VOAL

VOAL

Koço Devole: “Ç’më thoshte Spahivogli, kur e takoja në Fier dhe si e ndihmoja në Bërzhitë, ku ai rrinte me një fësh-fëshe, që e arrnonte vetë dhe…”

November 14, 2020

Komentet

“Çuditi botën…”- Çfarë shkroi për Rozafën historiani romak para 2133 vitesh! Shkodra ndër qytetet më të zhvilluara të perandorisë turke- Nga FILIP GURAZIU

Statistikat e fundit që vijnë prej BE na trishtojnë; veriu i Shqipnisë rajoni ma i vorfën në Europë! Pohim që shkon paralel me deklaratën konfidenciale të nji ekonomisti të njohun shkodran: “ Prej rreth 25 vjetëve nuk kemi asnji investim të huej që ka sjellë punësim në Shkodër…!!!”

Natyrisht ky shkrim nuk mundet me marrë përsipër diagnostizimin përfundimtar të kësaj situatë të pashpresë që po përjetojnë shqiptarët në Shkodër e rreth saj, shkaqet e së cilës i përngjajnë (në fushën e algjebrës lineare) nji sistem ku numri i të panjohunave asht ma i madh se ai i ekuacioneve…, por vetëm analizën e efektit negativ që shoqnon ekonominë dhe rritjen e mirëqenies së nji popullsie në rastet kur vlerat e mjedisit rrethues, ato të traditës e kulturore, nuk vlerësohen si duhet, nuk ekspozohen sa duhet, por qendrojnë gjysë anonim.

Nuk dëshiroj me qenë mohues për ato që janë realizue prej institucioneve shtetnore e vendore përgjegjëse të sektorit të turizmit në Shkodër, sepse faktikisht aktiviteti i ekonomisë së turizmit në Qarkun e Shkodrës ka qenë në rritje, por dëshiroj me qenë vetëm pozitivisht nxitës e bashkëpunues.

Sot, me të drejtë, trumbetohet me të madhe se ekonomia e turizmit asht e do të jetë ekonomia kryesore “lëvizëse” në Shqipni (edhe në Qarkun e Shkodrës), strategji që na ndihmon drejt përqendrimit të argumentimit. Ekonomia e turizmit përmbledhë, gërsheton dhe zhvillon aktivitetet e shërbimeve, të tregtisë, bujqësinë, artizanatit si dhe kontaktet njerëzore, element ky i fundit shumë i randësishëm për zhvillimet përspektive. Turistat marrin iniciativen me vizitue nji vend kur janë “të thirrun” prej vlerave të veçanta natyrore dhe kulturore që ofron ai vend me të cilat janë njohë kohë ma parë, prej publicitetit.

Fakti që papunësia në Shkodër ndodhet në shifra shumë të nalta dhe brezi i ri (i pa punë) arratiset çdo ditë e ma tepër drejt tregjeve të B.E, tregon qartë se organizimi i sektorit të ekonomisë “lokomotivë” – Turizmit nuk e paska luejtë rolin e tij ashtu si duhet; paska qenë, për mos me thanë i dobët i organizuem jo mirë. Për mendimin tim nji ndikim të randësishëm, ndër shumë të tjerë…, për mos funksionimin në nivel bashkëkohor të ekonomisë së turizmit ne Qarkun e Shkodrës ka luejtë dhe vazhdon me luejtë fakti se Qarku dhe qyteti i Shkodrës ishte, asht, dhe mbetet ( natyrisht në kuptimin relativ) anonim për botën e jashtme. Pyetja që duhet t’i bajmë vetes asht tepër e thjeshtë: Pse duhet të vijnë turistat në Qarkun e Shkodrës, çfarë vlerash i ofrojmë atyne?

Identifikimi i hollësishen i vlerave mjedisore dhe kulturore i jep përgjigje pyetjes se masiperme, por kjo nuk mjafton, sepse vlerat e identifikueme duhet të jenë të “kapshme” prej vizituesit, në kuptimin që turisti duhet të bashkëjetojë e të gjejë kënaqësi me ato. Për konkretizim; Thethi përfaqëson perlen e turizmit malor shqiptar dhe kohët e fundit frekuentohet mjaft prej turistave vendas e të huej. Meqenëse çdo gja asht riparue e ndërtue me iniciativen e kontributin privat të banorëve të Thethit, të cilët jetojnë me vështirësi ekonomike, infrastruktura e mjedisit nuk i përgjigjet traditës dhe turisti nuk përjeton ashtu si duhet vlerat reale të vendit që viziton. Pullazet e shtëpijave karakteristike janë të mbuluem me llamarina e jo me pllaka prej pishe te gdhenduna, kurse gardhet që ndajne pronat, në vend që të jenë prej drunit të punuem me dorë, janë me beton e rrjetë teli…! Kjo natyrisht nuk shkon, kjo nuk përfaqëson traditën dhe ndikon negativisht te humori i vizitorëve.

Konsiderohet “jetike” për suksesin e ekonomisë së turizmit të nji vendi, njohja e vlerave reale ekzistuese prej “makinerisë së biznesit botnor turistik, nëpërmjet reklamimit të vazhdueshëm dhe publicitetit. “Dëshiroj me rreshtue disa vlera të veçanta ose “mbivlera” të lanuna “mbas dore” që realisht ofron Qarku i Shkodrës me të cilat duhet të njihet “bota e turizmit”

*1. “Të dhanat e fillimit të shekullit XIX-të e radhisin Shkodrën ndër qytetet ma të zhvillueme të Perandorisë Turke në Ballkan. Rreth portit lumor të qytetit funksiononte nji qender tregtare me 2500 dyqane e magazina që për qarkullimin e mallnave konsiderohej ndër kryesoret e Turqisë europiane. Në atë periudhë Shkodra numëronte 40.000 banorë në nji kohë që Athina e Beogradi së bashku kishin vetëm 27.000! Ky zhvillim i dedikohej kryesisht pozicionit të veçantë gjeografik ku shtrihet qyteti; pranë autostradave të lashtësisë, rrugëve ujore prej detit Adriatik, lumi Buna e Liqeni i Shkodrës e kalimit të detyrueshëm të rrugëve toksore që lidhin Europën me Ballkanin, si prej perëndimit në lindje ashtu prej e veriut në jug.” A nuk mjaftojnë këto fakte historike, kjo eksperiencë e jetës për me kuptue se si duhet projektue e ardhmja e Qarkut të Shkodrës? Sistemimi i shtratit të lumit Buna, përveç përfitimeve të shumta mjedisore, do të mundësonte edhe lundrimin e anijeve turistike prej detit Adriatik deri në liqenin e Shkodrës e anasjelltas. A e merrni me mend se çka don me thanë kjo për ekonominë e dobët të Qarkut të Shkodrës? Rritja e mirëqenies së europianëve së bashku me përparimin e teknologjisë gjatë 40 vjetëve të fundit krijuen kushtet e zhvillimit masiv të turizmit me anije private. Mija e mija anije private gjatë sezonit veror përshkojnë Adriatikun dhe logjika të thotë se nji pjesë e madhe e tyne, nëpërmjet Bunës, do të vizitojshin edhe Shkodrën së bashku me resurset natyrore që ofron Qarku i Shkodrës. Gjatë periudhës dimnore këto mija e mija anije qëndrojnë të parkueme në portet turistike të Adriatikut e të Mesdheut. Parkimi dhe shërbimi vjetor i anijeve turistike private sjell të ardhuna kolosale për vendet që i ofrojnë këto porte turistike. Projektimi dhe ndërtimi i nji porti turistik masiv në brigjet e lumit Buna pranë qytetit të Shkodrës realizohet me kosto të ultë (port lumor) dhe do të ishte shumë i preferueshëm në treg, sepse uji i ambel ( pa krypë) nuk ka veti korruzive. Pse askush (qeveri e pushtet vendor) nuk e çon zanin për këto mundësi reale zhvillimi për Qarkun e Shkodrës, por mbesin si pa randësi ose anonime?

*2. Kështjella Rozafa e njohun “gojë mbas goje” prej “Legjendës së Rozafës si dhe prej shkrimeve të historianit romak Titius Livius 2133 vjet ma parë, çuditi botën për qëndresen kundër ushtrisë turke në vjetët 1474 dhe 1478.( Historiani i shquem amerikan H.Fisher i konsideron këto dy beteja si ngjarjet kulminante në historinë e mesjetës europiane). Falë historisë së shkrueme prej Marin Barletit “Rrethimi i Shkodrës” e cila u publikue shumë herë në gjuhët e ndryshme europiane, bota mbarë mësoi heroizmin dhe sakrificën sublime për liri që demostruen shkodranët në ato beteja epike. Në shekulli e XVIII-të Kështjella Rozafa u ba qendra e dinastisë së famëshme 74 vjeçare të Bushatllijve me të cilët lidhet përparimi dhe zhvillimi i vrullshëm ekonomik i Shkodrës i shekullit XIX-të. A nuk mjaftojnë këto mbivlera historike për me programue ndërkombtarizimin e kësaj kështjelle shqiptare që, përveç sa u tha ma sipër, gëzon edhe nji rekord historik të pandigjuem në historinë e njerëzimit; kurrë e mposhtun prej armikut, por gjithmonë fitimtare! Kërkohen vetëm ide vizionare bashkëkohore në ndihmë të projektimit transformues të kësaj kështjelle historike në nji “Qendër Kulturore polifunksionale ndërkombëtare”, (Ndërlidhje me teleferik me fushën e pazarit të vjetër; Bazë për ulje e ngritje për helikopterë; Restaurim me teknologji bashkëkohore të muzeut të kështjellës; Vendosja e emnave të luftëtarve shkodranë që vdiqën në luftë kundër pushtuesit turk në Rrethimin e Shkodrës (libri i Marin Barletit); Restaurim i Kishës Katedrale mesjetare të Shën Stefanit; Amfiteatër veror; Rindërtim i Pallatit të Bushatllijve me arkitekturë karakteristike shkodrane të shekullit XIX-të në rolin e nji qendre kulture me bibliotekë, sallë mbledhjesh, lokale për kurse kualifikimi; Reastorant- Bar etj.) Programimi vizionar, organizimi me korrektësi i aktiviteteve, publiciteti dhe reklamimi inteligjent i kësaj qendre polifunksionale kulturore do të mundësonte daljen prej” qëndrimit gjysmë anonim” me pasojë rritjen e shumë të madhe të fluksit turistik drejt Qarkut te Shkodrës.

*3. Në asnji agjendë ekzistuese të publikueme deri sot, prej institucioneve që trajtojnë fushën e turizmit në ministrinë përkatëse e pushtetet vendore të Qarkut Shkodër nuk përmendet e nuk ekziston (pra qëndrim krejtësisht anonim) asnji material tregues, sado modest, për nji perlë të turizmit alpin që ndodhet vetëm 36 km larg qytetit të Shkodrës. Asht fjala për “Fushën e Liqenit” të Cukalit “me sipërfaqe prej 20 ha. e naltësi 1350 m. mbi nivelin e detit. Qendra e dikurshme e shfrytëzimit pyjor në malin e Cukalit. Fusha ka nji pjerrësi natyrale të amel dhe asht e rrethueme pothuej prej të tana anëve prej pyjeve të ahut që mbushin naltësitë malore të Cukalit ( rreth 250 m. mbi fushën) prej ku buron edhe ujë i pijshëm. Karakteristika këto që i japin pikës alpine të “Fushës së liqenit” nji vlerë shumë të madhe për zhvillimin e turizmit malor si në verë asht edhe në dimen mbasi naltësia mbi nivelin e detit e pozicioni i veçantë i terrenit sigurojnë borë gjatë stinës dimnore. Si spjegohet ky qëndrim mohues i vetvetes?

*4. Tashma asht e njohun dhe e pranueshme prej kulturës botnore se “ Gegnishtja” asht rraja e gjuhëve europiane, pra nji mbivlerë kulturore kolosale për shqiptarët, Gegninë e në veçanti për Shkodrën, qytetin e traditës së shkrimit të gegnishtes letrare, për të cilën paraqitet nji interes i veçantë i studiuesve. Tue iu shmangë kontradiktës (nuk asht vendi) me gjuhën e standardit që na imponoi me dhunë politike kongresi i vjetit 1972, dëshiroj me vue në dukje se institucionet pergjegjëse vendore e shtetnore kurrë nuk e shfrytëzuen këtë mundësi reale (e cila do të ndihmonte për me njohë Shkodrën në rang botnor tue programue aktivitete në ndihmë të vlerësimit, mos hupjes dhe ruejtjës së këtij thesari kulturor.( Simpoziume studimore ndërkombtare, “Java e Gegnishtes” me publikime konkurse etj; Gazetë periodike, shfaqje teatrale dhe emisione televizive në gegnisht etj.)

*5. Kujtojmë se në qytetin e Shkodrës prej vjetësh funksionojnë dy grupe korale polifonike me cilësi të naltë artistike, fitues çmimesh nderi në arenën ndërkombtare, por askush nuk i mbështetë, nuk i vlerëson, nuk i ban publicitet dhe as që i shkon në mend me programue së paku nji konkurs ndërkombtar koral polifonik i cili me jehonën e tij do t’i bante reklamë pozitive qytetit edhe nëpërmjet qindra pjesëmarrësve që për disa ditë do të jetojshin në Shkodër me qytetarët e sajë. Pse në pikun e turizmit nuk programohen dhe organizohen koncerte korale në sheshet e qytetit? Pse i mbajmë “anonime” këto vlera?

*6. Kujtojmë se në qytetin e Shkodrës funksionojnë prej shumë vjetësh rreth 10 dyqane ku piktorë të talentuem të qytetit pikturojnë dhe shesin pikturat e tyne. Gjithashtu kujtojmë, se me iniciativen personale të skulptorit të shquem shkodran Skender Kraja, po ashtu prej shumë vjetëve funksionon në Velipojë nji “Campus” me piktorë e skulptorë prej të tanë botës, të cilët bashkëjetojnë, diskutojnë e pikturojnë peizazhet shqiptare. Tregues këto, jo vetem të aftësive të artistave, por edhe i dashunisë së shkodranve per artin e pikturës e të skulpturës. Mirëpo çdo gja mbetet anonime, institucionet përgjegjëse nuk programojnë asnji lloj aktiviteti për “nxjerrjen” e ketyne aktiviteteve me shumë vlerë prej hijes së harresës. Nuk programohen konkurse ndërkombëtare pikture e skulpture, mungon publiciteti, mungojnë aktivitete të programueme që turistat të njihen me këto vlera (nuk egziston as projekti i vendosjes së skulpturave të figurave të shqueme të kulturës në sheshet e qytetit, megjithse skulptori i mirënjohun shqiptar Ferid Kola i ka paraqitë bocetat)

*8. Kujtojmë se “Kanuni i Lekë Dukagjinit, Lahuta, Xhubleta, Kanga e Veshit, Melodia me gjeth “janë mbivlera monumentale historike që prej thellësisë së shekujve shqiptarët i kanë ruejt dhe ia kanë dhurue kulturës botnore. Çka projektohet e programohet që këto thesare të kulturës botnore të njihen e ti jepet vlera e meritueme shqiptarëve? Kujt i shërben që këto vlera mbahen në “qendrim gjysmë anonim”? Institucionet përgjegjëse shqiptare munden me pasë shumë të mbeta në punën e tyne, por…” veç në një drejtim janë treguar tepër të lartë e shumë zemërgjërë”: me sjelljen e tyne indiferente në drejtim të mbrojtjes së vlerave kombtare shqiptare, lahuten e maleve arbnore ia dhuruen serbisë kurse fustanellën – Greqisë. Vetëm “xhubleta ilire” nuk pati të njajtin fat, mbasi kërkesa e Ministrisë së Kulturës drejtue UNESCOs për njohjen e sajë si trashigimi kulturore shqiptare me 05.03.2021 u realizue me sukses. Sot xhubleta ilire-shqiptare asht shpallë “pasuni e UNESCO-s. Mungesa e publicitetit të programuem prej specialistave të fushës përban nji mangësi konkrete për mos njohjen ndërkombtare të këtyne vlerave kulturore të trashigimisë shqiptare. Bjen ne sy, gjithashtu, edhe mungesa e nji mjedisi të veçantë në qytetin e Shkodrës, të ekpozuem në qendrën turistike të qytetit, që kishte me mundësue ekspozimin me teknologji bashkëkohore të këtyne mbivlerave monumentale kulturore në shërbim të turizmit.

*7. Pse nuk i bajmë të njohun botës vlerat tona, por qendrojmë si me vetedashje anonim? Nji ndër traditat shkodrane gastronimike me cilësi ta naltë që vlerësohet në tregun ndërkombëtar asht edhe përpunimi artizanal i putargës së qefullit që në tregun ndërkombëtar shitet deri 200 Euro/Kg. Pse mos të programohet, të organizohet e të ndërkombtarizohet “Dita e Putargës” në Shirokë në kohën e pikut të turizmit? Pse institucionet përgjegjëse shtetnore e vendore nuk projektojnë financimin (me kredi zero ose të butë ) të nji reparti përpunues të putargës me tekonologji bashkëkohore në mënyrë që të rritet prodhimi dhe “ Putarga shkodrane” të njihet si “markë” në tregun ndërkombëtar?

*8. Si mundet m’u harrue (me mbetë anonim) tradita shekullore e Shkodrës për prodhimin e mëndashit natyror prej krimbave përkatës që ushqehen me gjethe manash? Pa dyshim që kjo traditë paraqet vlerë shtesë kulturore me shumë interes për vizitorët. Nji repart përpunues i mendashit natyror, ku të përfshihen të gjtha fazat e procesit deri te materialet e përfundueme për shitje (suvenir) i mungon Shkodrës. Për kujtesë, qyteti Belaggio në brigjet e liqenit të Como-s( zemra e Europës së përparueme), përveç mjedist të veçantë panoramik, asht ba tërheqës për turistat edhe për prodhimin e pëlhurave të mëndafshit prej grave artizane.

*9. Falë vizionit bashkëkohor të nji gruaje gjermane me bashkëshort shqiptar, mori zhvillim turizmi në lumin e Shalës, por indiferentizmi i qeverive shqiptare, që kanë ndërtue e po rindërtojnë rrugë në të katër anët e Shqipnisë, ka shkaktue që rruga Vaudejës-Koman të jetë pothuej e pakalueshme, mbasi prej tre dekadash mbi te nuk asht vue dorë, gja që damton rritjen e turizmit në lumin e Shalës.

A duhet të marrin fund kjo situatë?

Shpresoj se ky shkrimi ndoshta ka me nxitë sadopak vemendjen dhe përpjekjen e institucioneve përgjegjëse për sa ma sipër./Gazeta Panorama

“Çfarë e patët atë rreckë me një sorrë në mes që ngritët në majë të pallatit”- Ish-i burgosuri i Spaçit tregon bisedën me Feçor Shehun!

Tash në pleqëri, ndjej detyrim të rrëfej të vërtetën time, ashtu siç e jetova. Të flas për burrat modestë, që s’u mburrën ndonjëherë me bëmat e tyre dhe për të tjerët që regjimi u mbylli gojën e, i groposi në skërkat pa emra. Në asnjë rast s’marr përsipër, të uzurpoj monopolin e së vërtetës apo, të pretendoj dafinat për një ngjarje, ku qeshë i pranishëm rastësor, ndonëse u rreka me shpirt të ndihja sadopak miqtë e mi, që më shmangën me takt dhe me dashamirësi: “Byrazer, hap sytë… mos u përzje… se edhe dy muaj e pak të kanë mbetur”! Merak që m’u qep si hajmali, nga mëngjesi i datës 21, 22 dhe 23, maj 1974, madje më ndoqi edhe muajt në vijim, gjersa më liruan. Sidoqoftë, gjithë ç’ pashë dhe dëgjova ato tri ditë, s’do doja t’i merrja në varr.

Mica e Shtjefën Lacukut

Trashëgimia më e vyer që la filohelenisti i shquar Vas Gavoçi, mbas daljes nga burgu, veç veprave të klasikëve dhe morisë së heronjve të Homerit, pa diskutim ishte “Pisi-pisi”, një mace larushe e bardhë në të zezë, me sytë si sumbulla ari. “Pisi-pisi” ishte produkt i një çiftëzimi bizar, mëma ishte me origjinë nga Repsi, ndërsa ati, një maçok i egër. Kur na transferuan, Vasi futi macen në thes, e maskoi brenda dyshekut rrulo dhe ua hodhi policëve.

Kështu “Bardhoshja” mbërriti në Spaç, ku u përshtat mirë e bukur, me gjahun e bollshëm, (minjtë e galerive shtoheshin më shpejt dhe më të majmë). Sa u njoh me mjedisin, “Bardhoshja” doli jashtë rrethimit të eksploronte rrethinat, ku ndeshi një maçok të zi, që na e solli kollovar. Sapo u çiftëzuan, daci u bë firar, ndërsa “Bardhoshja” pas ca muajsh lindi tri kotele larushe, që shtuan gëzimin e krejt kapanonit.

Por një mëngjes, Vasi gjeti dy kotele të ngordhura dhe të tretën të plagosur. Duket “Bardhoshja” harroi përkujdesjen për të vegjlit, e mësuar me ngordhalaqët e Repsit, minjtë e Spaçit siç përmenda, ishin të shëndetshëm e tepër agresivë dhe sipas gjasave, i kishin mbytur. Pas ca kohe edhe “Bardhoshja” u zhduk, lajthiti apo, e shqyen minjtë, s’i dihet! Kësisoj; “Pisi-pisi” përfundoi jetime.

Tashmë gjithë dashurinë e hodhi te Vasi, që kujdesej dhe e ushqente me merakun e prindit. Kotelja larushe shëtiste shtrat më shtrat dhe iu fërkohej të gjithëve, por gjumi e zinte vetëm mbi gjoksin e tij. Sapo avitej “Pisi-pisi”, Vasi linte klasikët mënjanë dhe luante me të, gjë e pazakontë për filohelenistin e dhënë pas autorëve të antikitetit. Kështu vijuan gjer ditën e lirimit, kur bashkë me klasikët, i mbeti Tefës trashëgim.

