikë në gur” (paskëtaj me C) doli në vitin 1971. Aty janë shtuar pjesë të reja, ndërsa shumë interlude janë përpunuar në episode. Romani ka 18 kapituj, një kapitull përmban një, dy ose më shumë episode. Çdo kapitull ndahet nga paraardhësit me një ose dy interlude (pa titull, por në korsiv), zakonisht, të shoqëruar me prozë fragmentare të quajtura “kronika”. Këto faqe, pa fillim ose fund, duket sikur vijnë nga një libër pjesërisht i djegur, që supozohet se është shkruar nga kronisti i qytetit, Xivo Gavo. Faqet e “Kronikës” sigurojnë një kornizë kohore për episodet dhe interludet, duke dhënë kështu një mbështetje objektive për pjesën më të madhe subjektive. Me fjalë të tjera, C është nga ana strukturore e ndryshme nga A dhe B. Ndërsa dy versionet e para janë kujtime të zakonshme fëmijërie pa kornizë kohore, versioni i tretë është, pa dyshim, një roman kronologjik, siç e tregon titulli. Kujtimet janë transformuar në episode, të cilët i lidh bashkë personaliteti i tregimtarit të vogël. Është ai, jo autori, rreth të cilit organizohen episodet. Për të rritur këtë efekt janë hequr titujt – ata figurojnë, si në A, ashtu dhe në B. Versioni përfundimtar i romanit u shfaq më 1978. Ai është i njëjtë me C, me përjashtim të epilogut, që është shtuar. Në të autori e përshkruan punën e tij si “një roman (i ndërtuar) me elemente autobiografike të fëmijërisë sime”. Kjo do të thotë që autobiografia jep vetëm lëndën e parë për ndërtimin e romanit. Shfrytëzimi i jetës për të bërë një vepër arti është një praktikë esteti. Po kështu edhe toleranca në temën e seksit. Kadareja tregohet më shumë se indulgjent ndaj vetes në këtë drejtim, diçka tabu kjo për realizmin socialist të ngurtë shqiptar.

Seksi është tashmë i dukshëm. Në “Kronikë në gur”, ai shtrihet gjatë gjithë tregimit si një fill i kuq. Në kapitullin 3, shfaqet një grua e re – mbase krijesa femërore më e lartësuar e autorit – nusja e bukur, burri i së cilës mendohet se është impotent. Djali tregimtar dhe shoku i tij i vërtiten rreth shtëpisë për të kapur shikimin e saj. “Trazonte me gishta gërshetin e trashë, ndërsa në sytë i ndizej herë pas here një dritë e çuditshme, e magjishme”. Menjëherë më pas paraqitet Suzana: “Porsa të merrte vesh që kisha ardhur, ajo do të dilte me vrap dhe do të vërtitej rreth shtëpisë së babazotit gjersa të më takonte. Në vërtitjen e saj kishte diçka prej fluture dhe prej lejleku njëkohësisht. Ajo ishte më e madhe se unë, e hollë, me flokë të gjatë, që i krihte vazhdimisht në mënyra të ndryshme dhe të gjithë thoshin se qe e bukur”. E mrekullueshme dhe imorale, gjithashtu. Një herë e pyeti djalin nëse ai dinte fjalë turpe. Përgjigjja është “che pu(t)tana!”, një shprehje e dëgjuar nga një oficer italian. Ai bie në dashuri me Margaritën, gruan e martuar. Ajo i vjedh zemrën. Për të parë atë, djali ngjitej në çati dhe e vështronte nga e çara e tavanit që binte mbi dhomën e saj: “Prita shumë kohë gjersa doli nga banja… Kur ajo hoqi robëdëshambrin dhe u përkul të merrte ndërresat nga krevati, unë mbylla sytë. Kur i hapa, në trupin e saj dantellat dukeshin si ca flutura të bardha që po i uleshin radhë-radhë, në rrëzë të këmbëve, poshtë ijëve, mbi gjoks, si ato fluturat e bardha të fushave që dalin në pranverë dhe që unë i kisha ndjekur shpesh, pa mundur të zija dot kurrë asnjërën prej tyre”.

Pranë bodrumit të shtëpisë së djalit, që është kthyer në vendstrehim, shpërthen një bombë. Një dorë e padukshme i rrëzon njerëzit në mënyrë të rrufeshme dhe shuan llambat e vajgurit. Me ndezjen e llambës ndriçohen dy dashnorë të përqafuar. Babai i vajzës e përfshin të bijën nga flokët dhe del jashtë duke e tërhequr zvarrë. Kur tregimtari i rrëfen Suzanës historinë e dashnorëve, ajo e fton që ta përsërisin këtë ngjarje në shpellë. Këtë lojë e bëjnë disa herë, gjersa i dikton nëna e vajzës.

Ndërsa seksualiteti i tregimtarit është i parakohshëm, ndërgjegjësimi i tij për gjërat kryesore të realitetit është i plogët. Ai e mëson kuptimin “qytet i pushtuar”, pasi habitet shumë se si mund të jetë një qytet i papushtuar. Kur tezja e tij e politizuar komenton atentatin kundër mbretit italian të Shqipërisë si dështim, për shkak të një tufe me trëndafila, djali nuk tregohet kureshtar që të dijë se kush ishte Viktor Emanueli. Megjithëse familja e tij kishte vështirësi të mëdha ekonomike, bisedat rreth tyre janë të mërzitshme për të. Ai nuk ka asnjë kuptim të drejtë për punën. Duke vështruar fshatarët që linin pazarin e qytetit, i përfytyron ata jo sikur kthehen në shtëpitë e tyre, por në kaçubet, në bregoret, ku ata do të puliteshin si kafshët, për të pritur ditën e pazarit që do të vijë, për t’u kthyer sërish në qytet. Në fshat, duke shkelur mbi tokën e punuar, ai çuditet përse toka është e butë dhe përse fshatarët e kanë sjellë në atë gjendje. Në të gjitha rastet ai sillet si një djalë i llastuar i një familjeje borgjeze, sigurisht, jo një shembull i mirë për edukimin komunist.

