1.PUSHIMET E DIMRIT

Pothuajse çdo fundviti ata iknin nga kryeqyteti për ta pritur Vitin e Ri në Korçë, pranë prindërve të Evës. Megjithëse kjo ishte bërë traditë tashmë, para nisjes fillonin debatet, veçanërisht nga e bija, Sara, e cila e kishte bezdi rrugën e gjatë  që të mërziste pa masë në dimër, kur trenat ecnin ngadalë si gamile për shkak të shkarjeve të dheut, shirave dhe borës. Por ai vit kishte qenë tepër i thatë dhe ata siç dukej, po merrnin  zakonet e tiranase, po mësoheshin me borën prej pambuku nëpër vitrinat e dyqaneve, e cila dukej me të vërtetë qesharake dhe artificiale, në një kohë kur  dielli shkëlqente gjithandej dhe  s’dukej asgjëkund as  era, as bora.

Sara ëndërronte për trena ekspresë që e bënin  udhën Tiranë-Korçë për dy ose për tri orë.

Soni tallej me të bijën, duke thënë se do të ishte më mirë të kishin një teleferik  që ta lidhte malin e Dajtit me Moravën, në mënyrë që sa herë që të ziheshin, e ëma të  gjendej te fustani i  i gjyshes.

“Oh, – përgjigjej Sara, – sa bukur është  ta marrësh jetën  si ti babi, gjithnjë me të qeshur, sikur luan  pafundësisht një rol komik! Ku e gjete  këtë karagjoz moj mami?”

“Babai yt nuk luan aspak role komike, – i përgjigjej Eva seriozisht, – ka disa njerëz  që e fshehin ashpërsinë me humor dhe veçanërisht burrat, kur nuk dëshirojnë të duken sentimentalë  e aq më tepër, të  tërhiqen prej hunde  nga gratë e tyre të dashura.”

“Mami, ti je e madhe sa bota!”- ia  kthente Sara.

Udhëtimet fillonin me boshatisjen e shtëpisë nga rrangullinat, me përgatitjen e bakllavasë apo të gjelit të detit. Zakonisht mermin me vete një gjel të therur, por atë vit, Soni nguli këmbë t’u shpinte korçarëve një gjel të gjallë, që të bindeshin ata njerëz zemërmirë, se deri në ç’pikë shkonin sakrificat e dhëndrit që të mos e quanin pak tuhaf, se nuk i respektonte rregullat e mirësjelljes. Kjo dukej si një autokritikë e sinqertë për të gjitha vonesat në drekërat familjare, për shkak të trëndafilishtës së Kopshtit Botanik, që ia kishte përpirë kohën dhe pasionin, aq sa babai i Evës e veçanërisht e ëma, i thoshin pak me shaka, se trëndafilat janë magjistarë, që s’e lëshojnë kollaj njeriun pa e gllabëruar në mbretërinë e tyre.

Me të vërtetë,  ai pati qenë viti më i suksesshëm i trëndafilave. Soni sa nuk fluturonte nga gëzimi kur edhe trëndafilat e Kopshtit Botanik do të niseshin në një ekspozitë ndërkombëtare. Kjo qe edhe një arsye më shumë për t’i gëzuar pushimet e dimrit, si ditë festash, ndaj dhe Soni po merrte edhe një valixhe me libra të rënda plumb. Sara grindej me të: “O ba, mos të të gënjejë mendja, se do ta mbaj unë atë valixhen tënde të famshme!”

“Jo, zhogu i babit, nuk ke për t’i mbajtur ti, do t’i mbaj vetë si kryqi i dënimit tim”, tallej Soni si përherë.

Sidoqoftë, ata ishin të gëzuar për ato pushime të gjata në dimër dhe Eva qe aq e ngazëllyer atë mëngjes, që po nisej në qytetin e saj të shtrenjtë, ku njihte çdo rrugë e sofat, që nga Kulla e Hirit deri te parku “Rinia”, të rrahur pëllëmbë për pëllëmbë, që në vegjëli.

Kur je larg, të merr malli për gurët e për drurët, për njerëzit e për çdo gjë tjetër që ta ka bërë jetën të gëzuar dikur. Atëherë, Eva dhe Fredi (vëllai i madh) vraponin nëpër rrugët më shkurtra për në gjimnaz, pasi nëna i kish ngritur me të shara nga gjumi, se qenë gjumashët e familjes. I shante edhe vëllai i vogël, Beni. “Plak pa gjumë, si lugati”,  – i thoshin atij Eva e Fredi.