Humbja e kontaktit më të zot, e bëri “Pisi-pisin” melankolike. Ajo grimpohej mbi kartoserë dhe mjaullinte majë çatisë, si t’i thërriste padronit. Tefa e ndillte: “Pisi-pisi”, po ajo vijonte vajet, gjersa bindej se s’do kthehej i zoti, pastaj zbriste me përtesë, i fërkohej pas gjunjëve dhe shtriqej sy-picërruar, me ronrone të zgjatura.

“Tani që të la Vasi pendët, të rrojë macka spiune bre Tef”! – e cyste Xhelal beu, pas ritit të përditshëm. – “Paj, pasha Zotin Xhelal bej, ma qari më del, m’u marr me micën, se me Akilin tat”! – ia kthente Tefa hazër xhevap (duke nënkuptuar Akil Kurbinin) dhe të qeshurat e shakatë tundnin kapanonin.

“Tarti”

Më se një vit para Revoltës, në kapanonin mbi abis, kumbisi një këlysh i vockël dhe i dobët, sa të ngjallte mëshirë. Fiqiri Muho, i sajoi një kolibe nën dritare, ia shtroi me kashtë e me rrecka dhe e ushqeu me biberon, gjersa nisi të hante me gojën e vet. Bubi rritej dhe zbukurohej, por s’ishte i prerë për burg, sepse dilte jashtë rrethimit dhe kthehej në strofkë, sa herë i tekej. Kësisoj u bë një tip emisari, që nxirrte brengat tona dhe sillte një grimë lirie.

E thërrisnim “Bubi”, aventurierin e vogël dhe ai na përgjigjej me “ham-liame” gazmore. Por duket ky emër, s’i ngjiti Fiqos sepse, kur po lexonte një ditë Dodë-në, iu tek ta pagëzonte “Tartarin” në respekt të taraskonasit të famshëm. Qysh atëkohë, e thirrëm njëzëri “Tarti”.

“Tarti” u rrit me ne, u bë pjesë e jetës sonë dhe miku më i mirë. Për të hiqnim çapën nga goja, ama edhe ai na e shpërblente me ledha dhe ojna. Aq u lidhëm, sa do ta kërkonim zgëqeve të kampit apo, do ta ndillnim gjersa të rikthehej, kur s’e gjenim në strofkë, po edhe ai e braktisi racën e vet dhe s’na ndahej, nga mëngjesi në darkë, në apel, në banjë, në mensë, madje gjer në hyrjen e galerive.

Duke u rritur fitoi ca reflekse të veçanta, shoqëronte njërin turn dhe priste tjetrin kur linte punën, me aq saktësi, sa mund ta krahasoje me një sahat perfekt. Kur qëllonte të na mbanin më gjatë, “Tarti” zinte hyrjen dhe bulurinte, gjersa shihte të dënuarit. Prezenca e tij i acaronte policët, që e përzinin dhunshëm, po ai kthehej dhe ua riniste ulërimave.

Ata e qëllonin me gurë dhe e sakatonin, ne e mjekonim dhe të nesërmen përsëritej avazi, gjersa lindi një antipati e ndërsjellë që u kthye dora dorës në armiqësi të rreptë. Sa pikaste rrobën e policisë, i ngrihej qimja drizë, skërmiste dhëmbët dhe i sulmonte ku mundte. Në këto pozita i gjeti revolta. “Tarti” përfaqësonte kafshën më të çuditshme e, më inteligjente që kam rastisur të shoh apo të dëgjoj.

Çudia lidhet me instinktet e kultivuara gjenetikisht, ndonëse s’i përkiste ndonjë race të zgjedhur, ai përftoi vetitë më të vyera të species së vet; ishte besnik dhe s’largohej nga strofka edhe kur mund t’i gërryenin zorrët, gati-gati si ne të burgosurit që shpesh flinim barkthatë dhe hanim veten; priste gozhdë në acarin dimëror spaçian, bash si ne në birucat e akullta, po s’bënte këmbë më tej, strukej në rrecka e kashtë dhe ruante vigjilencën; ndonjëherë kuiste i sëmurë si ne, nga gripi spanjoll, po sërish do ishte i përpiktë në orarin e pritje-përcjelljeve të turneve.

“Tarti” kishte intelekt perfekt. Pa ndihmën e instruktorit apo trajnerit personal, kapi përsosmërinë, kur të ngjashmit i sistemonin në shkolla dhe akademi me personel të specializuar, ku s’mungon shërbëtori kuzhinieri, mjeku, gjer te trajneri, instruktori, profesori, madje edhe akademiku.

Sot operojnë shkolla special, për trajnime me metoda bashkëkohore, ku përgatitin qenë për gjah kafshësh, shpendësh dhe peshkimi, qenë anti-mina, antidrogë, anti-eksploziv, qenë që gjurmojnë të mbijetuarit nga ortekët, që zbulojnë të zhyturit nën rrënojat, etj., etj., për të cilët lipset një mori vite punë, personel dhe natyrisht qenë udhëheqës, që përcjellin traditën nga brezi në brez.

“Tarti” ynë, s’kishte asnjërën; i mungonte ushqimi, hante krunde dhe supë burgu me ne, më shpesh ish i uritur; i mungonte komoditeti, shtrihej mbi byk dhe mbi rreckat plot parazitë; i mungonin: shërbimi, specialistët, trajnerët, instruktorët, s’po flas për pedagogë dhe akademikë të fushës përkatëse. Me gjithë këto mangësi dhe të tjera që s’i përmenda, ai rrethohej nga dashuria dhe përkushtimi human.

Por ama, edhe ai na e kthente shumëfish dashurinë, sidomos Fiqos, që e njihte për zot dhe prind! Natyrisht s’mund të komunikonte, por sytë dhe gjestet, flisnin sa dhjetë gjuhë! Kur ndokush zinte shtratin dhe rënkonte nga zori, “Tarti” shtrihej përfund jatakut dhe vigjilonte e do kuiste vajtueshëm për ndihmë, kur ishte rëndë, apo do lehte hareshëm, kur shihte përmirësim.

Bashkëjetesa me të dënuarit, qysh se hapi sytë, kish stimuluar te ai instinktin e vetëmbrojtjes dhe të kundërveprimit. Dallonte që tej policin agresiv, nga ai paqësor, siç pikaste kapadainjtë e kapardisur që ndëshkonin për teka, nga ata që zbatonin ligjin. Kur hynte në kamp Xhevdet Balla apo Preng Rrapi, ai do fshihej nën shtretër apo gjetkë, ku të mundte dhe do t’i ndiqte me sy dyshimtar. Pastaj, o do strukej më thellë, në varësi të rrethanave, o do t’iu ndukte këmbët dhe do t’i kafshonte ku mundte.

Kur në kamp apo në zonën minerare hynin dy Markët, “Mustakuqi” apo “Gjiganti”, do t’iu avitej dhe do t’iu fërkohej pas çizmeve. Veç ushtarakëve, “Tarti” bënte dallim edhe mes të dënuarve. S’thashë kot se ishte tepër inteligjent. E kishte grurë me të tërë, veç pak spiunëve qe ndonëse s’i sulmonte, s’iu afrohej as kur e ndillnin për të luajtur, as kur i hidhnin ushqim, përkundrazi, s’ua hidhte fare sytë dhe largohej indiferent.

Kur ndodhte të lidhnin ndonjërin pas shtyllës, “Tarti” i qasej tinës, në pamundësi të zgjidhte telin, i lëpinte gishtat si të shprehte solidaritetin në mënyrën e vet. Dhe kur përfundonin në birucë, zvarritej nën telat e rrethimit, i avitej derës dhe gërvishte llamarinën me putra, si për t’iu thënë: “S’ju lë vetëm! Jam këtu të bëj çmos, për t’iu lehtësuar ndëshkimin”!

Dhe bënte korrierin, sapo nderte tisin nata, gjersa ndrinte agu. “Tarti” vente e vinte, nga kapanoni në dhomat e izolimit, zvarritej rrëkesë së Ulsi Pashollarit, kur shqeu dyert e qelive dhe iu çonte të ndaluarve ndonjë strajcë ushqim, për të vrarë urinë, ndonjë batanije apo tesha, për t’i mbijetuar acarit spaçian.

Kësisoj “Tarti” fitoi statusin e “politikanit” dhe të “armikut të partisë”! Të paktën me këtë sy e shihnin ushtarakët, që s’e honepsnin pa e ditur ç’luhej në prapaskenë, pale të pikasnin veprimtarinë “armiqësore”, do ta kishin pushkatuar, që para revoltës!

Mëngjesin 21 majit, “Tarti” ishte krah Pal Zefit dhe ballë policëve. Mbase nuhati me intuitë, se do ngjiste diç e veçantë, ndaj dha kushtrimin me angullima. Kur policët mësynë Palin, ai u vërsul i tërbuar dhe i xhallaviti me dhëmbë nga duart e kërcinjtë, duke u bërë barrierë e pakalueshme. Gjatë përleshjes, qe më aktivi, u grisi teshat, i gjakosi dhe ua shqeu kapelat retra-retra.

E vetmja ditë që braktisi detyrën, që nuk shoqëroi as turnin e parë, as të dytin, në dalje apo hyrje, por zuri zgripin e tarracës dhe vrojtonte brenda e jashtë kampit, si roje vigjilent. Pastaj gjer kur Revolta u shtyp, ndihu miqtë dhe veprimtarinë “armiqësore” ndaj regjimit, e pagoi me jetë, u rendit “martiri i pestë”, në piedestal!

Mëngjes pa bilbila dhe pa tellall

S’di sa mund të kishte shkuar ora, kur më doli gjumi, për herë të parë pas pesë vjetësh, që s’më zgjuan bilbilat e policëve dhe zgurra e Malos. Nën shkallët e dusheve, hasa Zef Ashtën dhe Kolën nga Malësia e Madhe.

“Si keni ndje burra”? – i përshëndeta në dialekt.

“Paj, ka dashtë Zoti, si n’liri”! – ma ktheu plaku mustaqepërdredhur – “Kam tash tridhjetë vjet, që s’ndihem kësisoj”! – Zefi më blatoi një buzëqeshje atërore. – “Kush e ka humb, ia din vlerën Lirisë! S’ka gja ma t’bukur, me e gzue qoftë edhe dy ditë! Kena tash tri dekada skllav, të ndrym mes telave me gjemba, nën kërbaçin e policëve xhahilë, të regjimit mizor”.

Kur po ndaheshim më shkuan sytë instinktivisht në katit e tretë mungonte Flamuri!

“O Zot, e paskan rrëmbyer”?! – s’di ç’ngjyrë do kem marrë nga tronditja.

“S’e grabiti kush o bir, e hoqëm vetë”! – ma ktheu Zefi i qetë.

“Si ta kuptoj; ‘E hoqëm vetë’?, kur vetë e ngritëm”? – iu shkreha i nervozuar.

“Bir, ngritja e Flamurit, asht detyrë patriotike, ruajta asht sakrificë! Të parën e kryem me nder, të dytën do t’ia lamë kohës”.

“S’kena si me e rujt Bajrakun, duar thatë”? – ndërhyri tjetri, duke tundur duart në hava.

“Ka hak Kola! – pohoi Zefi dhe shtoi: – Jena përballë makinerisë ushtarake të regjimit të pabesë, që janë kail me na shue gjer tek i fundit. E pra, e kena të humbur davanë, veç me duar dhe me zemra, gjithsesi e bamë detyrën, iu treguam katilëve, se Liria rron edhe mes telave, se atdhetarizmi asht në anën tonë dhe tradhtia, në krahun e tyne. Po dorëzojmë vetveten, por jo simbolin.

Ushtrisë që i rrëmbejnë Flamurin, e ka humbur betejën! E ke ndi besoj, kur bije flamurtari, rendin dhjete me e zëvendësua? E pra, qindra dëshmorë bien në betejë, për me e ruajt pa prekun! Por s’jena në kushte barazie, ndaj lipset me e mbrojt, me çu mjet! Kësisoj dolëm në përfundim se; o duhet me e lshue, o me e shpëtue”!

“Domethënë e hoqën me mirëkuptim”? – e ndërpreva i paduruar.

“Jo veç me mirëkuptim, por edhe me vendim, or bir”!

“Cili e hoqi”?

“Meqë bezja u gjet në shtratin e Rexhep Lazrit, e hoqi ai”! – hodhi ca çapa dhe u kthye sërish: – “Hap sytë, mos u përziej se edhe pak burg ka mbetur” – dhe ndoqi tjetrin.

Sapo u shkëputa prej tyre, ndesha Zaken, syskuqur nga pagjumësia. “Paske logoritur me lot gjaku, o Riza bej Kamenica”! – e nguca si përherë.

“Leri shakatë bre djalkë, se na kanë rënë halle të rënda! Ti si më je, bre”? “I turbullt fare”!

“Hap sytë xhan i Zakes, mos u përziej… se edhe dy muaj të kanë mbetur”!

“Po ju, pse më drejtoheni të gjithë me këtë gjuhë”?!

“Mirë bëjmë bre, ti je djalë i ri dhe duhet të lironesh, pa neve na mori peropia”!

“Si do t’i vejë filli kësaj pune, Zake”?

“Më keq se ç’jemi, ku do vemi! Po ti mos u përziej…se edhe dy muaj të kanë mbetur”! – përsëriti.

“S’më the ç’ndodhi, gjatë orëve që isha duke fjetur”?

“Ore, s’marrke pyka ti! Të thashë, mos u përzie, se edhe dy muaj të kanë mbetur bre”! – “Të lutem, shuama kuriozitetin”!

“Mirë mo, mirë! U mblodh Këshilli Ndërkrahinor në mensë dhe morën ca vendime me peshë…”! – “Për shembull”?

“O-hu-a, ik ce, s’janë për tyja këto punë bre”! – dhe mori të përpjetën. – “S’iu përgjigje pyetjes, or mik”? Ndali në shkallaren e mesit dhe më hëngri me sy.

“Po ja, morën vendim të hiqnin Flamurin, për ta ruajtur nga xhelatët, përpunuan platformën dhe përpiluan një promemorie, me ca kërkesa që do t’ia parashtrojnë qeverisë”.

“Për kur bëhet llaf”?

“O-hu-a, pse ore unë e kam në dorë”!? – hodhi ca hapa dhe shtoi: “Ik rre djalkë, ce s’janë për tyja këto punë”! – dhe iu drejtua kapanonit “L”. Karakolli nën banja, ish mbushur plotë me ushtarë, ca me automatikë, ca mbanin mitraloz të lehtë, kurse të tjerët, baritnin përfund monopatit që shikonte rrethimin, për në shpatin përballë. Na e kallte datën ajo prani ushtarakësh të armatosur deri në dhëmbë, mbase edhe projektuesit e këtij skenari, i kishin pozicionuar kësisoj për këtë qëllim.

Por për forcë zakoni, u ktheva te lekani i kuqërremtë, nga sulina pikonte ndryshk si gjak. “S’dihet sa viktima do kenë hedhur në depozitë”?

“Si the”?

“Hiç!”

U ktheva majtas-djathtas të shihja me kë kisha folur, isha vetëm. Duket truri kish pësuar skizmë! “Mblidh mendtë bir, se kokërr gruri është, fluturon fiu dhe…”! Iu largova lekanit dhe iu drejtova kuzhinës private, në vatrat e së cilës diç po gatuanin katër-pesë vetë. I përshëndeta pa u përqendruar dhe iu drejtova vatrës së fundit, ku po gatuante Tomor Balliu.

“Ç’po na bën, o Tomçe”? – e pyeta për adet.

“Një kaçamak misri, se siç duken bathët, s’ka për të na zënë dhëmbi bukë”! Aroma e kuzhinës më stimuloi urinë.

“Vonohet shumë”? – po më gërryenin zorrët.

“Do edhe nja dy orë të ziejë”, – avulli erëkëndshëm gufoi nga vrima që shpoi ai me lugën e drurit dhe më xixëlloi hundët.

“Hajt prit edhe dy orë, o qyq”! – qava veten.

“Merri të thyesh urine”! – Sherif Allamani më zgjati dy fije petulla nga vatra përkarshi.

“Të falem nderit”! – i ndava përgjysmë dhe i gllabërova me katër kafshata, por ishin të nxehta dhe më përvëluan.

“Avash, or cull dhe ruhu se edhe pak të ka mbetur” – mbas këshillës, u largua me tasin në një dorë dhe në tjetrën tiganin.

Sherif Allamanin nga Mati, e pata shok krahu për gati dy vjet, në kapanonin mbi abis. Edhe pse kohët e fundit shiheshim rrallë, sepse flinin në dhoma të ndryshme, e ruanim miqësinë dhe respektin.

“Vini re! Vini re”, kuisi si qen i rrahur, hinka në shtyllë.

“Ika të shoh ç’po ndodh”! Pa hedhur hapin, Tomorin më këshilloi:

“Byrazer, dëgjoji miqtë që të duan të mirën dhe hap sytë se edhe pak të ka mbetur”!

“Vini re! Vini re”, tashmë kriq-friqet të çirrnin veshët.

Mësyva sheshin qendror dhe hyra mes turmës.

“Vini re! Vini re”, ushtoi sërish megafoni dhe të gjithë ngritën kryet.

Ballë kuzhinës kolektive, iu bashkova Muharrem Dylit, Pavllo Lakos, Rustem Gojkës, Tomor Allajbeut, Krenar Kajos dhe Ali Hoxhallarit.

“Ç’po ndodh”? – pyeta me një frymë patriotët.

“Pritet takimi mes përfaqësisë sonë dhe autoriteteve”, – ma ktheu Muharremi.

“Mos po i çojmë si cjapi te kasapi”? – kjo dilemë më brente prej dy ditësh.

“S’i detyroi kush, o bir? Të gjithë dolën vullnetarë, këtyre iu ra në hise”! – me ç’duket xha Rustemi ishte i mirë informuar.

“Komunistët janë të pabesë, druhem mos i mashtrojnë dhe i ekzekutojnë”!

“Kush do t’i pengonte të na masakronin edhe këtu ku jemi? Por i druhen reagimit të brendshëm, sidomos opinionit të jashtëm, ndaj synojnë të na ndajnë fije-fije, që të na nënshtrojnë më lehtë”.

“Tash, me ç’dukej, po përditësohej profecia e doktor Astritit: “Me sa i njoh, komunistët do bëjnë namin”!

“Ama kjo ngjarje, duhej të ndodhte medoemos, për t’i rrëfyer botës, se liria nuk vdes edhe pse lëngon prej tridhjetë vjetësh, nën dhunën me të egër që ka njohur njerëzimi! Historia kombëtare do pasurohet me një fakt unik, që do t’i japë efektet prapa, do tronditë themelet e regjimit dhe do afrojë fundin e tij”!

I kish rënë në të doktori! Revolta u shndërrua në kryengritje dhe tashmë jehona e saj, i kaptoi gjerdhet gjembaçë të burgjeve politikë dhe mbërriti në qeveri, mbase do t’iu gërvishtë veshët të mëdhenjve në skajet e kontinenteve, që të dëgjojnë klithmat dhe aktet e popullit të shumëvuajtur. Kësisoj të lidhurit me pranga e zinxhirë, po realizonin aspiratën e mbi dy milion të lirëve!

Ngjarja precipitoi shpejt dhe i kapi të papërgatitur qeveritarët që sollën disa mijëra ushtarë përgjatë natës dhe rrethuan kodrat e Gurth-Spaçit, gjer në kojkën më të lartë, ndërkaq nisën zëvendësministrin e Brendshëm, që të qetësonte gjendjen ose, të vinte situatën nën kontroll. Hera e parë në tridhjetë vjet, që regjimi ulte hundën dhe pranonte bisedime me të dënuarit politikë, paçka sa produktive do të ishin. Po trokiste momenti i ballafaqimit të lirisë me krimin!

Sakaq turma e dënuarve u ça në dysh, duke formuar një shteg në të cilin parakaluan Paulin Vata, Hajri Pashai dhe Nuri Stepa. Dërgata kaptoi portën e llamarintë, kurse matanë telave gjembaçë, prisnin një grup ushtarakësh, të prirë nga zëvendësministri i Brendshëm, Feçorr Shehu, siç dëgjova të thoshin.

Pompoziteti dhe arroganca e tyre, të ngjethte mishtë, ndërsa prezenca e mijëra ushtarëve, me tyta drejtuar mbi shtatëqind të çarmatosur paqësor, të kallnin datën. Një angështi e paprovuar më drodhi zemrën dhe luta me shpirt: “Mbroji o Zot, miqtë tanë”! Pa zënë dërgata kreun e shkallëve, zëvendësministri u shkreh:

“Ç’e patët atë rreckë në majë të pallatit”?

“Flamurin e Ismail Qemalit”! – ia ktheu Nuri Stepa me një frymë.

“Po atë sorrë në mes”? – qesëndisi ofiqari.

“Shqipja dykrenore e Skënderbeut”! – ia pati Paulin Vata.

“Do ta zhdukim atë shkarravinë, nga faqja e dheut”! – ulëriu zëvendësministri.

“Jo zotëri, ajo është në vendin e vet dhe mes njerëzve të duhur”! – ia preu Hajro Pashai.

“Kush qenka ky vend dhe cilët jeni ju”?

“Vendi quhet katakombet spaçiane, ndërsa ne, të dënuarit e ndërgjegjes”! – duket ironia ngjiti sepse, paskëtaj sundoi një heshtje varri, sa ndiheshin edhe gër-fërret e astmatikëve. Ne prisnin çdo ndodhte më tej, teksa ushtarakët e humbën toruan. Memorie.al

Nga Shkëlqim Abazi

Shkroi libretin e operës “Teuta”, çfarë kërkoi Nexhmija për Zef Zorbën pas daljes nga burgu! Nga njohja me Terezina Pali tek arrestimi i të dyve më ’46

Instituti i Studimeve për Krimet dhe Pasojat e Komunizmit hapi këto ditë ekspozitën “Letra nga Ferri”, tek Piramida e Tiranës.