Thyerja e ushtrisë italiane prej ushtrisë greke, që solli luftën në jug të Shqipërisë, ishte një faktor nxitës për nisjen e lëvizjes nacionalçlirimtare. Partia Komuniste u formua në fund të vitit 1941. Episodi i parë politik në “Kronikë në gur” gjendet në kapitullin 14. Ky nis me një skenë që tregon dy kamionë të mbushur me antifashistë që do të internohen. Arsyeja, sipas përgjigjes që jep një kalimtar, është se “kanë folur kundra”. Ditën tjetër, narratori dhe shoku i tij vendosin që edhe ata të dy “të flasin kundra” nga maja e çatisë. “Xhundra-bullundra!” – thashë. “Shtraftra-kallamashtraftra!” – tha Iliri. Një copë herë u menduam. “Rroftë Shqipëria!” – tha Iliri. “Poshtë Italia!”, “Rroftë populli shqiptar!”, “Poshtë populli italian!”. Heshtje. Këtë herë u mendua Iliri: “Gabim, – tha, – Isai ka thënë se populli italian s’është i keq”. “Jo, – ngula këmbë unë. – Gjersa janë të këqij aeroplanët, si mund të jetë populli i mirë?”. Iliri u hutua. Siç dukej, po i kthehej mendja. Por tamam në kohën që po i kthehej mendja, tha me kokëfortësi: “Jo!”. “Ti je tradhtar, – i thashë. – Poshtë tradhtarët!”. “Poshtë vëllavrasja! – tha Iliri dhe bëri gati grushtin”.

Dialogu paraqet tamam efektin e sloganeve politike te fëmijët. Shpërfillës për politikat, ata luajnë me to siç bëjnë me gjuhën në përgjithësi, duke imituar tingujt dhe duke ngatë-rruar kuptimin e tyre. “Rroftë Shqipëria” dhe “Poshtë Italia” paraprihen prej dokrra fëmijësh. Në të njëjtën kohë, tregimtari ngatërron fashizmin italian me popullin italian. Shoku i tij e korrigjon: ka dëgjuar nga i vëllai, një student komunist, se populli dhe shtetet nuk janë e njëjta gjë. Tregimtari i përgjigjet me një silogjizëm tipik fëminor, që i vë në raporte krahasimi popujt me aeroplanët, por që nuk arrin t’i mbushë mendjen shokut të tij. Tregimtari zemërohet dhe e quan tradhtar. Shoku i tij përgjigjet me anë të një slogani ballist: “Poshtë vëllavrasja!” – në fund të kapitullit përpara këtij, një kryetar i Ballit i bën thirrje popullit kundër luftës vëllavrasëse. Tashmë, është derdhur gjaku i parë ndërmjet partizanëve dhe nacionalistëve. Komunistët akuzojnë ballistët për kompromis me fashizmin, duke tradhtuar kështu çështjen e çlirimit kombëtar. Ballistët i quajnë komunistët tradhtarë që bëjnë lojën e Partisë Komuniste Jugosllave dhe nxisin vëllavrasjen për të realizuar qëllimet e tyre revolucionare. Shkëmbimi i dy sloganeve të fundit i ngre fëmijët në shkallën e dy kampionëve të dy partive politike opozitare, ku tregimtari përfaqëson pozicionin e Partisë Komuniste dhe shoku i tij atë të Ballit Kombëtar…

Do të shohim se Kadareja nuk e miraton luftën civile që u nxit nga komunistët. Megjithatë, ai e dënon pa hezitim Ballin Kombëtar, ku bën pjesë një njeri si ai që mbyti të bijën. Pozicioni i tregimtarit, që s’është as për Partinë Komuniste, as për Ballin Kombëtar, del nëpërmjet ritmit dhe rimës së dokrrave fëminore: “Xhundra-bullundra” dhe “Shtraftra-kallamashtraftra”. I pari është pesërrokëshi, slogani komunist (Vdekje fashizmit! – shënim i përkthyesit), ndërsa “Shtraftra-kallamashtraftra” imiton rimën e sloganit ballist “Shqipëria e Shqiptarëve”, slogan ballist për Shqipërinë etnike sipas kufijve gjuhësorë.

Kapitulli 15 hapet me episodin e Enver Hoxhës. Atë e kërkojnë, shtëpinë e tij e kanë djegur, fëmijët luajnë në gërmadhat e saj. “Thonë se ai është në krye të luftës” kundër fashizmit. Xhexhoja ngatërrestare dhe fjalamane shton akoma: “Ai e ka shpikur edhe atë luftën e re që të thashë”, luftën e klasës… Po atë ditë vritet komandanti italian i qytetit dhe të nesërmen, Isai, vëllai i shokut të tregimtarit, arrestohet. Atë e varin bashkë me dy vajza komuniste. Po atë mbrëmje, shoku i Isait, Javeri, vret komandantin ballist, xhaxhanë e tij, duke i zbrazur armën brenda në gojë: “Plumbat njëri pas tjetrit i shpërthyen bulçinjtë, kafkën dhe një pjesë të kokës. Në sofër ranë të përziera copëra mishi të papërtypura mirë dhe copëra nga koka e tij”.

Këtu është vetë autori që tregon, tregimtari i vogël nuk ka qenë dëshmitar në këtë episod makabër. Shpejt, pas kësaj ngjarjeje, fashizmi italian shembet, ushtria italiane u çorientua, ushtarët u shpërndanë dhe dezertuan, madje, disa prej tyre u bashkuan me forcat partizane. Tani lufta kundër pushtuesit fashist zëvendësohet me një luftë tjetër, me luftën e klasave, që drejtohet kundër armikut të brendshëm. Kështu shpjegon Xhexhoja: “Në këtë luftë vëllai vret vëllanë dhe i biri babanë. E vret mu në shtëpi, mu në mes të bukës”. Këtu Xhexhoja bëhet zëdhënësja e autorit në lidhje me urdhrin e Partisë për ta kthyer luftën kundër pushtuesit në luftë klasash, sipas shembullit bolshevik të luftës ruso-gjermane që çoi në Revolucionin e Tetorit.

Autori vazhdon të ilustrojë luftën e klasave me episode të tjera. Sheh Ibrahimi, kur sheh nga minareja ardhjen e partizanëve, nxjerr papritur një gozhdë dhe përpiqet të nxjerrë sytë, duke ulëritur: “Nuk dua të shoh komunizmin!”. “Disa orë më vonë një skuadër troket në derën e fabrikantit të lëkurëve. Gjyqi i popullit ka dënuar me vdekje, si armiq të popullit, atë dhe të birin. Të dy pushkatohen. Një patrullë partizane që kalon andej vë re se të vdekurit janë tre, ndërmjet tyre një vajzë. Komandanti i skuadrës pranon se vajzën e ka vrarë gabimisht ai. Justifikimi i tij nuk pranohet nga gjyqi ushtarak, që zhvillohet aty për aty, dhe kështu edhe ai pushkatohet menjëherë”.