Në Korçë, ajo qe përherë motra e vogël e shtëpisë me plitharë, e oborrit me trëndafila të egër, e kopshtit dhe e pusit që ngrinte akull në dimër. E nëna e lyer me miell që gatuante bukën në magje e ajo që qante kur Fredi ia hante copën e saj. Kur bora mbulonte çatitë, ata shpejtonin të mbronin mollët e kopshtit që të mos t’i zinte ngrica. Mëma thoshte se do të bënte dimër i madh, qëkurse ftonjtë nuk mblidheshin dot, aq shumë patën bërë. Të gjithë u gëzoheshin ftonjve të varura në tavan, me atë shijen i mirë dhe me atë erën karakteristike që kundërmonte në të gjithë shtëpinë.

Tani ata, të tre, motra e madhe, Eva e Fredi jetonin prej vitesh në Tiranë, dhe i thoshin se e kishin zili, po zili të mirë ama, që ajo  ishte aq e shkathët e që Soni nuk ia prishte kurrë qejfin, edhe sikur udha të qe dy ditë e gjatë.

Ndërsa ata vinin rrotull me valixhen e prisnin taksinë, që do t’i shpinte tek treni dhe Soni u rrëfente gjelin kokoroç: “Jeni në terezi ju? Mos doni t’ju zbresin nga autobusi në mes të dimrit?”- ngulmonte Fredi.

“E shoh që po plasni nga marazi”, – i përgjigjej Eva, – por mos harroni se do t’ua përcjell të gjitha porositë që keni për të gjithë atje në Korçën tonë, Parisin e vogël të Shqipërisë, siç e quan edhe babai ynë i shtrenjtë! Pastaj e di që ju jeni të rëndësishëm e me plot punëra e jo si ne, ca copka argronomë lulkash!”

“Lulkash e trëndafilash” – ia priste Sara. Edhe mëmëgjyshes nuk i mbushej mendja se trëndafilat mund të shiten. E quante fantazi! Si kështu? Plantacione me trëndafila? Jetoni me hallet e prodhimit, ju apo talleni me lulka?! Pa shih, pa shih! Kjo është një udhë pa krye, më besoni!”

“Udhë të gjata e udhë të shkurtra të jetës së njeriut! – i mbante ison babagjyshi, – po ti moj grua, qëkur je lidhur kaq shumë me prodhimin?”

“Qëkur po i shoh fëmijët e mi nga ekrani i televizionit, e atë të voglën do të doja ta kisha këtu, pranë vetes!”

“Kjo është më se e vërtetë.”

“Pak djem kish qyteti ynë?” – ngulmonte ajo.

Plot djem kishte ai Parisi i vogël, po Eva u dashurua me Sonin. Kur i lajmëroi prindërit se po nisej për Korçë, zëri i mëmës iu duk i tejlargët, një zë i ndërprerë, si nga fundi i botës. “Alo, alo, alo, u mbaruan sekondat!” – përsëriste centralistja.

Ndoshta edhe Fredi edhe motra e madhe mund të vinin te shtëpia e prindërve, po të thuash të drejtën ishin shtuar tepër dhe atje nuk mund të mblidheshin të gjithë, veçanërisht në dimër, në ato tri dhoma dhe sobalkën, që qe bërë e ngushtë edhe për vëllain e vogël, një korçar nikoqir e duarartë, që e mbante shtëpinë si kuti e i gëzonte të gjithë kur ktheheshin dhe shihnin se si pati hyrë televizori, makina larëse, dushi me gaz e gati-gati, u bëhej të besonin se do të kishin edhe sistemin e ngrohjes, që e pati përftuar një pjesë e mirë e qytetit e që qe një çlodhje e vërtetë për gjithë fatlumturit e lagjeve të poshtme.

Vëllai i vogël kujdesej për pjergullën dhe e ziente vetë rakinë, që ua dërgonte edhe atyre në Tiranë së bashku me dromkat e mamasë, që ta ngrinin shëndetin me një çikëzë erë shtëpie.

Taksia erdhi më në fund! U përcollën dhe arritën te treni, duke gulçuar. Gjetën vend dhe u shkrehën për të marrë frymë. Në kompartimentin ngjitur me ta, një grup të rinjsh flisnin me zë të lartë për rrëshqitjen me ski dhe ngacmonin një shoqen e tyre, që rrokullisej si deng leshi me gjithë ski. Rrëfenin për pishat e rënduara nga bora, për rrezet e diellit që na e  paskëshin nxirë më tepër sesa në plazh një bukuroshe. Flisnin për Bigllën dhe për qetësinë e borës, që i mungonte kryeqytetit.

“Atje është bota vetë!”- thoshte një zë altoje.

Dikush filloi këngën: “O moj korçare sa e bukur je!”

“I shkreti ti! – ia priti një zë i gëzuar femre, – të pëlqyekan korçarkat, ë?”