 

Ekspozita multimediale “Letra nga Ferri” sjell para publikut një nga periudhat më të errëta të historisë shqiptare, gjatë regjimit komunist (1944-1990). Ekspozita evokon një atmosferë introspektive dhe të thellë, ku synohet që vizitorët të përjetojnë emocionet, vuajtjet dhe shpresat e atyre që përjetuan ferrin e burgjeve komuniste. Në qendër të saj janë fjalët e të burgosurve, dëshmi të shkruara të një qëndrese që tejkaloi torturat dhe mizoritë. Për herë të parë ekspozojmë dy letra origjinale të Zef Zorbës drejtuar nënës së tij, të vëna në dispozicion nga muzeu Vendi i Dëshmisë dhe Kujtesës.

Janë me mijëra letra të shkruara nga të dënuarit politikë, që kalojnë shifrën e 3 mijë faqeve arkivore, një koleksion të disponueshëm edhe nga ISKK, ku në këtë ekspozitë janë përzgjedhur letrat përfaqësuese që luajnë një rol të rëndësishëm dëshmues mbi natyrën e regjimit diktatorial. Vizitorët do të kenë mundësinë të njohin jo vetëm kushtet e tmerrshme të jetesës në këto burgje, por edhe aktin e shkrimit si një formë rezistence.

Letrat janë një formë e të shkruarit të drejtpërdrejtë, ku ndjenjat personale dhe vëzhgimet e përditshme janë përzierje e shpresës dhe dëshpërimit, duke shërbyer si një mjet për të mbajtur të gjallë lidhjet me botën jashtë, familjen dhe lirinë. Letrat e paraqitura si objekte të vërteta historike, janë njëkohësisht dëshmi të një lufte të brendshme për të mbajtur shpresën të gjallë.

Vizitorët do të mund të lexojnë përmbajtjen e tyre përmes shënimeve të vendosura pranë letrave origjinale. Në përfundim, ekspozita përmban një hapësirë reflektimi, ku vizitorët do të mund të lënë mendimet e tyre dhe të përfshihen në dialog rreth trashëgimisë së kësaj periudhe dhe rëndësisë së mbajtjes gjallë të kujtesës kolektive.

ZEF ZORBA

Zef Zorba ishte regjisor, përkthyes dhe poet. Është autor i dy librete operash, “Teuta” dhe “Rozafa”, tekste këngësh me muzikë të Prenk Jakovës. I zbuluar vetëm pas vdekjes, më 1994 iu botua vëllimi me poezi “Buzë të ngrira në gaz”. Pas viteve ’90 lexuesit nisën ta njohin atë falë përkthimeve që kish lënë, me Estetika 2 e Benedetto Croce e Love Story e Eric Segal. Më 2019 iu botua vëllimi “Perfectum Trinum” me 103 poezi të tre poetëve italianë të shekullit XX, Eugenio Montale, Giuseppe Ungaretti e Salvatore Quasimodo. Zef Zorba lindi më 1920 në Kotorr të Malit të Zi në një familje shqiptare.

Mbas mbarimit të gjimnazit në Shkodër, më 1941 regjistrohet në Fakultetin e Shkencave Shoqërore, dega e Studimeve Politike në Universitetin e Padovas në Itali. I ndërpret studimet më 1943 për shkak të Luftës së Dytë Botërore dhe kthehet në Shkodër, ku fillon punën si nëpunës banke. Nis angazhimin si regjisor në Teatrin e Shkodrës, ku bie në sy pasi vë në skenë dramën “Juda makabe” të Fishtës, një shfaqje që shkonte krejt kundër rrymës me ideologjinë e regjimit të ri që ishte instaluar. Zefi ishte i biri i Jak Zorbës (1877-1946) dhe Elena Skanjetit, mbesa e Kolë Idromenos. I ati ishte njohës i serbo-kroatishtes, italishtes dhe frëngjishtes; ndër përkthimet e tij “Tre musketierët” e “Konti i Montekristos” kanë humbur dhe vetëm “Siloani dhe Milena” (1901) dhe “Milienko e Dobrila” (pa datë) i kanë mbijetuar kohës. Më 1924 familja u kthye në vendlindje. I ati punoi kryetar komune në Gur të Zi (1925-1928) dhe më vonë administrator i Kafes së Madhe. Pasi ndoqi dhe kreu shkollimin fillor e të mesëm në Shkodër, më 1941 u regjistrua në Universitetin e Padovës për Shkenca Politike.

I ndërpreu studimet më 1943 për shkak të ngjarjeve të Luftës së Dytë Botërore dhe u kthye në qytetin e prejardhjes, ku u punoi në një bankë. Më 1945-1946 u punësua si regjisor në Shtëpinë e Kulturës në Shkodër, asokohe ka vënë në skenë pjesët “Juda Makabe” të Fishtës dhe “Armiku i Popullit” i Ibsenit, përkthyer nga vetë Zorba. Më 1946 u arrestua në valën e përndjekjes së qytetarëve e intelektualëve pas Kryengritjes së Postrribës,[5] u dënua dhe burgoset për agjitacion e propagandë. Vuan dënimin nëpër kampet e punës deri më 1951. Më vonë punon në ndërmarrje të rrethit të Shkodrës si llogaritar deri në vitin 1980, kur dhe del në pension. Ndërroi jetë në janar 1993. Libri i tij i parë, “Buzë të ngrira në gaz”, u botua pas vdekjes pasi kishte shkruar tinëz përgjatë diktaturës komuniste në Shqipëri, cilësuar si “letërsia e sirtarit”.

Çmohet si një poet i veçantë i letërsisë shqiptare dhe përfaqësues kyç i modernizmit dhe hermetizmit. Është cilësuar ndër autorët klandestinë me Kasëm Trebeshinën, Daut Gumenin, Primo Shllakun që në qerthullin e vogël të tyre rimerrnin fillin e këputur të vazhdimësisë së letërsisë shqiptare dhe e rimëkëmbnin lidhjen me autorë si Kuteli, Koliqi e Poradeci. Përktheu autorë si Robert Frost, dramaturgë si Shau, Pirandelo, Uajlld, Martin, e filozofë si B. Kroçe, H. Xh. Gadamer etj. La në dorëshkrim: T. S. Eliot (Katër Quartete, Pritje koktej, E mërkura e përhime) Robert Frost (Poema), Oscar Wilde (Rëndësia e seriozitetit) si dhe vepra të tjera të rëndësishme nga autorë si Pirandello, Wilder, O’Neil etj.

ARRESTIMI

Në teatër Zef Zorba njihet me bashkëshorten Terezina Pali. Të dy arrestohen në shtator të vitit 1946, Terezina e para dhe Zefi pas saj. Falë aktiviteti të tij si regjisor dhe pjesëve të para të vëna në skenë, ai arrestohet në vitin 1946 si kundërshtar i regjimit. Ai do të kalonte një kalvar disavjeçar në burgjet e para të komunizmit, ku të burgosurit përdoreshin si skllevër për punët më të vështira, sidomos në tharjet e kënetave apo ndërtimin e infrastrukturës. Gjatë viteve të burgut ai u detyrua të punojë në kushte të tmerrshme edhe në tharjen e kënetës së Maliqit, ku ishte ngritur kampi i Vloçishtit, quajtur ndryshe kampi i Orman Pojanit.

Lirohet në vitin 1951. Pas daljes në liri Zorba i rikthehet profesionit të vjetër si llogaritar. Gjatë këtyre viteve shkroi shumë poezi që i mbante të mbyllura në sirtar. Zorba filloi të njihej pas viteve ’90 si poet. Zef Zorba që një intelektual i spikatur në vitet e para të regjimit komunist, i cili ndante pasionet mes ekonomisë dhe artit teatror. I shkolluar në Itali gjatë viteve të luftës, Zorba pati një fat të trishtë pas mbarimit të saj. Nexhmije Hoxha, në atë kohë Drejtore e Drejtorisë së Arsim- Kulturës në aparatin e Komitetit Qendror të PPSH-së, ia drejton një shkresë sekretarit të parë të Komitetit të Partisë së rrethit të Shkodrës, Enver Halilit, ku i kërkon të dhëna rreth biografisë së Zef Zorbës i cili kishte shkruar libretin operës “Teuta”, që asokohe po shkruhej nga kompozitori i ri, Nikolla Zoraqi. Sipas dokumentit në fjalë, Nexhmija Hoxha kishte të dhëna për Zorbën që ai kishte qenë në burg, por “nuk dinte të dhëna më të hollësishme” për të, se për çfarë ishte dënuar, qëndrimi politik që ai mbante në atë kohë etj. etj.

Ai kishte lindur në Kotorr të Malit të Zi në një familje shqiptare, kishte ndjekur studimet në Fakultetin e Shkencave Shoqërore (dega e Studimeve Politike në Padova të Italisë) dhe i kishte ndërprerë ato në vitin 1943 për shkak të luftës e ishte kthyer në vendlindjen e tij, ku për disa kohë kishte punuar si nëpunës banke. Pas daljes nga burgu, Zorba u mor me përkthime duke shqipëruar disa nga poetët e dramaturgët njohur të letërsisë botërore, si R. Frost, Xh. Ungareti, S. Kuazimodo, E. Montale, T.S. Eliot, Shou, Pirandelo, Uelld, Martin, apo filozofë si B. Kroçe, H. Xh. Gadamer etj. Krahas kësaj, ai shkruan edhe vetë librete, siç ishte “Teuta”, mbretëresha e Ilirëve e cila pas mundjes nga romakët, ishte tërhequr dhe strehuar pikërisht në Kotorr, në vendlindjen e Zorbës./Gazeta Panorama

Ekzekutimi i elitës ushtarake- Nga Tuk Jakova te Temo Sejko, cila ishte skema e persekucionit në ushtri, eliminimi i 88 komisarëve- Nga Prof. Dr. ELMAS LECI

Ndonëse regjimi që erdhi nga malet, iu solli shqiptarëve talonin, lufta që bënë partizanët meriton gjithnjë nderime pasi si luftë ajo ishte kundër pushtuesve të huaj. Ato që ndodhën pothuajse gjysmë shekulli më pas, kanë kundërthëniet e domethëniet e veta. Dënimi i pothuajse i të gjithë anëtarëve të Shtabit të Përgjithshëm që drejtoi Luftën Antifashiste dhe i të 86 komisarëve madhorë të asaj lufte , duke filluar nga ato të brigadave partizane deri te të divizioneve e korparmatave, është po tregues i regjimit antinjerëzor të Enver Hoxhës. Dhe ajo që evidentohet nga arsenalet dokumentare është se: Fillimisht u eliminua i gjithë lidershipi i Luftës partizane?!

Enver Hoxha si përgjegjës dhe regjimi i tij, eliminoi fillimisht pothuajse të gjithë lidershipin e ushtrisë partizane?! Se si e përse, kjo është çështje më vete dhe ende ha diskutime të mëdha, por fakt është që ai i eliminoi. Në Shtabin e Përgjithshëm të krijuar më 10 korrik të vitit 1943, major Abaz Kupin e dënoi me përjashtim nga shtabi, major Spiro Moisiun ish-Komandant i Shtabit të Përgjithshëm e liroi nga Ushtria, (nga ajo Ushtri të cilën ai e krijoi dhe komandoi), Baba Faje Martaneshin (Mustafa Xhanin) e vranë, Dali Ndreun zv.Komandantin e Shtabit të Përgjithshëm e pushkatoi, Dr. Ymer Dishnicën e dënoi, Ramadan Çitakun e dënoi, Mustafa Gjinishin e vrau në pabesi, Bedri Spahiun e dënoi, Sejfulla Malëshovën e dënoi, e më pas me kooptimet në Shtabin e Përgjithshëm të dy të tjerëve si kolonel Islam Radovickën e pushkatoi, gjeneralmajorin Mehmet Shehu ish Komandantin e Brigadës së parë partizane heroinë e vrau. Ky ishte Shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisë partizane, i cili nga 13 anëtarë që kishte në krijimin e tij, 11 prej tyre Enver Hoxha i pushkatoi dhe dënoi. Rast i rrallë ky e i pa precedent ose i pa ndodhur kurrë në Historinë e Ushtrive Botërore. Ndërsa regjimi i Enver Hoxhës dhe vetë Komisari i Shtabit e më pas Komandanti i Ushtrisë Nacional Çlirimtare, të gjithë ata njerëz me vlera i sakatoi e i asgjësoi të gjithë.

Përveç Shtabit të Përgjithshëm Enver Hoxha dhe regjimi që ai ngriti dhe kryesoi, në memorien arkivore ekzistojnë edhe sot masat drakoniane ndaj kuadrove të ushtrisë partizane, komisarëve e komandantëve, veçanërisht ndaj atyre të rangjeve të larta, komisarë brigadash e më tej. Dhe objeksion i këtij shkrimi këtë radhë kemi vetëm komisarët e Luftës Antifashiste, herë tjetër do të shkruajmë për Komandantët e ekzekutuar.

Komisarët, e “meritojnë të evidentohen të parët” edhe për faktin se ata janë quajtur të “dritës së partisë” e ajo pjesë i eliminojë fizikisht e politikisht. Nxitës i këtij studimi u bë, një ish komisar brigade i socializmit, një ish kuadër i atij regjimi, që nuk po ia vë emrin e plotë, por vetëm Gani E., me të cilin patëm një debat për e mbi komisarët, i cili shkoi keq e për dreq, sepse qemë e mbetëm në pozicione të ndryshe, ai mbi rolin pozitiv të Komisarëve e unë në analizë të ngjarjeve historike i mëshoja idesë ka fati i komisarëve ka qenë i keq e me pasoja jetike për ta, ndërsa kontributi me besnikërinë ndaj partisë u është shpërblyer me mesa drakoniane. Duke u ndalur te niveli i tyre kulturor e profesional, që edhe ka lënë për të dëshiruar, komisarët përgjithësisht nuk kishin asgjë tjetër dalluese veç besnikërisë ndaj regjimit, shto në socializëm se komisarët kishin edhe disnivele kulturore e arsimore si në shkollimin e tyre ashtu edhe në atë shoqëror”. Edhe pas këtyre Komisar Gania mbeti në të tijën kundra, e nuk po i arkivoj mendimet e tij heretike. Secili mbajtëm pozicionin që menduam, por se ç’ishin komisarët dhe si veproi regjimi me ta, po i drejtohemi memories arkivore, e cila do të na japë edhe drejtësinë, qoftë edhe të atij debati.

Që fillimisht po them, (gjithnjë sipas arkivave), se mbi të gjitha qëndron ajo se komisarët (më se 90 për qind e tyre, për të mos thënë 100 për qind, në karakteristikat e tyre të punës kanë edhe “mjaft vepra sikur antiparti”), kane qenë besnikë si qeni të asaj partie që i shërbyen. Dhe dallim në këtë aspekt bëjnë komisarët, jo se komandantët e brigadave partizane e me pas të njësive të Ushtrisë ishin më pak besnikë ndaj regjimit, por se komandantët ishin më shumë teknikcienë dhe aftësitë e tyre profesionale ushtarake duhet thënë se prevalonin mbi Komisarët. Sido që ka qenë, objeksioni i këtij studimi janë komisarët.

CILI ISHTE PËRGJITHËSISHT ROLI DHE FATI I KOMISARËVE TË LUFTËS?!

Pak a shumë në opinionin e kaluar roli i komisarëve të luftës pothuajse është i ditur, pavarësisht se dikur nuk ua mbante njeriu të shprehej. Megjithatë le t’i drejtohemi fakteve:

Deri në mbarimin e Luftës Antifashiste, ish Partia Komuniste në Shtabin Partizan dhe Komandën e Përgjithshme të asaj ushtrie, vetëm komisarë e zv. komisarë brigadash, divizionesh e korparmate, me një llogari të thjeshtë kishte më se 100 komisarë. Flasim për komisarë brigadash, divizionesh e korparmatash, pa përfshirë komisarët e rangjeve më të ulëta në nivele batalionesh e kompanish. Nga këta Komisarë të Luftës që rezulton se ishin personalitete, fizikisht deri në vitin 1980, (flasim për ato te Luftës Antifashiste), arritën gjallë as edhe 20 vetë. Të tjerët i vrau e dënoi Komisari i Shtabit të Përgjithshëm dhe Komandanti i tyre, Enver Hoxha.

Përse, çfarë bënë ata që i pushkatuan dhe i dënuan?! A mos ata qenë disidentë të vijës së partisë që përfaqësonin? Absolutisht jo! A mos gabuan me direktivat e regjimit?! As kjo nuk qëndron! Mund të bënim shumë pyetje por ajo që predominon është se herë pas here puna e tyre nuk i vinte për josh Enver Hoxhës dhe regjimit. Kjo i dënoi e pushkatoi se ceduan. Me një fjalë, ata gjithë jetën folën e propaganduan për Luftën e Atdheun dhe në fund ose hëngrën kokrrën e plumbit ose u dënuan ose u çuan në origjinën e vjetër në fshat me 9-të mishat e “mishat” e tjerë. Më mirë se sa deduksioneve le tua lemë fjalën dokumenteve arkivore, fakteve se sa dhe cilët Komisarë pushkatoi dhe dënoi Enver Hoxha. Le te ndalemi te objeksioni, te Komisaret e Brigadave, te Divizioneve dhe te Korparmatave, te fati i tyre gjatë Luftës e pas Luftës….I paraqesim me radhë sipas brigadave partizane:

JA KOMISARËT E BRIGADAVE E TË DIVIZIONEVE QË VRAU E DËNOI REGJIMI I ENVER HOXHËS

Siç e përmendëm, Komisarët nuk kanë qenë disidentë, por se kane ceduar me politikën e regjimit e të diktatorit. Ja t’i marrim një e nga një njësitë luftarake partizane të Luftës Antifashiste. Nga Brigada e 1-rë: Tuk Jakova Komisar i Brigadës i dënuar. Arif Hasko, Komisari Brigadës pas Tuk Jakovës i dënuar. Nga Brigada e 2-të: Vasil Konomi Komisar i Brigadës i dënuar, Kiço Ngjela zv. Komisar i Brigadës i dënuar. Nga Brigada e 3-të: Shahin Ruka Komisar i Brigadës i dënuar, Vasil Nathanaili zv.Komisar i Brigadës i dënuar. Nga Brigada e 4-të: Pëllumb Dishnica Komisar i brigadës i dënuar. Nga Brigada e 5-të dhe e 6-të nuk ka pasur Komisarë të sajë të dënuar veçse po të konsiderojmë letrën akuzë të Vito Kapos se “Hysni Kapon ish Komisar i Brigadës së 5-të, e kanë vrarë”. Nga Brigada e 7-të: Kadri Hoxha Komisar i Brigadës i dënuar. Nga Brigada e 8-të: Rrahman Parllaku zv.Komisar i Brigadës i dënuar. Nga Brigada e 9- të:Mihallaq Ziçishti Komisar i Brigadës i dënuar. Nga Brigada e 10-të: Mane Nishova Komisar i Brigadës i dënuar. Nga Brigada e 11-të: Halil Pulo Komisari Brigadës i dënuar, Dilaver Poçi zv.Komisar i Brigadës i dënuar (përjashtuar nga Ushtria). Nga Brigada e 12-të: Qemal Klosi Komisar i Brigadës i dënuar, Rrahman Parllaku, zv.Komisari Brigadës i dënuar. Nga Brigada e 15-të: Shahin Ruka Komisar i Brigadës i dënuar, Vaskë Koleci zv.Komisar i Brigadës i dënuar. Nga Brigada e 16-të: Abdyl Këllezi Komisar i Brigadës i pushkatuar, më pas Sofo Papajani Komisar i Brigadës i dënuar, Myzafer Trebeshina zv.Komisar i Brigadës i dënuar. Nga Brigada e 17-të: Ndreci Plasari zv.Komisar i Brigadës i dënuar. Nga Brigada e 18-të: Teme Sejko zv.Komisar i Brigadës i pushkatuar, Miço Kallamata Komisar i Brigadës i dënuar, Ilmi Çausholli Komisar i Brigadës i dënuar, Sotir Vullkani zv.Komisar i Brigadës i dënuar, Milo Qirko zv.Komisar i dënuar. Nga Brigada e 19-të: Vangjo Mitrojorgji Komisar i Brigadës i dënuar, Lefter Kasneci zv.Komisar i Brigadës i dënuar, Spiro Xhai zv.Komisar i Brigadës i dënuar. Nga Brigada e 20-të: Llambi Premti Komisar i Brigadës i dënuar, Nuri Resnja zv.Komisar i Brigadës i dënuar. Nga Brigada e 22-të: Tonin Jakova Komisar i Brigadës i dënuar, Nimet Ymeri zv.Komisar i Brigadës i dënuar. Nga Brigada e 23-të: Xhavit Qesja Komisar i Brigadës i dënuar, Mërkur Çela Komisar i Brigadës i dënuar, Abedin Shehu Komisar i Brigadës i dënuar. Nga Brigada e 25-të: Nuri Arapi Komisar i Brigadës i dënuar, Sadik Bekteshi Komisar i Brigadës i dënuar. Nga Brigada e 27-të: Sadik Bekteshi Komisar i Brigadës i dënuar.

Nga Divizionet. Divizioni i I-rë: Tuk Jakova Komisar i Divizionit i dënuar, Liri Gega zv.Komisare e Divizionit e pushkatuar. Nga Divizioni i II-të: Kristo Themelko Komisar i Divizionit i dënuar. Nga Divizioni i III-të: Pandi Kristo Komisar i Divizionit i dënuar. Nga Divizioni i IVt: Pëllumb Dishnica Komisar i Divizionit i dënuar, Isuf Keçi Komisar i Divizioniti dënuar.

Nga Korparmatat. Korparmata e II-të: Kristo Themelko Komisar i Koparmatës i dënuar. Nga Korparmata e III-të: Tuk Jakova Komisar i Korparmatës i dënuar.

