I shpreh mirënjohjen Adriatik Riza Dostit që kujton brezin e rinisë tonë, me biografi të keqe, të konsideruar “brezi i humbur”, pasi na ishte mohuar e drejta e edukimit, e punësimit, e ëndërrave. Ishim një brez i bukur sikur shokët e shoqet tona me biografi të mirë apo fatlumë që mbetën të paprekur nga lufta e klasave, që u shkolluan nëpër Universitete nëpër degët që dëshëruan, që partia e punës i konsideroi bijtë e bijat vet, që edhe sot e kësaj dite krenohen me periudhën e rinisë së tyre të shkëlqyer, ndërkohë nuk shprehin asnjë vrarje ndërgjegje për shokët e shoqet e tyre të dënuar pashpirtshëm për fajin e vetëm se ishin bijtë e bijat e armiqve të partisë apo se kishin biografi të keqe. Elida Buçpapaj

…Pasi lije pas e ne krah lagjen periferike te Tiranes Lapraken … e ne kryqezim me Pularine … tutje …nja 2-300 metra prej rruges kryesore nacionale …shtrihej gjigand Kombinati i Materialeve te Ndertimit Josif Pashko…

Kish marre emrin e nje hetuesi, prokurori e gjykatesi komunist e kriminel ndaj dhe dukej se i tille do te ishte edhe vete ai kombinat… Kriminal.…..i vetmi i ketj lloji ne Shqiperi ku me se shumti kish te punesuar njerez te prekur e me cene ne biografi sic i thoshim ne atehere…

Pikerisht ketu me caktuan mua te punoja atehere pasi mbarova shkollen e mesme ne vitin 1978 ku edhe pse me rrezultate te larta …te drejten e studimit per ne universitet nuk pranuan te ma jepnin kurre aso kohe….

Kujtoj se perpara se te behej shperndarja jone neper repartet e kombinatit …e nje kontigjenti te ri djemsh e vajzash te se njejtes natyre si e imja…na priti Drejtori i pergjithshem i Kombinatit Nexho Konomi…nje ish partizan e nje fanatik militant e besnik i rregjimit ne fuqi…nje njeri i serte e fytyre prishur te cilit nuk i qeshte buza kurre…

Mua me caktuan te punoja tek Kaldaja e Uzines se 2000 Apartamenteve qe sapo ishte inauguruar e qe ishte pjese e ketij kombinati…

Per shef kisha Lazen nje injorant klasik e nje pijanec i llojit te vecante qe nuk kish me shume se 4 klase shkolle e megjitheate ishte Sekretar Partie…ndersa brigadier e pergjegjesa turni kisha Arifin e Brrakes qe i binte Qypit neper dasma dhe Liun pa asnje klase shkolle e qe s’dinte te shkruante as emrin e vet !

Nderkohe qe reth vetes kisha edhe djem te mire si Ed Dashi, Gramozi, Rrema, Turi, Nikua, Tomi por edhe ca goca laborante si Lida, Moza, Irma, Ida etj me te cilet te pakten hiqja disi merzine e lodhjen e dites dhe lija pas kraheve injorancen e Lazes e te Arifit e Liut me shoke….

Imagjinoni tani …nje djalosh 18- 19 vjecar qe ka mbaruar pothuajse gati shkelqyeshem nje shkolle te mesme Arti e kulture dhe qe pret te arsimohet edhe me tej …e qe ka nje mal me enderra e deshira…tash e mbrapa do te punoje ne nje kaldaje kineze me qymyr e madje edhe me tre turne … e qe ata qe do ta komandojne te tre se bashku nuk i kishin 8 klase shkolle !