Kapitulli i parafundit portretizon eksodin e qytetarëve nga frika e raprezaljes që mund të bëjë ushtria gjermane kur do të hyjë në qytet. Natën fëmijët vështrojnë Gjirokastrën që po digjet: “Kjo është shtëpia ime! – Pse, kush ka dalë partizan nga shtëpia jote? – Ka dalë xhaxhai. – Po nga shtëpia ime që ka dalë vëllai? – Pastaj filluan grindjet për flakët. Secili mburrej se shtëpia e tij lëshon flakë më të mëdha se ajo e shokut: – Po shtëpia ime që lëshon gjithë atë tym? – Tymi nuk quhet… Po kur të digjen librat turqisht të babazotit tim, që janë të trasha sa një bakllava? – Po kur të digjet gjyshja ime që është tërë dhjamë? – Ç’thua? S’ke turp. Si flet ashtu për gjyshen. – Gjyshja ime është balliste”.

Dialogu koral e transformon djegien e qytetit në një spektakël fishekzjarresh. – Të vete mendja te Neroni që sodiste Romën në flakë. Të gjithë këta fëmijë e dinë se në luftën civile duhet të urresh armikun e klasës, qoftë ky babai apo nëna. Ky është pikërisht urdhri i Partisë. A është Kadareja dakord me këtë? Së bashku me fëmijët është edhe nusja e bukur. Ajo e pyet djalin nëse ka dëgjuar gjë për burrin e saj, për pederastin që ishte bërë spiun i gjermanëve. “Ç’ke dëgjuar për Maksutin? – pyeti papritur. Unë ula kokën edhe më dhe nuk fola. Gishtat e saj që u egërsuan një çast mbi qafën time, u zbutën përsëri. – Po digjet… Të vjen keq? – S’dija ç’t’i thosha. – Kurse unë dua të digjet. Krejt. (Fjala “krejt” në gojën e saj më tingëlloi si e huaj). Të mbetet vetëm gërmadhë e hi. Të pëlqen hiri? – pyeti ajo. Isha krejt i hutuar. – Po, – i thashë”.

Si shpjegohet po-ja e narratorit? Mos vallë ai e tha këtë fjalë për t’i bërë qejfin zanës së tij, joshja e së cilës mbi të është gjithnjë konstante në roman? Tabloja që jep Kadareja për Gjirokastrën është ajo e një qyteti të banuar nga perversë seksualë, sadistë, terroristë dhe njerëz të tjerë anormalë. Italianët kishin ngritur në qytet një bordell, për turpin më të madh të popullatës: “- Një burrë nga çdo shtëpi! – tha Xhexhoja. – Kështu thanë. Po të mos vejë njeri me të mirë, me zor do t’i shpien… I zi, se mos shkosh! – thirri ajo”. Xhexhoja shpreh mendimin e dëshiruar të grave të qytetit. Meqë baballarët e një familjeje të nderuar dhe djemtë e tyre të rritur nuk mund ta frekuentojnë bordellin pa u turpëruar në sy të njerëzisë, ato dëshirojnë që ata të venë atje të detyruar nga autoritetet pushtuese dhe të ruajnë kështu aparencën.

Bordelli është temë kryesore në roman. Lame Kareco Spiri, një klient i rregullt, shihet në rrugë duke vrapuar nga hidhërimi pas kamionit të prostitutave që po ikin. Ramiz Kurti vret njërën prej prostitutave kur italianët braktisin qytetin. Një vajzë e re bashkohet me grupin e tyre. Gjithashtu, në këtë qytet, jeton një “vajzë me mjekër”, që nënkupton një lesbike. Dhe kur një ditë duket në qiell ylberi, “Për çudi fillimi i harkut të tij ishte rrotull shtëpisë publike, kurse mbarimi rrotull shtëpisë së hallë Xhemos, që mbahej si një nga shtëpitë më me nder të qytetit”.

Burri i nuses së re, impotenca e të cilit është subjekt i shumë bisedave në roman, në fakt, është homoseksual, siç lë të kuptojë reagimi i së shoqes (“Sytë me bisht të nuses së Nazos ishin të përqendruar,” kur një grup grash marrin nëpër gojë Bufe Hasanin, një tjetër pederast, që gjuan ushtarë të rinj, duke zënë herë një dylber italian, herë një grek). Por rasti i njeriut biseksual është më kompleks. Argjir Argjiri përshkruhet si “gjysmë grua dhe gjysmë burrë”, homoseksual pasiv. Për shkak të natyrës së tij si femër, e kanë lejuar të futet nëpër familjet, madje edhe kur burrat nuk janë në shtëpi. Një ditë, fare papritur, ky vendos të martohet: “Sfida ishte e tmerrshme. Njeriu me zë të hollë po shpallte papritur se ishte burrë… Qyteti u nxi. Grushti ishte i padurueshëm. S’kishte shtëpi ku nuk kishte hyrë Argjir Argjiri dhe s’kishte femër që të mos e njihte ai. Një dyshim i zi po varej kudo”. Pasi injoron disa herë rresht kërcënimet që i bëhen për të hequr dorë nga martesa, “hermafroditi vritet natën e dasmës së tij”. Ja se si komenton një student komunist: “Ky qytet u bë si Sodoma dhe Gomorra”. I vetmi dashnor normal është i huaji, i cili ngjarjet e qytetit i quan aberracione (lajthitje) seksuale: “Në këtë qytet dashuria ndalohet”. Historia e tij është tepër tronditëse. Pasi bie në dashuri me një vajzë të qytetit, e lë shtatzënë. Papritur ajo zhduket. I huaji e di që vajzat shtatzëna, sipas zakoneve, i mbysin ose në pus ose me juk. Natën, me llambë në dorë, futet nëpër shtëpitë dhe kërkon në puse apo në sterna.
Dënimi që i bën autori qytetit është i pamëshirshëm. Nusja e bukur do që të bëhet gërmadhë e hi; tregimtari i vogël i bën jehonë dëshirës së saj; studenti komunist e krahason qytetin me Sodomën e Gomorrën, që Jehovai i bëri shkrumb e hi për shkak të perversitetit të banorëve të tyre. Çështja është kjo: përse Kadare është kaq negativ ndaj qytetit të lindjes?