Dhe pas gjithë kësaj rezymeje dokumentare, secili që ka dy “pare mend” e kupton se si e pësuan nga Enver Hoxha ata që i dhanë gjithçka Luftës e Partisë Komuniste, ata që me propagandën e bërë për të, për Enver Hoxhën, që e ngritën në zenith e ai Enver Hoxha i shkoi të gjithë në satër. Këtë radhë po i botoj me emër e mbiemër dhe funksione Komisarët e Luftës që i eliminojë Enver Hoxha, me qëllim që beniaminët e tij që ende ekzistojnë të mos kenë më nga të lëvizin duke e “justifikuar” krimin dhe krimet e “udhëheqësit të dashur të partisë e të popullit”. Ja ky ishte Enver Hoxha “lakuriq”, që vrau njerëzit më të afërt të tij, ata që e ngritën dhe e udhëhoqën popullin në Luftën çlirimtare, Komisarët.

Dhe për sarkazëm në çdo ditë përkujtimore të dëshmorëve, te varrezat e tyre gjenden edhe nostalgjikët e qoftëlargut madje me fotografinë e tij në dorë. Po a nuk do qe më kuptimplotë që atë fotografi ta çonin “në ballafaqim” me çdo varr ish-komisari (nëse kanë) te ato Komisarët që unë më sipër u a përmenda emrat një e nga një, vlera njerëzore që Enver Hoxha i ka pushkatuar e dënuar me burgje të gjata, internime e degradime. Por nostalgjikët e mbetur nuk shkojnë te ato varre, por te ai tashmë imagjinar i kriminelit Enver Hoxha. Për pa integritetin e tyre, shkojnë te partizanët dëshmorë, që i udhëhoqën e i edukuan këto Komisarë që vrau Enveri dhe jo pak por mbi 98 për qind të tyre. A ka sarkazëm më të madhe!

PËRSE KY FAT I ZI PËR KOMISARËT MADHORË PARTIZANË?!

Në këtë lidership, kokat e të cilëve gati tërësisht e rregullisht u hodhën në këmbët e diktatorit me egërsi dhe pa arsye, bënin pjesë gjeneralët, oficerët e lartë dhe intelektualët më të mirë të Ushtrisë Shqiptare. Kjo farë, kjo pyllësi e begatë u prish dhe u shkatërrua rregullisht, pasi ata përbënte trurin e Ushtrisë e për rrjedhojë, edhe një rrezik për udhëheqjen diktatoriale, ndërsa kësaj të fundit i nevojitej një trupë e verbër e një vegël e armatosur, për ta mbajtur atë në çdo rast nën tutelë. Kjo është apologjia e vërtetë dhe historia e persekucionit të Ushtrisë Shqiptare përfshi edhe Komisarët e sajë ish partizanë. Rrënjët e këtij persekucioni gjenden thellë në vitet e Luftës Antifashiste, duke u intensifikuar ngjethshëm në periudhën e shtetit totalitar, që shtrihet në hapësirën kohore 50 vjeçare të diktaturës.

Me dokumente zbulohen mënyrat e klasifikimit të atyre që goditeshin; si përfundim del se deviza e veprimit të persekucionit të regjimit ishte se ushtarakët e vjetër, të arsimuarit jashtë, në Perëndim apo edhe në Lindje, si dhe intelektualët e ushtrisë, medoemos konceptoheshin heshturazi edhe ishin kundërshtarë prandaj eliminoheshin herë pas here, pjesë- pjesë e individualisht. Një natyrë e tillë veprimi hap pas hapi dhe vit pas viti, çoi gradualisht në një holokaust për përmasat territoriale dhe njerëzore të Shqipërisë.

Ndërkohë, në ato që thamë spikat qartë dhe evidentohet saktë se ideja dhe arsyeja e këtij kalvari të ushtarakeve te shquar komisarë të regjimit, duhet kërkuar edhe diku tjetër, te synimi për të sajuar dhe ngritur një tabu për superstrategun, që udhëhoqi dhe drejtoi edhe në planin ushtarak luftën dhe ushtrinë në Luftën Antifashiste. Kështu del se Komisarët ushtarakët e mirëfilltë vetëm sa kishin zbatuar symbyllurazi idetë, planet dhe urdhrat e tij “gjeniale”. Për të liderët e ushtrisë nuk kishin asnjë vlerë krijuese, kjo është kaq paradoksale dhe e pabesueshme, por fatkeqësisht ishte glorifikuar dhe servirur zyrtarisht si një e vërtetë e padiskutueshme nga instancat e larta zyrtare. Skema e persekucionit në ushtri, shkonte nga eliminimi fizik, te burgosjet, internimet e deri tek përjashtimet nga partia apo lirimet nga ushtria, që këto të fundit rezultojnë si më të lehta ndaj Komisarëve. Evidencimi apo skicimi dhe karakterizimi i disa figurave tepër të njohura të Komisareve nga lista mjaft e gjatë emërore, përshkruan në vetvete ferrin perspektiv. Njëkohësisht përmes emrave theksohet fort fakti që Ushta Shqiptare ka pasur në çdo kohë personalitete të vërteta, me formim e aftësi të lartë bashkëkohore. Paraqitja dokumentare se si është lozur me jetën e Komisareve, të bind për vërtetësinë përfundimtare se “kur Enveri, dënoi Komisarët më të dashurit e tij, qe e bënë hero e monument heroizmi, të tjerët nuk u fuste në llogari”. Dhe kështu vërtet shkoi ajo punë me Komisarët por edhe me Komandantët e kuadrot e tjerë të lartë të këtij vendi, që do ti botojmë në vijim.

Autori: Drejtor Ekzekutiv Instituti i Sigurisë dhe Mbrojtjes

/Gazeta Panorama

“Zgjedhjet e 2 dhjetorit 1945 ishin farsë e vërtetë, pasi aty mori pjesë vetëm Partia Komuniste”- Dëshmitë e rralla të mjekut italian: Kishte raste, që ata votuan pro 110% dhe quheshin të vlefshme…

Lufta e Dytë Botërore, pati ndikime të fuqishme edhe në tokat shqiptare. Për këtë është folur mjaft nga historianët tanë, në frymën komuniste. Brezat e para vitit 1990, e kanë mësuar këtë nga tekstet shkollore, nga Historia e Partisë së Punës dhe Historia e Shqipërisë, por shumë pak syresh, janë njohur me trajtimin alternativ bërë nga historianët dhe autorët jo komunistë, brenda dhe jashtë vendit. Lidhur me këtë, është me shumë interes libri “La guerra piu lunga” i Franco Benantit, ish mjek në ushtrinë pushtuese italiane, në Ballkan e Shqipëri, botuar nga shtëpia “Mursia” e Milanos (botimi i parë më 1966, pasuar nga katër ribotime të mëvonshme).

Me 12 nëntor 1945, më urdhëruan të transferohesha në Gjirokastër. Po atë ditë policia sekuestroi të gjitha mjetet e transportit dhe u vu re një lëvizje e pazakontë. Komisari na mblodhi dhe na njoftoi se; “në Shkodër reaksionarët dhe banditët, armiq të popullit, kanë ngritur armët kundër qeverisë, por revolta e tyre është likuiduar brenda pak orësh”.

Ai vazhdoi se; “likuidimi i krejt reaksionarëve është problemi ynë sot më i rëndësishëm”. Sikurse morëm vesh më vonë, njerëzit në Shkodër, nuk e kishin duruar dot më shtypjen e komunistëve dhe kishin parapëlqyer më mirë një fund të tmerrshëm, se sa një tmerr të pafund. Në Gjirokastër takova miqtë e mi, priftërinjtë bazilianë. Drejtori i spitalit një farë Dr. Vasili, gjysmë mjek dhe gjysmë politikan, kishte një urrejtje për italianët. Ai denoncoi dy mjekë italianë, Varanon dhe Vitin, të cilët u arrestuan dhe u mbyllën në kështjellën e qytetit.

Në regjiment u njoha me komandantin, Ferik Hado dhe instruktorët jugosllavë, që kishin ardhë për të përgatitur kuadrot ushtarakë këtu. Qeveria jugosllave, kishte sjellë furnizimet me armë, municione, veshmbathje dhe materiale të tjera të nevojshme.

Farsa e zgjedhjeve

Shtypi vendas, i tëri në anën e komunistëve, çdo ditë bënte propagandë për zgjedhjet që po afronin. Ato konsideroheshin shumë të rëndësishme. Por vetëm sovjetikët dhe satelitët e tyre, e njohën qeverinë e Enver Hoxhës. Jugosllavët dërguan në muajin prill, ambasadorin Velimir Stojniç, ish-shefin e misionit ushtarak jugosllav. Vetëm në fund të 1945-ës, katër fuqitë e mëdha e njohën qeverinë shqiptare, por me një rezervë: marrëdhëniet diplomatike, do vendoseshin pasi të sqarohej gjendja në këtë vend.

Zgjedhjet u mbajtën me 2 dhjetor 1945, dhe qenë një farsë e vërtetë. Mori pjesë vetëm Partia Komuniste. Morën pjesë, 542.000 votues. Për çdo 10.000 syresh, do zgjidhej një deputet. Pothuaj të gjithë, votuan për kandidatët komunistë. Madje kishte raste, që ata votuan pro 110%! Pse kështu? Sepse quheshin të pavlefshme, vetëm skedat e bardha, të pambushura, kurse ato që mbusheshin “gabim”, shkonin në favor të kandidatit. Kështu ndodhi në një qendër në Gjirokastër, ku dolën dhjetë skeda, të mbushura gabim. Si rezultat, 99.99% e votuesve ishin pro kandidatëve komunistë. Kjo nuk mund të mos sillte zhgënjim te aleatët perëndimorë, të cilët nuk e ftuan Shqipërinë në Konferencën për Reparacionet gjermane të Luftës. Jugosllavët dhe çekosllovakët, ndanë nga pjesa e tyre diçka për Shqipërinë.

Pas zgjedhjeve, u liruan dy mjekë italianë, Varano dhe Viti, që ishin arrestuar më parë. Ata më treguan se çfarë u kishte ndodhur. Një ditë prilli, dy oficerë të policisë politike, (Sigurimi Shtetit) kishin shkuar në spital dhe kishin kërkuar dy mjekët. Kur këta ishin paraqitur, oficerët ishin sjellur njerëzishëm, por i kishin ftuar ata në kështjellë, ku ishin zyrat e policisë sekrete. Aty i kishin kontrolluar dhe u kishin marrë gjithçka (para, orë, etj.).

Pastaj i kishin mbyllur në një qeli, dy javë para se t’i pyesnin. Hetuesi i kishte pyetur veç e veç: emri, mbiemri, atësia etj. Jeta e mëparshme me imtësi, njerëzit që njihnin. etj. Në hetuesi ishin thirrur shumë herë, ditën e natën, duke u akuzuar për veprimtari subversive dhe spiunazh. U akuzuan se kishin bashkëpunuar me kolaboracionistët. etj. Gjithçka me sa duket, bëhej për të krijuar kudo një frymë paniku dhe terrori. Po afroheshin Krishtlindjet. Shkova e i takova priftërinjtë, natën e 24 dhjetorit. Atje gjeta një farë Nesti Papajorgji, një i ri minoritar grek.

Pas Krishtlindjeve, ndjeva se një hije dyshimi, po hidhesh rreth meje në regjiment. Megjithatë, shefi i financës më thirri në zyrë dhe më dorëzoi 250.000 lekë, pagën e dy viteve punë. Kjo shumë i shtohej disa napolonave ar dhe parave të fituara në Korçë dhe Delvinë. Po mendoja t’i dërgoja te familja ime, në Itali. Prandaj i shkrova konsullit Turcato. Por ai s’pati kohë të më përgjigjej sepse, me 21 janar, atë e përzunë nga Shqipëria. Atë kohë arrestuan edhe Nesti Papajorgjin, të cilin e mbyllën në kështjellë.

Komisari më thirri në zyrë dhe më pyeti se çfarë kisha bërë natën e Krishtlindjes. “Si ka mundësi një mjek si ju, të mashtroheni nga disa djaj, siç janë priftërinjtë” – vërejti ai. Pas kësaj, shumë nëpunës dhe të njohur të tjerë të mi, më kthyen krahët ose, më qëndronin ftohtë.

Dëbimi i klerikëve italianë

Pasi u bë kryeministër në Itali zoti De Gasperi, qeveria shqiptare, urdhëroi dëbimin e gjithë klerikëve italianë. Këta klerikë, vepronin në Shqipëri prej shumë vjetësh. Vetë Krishtërimi, ka hyrë këtu që në fillimet e tij. Kuvende dhe kisha paleokristiane, i gjen kudo në vend. Të krishterët shqiptarë, kundërshtuan të gjithë pushtuesit e huaj, përfshi këtu ata të fundit, otomanët.

Në krye të tyre në shekullin XV-të, ishte i famshmi Skënderbe, që kur po vdiste, i porositi të afërmit të shkonin në Itali. Por shumica e atyre që nuk e lanë atdheun, u konvertuan në myslimanë. Vetëm më 1815-ën, kur Austria vuri në zotërim rajonin Lombardi-Venecie, në Shqipëri erdhi grupi i parë i misionarëve katolikë, që i përkiste Shoqërisë së Jezuit, veneto-lombarde. Pas jezuitëve, në Shqipëri erdhën edhe urdhra të tjerë, si; françeskanët, etërit e don Oriones, lazaristët dhe vinçestianët, Bazilianët, katolikët e ritit oriental. Klerikë të shquar vendas, kanë qenë Patër Anton Arapi, Patër Gjergj Fishta, Patër Bernardin Palaj, Vincens Prenushi, Pjetër Gjura, etj.

Në atë kohë katolikët në Shqipëri, numëronin 124.000 vetë, duke përfaqësuar 11.27% të gjithë popullsisë. Kisha Katolike, dispononte dy Arqiodeza, të Durrësit dhe Shkodrës, tre Dioqeza të Pultit, Sapës dhe Lezhës, administratën Apostolike për Shqipërinë e Jugut, 131 kisha. Gjithsej ishin 93 priftërinj shekullarë, 94 që u përkisnin urdhrave fetarë dhe 230 motra, të kongregacioneve të ndryshme.

Tre muajt e parë të pasçlirimit, vijoi një paqe e heshtur, ndërmjet qeverisë dhe Klerit. Qeveria e hiqte veten si mbrojtëse e të varfërve, sikurse edhe Kleri. Ajo donte të fitonte një farë mbështetje dhe nga Kleri, sa kohë e ndjente veten ende të pa forcuar. Por ideologjikisht feja, ishte një kundërshtare e komunistëve, që e konsideronin atë si pjesë përbërëse e rendit kapitalist. Madje komunistët, ndeshën te feja një rezistencë më të madhe, se sa e prisnin. Prandaj e konsideruan atë armikun numër një. Nisi një fushatë e pashembullt kundër Klerit Katolik, që quhej si; “vegël e Vatikanit dhe e imperializmit amerikan”.

Regjimi sajoi mijëra arsye, fakte, vetëm për ta kompromentuar dhe luftuar Klerin Katolik në veçanti. Në prill 1945, u arrestuan katër priftërinj, që u dënuan me vdekje, të akuzuar për “veprimtari kundërrevolucionare”. Shumë të tjerë pësuan dhunë fizike. Me 24 maj, komunistët i vunë zjarrin selisë Apostolike. U mbyllën azilet e fëmijëve, që mbaheshin nga motrat dhe shkollat fetare, ose mësuesit e tyre, u zëvendësuan me mësues shtetërorë, ndërsa programet u ndryshuan, në frymën marksiste-leniniste.

Ofensiva komuniste, vijoi me dënimin me vdekje të 11 priftërinjve, të Seminarit të Shkodrës, që u tha se mbahej me “pare të huaja”. Ata u shkuan në plumb, me 4 mars 1946. Kufomat e tyre, qëndruan tërë ditën ndanë një përroi, në periferi të Shkodrës. Anëtarët e tjerë të Seminarit, u dënuan me nga 15-30 vjet.

Me 18 janar 1946, u dëbuan nga Shqipëria, 82 priftërinj italianë. Policia u mori atyre gjithçka që kishin, i hipën në kamionë dhe i shoqëruan me roje për në Durrës, deri në ndërtesën e Arqidioqezës, nga ku kishin marrë të arrestuar Vinçenso Prenushin. Policia i trajtonte klerikët, njësoj si të ishin kriminelë ordinerë. Priftërinjtë italianë, duhej të prisnin atje 36 ditë, para se të niseshin për Itali.

Vinçensio Prenushi, u dënua me 30 vjet burg, vdiq në gusht 1952. Viktima të tjera, qenë Frano Gjini, Gjergj Volaj dhe Krustofor Kisi. Tregojnë për Gjergj Volajn, se kur e ëma shkoi ta shohë para se ta pushkatonin, e luti atë, që “të qajë, jo për të birin e vuajtjet e tij, por për vuajtjet e kishës”!

Shtypi komunist shkruante pasi pushkatoheshin priftërinjtë se “ata kishin pohuar me gojën e tyre krimet e kryera si spiunë të Vatikanit dhe imperializmit”. Egërsia e komunistëve shqiptarë, i kaloi edhe ato që pësuan martirët e parë të krishterë. Kryeprifti i Katedrales së Tiranës, Dom Shtjefën Kurti dhe ai i Durrësit, Jozef Bonati, u pushkatuan pa asnjë proces.

Një prift ortodoks, Papa Pando, nga Fieri u pushkatua si spiun e tradhtar, sepse kishte kaluar në katolicizëm, në vitin 1943. Papa Petro Isaku, i misionit Katolik të Korçës, i cili qe emëruar prift në Kolegjin grek të Romës, u dënua me burgim të përjetshëm. Dënime dhe përndjekje, pësuan Agostin Spanu, Benardin Shllaku, Laka, Gurakuqi, Papa Josifi.

Papa Pandelejmonin e misionit Katolik në Pogradec, e masakruan në një pritë. E thirrën nga Fieri me një telegram fallso dhe e qëlluan, kur po udhëtonte. Pastaj e copëtuan trupin e tij, e futën në një thes dhe ia dërguan Misionit. Copa më e madhe, ishte koka. Në gojë komunistët i futën një biletë, ku shkruhej “Përse bëhesh partizan i Papës”?

Shumë priftërinj të tjerë shqiptarë, e kanë paguar me kokë besnikërinë e tyre ndaj Kishës. Në vitin 1948, komunistët nxorën një dekret, për krijimin e Kishës Skismatike Shqiptare, me qëllim që ta shkëpusin atë nga ndikimi i Vatikanit dhe ta venë në shërbim të regjimit. Shllaku e disa priftërinj të tjerë, u lanë të lirë me kusht, që ta pranonin projektin e statutit të ri të Kishës. Që atëherë pushuan përndjekjet ndaj kishës.

Ashpërsimi i terrorit kundër italianëve

Me 14 janar 1946, qeveria shqiptare e dëboi misionin konsullor dhe titullarin e saj, Turcatin. Madje, kur personeli i misionit po priste avionin në aeroport, këta u rrethuan nga ushtarë të armatosur, u kontrolluan valixhet, nga ku ju morën gjithçka të çmueshme, si 280.000 lira, që kishte pasur arka e misionit, 24 sterlina ari, të porositura për një familje italiane, nga një qytetar italian në Shqipëri.

Me 27 janar 1946, një urdhër i ministrit të Punëve Publike, bënte të mundur konfiskimin e të gjithave pasurive të italianëve, kundrejt një fature, që s’mbante as firme as vulë zyrtare. Pas largimit të Turcatit, rreth një mijë italianë të tjerë, mundën të riatdhesohen, por sërish shumë mjekë, mbetën ende këtu, “për nevoja të vendit”.

Më 1946, u mbajt plenumi V-të i Komitetit Qendror të Partisë Komuniste Shqiptare. Aty, sekretari organizativ, Koçi Xoxe përjashtoi nga Byroja Politike, Sejfulla Malëshovën, nën akuzën e politikës reaksionare në fushën e jashtme, sidomos atë ekonomike. Ky kërkonte, që të përmirësoheshin marrëdhëniet me Perëndimin, për tolerancën ndaj Klerit Katolik, për ekonominë private, lënien të lirë të fushës së aksioneve, për kreditimin e biznesit, etj.

Atë kohë u arrestua Prof. Venanzio Lozzi, kirurgu i parë i spitalit të Tiranës, nëpunësit mjekësorë, Semproni dhe Armeni, ing. Ludovik Patrassi, drejtor i kantierit të naftës në Kuçovë, Dr. Antonio di Marchis, asistent i Prof. Lozzit, Dr. Rummo, mjek civil, ing. Gallo, ing. Agostione dhe industrialisti Masserini. Akuza e përbashkët ishte; “veprimtari kundër regjimit” dhe “sabotazh”, etj.

Prof. Lozzi që kishte fituar emër të mirë në popullin e kryeqytetit e më gjere u akuzua për kontrabandë floriri. Në të vërtetë atë e kishin parë të vizitonte legatën amerikanë dhe arqidioqezën e Durrësit (pra e quanin “spiun”). E patën lënë të shkonte të vizitonte familjen në Itali, me kusht që të mos rrinte gjatë atje.

Sapo u kthye këtu, e arrestuan nën akuzën se “kishte çuar në Itali, vlera dhe sende të çmueshme, me ndihmën e të shoqes”. Sipas prokurorit, ai kishte futur në barkun e italianëve të operuar, sende të çmueshme, si flori, bizhuteri, etj. Por në mungesë të provave, atë megjithatë e dënuan me pushkatim. Shumë italianë vuanin në burgje, në kushte tmerrësisht të këqija.

Edhe unë, bujtës i burgut politik

Mëngjesin e 10 prillit 1946, më thirri komisari. Pa më parë në sy, më dorëzoi një urdhër transferimi dhe një fletë udhëtimi. Destinacioni: Spitali Ushtarak i Tiranës. Më tha se duhej të nisesha menjëherë. Nuk më dha asnjë shpjegim tjetër. Pas një udhëtimi me një makinë të postës, përgjatë më shumë se 150 km., arrita në mbrëmje në kryeqytet. Në hyrje të qytetit, na ndalën në një postbllok, ku na kontrolluan letër-njoftimet.

Atëherë, s’mund të qëndroje as 24 orë diku, pa u paraqitur në polici. Vijuam rrugën për në hotelin “Continental”. Ende s’kisha zbritur valixhen time, kur m’u afruan dy ushtarakë, një kapiten dhe një rreshter të policisë ushtarake. Ende e kujtoj atë moment.