Nejse…fati e sidomos nderhyrja e sime motre [ e cila punonte aso kohe po ne kete Kombinat ]…tek Mehdi Lame nje kusheriri yne qe ishte edhe Drejtor i parkut si dhe tek Ladi …nje shoqja e ngushte e saj qe ishte edhe sekretare e drejtorit te pergjithshem N.Konomit .. si dhe dashamiresia e Llaq Goges qe me pas do te ishte Brigadieri im Mekanik …bene qe pas nja 6 muajsh une te sistemohesha perfundimisht e te punoja tek Reparti Mekanik deri ne fund te vitit 1980…kur do te thirresha nen arme per te kryer sherbimin e detyrueshem ushtarak…

Eshte nje liste e gjate emrash me te cilet punova tek Mekaniket …shume prej te cileve [ dikush edhe eshte larguar nga kjo bote ] edhe sot e kesaj dite vazhdoj ti kem miq te mrekullueshem sepse ishin e kane mbetur po te tille e ashtu sic i njoha une atehere ne ato kohe te veshtira vertet…Llaq Goga, Fat Qesja… Cen Ahmeti, Bexheti, Gjergj Prenga, Besniku, Qemoli, Dyli, Manja , Mond Merkoci, Drita,Merita, Ivan Kumbuli, Cen Balena, Tuti, Luan Reci, Zana, Poku, Ben Vogli, Mond Lapi, Genc Thaka, Luan Ballabani, Fatlinda ,Bardhi, Xhemoli, Xhevdet Mazreku, Li Myftari, etj etj…e vecmas dua te kujtoj edhe Suren kryetifozin e anetarin e kryesise se SK Tirones qe ishte aq i respektuar nga te gjithe ne…

Po kaq neper gjithe Kombinatin kishte nderkohe edhe plot spiune qe na ruanin e na pergjonin ne e mezi prisnin te na reshkiste kemba diku e te raportonin menjehere …kishte edhe plot dembele e qylaxhinj qe i merrnin rrogat ne kurriz tone…te pa afte, te pa fytyre, servile e bythelepires te pushtetit e te rregjimit te asaj kohe … injorante, e dallaverexhinj te neveritshem qe jo pa qellim ….. nuk dua as t’ju a permend emrin se ndjej perbuzje e neveri njesoj si kur atehere tek i shihja qe si Minjte e peshtire vinin verdalle skute me skute ….e vrime me vrime…

Sapo hyje ne kombinat ne te majte ndodhej i ndare ne dy pjese Reparti mekanik ku ne njeren ”komandonte” Shaqua e Nandi e ne tjetren Simon Dani e Besniku….perjashto kete te fundit te tre te tjeret nuk i pashe kurre njehere ti thonin punes miremengjes e merhaba…sekretar partie njeri, shef e pergjegjes tjetri etj etj …kot sa vinin verdalle neper repart e ju rrinin njerezve mbi koke si xhaga !

Pas mekanikeve ishte Ambulanca …ku per doctoreshe Tixhen e infermiere Nailen [ motra e Bimit shokut te ngushte te tim vellai ] edhe sot e kesaj dite ruaj kujtimet me te mira …sidomos e vecante ka qene ndihma e tyre mjekesore kur ne dy raste u aksidentova vertet rrezikshem ne pune …aq sa pas remontit ne Fabriken e Cimentos per pak sa nuk humba te dyja duart…

Pas Ambulances vinte Drejtoria e kombinatit ku perfshiheshin edhe zyrat e administrates, byroja teknike , financa etj …

E ne vijim ishte nje nga repartet me te tmerreshme te punes qe mua me kane pare syte deri me sot ne jeten time …Reparti i Pllakave…

Kushtet teknike te punes ketu ishin mizerrabel , primitive ne ekstrem…c’frynte e binte jashte hynte e ndihej brenda …pa dyer e dritare…makineri te kohes se Nues …teknollogji e 100 vjeteve me pare….pune teper e rende fizikisht …me ujera, cimento e perzjerje te tjera shendet shkaterruese qe te shkurtonin jeten …dhe kulmi ishte se ketu punonin vetem Gra !

E pikerisht ketu punonte edhe Elida Skenderi [Bucpapaj] e bija e poetit dhe shkrimtarit te denuar te asaj kohe Vehbi Skenderit…tashme prej vitesh nje gazetare, poete e publiciste e respektuar ne aktivitetin e saj te gjate anti – komunist .

Nuk do ta harroj dot kurre tronditjen e dhimbjen qe pesova kur e kam pare kete vajze fisnike , te bukur e te mencur se ciles biografia ja kish keputur dhunshem enderrat e jeten normale me dysh me egersine me te madhe …te punonte e detyruar aq kafsherisht ne nje repart te tille pune qe te kujtonte skllaverine e dikurshme te shekullit te shkuar….