Në shumë episode seksuale të hasura gjer tani, seksi dhe vrasja gërshetohen bashkë. Analiza e episodeve terroriste kryesore e vërteton një gjë të tillë. “Bashkë me Isanë ishin varur edhe dy vajza. Flokët u kullonin ujë. Isai ishte me një këmbë. Diçka konike, e frikshme. Mbi fytyrën e tij të masakruar e vetmja gjë e gjallë dukeshin syzet… xhaxhai i Javerit, që kishte marrë pjesë në masakrimin e Isait, bashkë me djalin e Mak Karllashit ngrinin me bastun fustanet e vajzave të varura”. Komandanti i Ballit dhe i biri i fabrikantit të lëkurëve u ngrinin fustanet vajzave, për të parë nëse ishin shtatzëna. Në kapitullin përpara, zonja Majnur, pronare tokash dhe armike e betuar e komunizmit, ka thënë se vajzat dalin partizane për të bërë dashuri.

Pronari i fabrikës së lëkurëve, Karllashi, ka edhe ai një vajzë, studente universitare (në atë kohë në universitetet e Italisë studionin pesë apo gjashtë vajza nga Gjirokastra). Xhexhoja e përshkruan atë si një femër që “skuq buzët e zverdh flokët e pi cigare e flet italiançe”. Ajo është shumë e bukur, “flokët i kishte vërtet si me diell… asnjë femër në qytet nuk i kishte flokët si ajo,” me përjashtim të njërës prej vajzave të shtëpisë publike dhe pikërisht të asaj që u vra prej Ramiz Kurtit”. Atë e vret një partizan pasi e quan “bushtër”. Në këtë episod kemi një fragment kuptimplotë: “Largohu ti, vajzë, – thirri ai dhe drejtoi automatikun. Vajza klithi. Pas portës shpërthyen ulërima. – Qen, hiqe atë armë, – thirri vajza me zë të ngjirur. – Largohu bushtër, – tha partizani dhe drejtoi automatikun. – Prit, Tare! – tha një nga dy partizanët e tjerë dhe u nis ta hiqte vajzën, por nuk arriti. – Vdekje komunizmit! – thirri Mak Karllashi. Automatiku në dorën e vetme të partizanit u drodh. Mak Karllashi u lëkund i pari. Partizani u përpoq të mos e qëllojë vajzën, por s’ishte e mundur. Ajo u përdrodh, duke u shtrënguar pas të atit, sikur plumbat ta qepnin trupin e saj pas trupit të tij… Ata hodhën armët në sup dhe u nisën për të ikur, por në atë kohë kalldrëmi gjëmoi nga hapa të rëndë. Ishte një patrullë partizane”. Patrulla partizane e arreston vrasësin dhe e ekzekuton pas pak. “Breshëria qe e shkurtër. Partizani ra përmbys mbi pllakat prej guri. Ata po largoheshin. Të fundit ecnin të dy shokët. – Na iku Tarja, – tha njëri, – për një lavire. – Po vrasin njëri-tjetrin! – thërriste diku një zë i largët. Zonja Majnur zgjati fytyrën në dritare dhe u ngërdhesh: – Kokën të hanë!”

Episodi mund të shërbejë si një shembull i teknikës manipuluese të Kadaresë, që konsiston në të mëshuarit të efektit, ndërsa lë mënjanë shkaqet e tij, apo kalon mbi të aq sa për të dhënë një shkëndijë aksioni. Këtu shkëndija është fjala “qen”, me të cilën vajza shan partizanin. Ai reagon i egërsuar, duke e quajtur “bushtër” dhe pastaj e vret atë bashkë me të atin. Normalisht, a ka mundësi që një vajzë, e cila ndodhet përpara një partizani që i ka drejtuar armën babait të saj, ta quajë atë qen? Do ta kishte më lehtë t’i fliste atij me butësi, për t’i shpëtuar jetën babait të saj. Një burrë a do të vriste një grua vetëm pse ajo e shan “qen”? Autori thotë se “partizani u përpoq të mos e qëllojë vajzën, por s’ishte e mundur”. Do të duheshin vetëm dhjetë sekonda për ta larguar nga i ati. Dhe çfarë të themi pastaj për patrullën që vjen pikërisht në atë çast kur partizani e hedh armën mbi sup? Jo më pak i pabesueshëm është ekzekutimi i tij aty për aty, nga vetë partizanët, fajtorë të “shpërdorimit të pushtetit revolucionar”. Gjëja më e arsyeshme që mund të bëhej ishte dërgimi i tij në shtab, ku mund të vendosej për fatin e tij. Mirëpo autori i kapërcen të gjitha këto dhe nuk merret me logjikën e tyre, por e zgjidh aksionin në mënyrë të shpejtë me një finale për t’u çuditur: partizani i pushkatuar nga shokët e tij, lihet përtokë si qen, duke pësuar fatin e klasës armike, të cilët ai vetë i ka vrarë.

Përfundimi i këtij episodi është terrorizëm i dyfishtë, terror kundër armiqve të klasës, terror mbi vetë komunistët. Mbyllet me komentin e dikujt që bërtet: “Po vrasin njëri-tjetrin!”, që shoqërohet me ngërdheshjen e zonjës Majnur: “Kokën të hanë!”. Pra, vargu i aksioneve të pabesueshme, që u atribuohen komunistëve, konkludon me komentet realiste, që u atribuohen ballistëve.

A kërkon vërtet Kadareja të diskreditojë revolucionin komunist me anë të këtij episodi makabër dy herë terrorist? Në roman gjejmë edhe një episod tjetër të tillë, vrasjen e spiunit homoseksual. Vrasje dhe seks, pra, të kombinuara bashkë.