– “Doktor, ju lutem të vini në komandë, për të plotësuar disa formalitete. Ju shoqëroj unë. Makina na pret jashtë”.

– “Përse të vij në komandë, kur mund të sqaroj që këtu” – vërejta unë.

– “Jo, s’është e mundur, kemi gjysmë ore që po ju presim për këtë. Lutem vishuni dhe na shoqëroni”!- shtoi kapiteni prerë.

Dolëm nga hoteli dhe hipëm në një “Xhip” amerikan, që ishte parkuar para hotelit. Pas 10 minutash, ndalëm para një ndërtesë njëkatëshe, me dritare me kangjella hekuri. Makina u fut në oborrin e saj. Nëpërmjet një korridori, dolëm në një dhomë të madhe, ku qëndronte ulur pranë një tryeze, drejtori i Sigurimit i Tiranës.

Më lanë vetëm për vetëm me të, ashtu në këmbë. Pasi më këqyri nga koka te këmbët, më tha:

– “Ke armë me vete”?

Një polic ndërkohë më kontrolloi në trup dhe s’më gjeti gjë, përveç 250.000 lekëve dhe disa monedhave në flori (franga ari) që m’i kishin dhënë si rroga të prapambetura në Gjirokastër kohë më parë. Duke kujtuar se bëri një zbulim të madh, drejtori më pyeti:

– “Nga i ke këto para? Mos t’i kanë dhënë priftërinjtë për punën tende prej spiuni”?

– “S’është e vërtetë,- iu gjegja unë.- I kam fituar me punën time. Mund të pyesni komandën e Gjirokastrës për këtë”.

– “E dimë ne nga t’i marrim informacionet – më ndërpreu ai. -Por nuk janë vetëm këto, ka gjera më të rëndësishme, që duhet të na i sqarosh”. Pastaj ai dha disa porosi për një rreshter, i cili më çoi në një bodrum ,ku më mori orën, disa sende personale, rripin e pantallonave dhe më mbylli pas një porte me një dry të madh, duke më shtyrë e duke thënë: “Futu brenda, or kriminel fashist”!

Që nga ai çast, pushova së qeni për ta një krijesë njerëzore Qelia më ngjau me një ferr: katër mure prej graniti, dysheme prej çimentoje, dritare me hekura. Asgjë tjetër. Nga dritarja dhe plasat e derës, hynte të ftohtit. Ajri ishte plot lagështirë. Truri im, nisi të punojë me shpejtësi. Përse u gjenda në këtë burg?! Cilat prova ishin kundër meje? Nuk di sa kohë kaloi kështu, derisa sa më zuri gjumi.

Të nesërmen hyri në qeli një oficer tjetër, që më bëri po ato pyetje, si një ditë më parë. Më vonë e kuptova se policia sekrete politike në Shqipëri, (Sigurimi i Shtetit), kishte krijuar një mbikëqyrje të shumëfishtë dhe koncentrike, sipas të cilës, çdo roje ruhej vetë nga dikush tjetër e, çdo kontrollor kontrollohej nga të tjerë, askujt nuk i besohej, mosbesimi ishte i ndërsjellë, gabimet të pamundura dhe regjimi i pathyeshëm.

Pas ca kohe një polic jevg trupmadh më solli pak bukë misri dhe një supë bizelesh pa yndyrë ku mezi gjeje ndonjë kokërr brenda. Ushqimi vinte dy herë në ditë. Një herë në tri ditë sillnin cigare. Tërë natën dëgjoja ulërimat shtazarake, që vinin nga ana tjetër e korridorit, për shkak ë torturave që kryheshin aty dhe që më mbushnin plot frikë.

Dalëngadalë nisa ta marr veten. Bëja ecejake në dhomë, qëlloja me pëllëmbë e grusht muret, vetëm e vetëm që të ndjeja rrjedhjen e gjakut në trupin tim. Hapat e të burgosurve, tingëllima e çelësave, zërat e rojeve, ishin ato që ndjeja ditë për ditë. Më në fund, më morën në pyetje të rregullta.

– “Emri, mbiemri, atësia, etj. Na trego për jetën tënde, që nga fëmijëria deri sot. Në radhë të parë, duam të jesh i sinqertë, konkret, i saktë për veten tënde”. Donin të dinin gjithçka: ç’kishte bërë im atë, ku banonte familja ime, si i kishte kushtet ekonomike, përse e zgjodha profesionin e mjekut, ku kisha studiuar, etj., etj. Donin të dinin motivin e çdo veprimi timin. Vazhdoi kështu më shumë se tre orë.

– “Mjaft, shoqërojeni për në qeli”!- urdhëroi hetuesi.

– “Më fal një çast, zoti kapiten – ndërhyra unë – dua të di për çfarë akuzohem”?!

– “Tani për tani, s’mund të të them asgjë. Mund të shkosh”.

Kapiteni doli jashtë nga dhoma, pa më dëgjuar. Më thirrën sërish në dy të natës. U përsëriten të njëjtat pyetje. Flisja me njerëzillëk, ngadalë. Më pyetën se çmendoja për luftën, për kryeministrin, De Gasperi.

– “E urrej luftën, – i thashë, – De Gasperin nuk e njoh”.

Hetuesi mbante shënime.

– “Zoti kapiten – ngulmova sërish unë – për se ndodhem këtu? Kam dhjetë ditë, që përpiqem ta marr vesh. Po më ikën truri”?!

– “Po të ikën truri?! Truri po të ikën nga priftërinjtë dhe reaksionarët. Mund ta quani veten të vdekur, ata s’keni për t’i parë më kurrë”. Fliste me duar e shenja, i eksituar. E kuptova akuzën: lidhje me priftërinjtë dhe reaksionin. Kjo do të thonte dënim me vdekje! Hetimet vazhduan. Të nesërmen, para se të haja mëngjes, më thirrën në hetuesi.

– “Kemi të dhëna të sigurta, që je spiun i priftërinjve. Në se nuk do ta rëndosh gjendjen ku je, duhet të flasësh saktë dhe hapur. Na trego emrat e shqiptarëve dhe të huajve, që janë të lidhur me reaksionin. Po të dëgjoj”.

– “S’kam qenë spiun i askujt. Pra s’kam të tregoj ndonjë emër”.

– “Ashtu?! Nuk dini asgjë. Nuk njihni askënd”?

Hetimet u përsëritën gjithnjë e më shpesh. Më merrnin në orën 17 00 dhe më mbanin mbi tre orë së pyeturi. Me merrnin edhe në dy të natës, jo më pak se dy orë. Bëja të pamundurën për të rezistuar. E kuptova se hetuesit, nuk donin të gjenin të vërtetën, por kërkonin të mblidhnin materiale për të më inkriminuar mua patjetër. Më kishin gjetur një fotografi që e mbaja në valixhen time, ku kisha dalë së bashku me Patër Raffaele Muccno, që e kisha njohur në Korçë.

Po ashtu edhe disa tesha me yje, dhe grada që i mbaja kur isha bashkuar me partizanët. Mezi ia mbusha mendjen hetuesit që nuk bëhej fjalë për emblemën fashiste. Më kërkonin të deklaroja përse isha futur në ushtrinë italiane e cila kishte bërë krime kundër popullit shqiptar. Më kërkonin të dëshmoja për krimet që kishte kryer divizioni im. Memorie.al

U zhdukën në një stuhi dëbore- Misteri i vdekjes së Lady de Rothschild dhe sekretares së saj, policia italiane rihap çështjen pas 44 viteve

Policia italiane ka rihapur hetimin për zhdukjen misterioze të ish-Zonjës de Rothschild në një stuhi dëbore italiane në vitin 1980. 

Jeanette Bishop May, ish-Lady de Rothschild dhe një ish-modele, dhe Gabriella Guerin, sekretarja e saj, u zhdukën në një stuhi dëbore të frikshme në rajonin verior Marche të Italisë në nëntor 1980.

Image

Kërkimi i mëpasshëm, duke përfshirë helikopterë dhe qen, dështoi dhe vetëm 14 muaj më vonë gjuetarët zbuluan trupat e tyre të dekompozuar rëndë, pranë liqenit Fiastra në malet Sibillini.

Një autopsi zbuloi se derrat e egër kishin shkatërruar kufomat e tyre, duke fshirë çdo shans që shkaku i vdekjes së tyre të kuptohej plotësisht. Një hetim fillestar tha se ata vdiqën nga hipotermia.

Si rezultat, historia e vdekjes së socialistes dhe sekretares së saj ka marrë një jetë më vete, duke çuar në spekulime të egra, duke përfshirë se ata dyshohet se ishin të lidhur me mafien, një vjedhje arti në Romë, vrasjen e një italiani, tregtar antik në Londër në vitin 1982.

Këtë javë, policët në qytetin Macerata thanë se do të dëgjonin dëshminë e një duzinë dëshmitarësh që i njihnin të dyja gratë.

Ndërsa kryeprokurori Giovanni Fabrizio Narbone nuk pranoi të zbulonte pse kishte rihapur çështjen e ftohtë, ai konfirmoi se një hetim për vrasje të dyfishtë për vdekjet e grave ishte rihapur.

“Ne i rilexuam të gjitha të dhënat, për të parë nëse kishte ndonjë dritë për të vlerësuar ekzistencën e kontradiktave dhe menduam se kishte një shans për t’i arritur deri në fund”, tha zoti Narbone për mediat lokale.

“Sa më shumë të kalojë koha, aq më shumë njerëz që mund të jenë përfshirë në këtë histori, ose që e dinin, do të zhduken.”

Jeanette Bishop May ishte e martuar me Sir Evelyn De Rothschild, financierin që ishte pjesë e dinastisë ndërkombëtare, midis 1966 dhe 1971, përpara se ajo të divorcohej nga ai dhe të martohej me biznesmenin Stephen May.

Image

Në kohën e zhdukjes së saj, ajo ishte në rajonin e Marche, duke rinovuar një shtëpi që kishte blerë së fundmi dhe për herë të fundit u pa duke drejtuar një Peugeot në një rrugë malore në kushte të këqija moti.

Makina u gjet tre javë më vonë. Hetuesit nuk gjetën asnjë shenjë lufte apo forcë.

Gjeodeti Nazzareno Venanzi, një nga njerëzit e fundit që pa të gjallë ish-Zonjën de Rothschild, tha për mediat lokale në atë kohë: “Në mëngjes ajo më tregoi një portë që i pëlqente për vilën që po rinovonte.

“Ne pimë një aperitiv para drekës, pastaj ajo më pyeti nëse doja t’i shoqëroja të dy në mal atë mbrëmje, por unë nuk pranova sepse isha i zënë. Kur mësova se nuk u kthyen në hotelin e tyre, u shqetësova dhe njoftova policinë.

“Ajo ishte magjepsëse, një ish-modele me sjellje të shkëlqyera”, tha ai. “Vetëm pas vdekjes së saj mësova se ajo ishte e njohur në Angli, ish-gruaja e bankierit, Rothschild./ Daily Mail. sn

Dëshmia e mjekut italian në Shqipëri: Pasi pushkatuan inxhinierët dhe u varrosën afër Beratit, kriminelët u morën kufomave teshat e shtrenjta, madje e dhembët e florinjtë

 Nga Franco Benanti


Lufta e Dytë Botërore, pati ndikime të fuqishme edhe në tokat shqiptare. Për këtë është folur mjaft nga historianët tanë, në frymën komuniste. Brezat e para vitit 1990, e kanë mësuar këtë nga tekstet shkollore, nga Historia e Partisë së Punës dhe Historia e Shqipërisë, por shumë pak syresh, janë njohur me trajtimin alternativ bërë nga historianët dhe autorët jo komunistë, brenda dhe jashtë vendit. Lidhur me këtë, është me shumë interes libri “La guerra piu lunga” i Franco Benantit, ish mjek në ushtrinë pushtuese italiane, në Ballkan e Shqipëri, botuar nga shtëpia “Mursia” e Milanos (botimi i parë më 1966, pasuar nga katër ribotime të mëvonshme).

Mjekët, inxhinierët, gjeometrat, sipërmarrësit industrialë, dentistët, infermierët, farmacistët, agronomët,  veterinerët, etj., mobilizoheshin në shërbim të qeverisë, të komandave ushtarake ose Këshillave Nacional-Çlirimtare të prefekturave, për nevojat e rindërtimit prej luftës dhe ndërtimit. Ata që kundërshtonin, konsideroheshin sabotatorë dhe dënoheshin me heqje të licencës, me burg 30 vjet, ose me vdekje.

Ligji i pestë kishte të bënte me rekuizimin e materialeve të ndërtimit (çimento, hekur, gëlqere, gizë), vajra lubrifikantë, produkte farmaceutike, mjete transporti (kuaj, gomarë, biçikleta, motoçikleta, automobila dhe pjesë ndërrimi), ushqime (miell, drithëra, sheqer, yndyrë etj) dhe gjithçka tjetër që mund t’i nevojitej ushtrisë.
Praktikisht rekuizohej gjithçka. Brenda 15 ditësh, pronarët shqiptarë e të huaj, duhej të denonconin pranë organeve të pushtetit atë që dispononin dhe ta dorëzonin vullnetarisht. Me 20 dhjetor 1945, ministri i Ekonomisë, Medar Shtylla, urdhëroi emërimin e komisarëve dhe kontrollorëve shtetërorë, pranë fabrikave industriale.

Ndihmesa e italanëve në rindërtim

Brenda një kohe të shkurtër, të gjitha rrugët kryesore të komunikacionit, u hapën për trafikun, po ashtu urat. Nga 3.200 metra linera ura, 2.500 metra u riparuan, falë duarve dhe mendjes së italianëve. Prandaj, 55 teknikë italianë u dekoruan me Urdhrin “Për Merita të Punës”. Në punë u aktivizuan edhe disa qindra ushtarë italianë, në pritje për t’u riatdhesuar. Bedri Spahiu, duke përuruar një urë pranë Tiranës, deklaroi se; “ne kemi luftuar fashizmin italian dhe jo popullin italian”.

Kosova e pushtuar nga titistët

Pas largimit të gjermanëve, Kosova u pushtua nga ushtria e Titos, që ushtroi një terror të vërtetë atje. Lëvizja irredentiste shqiptare në Kosovë, nën emrin “Besa Kombëtare”, nën udhëheqjen e disa patriotëve, si Ymer Berisha, Ejup Bunjaku, Haki Taha, Muharrem Bajraktari, etj., zhvilloi një rezistencë të fuqishme, por edhe u gjakos nga titistët. Prandaj Haki Taha më 1945, vrau në Prishtinë Miladin Popoviçin, në zyrën e tij.

Shumë nacionalistë u arrestuan, u pushkatuan në vend, ose u përndoqën egërsisht. Në korrik 1945, Muharrem Bajraktari shkruante midis të tjerash: “Në fund të luftës, popujt e tërë botës fituan paqen, ndërsa kombi shqiptar, për fat të keq, po vuan nën një terror të pashembullt, fitoren e komunistëve. Qeveria e Tiranës e emëruar nga Tito, është një shprehje e vullnetit pan-sllavist. Populli shqiptar është i privuar nga të drejtat e veta dhe po u nënshtrohet masakrave”.

Në spitalin e Korçës

Ditët e para të shërbimit në spitalin e Korçës, i kalova duke vizituar ambulatorisht partizanë shqiptarë. Drejtor i spitalit, ishte Koço Lubonja, ish mjek i Brigadës XX-të Sulmuese. Ai zëvendësoi doktor Polenën, që kish fituar shumë respekt në qytet. Shumë infermiere civile, u zëvendësuan me vajza partizane, pa asnjë përvojë në këtë fushë. Në qytet, takoja kolegë italianë. Atë kohë u krijua në Korçë, seksioni i Komitetit “Garibaldi”, që mbronte interesat e italianëve, të cilin e kryesonte ish komisari i Batalionit “Antonio Gramshi”, Alfredo d’Angelo.

Por ky u arrestua disa javë më pas me akuza qesharake. Shkoja edhe në Misionin Katolik të qytetit, që drejtohej nga prifti Ernesto Cassinari. Nëpërmjet një nëpunësi të UNRRA-s që shpërndante ndihma, arrita të çoj më në fund një letër me lajme për veten në shtëpinë time në Itali. Ndërkohë po përkeqësohej gjendja e bashkëkombësve të mi në Shqipëri. Sipas ligjit nr. 38, të 1 shkurtit 1945, u anulua marrëveshja me Bankën Kombëtare të Shqipërisë, që u shndërrua në Bankë të Shtetit Shqiptar dhe që përthithi aktivin dhe pasivin e bankës italiane. Personeli italian, u pushua pothuaj i tëri nga puna.

Në fund të dhjetorit 1944, arrestuan drejtorin administrativ të shoqërisë “Italstrada”, Tommaso Leonardi, të cilin një gjykatë ushtarake, pa i dhënë mundësi të mbrohej, e dënoi me pushkatim. Në çastin e vrasjes, në maj 1945, nuk lejuan as shërbimin e priftit. Disa javë më pas, arrestuan inxhinierët Andrea Tarasconin dhe Mario Catin, që gjithashtu u pushkatuan, një natë më pas gjyqit dhe u varrosën diku afër Beratit. Kriminelët u morën teshat e shtrenjta, madje kufomave, edhe dhëmbët e florinjtë.

Fat të ngjashëm, patën inxhinier Simoncini, drejtues i një kantieri në Shijak, vëllezërit Giuseppe dhe Renato Fassina, Mario Grossi dhe Giovanni Cantelli, pronarë të parqeve të transportit. Kjo situatë nxiti përpjekjet për një zgjidhje, për riatdhesimin e italianëve. Komiteti “Garibaldi”, shpejtoi arritjen e një marrëveshje ndërmjet qeverisë shqiptare dhe asaj italiane.

Me 9 mars 1945, erdhi në Tiranë nënsekretari i Luftës, Mario Palermo, që nënshkroi me Enver Hoxhën një marrëveshje për riatdhesimin e italianëve. Midis këtyre të fundit, do ishin edhe 300 punonjës mjekësorë, që hoqën të zitë e ullirit, gjithë atë kohë terrori, përndjekjesh dhe dhune nga autoritetet shqiptare.

Po ashtu 20 mijë ushtarë, që duhej të imbarkoheshin në anije në portet e Durrësit dhe Vlorës. Një grup të sëmurësh, grash dhe fëmijësh, u transportuan me anë të ajrit. Por, rreth 800 italianë, u mbajtën për të shërbyer ende, në rindërtimin e vendit, duke punuar pa marrë frymë, me orë të zgjatura edhe ditët e festave, muaj të tërë.

Reforma Agrare dhe lufta kundër analfabetizmit

Qeveria konfiskoi tokat e bejlerëve të mëdhenj, si; Vërlaci, Biçaku, Vrioni, Vlora dhe Resuli. Këto toka do jua jepte menjëherë fshatarëve të varfër, për t’i shfrytëzuar derisa të bëhej Reforma Agrare. U anuluan marrëveshjet e vjetra ndërmjet pronarëve dhe argatëve, si dhe borxhet e prapambetura. Ligji për reformën, doli me 29 gusht 1945. Por toka e dhënë fshatarëve, mbeti në pronësi të shtetit, pasi fshatari s’kishte të drejta ta shiste, ta blinte, t’ia jepte tjetër kujt, për përdorim.

Ndërkohë qeveria u suall ashpër me kulakët, fshatarët e pasur që tentonin të ngatërronin punët e reformës, duke i quajtur sabotatorë. Dhjetë brigada partizane, u muarën me “qetësimin” e situatës, lexo: asgjësimin fizik të 2.000 kulakëve. Kuptohet me gjithë nxitjet e qeverisë për punë, rendimenti ra në shkallë e tillë, sa pllakosi uria, prandaj qeveria mori drithë nga Jugosllavia, rreth 25.000 tonë.

Problem tjetër ishte analfabetizmi, që përfshinte 80 % të popullsisë. Në gjithë vendin, kishte atë kohë vetëm 643 shkolla fillore dhe 11 të mesme. Më 1946, numri u rrit përkatësisht në 1097. U ndërtuan 512 shkolla të reja, “me kontribut vullnetar” nga populli. U përgatitën mësues me kurse të shpejta dhe me korrespondencë.

Kushtet e mësuesve ishin shumë të këqija. Mbaj mend një mësues në Korçë, që vuante nga zemra, e detyronin të jepte mësim ditën në Korçë, pasdite në Drenovë dhe në mbrëmje në Boboshticë. Ankesave të mësuesve te ministri, ky u kthehej duke i etiketuar si; “parazitë, simulantë, dembelë”. Analfabetizmi u zhduk njëzetë vjet më pas.

Epidemia e tifos ezantemike

Një natë marsi, sollën në spital një partizan të Divizionit V-të, që shërbente në brigjet e liqenit të Ohrit. Kishte ethe të forta dhe reflekse të shuara. Laboratori vërtetoi se ai kishte tifo petekiale. Kjo sëmundje, kishte pas shpërthyer shumë kohë më parë në Mal të Zi, Jugosllavi, ku kishte vepruar edhe Divizioni V-të. Pas rastit të parë, u shfaqën edhe shumë raste të tjera, në partizanët shqiptarë dhe italianë.

Mjeku shqiptar Gaqo Ballauri, që u mor me këta të sëmurë, u infektua vetë dhe vdiq në mes të muajit prill. Epidemia u përhap edhe në popullsinë e Korçës. Qeveria kërkoi ndihmë nga aleatët dhe nga jugosllavët. Këta të fundit, dërguan disa reparte anti- tifo dhe mjetesh dezinfektimi. Disa të rinj shqiptarë, u stërvitën fillimisht për këtë punë.

Këshilltarët jugosllavë, ngritën institucionet në Shqipëri

Jugosllavët ndikonin në Shtabin e Përgjithshëm të Ushtrisë Shqiptare, planet e tij operative-taktike dhe sillnin manualët ushtarakë. Një ekip i qeverisjes politike të Ushtrisë Jugosllave, organizoi strukturat partiake, në Ushtrinë Shqiptare. Nëpërmjet Vojo Srzentic, jugosllavët organizuan administratën shtetërore, ministritë e ndryshme, financat dhe ekonominë, si dhe gjithë shërbimet shtetërore, sipas modelit jugosllav.