Perballe repartit te Pllakave ishte Reparti i Hekur-kthyesve ku drejtonte nje burre i mire, i mencur e teper fisnik …Petraq Jorgaqi babai i kengetarit te mirenjohur e mikut tim te mire Gjergj Jorgaqit…

Petraqin e respektoja dhe e doja fort pasi se bashku me 1979 kishim qene per disa muaj vullnetare ne likidimin e pasojave te Termetit te 1979 ne Bahcallik te Shkodres… e kishim folur kushedi sa here hapur me njeri tjetrin …

Pas Pllakave vinte Gadri i Mermerit …gjithashtu me kushte pune e teknike mizerrabel e teper te frikeshme …i piset e i rrezikshem ne cdo moment pasi blloqet e stermedha te mermerit e sharrat prerese mund te te merrnin jeten nga casti ne castin teksa mjaftonte qofte edhe nje pakujdesi e vogel…

Ketu punonte Fiorja …nje italian i mbetur ne Shqiperi qe prej luftes se dyte boterore i cili e kishte humbur njeren dore pikerisht ketu ne kete Kombinat te vdekjes … e me te cilin ne cunat e rinj benim goxha shaka me menyren se si Fiorja e fliste shqipen…por ketu punonte edhe nje mekanik e njeri i mrekullueshem si Zebo Bushi… me te cilin kishe qejf te bisedoje…

Pak me tutje ishte Poligoni…ku ne nje fushe te hapur e te stermadhe prodhoheshin, montoheshin e ngarkoheshin per ne destinacionet perkatese te famshmit Bunkere te ” mbrojtjes” se Atdheut…por edhe soletat e arkitraret qe duheshin aq shume ne ndertim…

Me ore te tere dimer e vere ata qe punonin ketu e ne nje pune te rende e torturuese rrinin jashte …pra ne poligon sic quhej vendi ku punonin …jashte…ne shi e te ftohte Janar e Shkurt…sikurse edhe mes atij zhegu e vape torturuese ne Korrik e Gusht …

Ne krah te djathte te Poligonit ishte Reparti i Pupuliteve ku prodhoheshin veshjet e brendeshme per ndertime te cfaredollojeshme …ketu vinte nje ere tmerresisht e rende aq sa ne mekaniket qe shkonim atje per ndonje riparim a per remontin e radhes nje zot e di se si duronim te punonim per ore te tera ne asi lloj ambienti …vaj halli tani …ata te gjoret te cileve fati ju kish rene ta ngrysnin jeten ketu dite – nate per vite me radhe…

Pas Pupuliteve e pothuajse ngjitur me ne Mekaniket ishte Reparti i Centrifugave …ketu prodhoheshin Shtyllat prej betoni qe perdoreshin per elektrifikimin .. edhe ketu te mbyste nje zhurme shurdhuese qe te merrte mende e kokes …e sidomos duhej te ishe teper i kujdesshem nga shtypja pa dashje e ndonje butoni tek aparaturat e pa fundme kineze qe kishe rrotull se edhe mund te perfundoje e te fluturoje maje catise apo edhe fishek perjashta nga dera e dritaret e pergjysmuara pasi te tilla qene proceset e punes…delikate e teper te rrezikeshme…

Ne krah te Centrifuges …vinte Nyja e Betonit kur s’kishte dite te mos shihje vargun e makinave qe priste ne radhe per te marre beton per destinacine ndertimore te ndryshme…e ku shoferet shpesh ziheshin e grindeshin me Dispecerat e shperndarjes…

Me tej…e gati balle per balle me hyrjen kryesore te kombinatit vinte Tmerri i vertete …Fabrika e Cimentos…!

Edhe sot qe jam 61 vjec e c’nuk me kane pare syte…une as kam pare e as kam per te pare sa te jam gjalle nje Gulag -pune te tille si Fabrika e Cimentos e Kombinatit Josif Pashko…

Nje vend pune qe mbillte vdekjen !