Ajo quhet bushtër nga vrasësi i saj. Paraprakisht, krahasohet me një prostitutë. Kur një nga partizanët vritet, shoku i tij komenton: “Na iku Tarja… për një prostitutë”. Nëse perversiteti seksual karakterizon banorët e qytetit, të vete mendja se ajka e tij duhet t’i ketë akoma më të zhvilluara e më të rafinuara veset e saj. Djali i kapitalistit u ngrinte me bastun fustanet vajzave që i kishin varur. Motra e tij, e porsakthyer nga Italia, që mërzitej aq shumë aty (“ç’është ky vend i ndyrë, moj nënë”), duhej të kishte patjetër një zbavitje. Përshkrimi: “Ajo u përdrodh duke u shtrënguar pas të atit, sikur plumbat qepnin trupin e saj pas trupit të tij” flet për një lidhje fizike.

Seks pervers, seks gjakatar. Në A dhe B seksi është totalisht i lirë nga shoqërimi me vese. Në B, Suzana interesohet për kukullat, jo për të dëgjuar fjalë turpe. Në dy versionet e para nuk ka as pederastë, as lesbike. As bordell. Përse atëherë seksi është malinjizuar kaq shumë në roman?

Analiza e shumë episodeve të këtij romani, për shembull, e perversitetit seksual dhe e violencës së terrorit, tregon se seksi është lidhur me politikën. Në A, politika mungon totalisht, ndërsa në B gjen vend vetëm në tri pjesët e fundit. Çështja që ngrihet është kjo: është poshtërimi i seksit, në roman, një rrjedhim i politizimit të narrativës?

Në B, në njërën nga pjesët e fundit flitet për “terrorin e bardhë”. Djali nuk e kupton frazën dhe, kur i rrituri përmend “luftë klase”, pyet i çuditur: “Ç’bën mësuesi, përse nuk i pajton ata”, duke pasur kështu parasysh grindjet që ndodhnin në klasë. Lufta e klasave rishfaqet në roman, por totalisht në një kontekst të ndryshëm: “Tani ka dalë një luftë e re, – tha ajo (Xhexhoja) – se si e quajnë, s’e them dot. Luftë me kllasa apo luftë e kllasës…”. Këtu tipar dallues është ortografia e gabuar, kllasë e shkruar për klasë – në B, fraza është “lufta e klasave”. Përse shqiptimi është shtrembëruar? Xhexhoja është qytetare, ajo me siguri e ka dëgjuar fjalën klasë, ku l është një alveolare e pastër, jo kllasë, ku ll është një velare. Shtrembërimi është i qëllimtë. Xhexhoja, borgjeze tradicionale apo grua e borgjezisë së vogël, nuk e pëlqen idenë e luftës së klasës, gjë që del qartë nga përshkrimi i saj: “Në këtë luftë vëllai vret vëllanë dhe i biri babanë”. Te romani “Dasma” vumë re se Lapardha të kujtonte La pordha. Atëherë, në qoftë se l mund të shtrembërohet në ll, edhe k mund të shtrembërohet në g. Do të kemi fjalën glasë. A e kishte vallë në mendje Xhexhoja një gjë të tillë?

Ajo gjithashtu ka thënë se lufta e klasave ishte “shpikur” prej Hoxhës, duke nënkuptuar se lufta civile, një rrjedhim i luftës së klasave, është një stratagjemë për të marrë pushtetin. Fjalët e Xhexhos për luftën e klasave i paraprin një episod tjetër, subjekti i të cilit është “shpikësi i kësaj lufte”: “Te kjo gërmadhë luanim gjithmonë. E shtrirë në fatkeqësinë e saj, ajo ishte bujare me ne. Ne merrnim ç’të donim prej saj, prishnim copëra muresh, zhvendosnim gurët andej-këndej dhe megjithatë pamja e gërmadhës nuk ndryshonte. Ajo, pasi kishte duruar flakët, që e kishin shndërruar brenda disa orëve nga një shtëpi në një gërmadhë, tani ishte krejt indiferente dhe duronte çdo gjë… Pikërisht në ato hekura ishte ngjitur shpallja”. Kjo është shtëpia e Hoxhës dhe shpallja e ngjitur aty ishte për të: ai kërkohej. Lexuesi i kujdesshëm duhet të ketë vënë re se fjala gërmadhë përsëritet katër herë në katër fjalitë e cituara sipër. Kjo përsëritje e fjalës sinjalizon një mesazh. Çfarë mesazhi mund të jetë ky? Po kjo fjalë dëgjohet edhe në mallkimin që bën nusja e re: “Të mbetet gërmadhë e hi”. Shtëpia e Hoxhës është gërmadhë e hi dhe fëmijët vazhdojnë ta shkatërrojnë atë. Ajo që dëshironte nusja e re që t’i ndodhte gjithë qytetit, tashmë, kishte ndodhur në njërën nga shtëpitë e tij, në shtëpinë e Hoxhës. Lidhja ndërmjet kësaj shtëpie dhe gjithë shtëpive të qytetit është një sinekdotë: pjesa të kujton të tërën dhe anasjelltas. Në të dy episodet personazhet janë fëmijët dhe si temë e përbashkët, djegia. Ajo që mungon nga episodi i Hoxhës është vetëm dëshira.

Jehona e saj shtrihet edhe më tutje. Në kapitullin e tretë të romanit kemi këtë pasazh: “Ndodhi një ditë me diell, në Sokakun e të Marrëve. Sokakun e shtrembër e të shëmtuar ne nuk do ta ndërronim me asnjë bulevard në botë, sepse asnjë bulevard i botës nuk është aq bujar, sa t’i lërë kalamajtë të ngrenë gurët e pllakat e tij e të bëjnë me to ç’të duan, mu në mes të ditës”. Analogjitë me tekstin e cituar sipër janë të habitshme. Jo vetëm gjuha, por edhe situata është po ajo. Në të dy tekstet fëmijët tregohen duke ngritur gurët, në një shtëpi gërmadhë apo në një sokak të “shtrembër dhe i shëmtuar”, që i ngjan një gërmadhe.

Kapitulli i tretë “Magjitë” është një përshkrim i një serie ngjarjesh të çuditshme. Fill pas okupacionit të qytetit, u pa një grua plakë duke mbledhur lëmshet me thonjtë e prerë të nuseve; nuses së Babaramos i shteroi qumështi; një fuçi me djathë plasi si bombë; magji i kishin bërë shpikësit të qytetit; në djepin e një foshnjeje u gjetën “flokët dhe thonjtë e të vdekurit”. Dhe të gjitha këto ngjarje banorët e qytetit ua ngarkonin shtrigave.