Një ndihmë ata dhanë edhe në ngritjen e gjyqeve ushtarakë dhe civilë. Majori Tominsek, u mor me këtë çështje, duke sjellë eksperiencën e vet të marrë në gjyqet sovjetike, burgun e Ljubjankës dhe të tjerë moskovitë. Së fundi, jugosllavët ndihmuan në hartimin e kushtetutës dhe përgatitjen e zgjedhjeve. Si rrjedhojë, qeveria e Enver Hoxhës, merrte çdo direktivë, instruksion, plan, program dhe manual, nga qeveria jugosllave.

Isha dëshmitar kur në Korçë, kaloi një kolonë prej 400 “armiqsh të popullit”, që shkonte të punonte për tharjen e kënetës së Maliqit. Ishin midis tyre ish-anëtarë të partive nacionaliste, si ‘Balli Kombëtar’, ‘Legaliteti’, etj., si dhe një grup ushtarësh gjermanë, që nuk mundën të largoheshin dot nga Korça. 6000 vetë të tjerë, ishin dërguar për ndërtimin e rrugës; Kukës-Peshkopi, në veri të vendit. Përveç të dënuarve politikë, në këto lloj punësh, qeveria dërgonte dhe mijëra të rinj, si aksionistë.

Lufta ka mbaruar, por jo për ne!

Natën e 9 majit 1945, dëgjuam për përfundimin e luftës me Gjermaninë. Nga gëzimi, u mblodha me dy miq italianë, Bellodin, Costën dhe Fischionin, në shtëpinë e këtij të fundit. Shpresa për riatdhesim, tani po na dukej më e realizueshme. Por kaloi një muaj dhe asgjë e re.

Unë vijoja punën në spital, pa pushim. Një ditë shkova në zyrën e Dr. Lubonjës dhe iu luta të më jepte ndonjë ditë leje të shkoja në Tiranë, për t’u interesuar, pse nuk shkonin letrat e mia në familje. E pashë se nuk i pëlqeu të më jepte leje. Unë këmbëngula dhe ai më në fund, më dha leje, duke më paralajmëruar, se mund të mos shihesha me sy të mirë. Nga kush? Këtë do ta mësoja shumë shpejt.

Në kryeqytet, takova miq të tjerë italianë, profesor Lozzin, majorin Augi, Riccard Masnatën, Moffën, Eugenio Condorellin, Italo Vitin, Sempronin, Armenio Calirin, Domenico Caruson dhe Vincenzo Castiglionen. Biseduam për hallin tonë të përbashkët; rikthimin në atdhe. Takova disa autoritete, midis të cilëve edhe drejtorin e Shëndetësisë, Dr. Sherif Klosin, që e pata njohur në mars 1944, pranë Komandës së Sheperit dhe kolonel Beqir Ballukun, komandantin e Brigadës së Dytë Sulmuese.

Ky ishte bërë zëvendës Shef i Shtabit të Përgjithshëm dhe qe mbuluar me yje e dekorata. Me veshjen që mbante, më dukej si portier i një hoteli luksoz në Perëndim. Pyetjeve të mia, të gjithë iu përgjigjeshin në mënyrë të përgjithshme. U ktheva në Korçë, zemër thyer. Për çudi, drejtori më thirri shpejt në zyrë dhe më komunikoi transferimin tim, pranë spitalit të Beratit. Të nesërmen shkova në Berat, ku takova kolegë të tjerë italianë. Me 20 korrik, më kërkuan urgjent në Delvinë, ku kishte rënë një epidemi malaria, me shumë raste vdekje.

Shpresonim që misioni konsullor italian me Turcatin në krye, që erdhi me 28 korrik, do bënte diçka për ne. Marrëveshja e Hoxhës me Palermon, na kishte lënë neve specialistëve në Shqipëri, me punë të detyruar. Të paguar keq, pa mundësi lidhje me familjet, me të cilat ishin ndarë shumë vite më parë, pa mundësi për t’u dërguar ndonjë ndihmë financiare. Sapo erdhi ai, u nisën për Itali, 800 ushtarë italianë, që i patën pezulluar në Vlorë dhe i kishin vënë në punë të detyruar.

Ishte tani radha e civilëve, për t’u riatdhesuar. Por autoritetet nxorën qindra pengesa, siç ishin intervistat e shumta, me përfaqësues të ministrive të ndryshme, me Prokurorinë, drejtorinë e Financës, Policinë, Shtabin Madhor të Ushtrisë, etj. Ndonëse afatet ligjore ishin dhjetë, ose 15 ditë, mjaftonte një gabim në njërën hallkë, që çdo gjë të përsëritej nga e para.

Doli edhe një yçkël tjetër. Për specialistët e nevojshëm, duhet të sillnin nga Italia një specialist me të njëjtin kualifikim, për zëvendësim. Por duke dëgjuar se çfarë po ndodhte në Shqipëri, cili italian vinte të punonte në Shqipëri? Kështu rreth një mijë italianë, duhet të qëndronin ende në Shqipëri.

Sa i takon atyre italianëve që ishin në burg, ose në hetuesi, ishte e vështirë t’i shpëtoje. Avokatët që kërkonin të respektoheshin afatet e gjykimit dhe paraburgimit, kërcënoheshin nga kryetarët e gjykatave, me pasoja të pakëndshme për ta. Shumë avokatë u arrestuan dhe u dënuan. Ndërkohë, vijuan arrestimet e italianëve të tjerë.

Një ligj i ri për tatimet e luftës 1939-1944 (nr. 37 i 13 qershorit 1945), rëndoi fort edhe mbi sipërmarrësit italianë. Taksa ishte 15 % për bizneset më të vogla, ose 100.000 franga dhe 80% për bizneset e mëdha. ose 4.000 000 franga. Caktimi i llojit të biznesit, ishte krejt arbitrar.

P.sh., vëllezërit Gambardella, kishin një agjensi detare. Herën e parë u taksuan me 90.000 franga shqiptare. Njëri vëlla shkoi në Itali, që të mbledhë paratë e kërkuara, ndërsa tjetri, mbeti peng këtu. Shuma iu arkëtua misionit ushtarak shqiptar në Bari. Por këtë likuidim të shpejtë, autoritetet e morën si një mundësi financiare të vëllezërve, prandaj i tatuan sërish me 2.200.000 franga, duke e mbajtur ende peng njërin vëlla. Paratë nuk mund të paguheshin dot dhe vëllai mbeti nën arrest.

Zgjedhjet për asamblenë kushtetuese

Siç thashë, shkova në Delvinë, ku Brigada XV-të ishte në gjendje të mjerueshme, për shkak të malaries. Pranë Delvinës është Saranda, një qytet piktoresk, përballë ishullit të Korfuzit. Kur je atje, ke përshtypjen e lirisë, për shkak të afërsisë së tokës greke.

Më 1945-ën, mijëra shqiptarë e kanë kaluar detin me not, për të ikur në Greqi. Por, kur policia kufitare arrinte t’i kapte ata, gjykata i dënonte jo si shkelës të kufirit, por si agjentë monarko-fashistë grekë. Kjo ishte një mënyrë, për të fshehur motivin e vërtetë të arratisjes.

Në jug të Sarandës, apo në rrafshinën e Palit, ishte një kamp i punës së detyruar, të cilin e pashë me sytë e mi, në fund të tetorit 1945. Duhet të ishin aty rreth tre mijë vetë. Kampi rrethohej me roje me mitraloza. Pas 12 orë pune, njerëzit shtriheshin të flinin mbi ca dërrasa, pa asnjë mbulojë. Shumë të burgosur vuanin nga skorbuti, uria, dizenteria dhe ezaurimenti i përgjithshëm.

Dua të nënvizoj se, që nga viti 1945, kampet e punës së detyruar do bëheshin një institucion shumë i rëndësishëm i regjimit komunist të Enver Hoxhës. Zbatimi i planeve pesëvjeçare, do realizohej me punë prej skllavi, të kundërshtarëve politikë të vërtetë, ose të shpikur nga regjimi.

Me sakrificat e qytetarëve të panumërt, u thanë këneta dhe u bonifikuan toka, u hapën miniera dhe u ndërtuan shumë vepra industriale e banimi. Ky regjim, para syve tanë, po kryente po ato krime, sikurse dikur në Ausëitz, Buchenvald dhe Mauthausen. E pra këtë regjim, e lavdëronin disa qarqe politike në botë. Memorie.al

Kujtimet e mjekut italian të partizanëve: Ylvija ra në dashuri me komandantin e rojeve të spitalit, por infermierja më pas nisi të bëjë dashuri me cilindo mashkull, edhe me të sëmurët

Lufta e Dytë Botërore, pati ndikime të fuqishme edhe në tokat shqiptare. Për këtë është folur mjaft nga historianët tanë, në frymën komuniste. Brezat e para vitit 1990, e kanë mësuar këtë nga tekstet shkollore, nga Historia e Partisë së Punës dhe Historia e Shqipërisë, por shumë pak syresh, janë njohur me trajtimin alternativ bërë nga historianët dhe autorët jo komunistë, brenda dhe jashtë vendit. Lidhur me këtë, është me shumë interes libri “La guerra piu lunga” i Franco Benantit, ish mjek në ushtrinë pushtuese italiane, në Ballkan e Shqipëri, botuar nga shtëpia “Mursia” e Milanos (botimi i parë më 1966, pasuar nga katër ribotime të mëvonshme).

Pas 8 shtatorit 1943, kur gjenerali Badoglio shpalli kapitullimin e ushtrisë italiane dhe kalimin e saj në anën e aleatëve, Benanti, sikurse mijëra ushtarë të tjerë, u bashkua me forcat partizane shqiptare, ndërsa pas lufte kaloi një kalvar të gjatë internimi, burgosje dhe pune të detyruar, vite agonie, urie, dhune, brutaliteti, torture, derisa sa më 30 qershor 1948, arriti të kthehej si klandestin në atdheun e vet, Itali, pranë të shoqes dhe familjes.

Ajo që tregohet në këtë libër është dëshmi personale jo vetëm e Dr. Benantit, vetë, por edhe e miqve të tij italianë, me të cilët ndau të njëjtin fat, sidomos sa i përket luftës së përbashkët kundër gjermanëve dhe përjetimit të regjimit komunist pas lufte. Është interesant, se ndonëse vinte nga një vend me regjim totalitar, siç ishte Italia Musoliniane, që nga viti 1922, Dr. Benanti, konstaton më shumë ashpërsi dhe egërsi, më shumë anti-humanizëm dhe primitivitet, në regjimin totalitar komunist shqiptar.

Duke abstraguar nga subjektivizmi i tij, si pjesëtar i një ushtrie të huaj dhe i një populli tjetër, sa i takon opinioneve për Shqipërinë dhe ngjarjet e zhvilluara aty, duhet të pohoj se, në tërësi, autori pasqyron me vërtetësi atë realitet të hidhur dhe tragjik, që ekzistoi në vendin tonë që në vitet e para pas lufte. Kjo vlen sidomos për brezat e rinj, që nuk e kanë vuajtur në kurriz atë burg të madh që përfaqësonte Shqipëria komuniste e Enver Hoxhës, për shumicën e popullit shqiptar, për të qenë syçelët, që ajo kohë të mos kthehet kurrë më!

Misioni im në Shqipëri

Në një ditë të ftohtë dhjetori 1941, kur shërbeja pranë regjimentit 130, të Këmbësorisë të Divizionit “Perugia” në Dalmaci, mora urdhër të vija në Shqipëri, për të hetuar zonat e sëmundjeve infektive, në radhët e popullsisë vendase, që mund të rrezikonin trupat tanë aty. Në atë kohë mora vesh për ekzistencën e një lëvizje komuniste në fillimet e saj dhe për Enver Hoxhën, lajme këto që i njoftonte Shërbim Informativ i Ushtrisë (SIM).

Atëkohë, sigurisht kjo lëvizje nuk kishte krijuar ende probleme, për ushtrinë tonë këtu. Shqipëria ishte shtrirë pak a shumë në kufijtë e saj natyrorë, i tërë vendi ishte përfshirë nga ndërtime të shumta rrugësh, ndërtesash, objektesh industriale, veprash bonifikimi, etj.

Sikurse edhe kolegët e mi, pata përshtypjen se ky vend ishte një strehë e sigurt, larg teatrit të luftës gjigante, që ishte shtrirë në anë të tjera të Evropës dhe botës. U ktheva në Split, më 22 dhjetor. Rreth dy vite më vonë, Divizioni “Perugia”, u transferua në Shqipëri, konkretisht në rrethet e Përmetit, Këlcyrës, Tepelenës, Gjirokastrës dhe Delvinës. Në gusht 1943, situata në Shqipëri kishte ndryshuar ndjeshëm. Kishte nisur lufta partizane.

Nga të katër grupet komuniste, që ekzistonin para nëntorit 1941 (i Korçës me Enver Hoxhën, Koço Tashkon, Koçi Xoxen, Nako Spirun dhe Mihal Lakon, i Shkodrës me Zef Malën, Qemal Stafën, Liri Gegën, Tuk Jakovën, Vasil Shanton dhe Kristo Themelkon, i Të Rinjëve, me Anastas Lulën, Elami Nimanin, Sadik Stavelecin, Hysni Kapon, Bedri Spahiun dhe Ramadan Çitakun dhe i Zjarrit, me në krye Andrea Zisin), tri të parët kishin formuar Partinë Komuniste, nën mbikëqyrjen dhe udhëzimet e dy komunistëve jugosllavë, Dushan Mugosha dhe Miladin Popoviç dhe në lidhje me Kominternin (Internacionalen e tretë Komuniste, që drejtohej nga Moska).

Nga partitë e tjera, më e rëndësishmja ishte ‘Balli Kombëtar’, i kryesuar nga Al Këlcya, Skënder Muço, Xhem Gostivari, Hysni Dema, etj. Autori me sa duket harron një figurë qendrore, themeluesin e “Ballit Kombëtar”, Mit’hat Frashërin. Nacionalistët shqiptarë, afirmonin të drejtën e lirisë së individit, të drejtat kombëtare të popujve, “Shqipërinë e Madhe”, duke pasur jehonë të shumë shtresa të popullsisë. Por bashkëpunimi ndërmjet tyre, për shkak të parimit të “Luftës së klasave”, që ndiqnin komunistët, nuk ishte realizuar.

Ndeshjet e para me partizanët, ushtria italiane i pati në muajin mars 1942, kur u sulmuan disa posta të largëta dhe u vranë disa ushtarë. Me 1 maj 1942, partizanët dogjën depot e Mavrovës, rreth 15 km. larg Vlorës, rrugës për Gjirokastër. Një karvan automjetesh u sulmua dhe iu vu zjarri, një kompani karabinierësh në Selenicë, ra në pritë.

Me 25 (apo 24?) korrik, u prenë të gjitha linjat telefonike të vendit dhe iu vu zjarr centralit telefonik të Tiranës. Vojo Kushi me shokë, sulmoi edhe aeroportin e Tiranës. Në Korçë u dogj ndërtesa e prefekturës, ndërsa në Elbasan, depot e municioneve. Çetat e Mehmet Shehut, Isa Toskës dhe Alizot Demirit, kryenin thuajse çdo ditë goditje, ndaj qendrave italiane këtu.

Veprimet në zonën bregdetare, shoqëroheshin edhe me ato në Shqipërinë e Mesme, ku vepronte Myslym Peza dhe në Dibër, ku vepronte Haxhi Lleshi. Partia Komuniste mori hegjemoninë në Frontin Nacional-Çlirimtar, që u shpall më 16 shtator 1942, në Pezë. Komunistët jugosllavë, vijuan të drejtonin punën e komunistëve shqiptarë. Kështu, pas largimit të Dushanit, vjen Bllazho Jovanoviç, që organizon një konferencë të jashtëzakonshme në Labinot, më 17-22 mars 1943.

donëse jugosllavët, veç të tjerash, kërkonin që të mos bashkëpunohej me nacionalistët, Hoxha dhe Dishnica (Ymer) më-dyshonin. Por megjithatë Enver Hoxha, e vlerësoi shumë “ndihmën e shokut Bllazho që erdhi si një hyjni, e zbritur nga qielli”, (kështu diskutoi ai më vonë në Mbledhjen e Beratit). Sidoqoftë, këta organizuan në gusht 1943, Konferencën e Mukjes, ku u muarën shumë vendime të rëndësishme, midis të cilave ishte zgjedhja e “Komitetit të Shpëtimit Kombëtar”.

Kur u muar vesh kjo nga Popoviçi dhe Mugosha, këta, të mbështetur nga Koçi Xoxe, e kritikuan ashpër Hoxhën, i cili paskëtaj e shpalli marrëveshjen të pavlefshme, duke provuar kështu që Partia Komuniste e Shqipërisë, ishte një shtojcë e asaj jugosllave dhe antikombëtare. Ndërkohë, veprimet luftarake me partizanët u ashpërsuan dhe forcat tona patën humbje të mëdha, në njerëz dhe materiale.

Tragjedia e shtatorit 1943

Grushti i shtetit i 25 korrikut 1943 në Romë, ngjalli shpresa për një armëpushim dhe për t’u rikthyer më në fund në shtëpitë tona. Por gjeneral Badoglio, deklaroi se; “Lufta do vazhdojë”. Kundër kujt? A do i kishim sërish aleatë gjermanët? Apo do luftonim me ta?

Në Ballkan, atëkohë ndodheshin 700.000 trupa italiane, që prisnin një urdhër për t’u rikthyer në atdhe. Në Shqipëri ndodheshin: Korpusi i katërt, korpusi XXV, trupat e zonës Shkodër–Kosovë. Të gjitha këto, përbënin armatën e nëntë italiane, që varej nga Grup-Armata e Lindjes, me qendër në Tiranë. Shtojmë këtu edhe reparte të tjera individuale, si trupat e Marinës, ato Ajrore, Aeronautike, Karabinierë dhe Policinë.

Forcat italiane në Shqipëri, kështu përbëheshin nga gjashtë divizione, përveç reparteve shtesë, duke kapur shifrën 120.000, të ndarë në 200 njësi të mëdha e të vogla, të dislokuara në pjesë të ndryshme të Shqipërisë. Kishte edhe një divizion gjerman, me reparte shtesë.

Erdhi 8 shtatori, e mërkurë ora 19 e 15, kur dëgjuam në radio, për shpalljen e armëpushimit. Në çastin e parë, u gëzuam pa masë. Mendimi i parë ishte, të ktheheshim në shtëpitë tona! Deri në mëngjes, rrinim duke pritur, duke pyetur se çdo bëhet me ne, tash e tutje. Por s’u tha asgjë tjetër, veç që; “trupat italiane të jenë të gatshme të reagojnë, ndaj çdo situate eventuale…”! Lidhur me një ndeshje të mundshme me gjermanët, kishim një farë sigurie, se do t’i mundnim, nga që numri i forcave atëkohë, ishte në favorin tonë, 4 me 1.

Për atë situate, shumë gjëra kanë mbetur me vite një enigma, deri sa Departamenti i Shtetit i SHBA-ës më 1964, zbuloi të vërtetën. Trupat tona në Ballkan, përbënin atë kohë dy të tretat e ushtrisë italiane. Ne kishim mjaft kohë, duke filluar muaj më parë, kur kishin nisur traktativat e fshehta me aleatët, që të tërhiqeshim gradualisht për në atdhe.

Por kjo nuk ndodhi. Sepse duhej shpëtuar Kurora Mbretërore dhe kapot e mëdhenj në kurriz të ushtrisë, kjo kishte qenë shqetësim më i madh i Komandës së Përgjithshme, që nga 25 korriku, deri më 8 shtator. Pra nga frika e reprezaljeve, nga ana e gjermanëve, Badoglio dhe të tjerët, e mbajti sekret planin e tyre, për të kaluar në anën e aleatëve.

Familja mbretërore, Badoglio dhe gjeneralët madhorë, e braktisën Romën më 9 shtator dhe u strehuan në Pescara. Ndërkohë, komandanti i Armatës së nëntë, ndodhej në Romë dhe nuk mund të fluturonte dot në Tiranë. Kështu që trupat tona mbetën, pa ditur si të vepronin.

Që më 19 gusht, Roozvelti dhe Çurçilli, i kishin thënë Stalinit që Italia do kalonte në anën e tyre dhe kishin dhënë porosi që Kombet e Bashkuara, të tërhiqnin ushtarët italianë me anije në bregdet, për në Itali. Ndërsa Badoglio, “ky ushtar i vërtetë”, që pas vdekjes i ngritën edhe monument, i harxhoi 45 ditë, pa njoftuar askënd, nga frika e vet ndaj gjermanëve.

Në tërë Ballkanin, nuk kishte më shumë se tetë divizione gjermane, tre në Dalmaci dhe pesë në Shqipëri e Greqi. Pra, gjermanët ndjeheshin të dobët, ata kërkonin në momentet e para një farë kompromisi, për zgjidhjen e situatës dhe jo përdorimin e forcës. Ende sot e kësaj ditë, nuk është bërë e njohur sa duhet, drama e divizioneve italiane në Shqipëri dhe kostua e humbjeve të tyre.

Më 9 shtator 1943, gjermanët futën në Shqipëri divizionin e 181 të koracuar, që zuri post komandat tona në Shkodër dhe në Lezhë. Regjimenti 92 i motorizuar, u vendos në Durrës dhe Vlorë. Më 10 shtator, divizioni 100 i këmbësorisë, rrethoi Tiranën, zuri post-komandën e Armatës, Autoparkun dhe barakat, zyrat dhe magazinat ushtarake. Gjermanët e mbajtën rob komandantin e Gruparmatës së Lindjes, Ezio Rosi, që kishte ardhur të bisedonte me ta. Komandanti i armatës së 9-të, Renzo Dalmazzo, u detyrua nga gjermanët, të urdhërojë çarmatimin e ushtrisë së vet.

Në këto kushte, shumë ushtarë dhe oficerë italianë, nuk pranuan t’i lëshojnë armët dhe kaluan në radhët e partizanëve shqiptarë, të tjerë u kapën dhe u keqtrajtuan nga gjermanët (u vranë në vend, u nisën në kampet e përqendrimit në Gjermani, apo u vunë në punë të detyruar).