As qe flitej per kushte pune, as per dyer, dritare, dhoma pune a ndenje , ndricim , ajer normal per te thithur…uje per te lare duar e fytyre…etj etj…

Atje nuk arrije dot te njihje e te identifikoje dot askend …pasi te gjithe ishin te mbuluar koke e kembe prej pluhurit vrases e vdekjeprures se cimentos…

Borja me duket se quhej Shefi i ketij reparti …te cilit fytyren origjinale njerezore ja shihja nje here ne dy jave…vetem kur vinte e merrte rrogen e zakonshme dyjavore…

Gjate nje remonti ketu …per pak sa nuk lashe peng te dyja duart e mija kur nje elektro – motor i rende na rreshqiti e na iku prej litareve e desh na la cyryk mua e shokun tim te ngushte Ben Voglin…

Nuk ma do kurre mendja qe ata qe kane punuar tek kjo fabrike ti kene kaluar 65 vjet jete.,..pasi ajo s’ishte as fabrike e as vend pune por thjesht nje karakatine mbytese, helmuese e vrasese !

Ne krah te djathte te Fabrikes se Cimentos vinte Parku i Kombinatit ..i cili gumezhinte nga makinat ruso-kineze qe iknin e vinin pa pushim gjate gjithe dites …e ku me se shumti po aq shihje edhe mekanike e shofere me duart me vaj, graso e vajvoline deri ne berryla.,..qe shanin e mallkonin se s’gjenin dot pjeset e kembimit me te domosdoshme per ti vene serisht ne pune makinat e tyre shkatarraqe e rrangalla …

Balle per balle me Parkun ishte Reparti i Marangozeve ose sic e quanim ne Zdrukthtaria… ku punonin miqte e mij te mire Alqi, Beni, Kujtimi, Zydi etj ….. i vetmi repart i atij kombinati qe te pakten ishte sagllam e kishte kushte normale pune [ edhe pse minimale] …kjo ndoshta edhe per faktin se ky repart kishte nen -reparte te vecanta qe punonin me porosi speciale e shpesh benin punime te shume llojeshme edhe per Bllokun e Udheheqjes…

Ne hyrje te Kombinatit …majtas ndodhej edhe Dentisti…ku dua ta vecoj ate zonjen dentiste te asaj kohe …nje korcare ne mos gaboj me emrin Xhevi e cila i kishte duar vertet flori e bente nje pune te mrekullueshme ndaj te gjitheve…

E ngjitur me te ndodhej edhe Menxa e Kombinatit ku Drita me shoqet e saj ne kuzhine gatuanin vertet aq mire saqe kur vinte ora e pushimit radha per tek menxa e Drites sic e quanim ne ishte vertet e gjate…

Ne krah te menxes ndodhej edhe Kafeneja e Bules ku pasi u zhduk kafeja e zakoneshme si kudo… per nje kohe te gjate s’ na u nda kafja e Cikores qe ta shpifte me ate shijen e qelbur te saj….e ku co ku rastiste qe te hanim ndonjehere edhe ndonje panine me kremcice apo edhe me sallam e pak kackavall… a te pinim ndonje arancate te ftohte…

E siper tyre ndodhej edhe Kino – klubi i Kombinatit ku disa here kemi bere mbledhjet e imponuara nga lart apo edhe jemi njohur me komunikime te ndryshme e thirrje te kohes qe bente Partia…

Ky ishte pak a shume nje fare Portreti i atij te cilin per nga kushtet e punes, teknollogjia, pagat qesharake , numrin e madh te te prekurve nga biografia te cilet punonin ne te, rrezikshmerine per tu aksidentuar e deri edhe per te humbur jeten …etj etj ….jo me kot une e kam quajtur dhe etiketuar si Kombinati i Vdekjes .,..sepse pa e egzagjeruar fare …i tille ishte vertet !

Nderkohe qe e shoh me vend te shpreh respektin, mirenjohjen e konsideraten time te vecante edhe per te gjitha ata njerez te mire e te mrekullueshem per shume te tille specialiste te zot e duar arte me te cilet punova per gati 2 vjet e gjysem ne ate Kombinat …te cilet kurre nuk e perlyen Biografine e tyre”te keqe” me askend…….sikurse bene shume te tjere ”biografi mire” kundra tyre,…. sepse ata qe kishin lindur nga Dere e mire ishin te destinuar te mbeteshin te tille e ata qe s’njihnin as Dyer e as Penxhere …dukeshin qe prej se largu qe s’kishin pasur kurre mbi koke as Cati !

A.R.DOSTI