Një ditë, kur fëmijët janë duke “luajtur me gurë” në Sokakun e të Marrëve, zbulojnë “magjinë”, shkakun e së keqes. Ata vrapojnë me atë në dorë, duke thirrur nëpër rrugë: “magjia! magjia!”. “Nënat na thërrisnin nga dritaret, nga portat, nga muret. Ato nduknin faqet, na kërcënonin, qanin, por ne vraponim dhe nuk e lëshonim magjinë. Në atë lëmsh të mbështjellë me lecka të neveritshme, na dukej sikur mbanim ankthin e qytetit”. Në sheshin e Zamanit fëmijët ndalen. Ata e djegin lëmshin e neveritshëm dhe pastaj urinojnë mbi të.

Le ta krahasojmë këtë pasazh me atë që është shkruar në interludin që mbyll kapitullin 13. “Nëna hyri e tronditur. Në dorë mbante një lëmsh të vogël, të mbështjellë pa kujdes, një lëmsh letrash apo leckash, nuk kuptohej mirë. – Magji? Prapë filluan ato… Unë shqeva sytë, duke pritur nga çasti në çast që nga ai lëmsh i tmerrshëm të binin përdhe thonj, leshra, hi… tani që u hap, lëmshi vetë u shndërrua në një letër të zhubrosur…”

Letra ishte një trakt i Partisë Komuniste, që ishte shkruar nga studenti komunist, që më vonë vrau xhaxhanë e tij dhe të shoqin e gruas së bukur. E njëjta frazë “lëmsh… leckash” përshkruan, si magjinë, ashtu edhe traktin. Ndërkaq, tregimtari i vogël pret të bien që andej “thonj, leshra, hi”, që u përgjigjet “thonjve dhe flokëve të të vdekurit”, të magjisë që u gjet në djepin e foshnjës. Magjia është gjetur nga fëmijët në Sokakun e të Marrëve, po ata që zhvendosin e lëvizin gurët dhe pllakat e mureve në gërmadhën e shtëpisë së Hoxhës.

Në kujtimet e tij, “Vite të vegjëlisë”, Hoxha i kushton dy faqe Sokakut të të Marrëve: “Por ky Sokak i të Marrëve tash mua më është aq i dashur e më sjell ndër mend vogëlinë. E përfytyroj veten të vogël, me këpucë të zeza me proka, me maja të kthyera përpjetë, kur zbritja Sokakun e të Marrëve… sokaku gjarpëron e të çon në rrugën e kako Pinos. Sa herë kam kaluar unë në këtë rrugë, kur zbritja dhe ngjitesha, nga furra dhe sheshi i Zamanit… në liceun e vjetër”.

Në maj të vitit 1969, Hoxha vizitoi Gjirokastrën, që ndërkaq ishte shpallur “qytet-muze”. Ai, ndërmjet gjërave të tjera, duhej të vizitonte Sokakun e të Marrëve, “kaq i dashur” për të dhe t’u tregonte turmave (shumë fotografi në “Vitet e vegjëlisë” e paraqesin duke u vëllazëruar me popullin) gjithçka që shkroi më vonë në librin e tij. Aty, në një fotografi, duken fëmijët duke shtruar me kalldrëm sokakun e të marrëve, kurse në një tjetër sokaku rezulton plotësisht i restauruar. Në “Kronikë në gur” – që u publikua në vitin 1971 dhe që duhet të jetë shkruar në vitin 1970 – fëmijët portretizohen duke e rrënuar praktikisht sokakun e “shëmtuar”, në kërkim për të gjetur magjinë e fshehur në kalldrëmin e tij. Dhe, kur magjia gjendet, ata djegin dhe urinojnë mbi të. Diku më tutje, nëna e tregimtarit gjen një trakt të Partisë Komuniste, që djali e pandeh një magji tjetër. Mos vallë autori kërkon të na thotë se komunizmi është një formë tjetër magjie? Ai nuk shpjegon se ç’u bë me traktin – që me siguri është djegur, po të kemi parasysh porosinë e babait për të mos treguar. Të dy episodet përputhen plotësisht, me përjashtim të një elementi, urinimit. Pra, një tjetër rimëzim eliptik edhe më transparent se i pari.

Halla, plaka Xhemo, e ndikuar dukshëm nga propaganda kundërshtare, sipas së cilës komunizëm do të thotë të hash të njëjtën pjatë me fasule nga i njëjti kazan, shqetësohej nga të ngrënët bashkërisht. “Ata thonë se partizanët do të hapin mensa të përbashkëta”. Ajo është veçanërisht e shqetësuar, sepse vuan nga një lloj manie: kur vete të vizitojë miqtë, merr me vete filxhanin e kafesë dhe lugën. Vite më parë, kur i thonë se italianët do të hapin një bordell në qytet, hallë Xhemoja shpreh të njëjtin shqetësim përpara grave të shqetësuara nga ky lajm: “Pika ju rëntë! – tha ajo më në fund, – thashë se ç’kishte bërë vaki. Thashë se do të hapej ajo, ajo… si i thonë, mensa e përbashkët!”