Vetë reparti im, u zu rob nga gjermanët dhe u urdhërua të marshonte në drejtim të Vlorës, për t’u larguar që andej për Gjermani. Në Mavrovë, duke përfituar nga rrethanat, së bashku me të tjerë, u arratisa dhe kalova në malet për rreth, ku vepronin forcat partizane, me të cilat u bashkova. Si mjek, u caktova të punoj në spitalin partizan të Smokthinës. Kushtet aty ishin jashtëzakonisht të mjera. Të plagosurit i mbanin shtrirë në tokë, në kushte higjienike të vajtueshme dhe në çrregullim të madh.

Përveç dy kolegëve italianë, punonte Dr. Ibrahim Dervishi, i ndihmuar nga një studente, e quajtur Lume. (Në fakt emri i saj i vërtetë, ishte Drita Kosturi, ish e fejuara e Qemal Stafës). I pyeta ata, në se mund t’i shikoja edhe ushtarët italianë të plagosur, që i kishin vënë në një çadër. Edhe këta pesë ushtarë të Divizionit “Perugia”, ishin shtrirë në tokë. Ishin tretur nga uria. Vdiqën natën e parë dhe u varrosën diku, pranë lumit Shushica.

Pas pak ditësh, u transferuam në malin e Kudrevicës, rreth 2000 m. mbi nivelin e detit, sepse gjermanët po afroheshin. Aty ndenjëm disa ditë dhe pastaj u kthyem në Smokthinë, pasi vala e reprezaljeve gjermane, kaloi. Të çarmatosur nga gjermanët, në marshim drejt kufirit maqedonas, rreth katërqind ushtarë italianë, kapen nga partizanët, zhvishen nga rrobat dhe këpucët dhe çohen në kampin e punës në Punë-mirë, afër Voskopojës.

Komisari i kampit ishte një kriminel sadist, i cili sillej me italianët, njësoj si nazistët në kampet e tyre të përqendrimit. Ushtarë dhe oficerë italianë, gjysëm të zhveshur, banonin na baraka pa dyer, rreth 1500 m. mbi nivelin e detit, ku temperatura ditën, shkonte nën zero, ndërsa natën, deri në minus 15 gradë celsius. Ushqeheshin me 300 gram bukë misri në ditë e, asgjë tjetër.

Me gjithë këto kushte, ata punonin tërë ditën, pa ndërprerje.. Shpyllëzonin, bënin dru zjarri, bartnin materiale në kurriz nga Voskopoja në Punë mirë. Kush kthehej me vonesë, nuk merrte racionin e bukës. Shumë të burgosur vuanin nga ethet malarike, nga kallot në këmbë, pa marrë asnjë mjekim. Disa vdiqën nga dizenteria, ose nga rraskapitja. Kush nuk e realizonte normën, ndëshkohej rëndë.

Një herë, kur pati një sulm nga gjermanët dhe partizanët ia mbathën, grupi i italianëve u nis në marshim drejt bregdetit, me shpresë se mos kapte ndonjë anije për Itali. Shumë pak syresh arritën në bregdet, ndërsa të tjerë, ose vdiqën rrugës, ose u kapën nga fshatarët, që i morën në shtëpi për të kryer punë për një copë bukë.

Ndihmesa e italianëve në luftën çlirimtare

Siç thashë, shumë italianë u bashkuan me partizanët dhe luftuan me heroizëm. Ata formuan madje edhe reparte të veçanta, si batalioni “Tomorri” dhe “Antonio Gramshi”. Këtë e dëshmojnë edhe komandantë partizanë, si Riza Kodheli e Mehmet Shehu, në përbërje të reparteve të të cilëve vepronin edhe skuadra apo kompani të tëra, me artiljerë dhe specialistë ushtarakë italianë.

Batalioni “Antonio Gramshi”, ndonëse mbante emrin e një komunisti të njohur italian, formohej vetëm nga ushtarë italianë, me bindje të ndryshme ideologjike, por me ndjenjën e lirisë dhe drejtësisë të përbashkët. Po përmendim një rast: sulmin ndaj një autokolone gjermane në rrugën Elbasan – Peqin ku u shkatërruan 18 automjete, u hodhën 28 000 kg bomba, u qëlluan dy avionë gjermanë dhe u vranë 54 gjermanë. Për t’u përmendur janë luftimet në Zagori në janar 1944 ku humbën jetën 11 italianë me Terzilio Cardinalin në krye.

Operacioni gjerman i dimrit, 1943-1944

Në këtë operacion, gjermanët angazhuan pesë divizione të tyre në Shqipëri, Greqi e Jugosllavi, plus disa reparte speciale dhe forcat kolaboracioniste. Partizanët kishin rreth 20.000 luftëtarë, në katër brigada, nëntë grupe dhe 18 batalione, përfshi batalionin “Antonio Gramshi”. Këta morën ndihma në armë, veshmbathje dhe ilaçe nga aleatët. Anglezët kishin rreth 30 këshilltarë të tyre pranë brigadave partizane, ku përveç të tjerash, kishin edhe tetë stacione radioje. Por ata trajtoheshin nga partizanët, si armiq potencialë, të nxitur nga i dërguari jugosllav, Svetozar Vukmanoviç Tempo, prandaj mbikëqyreshin rreptë.

Pas katër ditë luftime të forta në zonën e Arbanës, pranë Tiranës, partizanët u tërhoqën në zonën e Çermenikës. Pati shumë të vrarë e të plagosur. Rregullat ishin të ashpra, sa që ata që nuk mund ta ndiqnin kolonën, në tërheqje vriteshin me një plumb pas qafe. Me këto masa, Mehmet Shehu arriti ta ruajë Brigadën e vet nga shpërbërja, përkundër Brigadës së Dytë të Beqir Ballukut, e cila u shkatërrua krejt (u vranë ose dezertuan në masë). Gjermanët ndërmorën një ofensivë të dytë me 7 janar, kur brigada e parë ishte tërhequr poshtë Shkumbinit, e dyta dhe e treta ishte shkatërruar dhe Komanda e Përgjithshme qe izoluar dhe nuk funksiononte dot.

Spitali i Vermikut, pranë Smokthinës

Ishte një shtëpi e fshatarit Riza Luna, që u vu në shërbim të të sëmurëve e të plagosurve. Përgjegjëse e spitalit ishte partizania Ylvie. Disa partizanë të Brigadës së V-të, që vepronte aty pari, kujdeseshin për mbrojtjen dhe shërbimet në spital. Ylvia ishte rreth 30 vjeç, e martuar me një partizan të një brigade që vepronte në Dibër, i quajtur Skënder. Vishej me pak elegancë dhe e mbante veten. I urrente italianët, por me mua sillej korrekt.

Në shkurt, erdhi në Vermik Ibrahim Dervishi dhe i shoqi i Ylvies. Ata sollën një urdhër për transferimin e kolegut tim italian, Condrell, diku në kufirin Maqedon dhe ikën sërish.  Disa ditë më pas, Ylvija ra shumë në dashuri me Braho Kuçin, komandantin e rojeve të armatosura të spitalit. Por pak kohë më pas, ajo u ftoh me Brahon dhe nisi të bëjë dashuri me cilindo mashkull që kalonte aty pari, edhe me të sëmurët. Rasti i saj më dha të kuptojë, se si shpërthejnë ndjenjat e dashurisë së lirë, edhe në kushtet e rrepta të luftës. Memorie.al

SHTJEFEN  MARK  PALUSHI TEFA- Nga Fritz RADOVANI

SHTJEFEN PALUSHI
(1943 = 1985)

 

Vitet kalojnë, po kujtimet mbesin të pashlyeshme per disa Miqë!

E një nder Ata Miqë të paharrueshem asht edhe Shtjefni ose Tefa!

Ishim në Shtëpi të Kulturës në Shkoder, kur Tefa djalë i vogël erdhi dhe mori një letër nga Prof. Vladimir Jani për sekretarin e Lidhjes në Tiranë, Foto Stamo, letër me anë të së cilës Prof. Vladimiri, i kërkonte me ndihmue Tefën për me u rregjistrue në Lice Artistik në Tiranë, tue pasë parasyshë se Tefa asht i talentuem dhe duhet ndihmue për konditat shëndetësore të tija, sigurisht piknisja ishte talenti i tij. Që në bankat e Liceut spikatë prirja e tij e veçantë për karikaturën, një gjini krejt e veçantë e grafikës por edhe pak e zhvillueme tek na. Piktori i njohtun Zef Bumçi e ndihmoi pa rezerva talentin e ri Tefën, i cili për një kohë të shkurtë bahet i njohun në Shqipni nëpërmjet faqeve të revistës “Hosteni”. Pa kalue pak vite Tefa merr pjesë edhe ndër ekspozita ndërkombëtare ku, fiton edhe çmime artistike.

Tefa krahas ilustrimeve për revistën merret edhe me ilustrime librash dhe me vepra karikature që i paraqet në ekspozitat lokale të Shkodres dhe ato nacionale në Tiranë, ku, pothuej vazhdimisht asht nderue me çmime për merita artistike.

Pa hy në analiza të veprave apo të ekspozitave personale të Tija, unë do të tregoj në këte shkrim dy aspekte: Tefa aplikues i parë në Shqipni i karikaturës në tekstil dhe, Tefa piktor i denjë si shok dhe mik i  vërtetë me u quejt “shkodranë”. 

Deri në vitin 1993 ruejta me shumë kujdes arkivin e plotë të modeleve të tekstilit të punueme në atë fabrikë që nga hapja e repartit të stampimit në vitin 1959 nga piktori bullgar i cili, kishte ardhë në Shkoder për aplikimin e metodës së stampimit me serigrafi në Shqipni. Aty ishin të gjithë negativat e modeleve që ishin stampue në fabrikë që në fillim nga piktori Franc Ashiku. Ka pasë pak filma të damtuem nga një përmbytje e fabrikës, por me pak retushime nuk humbtë vizatimi origjinal, mbasi ata filma mujta me i tha nga ujë në ato ditë. Mund të tham se vlera e tyne ishte shumë e madhe për historikun e tekstilit në atë qytet ku, pëlhura e mëndafshit asht aq e vjetër sa vetë Shkodra… Porsa dola në pension në vitin 1992, u zhduk edhe arkivi. Mbas vitit 1969 aty ishin të ndamë në vite edhe negativat, edhe mjaft vizatime në letër por, edhe mjaft nga kampjonet që pregatiteshin në pelhurë për me u aprovue nga entët tregtare të krejt vendit tonë. Duhet theksue se në konsultat për këto modele paraqiteshin rreth 75 – 80 modele vizatimi në vit të pregatituna kryesisht nga unë dhe Tefa, i cili mbulonte gjokset e bluzave të trikotazhit me karikaturat e Tija aq të dashtuna për fëmijët e të gjitha moshave, madje edhe shumë pelhura pambuku të vlefshme për me u përdorë edhe nga vajzat e reja të rritëshme.

Tefa krahas ilustrimeve për revistën merret edhe me ilustrime librash dhe me vepra karikature që i paraqet në ekspozitat lokale të Shkodres dhe ato nacionale në Tiranë, ku, pothuej vazhdimisht asht nderue me çmime për merita artistike.

Kanë kalue 16 vjetët si ujë pa kuptue si ecë koha…Por, nuk më shkonte kurr mendja se me aq shpejtësi po ecin edhe këta vjet të tjera pa Tefën!… Shumë herë harroj… se, Tefa nuk asht ma!…

Jetoj edhe sot me shumë kujtime të bukura të asaj kohe që ishim me Té, ma shumë se shokë e miq!

Ashtu si mue: Shkodres sot i mungon një e qeshun në ditë ma shumë!..

Rast i veçantë: Kam fillue punën në Fabrikën e Pelhurave, si piktor tekstili bashkë me Shtjefën Palushin (ose Tefa) me 18 Korrik 1969, dhe jemi nda përgjithmonë me Té, po me datën 18 Korrik 1985, plot 16 vjet… Sikur edhe vetëm 16 faqe me shkrue në një artikull prap do t’ishte pak me anekdota, kujtime, diskutime, probleme jete e pune…probleme që as nuk mund të mendohen nga njerzit të cilët nuk e kanë jetue atë kohë, kur Tefa tue kenë edhe anëtar i Lidhjes së Artistave, punonte me një ish mësues të larguem nga arësimi për biografi…por, gjithmonë prej ditës së parë e deri tek e fundit: “shok e mik besnik”.

Asht i perjetshem dhe i paharrueshem kujtimi i artistit Tef Palushi!

Vetem ata që Tefen e njohën personalisht kanë shka kujtojnë per artistin, piktorin dhe humorin e Tij të paharrueshen nder të gjitha kohët!

Vertetë vitet kalojnë po, kujtimet sa vijnë e nguliten nder kujtesat tona.

Kush e njohu Tefen…, ai ruen kujtime të perjetëshme per Ate Artist!

            Melbourne, 2 Nandor 2024.

U internuan familjet e 5 ish-kryeministrave, dëshmia e gazetarit nga SHBA për kampin e elitës: Në Savër ndiqej moda e huaj, dëgjohej muzika italiane, djemtë e vajzat qethnin njeri tjetrin dhe…

Ikja në moshë të re e disa prej bashkëvuajtësve tanë, atyre që u lindën e u rritën në kampet e internimit, për në botën e amnueshme në dy dekadat e fundit, kudo ka qenë më shumë se një dhimbje e përzier. Jo vetëm se ata ikën në moshë të re, por edhe pa e gëzuar këtë ditë të bekuar, që vet Zoti na i dha si peshqesh, që edhe ne të jetojmë një ditë në liri e demokraci. Por, përsëri ne i falemi për këtë dhurat të Perëndisë, që të paktën fëmijët tanë, nuk e patën fatin tonë, mbasi ata u rritën si fëmijët e gjithë botës, sot.

Mirëpo, sidoqoftë, ikja e tyre, dhe e prindërve tanë për në amshim, ka qenë e madhe dhe shumë tronditëse, jo vetëm për familjet, por për të gjithë ne, që patëm fatin të jetojmë së bashku dhe u rritëm si vëllezër e motra. Por, edhe ata që mbeten për ne si prindërit tanë, na qortonin, mësonin dhe na edukonin. Ne bashkëmoshatarët, ashtu si prindërit tanë, ndamë së bashku në atë kohë edhe ato ditë të rinisë së kampeve të internimeve, aty ku “fshiheshin” mes ëndrrave rinore dhe frikës dhe privimit nga çdo e drejtë e asaj kohe.

Si çdo bashkëvuajtës në kampin e internimit, duke përfshirë edhe prindërit tanë që e paguan më shtrenjtë nga ne, me një jetë të tërë nëpër burgjet famëkeqe të Enver Hoxhës, duke u bërë si mburojë edhe për ne fëmijët e tyre, mbasi ishim fëmijë, dhe nuk na erdhi radha, deri sa edhe ata prindër i vdiqën, pa parë një rreze “Dielli”, sot po t’i pyesje, do të përgjigjeshin se: “Çdo gjë, ndoshta do t’ia falnim, edhe po të ishin gjallë, atij regjim katil, por kurën e kurës, nuk do t’ia falnim rininë, që na e mohuan dhe na e morën”.

Në dy dekadat e fundit Perendia, thuhet se; “ashtu si i do dhe i merr”, kështu ndodhi edhe me disa prej tyre, njëri iku nga kjo jetë nga një aksidentet, dikush nga një sëmundje e rëndë dhe e pashërueshme, por që të gjithë kanë një të përbashkët: “Ikën si engjëj për në Parajs, ose xhehnet”.

Kështu iku nga kjo jetë në një aksident trafiku, bash në lulen e rinisë, Gjovalin (Lin) Konti, së bashku me babain e tij, Rrok Konti dhe nënë Lulen, vdiq nga një sëmundje e rëndë, Ndoc Vokrri, i biri i Bardhok Zefit, vdiq Kujtim Nela, i biri i Sherif Nelës, dhe së fundi, para disa vitesh, u nda nga jeta edhe Gani Hoxha, i biri i Bajram Hoxhës dhe Zyle Metalisë – Hoxha.

Por, të paharruar në kujtimin tonë, do të mbeten edhe disa nga shokët tanë, bashkëmoshatarët tanë, të cilët nuk jetonin në rrethanat tona politike në Kampin e Internimit të Savrës, por që edhe ata ishin dhe do të mbeten gjallë në mendjen e zemrat tona si shok dhe miq të mirë, dhe të vërtet ata që iu bashkëngjiten në ato kohë të vështira, rinisë tonë.

Mirëpo, jeta e këtyre njerëzve që e kaluan gjithë jetën e tyre, burgjeve të tmerrshme dhe kampeve të internimit, që humbën gjënë më të bukur në këtë botë, pra rininë e tyre, natyrisht që ka lënë gjurmë kudo! Në gati 50 vite diktaturë, vite që janë të skalitur si me daltë, në zemrat e tyre, janë si një histori, jo vetëm disa viteve, por si ato historitë që megjithëse kalojnë shekuj, nuk mund të harrohen lehtë.

Për çdo njërin nga ne sot, kur nisë me kujtimet, mund të shkruaj fare lehtë dhe kështu lusë çdo njërin nga ne, të mos u “dridhet” dora dhe të mos “druhen”, por të shkruajnë diçka, se kanë jetën e tyre mes këtyre njerëzve me plot kujtime, me të mira por dhe të hidhurat e jetës. Të cilat janë shenja e tregues të përjetshëm, edhe në sytë e fytyrat tona, që mbetëm dëshmitarët e gjallë të atij kalvari.

Ato janë janë dëshmitë e një jete që u ngrit si përbindësh dhe padrejtësisht, nga disa njerëz, mbi fatin e kurrizin disa njerëzve të tjerë. Njerëz të cilët, i vetmi faj që kishin bërë, ishte se kishin qenë paria e atij vendi, patriot e atdhetarë të flaktë, fisnik e intelektual të kohës, të pasuruar me djersë, deri edhe luftëtarë dhe firmëtarë të Pavarësisë së Shqipërisë. Madje edhe anëtarë të familjeve, nga ata që morën pjesë në ngritjen e flamurit në Deçiç në vitin 1911 dhe deri në Vlorë, më 1912.

Pra, ishin (si më tregonte axha im) edhe si i Për-ndershmi Dom Pjetër Mëshkalla, që kishin në zemër vetëm – Fe e Atdhe! “Një ditë – thoshte i ndjeri axha im, Musa Sina – kur një gardian, një xhelat i kuq me yll në ballë, injorant dhe zemër katil, i ra më pëllëmbë në mes të burgosurve, Dom Pjetër Mashkallës, sepse, ai po lexonte një roman të huaj, prifti, iu drejtua gardianit me dy pika loti, që rrëshqitën pa dashje, duke i thënë se: ‘Nuk ka dhimbje dhe tmerr më të madh në këtë botë, se kur fuqia e injorancës dhe e padijes, pra fuqia e forcës, del e qëllon mbi forcën tjetër; atë të dijes, ndershmërisë, atdhedashurisë dhe të besimit fetar – vë dorë edhe ndaj njeriut të Perëndisë”.

Pra , kjo ishte pak a shumë një pjesë e jetës së këtyre njerëzve, të cilët lindën e u rritën nga këto “shtëpi” dhimbjesh dhe vuajtjesh të papërshkrueshme, të ngritura kudo si kërpudhat e, që nisën nga Kruja, Berati, Porto Palermo, Tepelena, Delvina, Vlora, Fieri, Lushnja, Durrësi, Korça, etj.

Ishte internimi dhe burgu i tyre, ishte ajo “shtëpia” që lindi dhe i rriti, ose i mbajti brenda mureve të saj shpirtin dhe zëmrën e këtyre, njerëzve, e cila ushqente në atë kohë jo vetëm ata, por edhe fëmijët e tyre me ndjenja të flakta të familjes, të patriotizmit, të dashurisë për atdheun e tyre, për fenë e tyre, lirinë dhe demokracinë.

“Ra ky mort dhe u pamë” – do ta titullonte romanin e tij shkrimtari ynë i madh, Ismail Kadare. Dhe vërtet kështu ndodh edhe ndodhi edhe para disa vitesh në Bronx New York. Aty u mblodhën në të pamen e Gani Bajram Hoxhës (12 shkurt 1955-19 Dhjetor 2012). Lindur në Savër (Lushnjë, në Kampin e Internimit) të gjithë familjarët, të afërmit e tij, ish-të burgosurit politik dhe ish-të internuarit, por edhe ata që e njihnin nga Lushnja dhe nga Savra.

U mblodhën t’i jepnin një nderim e respekt – vëllait të ndjerit, Bislim Bajram Hoxha me familje, me mixhën Avdullah Tahir Hoxha, motrat Servete Mulosmanaj, Myrvete Kotaj, me vllazninë Hoxha, nipa e mbesa, të cilët sipas zakonit hapën të pame për burra e gra, (me datën 6 Janar 2013, ditën e diel) në restorantin “ROZAFA”, Bronx New York. I ndjeri u varros me nderime në Tiranë, me datën 22 Dhjetor 2012, duke lënë pas vetes gruan dhe tre fëmijë.

Jeta e tij në kampin e internimit në Savër të Lushnjes, i ngjan asaj të artistëve të famshëm të muzikës, modës dhe filmave, të ditëve të sotme. I lindur në një kamp internimi në Savër, një fshat ose katund, rreth tre kilometra larg qytetit të Lushnjes, ngjitur me rrugën nacionale; Lushnje – Fier (ata që e vizitonin Savrën në atë kohë, për nga njerëzit që e popullonin, të dijes, kulturës dhe intelektualizmit, e konsideronin; “nji Paris të vogël”. Gani Hoxha, ishte ndër të parët që vishej me mode, qysh në atë kohë, bashkë me bashkëshorten e tij, Bajame Çeliku, e cila vinte nga një familje e njohur fisnike në trevën e Kukësit.

Bashkëshortja e Ganiut, së bashku me familjen e saj – u internuan edhe ata në kampin në Savër të Lushnjës. Bajame Hoxha, u bë e njohur vetëm me ardhjen e demokracisë, mbasi ajo disa vjet shkruajti poezi, por me një emër anonim; “Ama Çeliku”. Mirëpo sot në botën e lirë, ajo ka botuar gjithsej 16 libra dhe librat e saj janë vlerësuar, edhe nga shkrimtar e poet të njohur shqiptarë.

Sa që poeti Përparim Hysi, thotë në një esse të tij se: “Ndërsa komunistët e qëlluan Bajamen me gurë, ajo ua ktheu me vargje. Ua ktheu me vargje mbushur me dashuri; me blerim jete. Se e tillë ishte, gen pas geni, si familje dhe nuk kish se si, ta shëmtonin këtë karakter të fortë. Pra, ata me gurë e Bajamja me grurë. Grurë të shëndosh poetik. Për ta patur zili”.

Më tej, në essen: “Gjysma ime”, të Bajame Hoxha (Çeliku) poeti Përparim Hysi, thotë se: “Asnjë shkollë nuk të bën poet – si asnjë shkollë nuk të bën njeri. Si njerzillëku ashtu dhe poezia, i kanë rrënjët thellë: në zëmër. Dhe zëmra e Bajames, qe e butë, si prej sute. Tek vuante, në vend të rënkimit, këndonte. Se, vetvetiu, i këndonte shpirti.

Poezia e Bajames është aq e bukur dhe aq e ëmbël, që, sa e lexon, zë dhe dhe ti si lexues dhe këndellesh, se të futet, si pa kuptuar, drejt e në shpirt dhe je si je, po tak dhe fiton një ndjesi tjetër: relaksohesh dhe ndjen një kënaqësi dhe dëlirësi, si pak, magjike. Mos po flas me superlativa? Jo. Aspak”!

Ganiu jetojë pjesën më të madhe të jetës në Savër, e cila ishte një ndër ato 20 kampet internimit, ku në atë kohë ishte mbledhur paria e vendit, njerëzit më të shkolluar të vendit, (dhe që të gjithë jashtë shtetit, me nga një gjuhë të huaj, dy tre ose katër e më shumë ndonjëri).

Savra ishte për arsye të pozicionit gjeografik, edhe vendi ku për herë të parë mbas Tiranës, Shkodrës, Durrësit dhe Elbasanit, hynte, libri i parë, filmi i kohës së atëhershme, vendi ku njihej bota, mbasi aty dëgjohej fshehurazi vetëm kanalet Italiane, Savra ishte vendi ku moda dhe muzika mbas Tiranës, Shkodrës, Durrësit dhe Elbasanit, përhapej menjëherë. Moda për vajzat dhe djemtë e kampit të Savrës, ishin të parat, mbasi aty kishte nja dhjetë makina qepse, që qepnin nëpër shtëpia, prej nga pantallonat “kaubojë”, këmishat e ngushta, ose vajzat, fustanet e modës, aty djemtë e vajzat, qetheshin me shokët e tyre, sipas modës së atëhershme.

Savra ishte vendi, ku librat e autorëve më të njohur në botë, ishin si në bibliotekat shtetërore të qyteteve të ndryshme, ku adhuruesit e librit, i mbanin në shtëpitë tyre, në rafte prej dërrase. Një i internuar, kishte më shumë se një mijë libra, të autorëve më të njohur në botë, i cili quhej Spiro Anastasi. Ndërkohë, që me nga 500 libra dhe më poshtë, ishte gati e mbushur dhoma e çdo shtëpie, e familjeve intelektuale të kampit.

Mirëpo kur kujtojmë Gani Hoxhën, na vinë ndërmend ato kujtimet, kur: “Në tabelën e fletë-rrufeve jo vetëm në Savër, por edhe në qendër të qytetit të Lushnjes, nuk kishte ditë që të mos dilte në Fletë – Rrufe, e ndonjërit nga Savra dhe sidomos Gani Hoxhës e Flamur Spahiut, Ahmet Lahollit, e të tjerëve, por edhe shokëve të tyre të tjerë, që edhe ata jetonin vetëm me shpresë dhe ëndrra të asaj moshe. Shumë prej të cilave, tash i realizoi vetëm rënia e komunizmit, dalja në botën e lire, në vitet e para të tranzicionit.

Edhe pse emri i Gani Hoxhës, ishte vënë në shënjestër të spiunëve të Degës së Punëve të Brendshme, ai pati shumë kurajo dhe shok shumë, bashkëmoshatarë, jo vetëm nga të internuarit, por edhe nga ata që jetonin në anën tjetër të getove, “të lirët”, si i thërrisnim ne ata në atë kohë, të cilët ishin; Përparim Jahobashi, Namik Toska, Xhoxhi Çerepi dhe shumë të tjerë……!

E pra kështu Ganiu kujtohet sot, me shumë simpati dhe respekt, nga të gjithë moshatarët e fshatit, si një djalë i gjatë me trupin e bukur, si shumica e djemve nga Tropoja, si një djalë, që po të ishte në rininë e tij, siç janë sot të rinjtë me fizikun e tij, natyrisht që do të ishte ndonjë “Top model”. Ai kishte fizikun dhe parametrat tipike të një modeli dhe karakteristikat e atyre djemve, që lindin e rritën si “kreshtat e maleve”, djem e vajza të gjatë dhe të bukur, dhe të shëndetshëm e të mençur. I tillë ishte Gani Hoxha, djali që vinte nga Alpet e Shqipërisë, nga Tropoja.

“Tropoja, e cila është një emër lavdie e krenarie, që nëpër shekuj e breza, nderoi kombin e atdheun. Tropoja e besës, e burrërisë, e traditës, e trimërisë, e këngës dhe e bujarisë. Ajo është pjesë e Malësisë së Gjakovës, ose siç quhet ndryshe, e; “Malësisë së Mirë” dhe paraqet një mrekulli të veçantë, në gjithë hapësirën shqiptare. Në Tropojë jeton një popull me zemër të pastër, me mendje të kthjellët, i shëndetshëm, i bukur, i buzëqeshur, i zgjuar”, – konstaton studiuesi i kësaj treve, Ibrahim Kadri Malaj, në librin e tij “Tropoja në breza” (Tiranë, 2003).

Dhe së fundi, Gani Hoxha është i biri Bajram dhe Zylë Metalisë – Hoxhës, ose nipi i nacionalistit të njohur tropojanë, Tahir Hoxha dhe miku i derës së Madhe të Binak Alia (Mulosmanaj). Shkrimtari i njohur tropojan, Ramiz Lushaj – ka shkruar për këto dy familje, se: “Në gjithë trevën dardane, kulla e Binak Alisë (Rama), ka mbetun historikisht një derë e mirë, për të gjithë brezat e saj, të shpërndarë në degëzime, nga Tropoja e Shqipëria Etnike, deri në Amerikë.

Kjo kullë (bashkë me atë të Hoxhaje, në Gash të Tropojës), u godit më 8 prill 1941, nga një skuadrilje prej tre avionësh ushtarak, me urdhër direkt nga Roma e Benito Musolinit, për besnikërinë e tyre ndaj Mbretit Zog, e rezistencën ndaj pushtuesve fashistë italianë”, shkruan ndër të tjera shkrimtari tropojan, Ramiz Lushaj. Memorie.al

Nga Sabiha Kasimati te doktori Llambi Ziçishti, si u burgosën dhe u vranë ish-liceistët e Korçës! Pushkatimet me urdhër të Enverit

Nëse ish-liceistët e Korçës do të jetonin, me njohuritë e tyre në fusha të ndryshme do të mund të ndërtonin bazat e një shteti shqiptar europian.

 

Por ata që renditeshin mes personaliteteve të kombit u burgosën dhe u internuan për vite të tëra duke i damkosur si antikombëtarë. Kontributi i tyre intelektual do të kishte qenë aq i çmuar dhe i vyer për Shqipërinë e pasluftës nëse diktatura nuk do t’i godiste pa mëshirë. Idetë e tyre perëndimore ranë ndesh me ideologjinë bolshevike të Lindjes. Kjo ideologji iu diktua Shqipërisë në atë periudhë nga Enver Hoxha, një ish-liceist i Liceut Francez të Korçës, i cili u kaloi tangjent studimeve të tij për biologji në Montpellier. Të konsideruar si kundërshtarë politikë, edhe pse me një potencial intelektual të padiskutueshëm, ish liceistët u internuan, u burgosën, u torturuan, u vranë dhe u zhdukën, menjëherë pas vendosjes të diktaturës në Shqipëri. Midis tyre edhe Sabiha Kasimati (1912-1951), vajza e parë shqiptare e diplomuar në Liceun Francez të Korçës, e cila përfundoi studimet e larta në Fakultetin e Shkencave Biologjike në Universitetin e Torinos në Itali.

Megjithëse nuk u angazhua në politikë, ajo mbajti një qëndrim protestues ndaj regjimit diktatorial. U arrestua në vitin 1951, pas incidentit të bombës në ambasadën sovjetike në Tiranë dhe u pushkatua pa gjyq më 26 shkurt 1951, së bashku me 21 intelektualë të tjerë. Doktori Llambi Ziçishti ishte një tjetër liceist I Korcës I cili u pushkatua nga diktatori Hoxha. Pas diplomimit ai caktohet kirurg në spitalin e kryeqytetit, ku rritet profesionalisht nën kujdesin e dr. Frederik Shirokës. Për shumë kohë drejtoi katedrën e kirurgjisë së Përgjithshme. Në vitin 1968 u caktua Dekan i Fakultetit të Mjekësisë dhe në vitin 1971 u emërua Ministër i Shëndetësisë duke zëvendësuar dr. Ciril Pistolin. Më 1974-1982 ka qenë deputet. Pas kësaj ai akuzohet në vitin 1982 si bashkëpunëtor i grupit armiqësor të drejtuar nga Mehmet Shehu. Llambi Ziçishti u akuzua, gjithashtu, se në vitin 1973 kishte dashur të helmojë Enver Hoxhën. Pas një procesi hetimor, që zgjati nga nëntori i vitit 1982 e deri në shtatorin e vitit 1983, Llambi Ziçishti u nxor në gjyq dhe u dënua me vdekje, duke u pushkatuar më 9 shtator 1983 së bashku me Kadri Hazbiun, Feçor Shehun dhe Llambi Peçinin. Më 5 qershor 1945, Enver Hoxha urdhëroi ekzekutimin e ish-shokut të tij të ngushtë që nga fëmijëria në Gjirokastër, me të cilin si bashkëmoshatarë, kishte qenë shok dhome për disa vite, në konviktin e Liceut francez të Korçës.

Ish-liceisti Fahredin Angoni u pushkatua më 6 qershor të vitit 1945 me pesë të tjerë në gështenjat e Zërvaskës në Pogradec. Fati i keq e ndoqi edhe mjekun Enver Zazani, bashkëliceist edhe ai në të njëjtën klasë me Hoxhën dhe Kasimatin në Liceun Francez. Pas studimeve për mjekësi në universitetin e Lyon-it në Francë, Zazani, kthehet në atdhe. Ai u lidh në ato vite me lëvizjen Nacional Çlirimtare dhe u zgjodh deputet pas zgjedhjeve të para në Shqipëri. Por nuk vonoi shumë dhe arrestohet me grupin e parë të deputetëve, me akuzën “veprimtari armiqësore ndaj pushtetit popullor”, dhe pushkatohet më 4 shtator 1947. Po kështu pushkatohet edhe juristi Qenan Dibra (1910-1946), i cili pas mbarimit të Liceut të Korçës përfundoi studimet e larta në fakultetin e Drejtësisë në Sorbonë-Francë, e më pas shërbeu si atashe në Legatën Shqiptare në Paris. Menjëherë pas kthimit në atdhe ai punoi si jurist duke qenë njëkohësisht edhe përkrahës e përfaqësues i organizatës së Legalitetit. Arrestohet në vitin 1946 dhe pushkatohet së bashku me 6 shokë të tjerë. I njëjti fat tragjik me të do të ndiqte edhe Hilmi Hysin (1913-1947), i pushkatuar në moshën 35 vjeçare.

Pas përfundimit të Liceut Francez të Korçës, në profilin e filozofisë ai diplomohet në Fakultetin Juridik të Sorbonës dhe pas kthimit në atdhe shërbeu si Gjyqtar Paqtues në Burrel, Berat e Tiranë dhe njëkohësisht aderoi në radhët e Organizatës Balli Kombëtar. Arrestohet në gusht të vitit 1947, për “veprimtari kundër regjimit diktatorial” të sapo ardhur në pushtet dhe pushkatohet në janar të vitit 1948. Abdulla Rami menjëherë pas përfundimit të studimeve në Francë dhe kthimit në atdhe, Rami shërbeu si jurist e gjyqtar në jugun e Shqipërisë dhe më pas në Kosovë. Arrestohet në dhjetor të vitit 1944 dhe vuan 18 vjet burg në burgun e Burrelit së bashku me vëllain e tij Hasan Rami.

Një tjetër liceist Foto Bala vuajti 17 vite burg kurse Myslim Çarçanit, dënimi me burg iu kthye në burgim të përjetshëm, por u dënua me 7 vite në burgun e Burrelit. Aleko Turtulli arrestohet dhe burgoset për veprimtari armiqësore e vuan 10 vjet në burgjet dhe kampet e punës. Inxhinieri Adem Beli arrestohet në vitin 1946 me grupin e deputetëve dhe dënohet me 20 vjet burg nga të cilat vuajti 8 vjet. Tragjedive të liceistëve të mësipërme do t’ju shtoheshin edhe plot emra të tjerë. Mes tyre edhe Nedin Kokona, Xhevdet Kapshtica, Aziz Vrioni, Asllan Ypi, Felatun Vila, Fetih Selenica, Xhelal Shënapremte, Alqi Nushi e tj.

KRIJIMI

Prej vitit 1916 e deri më 1920-ën, Korça qeverisej si Republikë Autonome dhe administrohej prej nëpunësve vendas nën mbrojtjen e autoriteteve ushtarake franceze. Administrata e re shqiptare që u vendos në krye të krahinës autonome i kushtoi kujdes të veçantë çështjeve që lidheshin me arsimin. Kështu, më 25 tetor 1917 me vendim të qeverisë së Republikës Autonome të Korçës, u çel Liceu Francez. Rrugëtimi i këtij institucioni të arsimit të mesëm u shoqërua me barriera të shumta që vinin si pasojë e Luftës së Parë Botërore. Megjithatë Liceu Francez i Korçës arriti të kapërcejë pengesat dhe të luajë një rol të rëndësishëm në arsimimin e të rinjve të ardhur nga mbarë vendi. Në vitin 1921 u emërtua si “Liceu Kombëtar i Korçës”. Veprimtaria e tij do të shtrihej përgjatë periudhës së para pushtimit italian, deri në vitin 1939.

Liceu Kombëtar i Korçës ose Liceu Francez (Liceu Kombëtar Shqiptar) ishte një shkollë e mesme në qytetin e Korçës, e financuar nga qeveria Shqiptare, por që përhapte kulturën franceze dhe vlerat evropiane. Shkolla funksionoi plotësisht në vitet 1917-1939. Liceu hapi dyert e tij më 25 tetor 1917 si Liceu francez me vendimin e qeverisë së Republikës Autonome të Korçës. Në 1921 ai u riemërua në Lice Kombëtar. Ishte një shkollë laike, ku të gjitha lëndët ishin në gjuhën frënge me përjashtim të lëndës së gjuhës shqipe. Drejtori i Liceut nga viti 1932 deri me 1938 ishte Xavier De Courville (De Kurvil) 1894-1984. Një nder profesorët e njohur ishte Andre Brezho (Andre Bregeault), ish ambasador i Francës ne Rusi, martuar me një spanjolle, e cila vritet gjate një bombardimi te një kishe ne Rusi. Liceistët themeluan më 5 nëntor 1922 shoqërinë “Shpresa”, e cila zhvilloi një veprimtari të gjerë kulturore, artistike dhe sportive, si dhe botoi revistën e saj me të njëjtin emër.

Në korrik të vitit 1936, studentët e viteve të larta dhe mësuesit e tyre botuan numrin e vetëm të revistës “Lyceum”. Liceistët organizonin shfaqje teatrale, shfaqje konceptore, si dhe merrnin pjesë në të gjitha festat tradicionale. Liceistët, idealistë të pastër, i gjejmë prezentë në momente me rëndësi historike. Ata ishin prezentë në Luftën e Vlorës më 1920, gjatë ditëve të Kryengritjes së Qershorit më 1924, në demonstratat e fuqishme kundër pushtimit të vendit nga fashistët italianë dhe në vitet e Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare.

Profesorët e Liceut Kombëtar, si Sotir Kuneshka, Kristo Fundo, Niko Stralla, Gjergj Canco e shumë të tjerë dhanë kontributin e tyre të çmuar në ngritjen e nivelit arsimor të vendit. Nuk janë të paktë studentët ekselentë, të cilët ishin figura të shquara të botës akademike dhe jetës shoqërore në vend, si Llazar Treska, Petraq Fundo, Selahudin Mborja, Aleko Tashko, Gaqo Tashko, Aleks Buda, Behar Shtylla, Koço Lubonja, Mahir Domi, Koço Gliozheni, Misto Treska, Medar Shtylla, Nonda Bulka, Sokrat Mio, Thoma Kacori, Vedat Kokona, Zija Xholi, Stiliano Nosi, Shemsi Totozani, Viktor Stratobërdha, Anton Mazreku, Dhimitër Shuteriqi e shumë të tjerë Në vitet e pasçlirimit, shumë mësues dhe liceistë u përndoqën dhe u persekutuan nga regjimi totalitar. U burgosën dhe u internuan për vite të tëra duke i damkosur si antikombëtarë, ata që renditeshin mes personaliteteve të kombit.

Një homazh sot vjen për martirët e Liceut Kombëtar, për Sabiha Kasimatin, për Safet Butkën, për Foto Balën, për Abdullah Ramin, për Gani Berberin, për Mihal Ballkamenin, për Andon Frashërin, për Qani Panaritin, për Xhevat Korçën, për Vangjush Tushin, për Kristaq Venetikun, për Fahredin Angonin e shumë e shumë të tjerë. Nderim dhe respekt për Liceun Kombëtar të Korçës, një nga vatrat arsimore më të rëndësishme të emancipimit tonë shoqëror; përulje ndaj figurave të arta që e themeluan këtë institucion, ndaj profesorëve shqiptarë dhe francezë, ndaj dëshmorëve të luftës, ndaj martirëve e të persekutuarve, idealet e të cilëve sot më shumë se kurrë duhet të jenë busull orientimi e përparimit tonë shoqëror.

Nga liceu I Korcës dolën shumë emra të njohur si: Ymer Dishnica, Stefanaq Pollo, Nonda Bulka, Vangjush Mio, Stavro Skëndi, Foto Bala, Vedat Kokona, Medar Shtylla, Koço Theodhosi, Behar Shtylla, Mahir Domi, Dhimitër Shuteriqi, Abaz Ermenji, Ptoleme Xhuvani, Selman Riza, Bilbil Klosi, Kolë Paparisto, Llambi Ziçishti etj. Liceu përgatiti nxënës me nivel të lartë, të cilët një pjesë u bënë inxhinierë, ekonomistë, mjekë.

Në prill të 1939-ës pushtimi fashist u prit me protesta në Korçë, ku profesorët prinin para liceistëve dhe popullit. Flamurin kombëtar e mbante Abaz Ermenji. Liceu nuk u hap në shtator të vitit 1939 kështu që shënon dhe mbylljen e tij, pas largimit të profesorëve francezë. Në vitin 1945 u rihap, por si gjuhë u fut serbokroatja e më vonë gjuha ruse. Liceu si vazhdim sot është gjimnazi “Raqi Qirinxhiu”, si ish- nxënës dhe profesor matematike dhe dëshmor i Atdheut.

/Gazeta Panorama

Grabitja e Bankës së Durrësit, si ndodhi ngjarja që tronditi Shqipërinë në 1932: Ideja s’ishte e Maksakulit, por e… Arratisja spektakolare

Mëngjesin e së shtunës së 12 shtatorit 1931, Dhimitër Maksakuli, një njeri i njohur dhe i respektuar në qytetin e Durrësit, përshëndeti kolegët e tij dhe doli nga dera e Bankës Kombëtare. Si zakonisht, ai mbante qëndrimin e tij të matur, si një person që kishte fituar besimin e të gjithëve.

Askush nuk dyshonte se pas asaj fytyre të rregullt, fshihej një plan djallëzor që do të trondiste jo vetëm qytetin, por gjithë Shqipërinë. Me një makinë që e priste përjashta, Dhimitri u ngjit me qetësi, dhe automjeti me dy shoferë, iu drejtua menjëherë Tiranës. Dukej një udhëtim i thjeshtë, por ky ishte vetëm fillimi i një plani të hollësishëm, që Dhimitri kishte përgatitur për javë të tëra.

Në xhepat e tij, fshihej sekreti më i madh i ditës: 120 mijë franga ari, të cilat ai sapo i kishte marrë nga arka e bankës, ku kishte punuar për vite me radhë. Në Tiranë, dita kaloi pa ndonjë ngjarje të veçantë.

Dhimitri, dukej sikur ishte i zhytur në mendime, duke kaluar orët e pasdites nëpër kafene të ndryshme. Duke pirë kafe dhe duke vëzhguar njerëzit përreth, ai e dinte mirë, se çdo lëvizje e tij, po llogaritej me kujdes.

Në orën 20:00 të mbrëmjes, ai vendosi të largohej nga kryeqyteti dhe të kthehej në Durrës. Por lëvizjet e tij, nuk kishin kaluar pa u vënë re. Teksa makina e tij lëvizte në rrugën Tiranë-Durrës, një postbllok i policisë, tashmë i informuar për situatën, ndaloi automjetin. Oficerët e policisë, e kishin marrë lajmin për një mungesë të madhe parash në Bankën Kombëtare në Durrës dhe, edhe pse nuk e dinin saktësisht se kush ishte përgjegjës, ata e ndienin që diçka e dyshimtë, po ndodhte me këtë grup njerëzish që udhëtonin në orët e natës. gsh


Send this to a friend