“Mensa e përbashkët”, përkthimi i autorit fjalë për fjalë për “mensa comune”, nuk është idiomatike në shqip, ndërsa në italisht një frazë e tillë nuk ekziston fare. Kadareja e ka shpikur frazën, sepse “mensa” ka domethënie fashiste (mensa del dopolavoro është një institucion tipik fashist), kurse “comune” është rrënja e fjalës “komunizëm”. Ideja e tij është të bashkojë fashizmin me komunizmin, duke përdorur të njëjtën frazë në të njëjtën situatë (në të dyja rastet, hallë Xhemoja ishte mysafire në familjen e tregimtarit), por në kohë të ndryshme dhe në regjime të ndryshme. Me anë të këtij paralelizmi, Kadareja bart opinionin e hallë Xhemos që komunizmi nuk është më i mirë se fashizmi, të dy cenojnë lirinë personale. Hallë Xhemoja do të humbte privilegjin për të rrufitur kafenë nga filxhani i saj. Madje, fakti që hallë Xhemoja përsërit të njëjtën frazë, pothuajse njëqind faqe më tutje, të kujton se Kadareja është i vendosur ta japë këtë mesazh. Fraza, në qoftë se merret e izoluar, nuk ka kuptim. Italianët nuk kishin mensa të përbashkëta dhe fjala shqipe “i përbashkët” nuk nënkupton komunizëm, si në “comune”. Ajo bëhet e tillë vetëm në lidhje me pjesën e dytë të paralelizmit (rusët nuk kanë mensa të përbashkëta). Dredhia qëndron në shoqërimin e një fjale të natyralizuar fashiste me të prejardhurën “komunizëm”. Shoqërimi i fashizmit me komunizmin është ide e autorit, hedhur në gojën e një personazhi. Një grua e pashkolluar nuk di se ç’do të thotë pikërisht “mensa”, dhe nuk ka asnjë ide për etimologjinë e fjalëve.
Tani kuptohet përse “Kronikë në gur” ishte një “kronikë e vështirë”, vështirësitë qëndronin në fshehjen e një mesazhi subversiv me anë të një gjuhe të paqartë e të fshehtë, në të njëjtën kohë, së cilës edhe lexuesi kritik do ta gjente të vështirë për t’i nxjerrë kuptimin. Vënia e një fëmije për të dhënë këtë mesazh është një stratagjemë mbrojtjeje e mençur. Një fëmijë nuk mund të bëhet përgjegjës për gjërat që thotë…

Ashtu sikundër moraliteti i një personi nuk përcaktohet vetëm nga ajo që bën, por dhe nga ajo që ai nuk bën, kështu edhe ideologjia e një shkrimtari nuk përcaktohet vetëm nga ajo që shkruan, por edhe prej asaj që autori lë jashtë pa shkruar. Kadareja mund të shtonte me lehtësi edhe një kapitull tjetër, ku mund të përshkruante fitoren e komunizmit, por, përkundrazi, pikërisht kjo preket shkurtazi në kapitullin e fundit (kapitulli më i shkurtër), artistikisht më i dobët se të tjerët. Por, në qoftë se ai do të shtonte edhe një kapitull tjetër, domosdo duhej të zgjatej për luftën civile që u intensifikua gjatë okupimit gjerman. Ne e dimë se si e portretizon ai fillimin e kësaj lufte. Barbarizmat që bënë komunistët nuk ishin më pak të neveritshme nga ato të fashistëve. Mesazhi, që episodet e terrorit “të bardhë” ose “të kuq” bartin, është një dënim “tout court” i terrorizmit, meqë të dy llojet e terrorit janë dy fytyra të së njëjtës medalje. Një kapitull tjetër mund të sillte me vete më shumë pamje të këtij tmerri. Tregimtari i vogël, logjikisht, do të pozicionohej që ta donte këtë gjakderdhje dhe mbase do të jepte kontributin e tij, duke paditur ndonjë farefis, apo ndoshta edhe babanë e tij. Me një fjalë, autori do ta mbyllte romanin e tij duke i thurur lavde Shqipërisë socialiste.

A donte Kadareja ta bënte një gjë të tillë? Kur qe student në Bashkimin Sovjetik, pati mundësi të njihej me krimet e Stalinit. Situata që gjeti në atdheun e tij, pas prishjes me Bashkimin Sovjetik, ishte krejtësisht staliniste. Lidhja e Shqipërisë me Kinën nuk e preku bazën staliniste të regjimit. Përjashtimet nga Partia (që goditën gardën e vjetër gjirokastrite, ku përfshihej një nga kushërinjtë e tij) duhet t’ia kenë tronditur besimin. Ai jeton në këtë parodi të Revolucionit Kulturor Kinez, siç qe revolucioni kulturor shqiptar, të cilin ai e përqesh në romanin “Dasma”. Atëherë shkruan “Kronikë në gur” për të vërtetuar se stalinizmi në Shqipëri do të qëndronte aq kohë sa do të jetonte edhe “shpikësi i luftës së klasës”.

“Kronikë në gur” doli në vitin 1971. Në vitin 1961, menjëherë pas prishjes me Bashkimin Sovjetik, Këshilli i Ministrave i RPSH-së me anë të një dekreti të posaçëm e shpalli Gjirokastrën “qytet-muze”. Megjithatë, Kadareja e denigron qytetin që Këshilli i Ministrave e ka vënë mbi gjithë qytetet e tjera. Ai e mallkon qytetin, i cili është qyteti i lindjes së Enver Hoxhës.

Aureola e poshtërsisë, që autori ndërton rreth qytetit të lindjes, të kujton rrathët e ferrit, ku Dante dënoi fiorentinët e tij. Qyteti që kishte “thyer të gjitha ligjet e arkitekturës dhe të urbanistikës” kishte thyer gjithashtu të gjitha ligjet e ndershmërisë dhe të jetës normale. Atje babai vret vajzën. Nipi vret xhaxhanë, kur është mysafir në shtëpinë e tij, një gjë e pashembullt në historinë e kombit, ku mikpritja konsiderohet e shenjtë. Një hajdut, që e quan veten “burrë”, pëlqen ta kalojë jetën më mirë në burg se në shtëpi. Një vajzë, për pasojë se mbahet mbyllur, bëhet lesbike dhe pastaj me dëshirën e saj hyn në bordell. Atje vajza më e bukur ka për burrë një homoseksual, që përfundon spiun. Atje një hermafrodit linçohet nga bashkëqytetarët e tij kur merr seksin e vërtetë. Pra… silogjizmi më i vogël që mund të nxirret është ky: “Hoxha ka lindur dhe është rritur në këtë qytet”. Tregimtari i vogël detyrimisht do të konkludojë: kujtoni argumentin ose enty menën – në qoftë se aeroplanët (italianë) janë të këqij, si mund të jetë populli i mirë – Hoxha është njëri prej tyre.

Teksti të shpie në këtë konkluzion. Konkluzioni shpjegon, nga ana e vet, përse seksi në roman paraqitet pervers dhe shpeshherë i shoqëruar me vrasje, duke i hapur kështu, më në fund, rrugën shpërthimit të terrorit. Perversiteti seksual dhe terrorizmi janë rrugët që përdor autori për të hedhur mbi qytetin e lindjes zemërimin e tij të dëshpëruar për gjendjen politike në kohën kur ai shkroi romanin. Me fjalë të tjera, autori fajëson tërë qytetin për krimet e njërit prej bijve të tij. “Kronikë në gur” është sublimim i një strasference.

Duke qenë kështu, nuk është vështirë të kuptohet përse Kadareja zgjedh groteskun si mjetin e tij kryesor stilistik. Posa ideologjia e romanit mbështetet në terror, narrativa mbështetet në grotesk. Në roman kjo figurë zhvillohet me një teknikë që është karakteristikë e formalizmit rus. Ostranenje e Shklovskit, “t’i bëjë gjërat të duken të çuditshme”, një teknikë për të cilën Kadareja ka prirje natyrore, pjesërisht në saje të mendjes së tij alogjike. Romani fillon me “Ky ishte një qytet i çuditshëm…”, vazhdon me “që nuk ngjante me asgjë”, “irreal” dhe arrin kulmin në grotesk: “po të doje mund të zgjatje krahun dhe ta vije kapelen tënde mbi majën e një minareje”. Shembuj të tjerë janë: vajza me mjekër, burgamadhi që preferon burgun ndaj shtëpisë, aeroplani prej druri i Dino Çiços (i sëmurë nga trutë), nëpunësit e qytetit që mbajnë jaka të ngrira dhe kapele “borsalino” në thertore (Hoxha zakonisht mbante një kapele të tillë), kalimi i qytetit nga duart e italianëve në ato të grekëve dhe anasjelltas dhjetë herë brenda një muaji, mësuesi i anatomisë që u heq organet maceve (bën diseksion) në sy të fëmijëve, ballisti që tund si trofe lufte krahun e pilotit anglez të rrëzuar, nipi që zbraz armën e tij në gojën e xhaxhait kur janë duke ngrënë, kako Pinoja që varet nga gjermanët, sepse në çantën e saj të stolisjeve mbante mjete sabotimi, çizmet e zeza të lustruara të djalit të Mak Karllashit, që ngrihen përpjetë prej grumbullimit të trupave të vrarë, sheh Ibrahimi që kërkon të nxjerrë sytë me gozhdë që të mos shohë partizanët, që hyjnë në qytet, dhe fëmijët që gëzohen kur u digjen shtëpitë e tyre. Grotesku është ai që i bashkon elementet e papajtueshme në një mënyrë anormale, jotipike dhe shpesh absurde. Ekzagjerimet e tepruara, shtrembërimet e këtyre elementeve të papajtueshme bëjnë dallimin nga karikatura, e cila, nga ana e saj, ekzagjeron dhe shtrembëron te një individ një karakteristikë. Grotesku në narrativën e Kadaresë shpreh neveritjen e tij për gjendjen politike në Shqipëri. Çfarë duhet të mendojmë për një parti komuniste, e cila, sapo e çliruar nga shpërgenjtë që e kishin mbështjellë jugosllavët, tani pretendon monopolin botëror të marksizëm-leninizmit? Një vend me diçka më shumë se dy milionë, që guxon të sfidojë “atdheun” e socializmit për çështje parimesh ideologjike? Një shtet socialist, i cili krenohet se është në opozitë me kampin socialist? Një shtet policor, që e quan veten e tij më përparimtarin në botë, sepse vetëshpallet shteti i parë ateist në histori? Grotesku i padit të gjitha këto ngjarje. Kadareja e nxjerr modelin prej realitetit fatal ku ndodhet Shqipëria socialiste. Në mënyrë paradoksale, siç mund të tingëllojë, ai është shkrimtari më i madh realist i realizmit socialist në Shqipëri. Nëpërmjet groteskut të tij të sofistikuar, parodive të tij dhe lojërave të fjalëve, lexuesi e kupton realitetin shqiptar shumë më mirë se nëpërmjet portreteve dhe tablove të stolisura, si ato të kako Pinos, që zbukurojnë muzeun e Shqipërisë socialiste.

*Shënim

Botimi i parathënies së mësipërme e bën më të qartë shkakun e acarimit midis autorit të “Kronikë në gur” dhe profesor Arshi Pipës. Autori i romanit duhet t’i ishte mirënjohës A. Pipës për përkthimin në anglisht të veprës së tij. Mirëpo incidenti i A. Pipës me botuesin anglez, incident i rëndë, si rrjedhojë e të cilit u prish kontrata dhe u prenë marrëdhëniet midis tyre, mbeti për një kohë të gjatë i pashpjegueshëm. Siç dihet tashmë dhe siç është shpjeguar në shënimet e mëparshme, incidenti u shkaktua prej parathënies së A. Pipës, e cila u gjykua prej botuesit tepër e rrezikshme për shkrimtarin shqiptar, që jetonte ende në Shqipërinë diktatoriale. Megjithëse autori i “Kronikë në gur” u vu në dijeni për mosmarrëveshjen midis përkthyesit dhe botuesit anglez, për një kohë të gjatë, madje edhe pas botimit të parathënies në revistën “Telos” më 1987, ai nuk ndërmori dhe as që kishte ndër mend të ndërmerrte kurrfarë reagimi ndaj profesor Pipës. Duke e konsideruar parathënien e tij të rrezikshme si një episod fatkeq, pasojë e shkujdesjes apo e mosvlerësimit të rrethanave dramatike në Shqipëri, ai e ka quajtur incidentin të mbyllur. Ndërkaq, në fund të vitit 1989 dhe në fillim të vitit 1990, kohë e letërkëmbimit të shkrimtarit me presidentin e Shqipërisë, R. Alia, profesor Pipa, në mënyrë krejt të papritur, ndërmori një seri sulmesh kundër shkrimtarit bashkëkombas në radion “Zëri i Amerikës”. Në këto sulme ai thoshte krejtësisht të kundërtën e asaj që kishte thënë në parathënien për “Kronikë në gur”. Ndërsa disa vite më parë Pipa shtjellonte gjerësisht tezën se I. Kadare kishte përshkruar krimet dhe gjakderdhjet komuniste, duke përfshirë edhe deviacionet seksuale, sipas tij, të Enver Hoxhës, tani, më 1990, ngulte këmbë se I.K. nuk kishte të drejtë morale të fliste për demokracinë, ngaqë nuk kishte bërë asgjë për të.
Ishte ky ndryshim qëndrimi, që incidenti i para-thënies së rrezikshme të rikonsiderohej prej autorit të “Kronikë në gur” duke u cilësuar si “kallëzim në polici”.

(Shënim i vitit 2005, në librin
“Letërkëmbim me presidentin”)