Eva i buzëqeshi Sarës, që ishte në moshën kur gocat kanë dëshirë të duken medoemos të rritura, ashtu si edhe ajo dikur. E ndiqte motrën e madhe ta merrte “një xhiro” në bulevardin “Republika”. Motra i thoshte se do ta merrte kur të rritej, se tani ishte e vockël dhe ajo vuante megjithë mend. Tani Sara është pothuajse në atë moshë,  aty përballë saj,  e po buzëqesh me bisedat me zë të lartë të skiatorëve kryeqytetas.

Eva i kuptonte fare mirë ato ndjesi vajzërore, që janë pothuajse të njëjta për çdo brez. Çastin kur i vjen radha, të shkojë në bulevard, pasi ka ndenjur një orë para pasqyrës me dëshirën që të gjithë ta adhurojnë e ajo ta mbajë kokën në tavan, sikur të paskësh çliruar të gjithë botën. E shumë vite më vonë do të vërë buzën në gaz për të gjitha ato vuajtje qesharake e krejtësisht të kota.

Sara mbështeti kokën mbi supin e Evës dhe filloi të kotej. Ata kishin qenë përherë një familje gazmore. Tani do të ngopeshin me qyfyre. Kur mblidheshin për Vitin e Ri, rrëfenin historira nga jeta e tyre dhe nuk e ndiznin fare programin e humorit bajat në televizor.

I veçantë ishte babai i Evës, i cili e kishte zakon të tallej me veten. Ai tregonte për shumë aventura, edhe për rodhanin. Shokët e tij pensionistë bënin be, se e kishin parë në rrodhan me nipin, djalin e vëllait të vogël. “Jo, bre ç’u kall flamën! – thoshte ai e qeshte me djallëzi, – e ku mund të hipi unë në rrodhanin e çiliminjve, po ç’të bëjnë pleqtë e gjorë, tani s’u kanë mbetur veçse radhët e qumështit e barsoletat. E që thoni ju, rrëfejnë edhe një histori për radhën e qumështit andej nga kryeqyteti. Një italian që i kishte parë pleqtë, të nxitonin nëpër natë e pyesnin njëri -tjetrin: “A more? A more?”-  kur kthye në vendin e tij,  e rrëfente si çudi këtë punën e amore-s. Rrëfente se pleqtë shqiptarë kërkonin amore (dashuri) nëpër natë. Nuk e dinte zavalli, se ata e kishin hallin për qumështin e nipçeve!

“Aman o Like, po s’na e rrëfeve edhe njëherë atë historinë e dhisë!” – e ngacmonin shoqëria.

Të mëdhenj e të vegjël e kishin dëgjuar e stërdëgjuar atë histori, kur babai desh të shkurtonte ca dru për të ndihmuar gruan. Ishte dimër e drutë ia patën sjellë në hashefin përdhes, ku mbanin edhe dhinë. Duke çarë drutë, një kërcu i ra dhisë në kokë e ajo u platit e trullosur. Likja e ngrinte në këmbë, po ajo rrëzohej e ai i lutej e i stërlutej të mblidhte veten e të mos ia linte kalamanët pa qumësht. Kjo histori zgjati një copë herë, aq sa mëma që po e priste për drekë zbriti poshtë e mbeti fare e çuditur, kur dëgjoi përgjërimet e të shoqit: “Aman, mos u rrëzo më të kam rixha!”

Eva ishte çupa e babait. Mezi e pranonte që ai i pati kaluar të shtatëdhjetat. E brengoste plakja e tij, gjurmët, që linte koha. Gjurmë të tejdukshme, thyenin profilin e ovalen e fytyrës së tij. Flokët që deri vonë kishin qenë krejt të zinj, u thinjën menjëherë. Dukej sikur bora binte vazhdimisht e pa pushim mbi to. E për çudi ç’humbiste nga jashtë,  e fitonte në atë dritëzim të butë gjithë fisnikëri e dhimbsuri, gjithë mall e kujdes, aq sa ata e kishin të vështirë ndarjen me të.

“Oh, – tha Eva me vete, – njeriu s’ dëshiron ta pranojë aspak se vjen ai çast, që ta hidhëron shpirtin. Ajo borë, që s’pushon së rëni mbi flokët e babait tënd të dashur, ashtu imcak, hokatar, simpatik, aq i ndjeshëm, që tani po duket si një fotografi negative e  ty të sëmbon zemra e do të doje që jeta ta ndalte pakëz atë revan. Të mos ikte ashtu me vrap,  aq sa mos dalloje dimrin nga pranvera, aq sa të bashkohej dimri me pranverën, aq sa të dukeshin të gjitha ditët njëlloj, gati të barabarta, të pandryshuara në ingranazhin e jetës së përditshme: trëndafilishte, gatim, hekurosje, provime, shkolla e Sarës me të gjitha problemet e negativizmit të adoleshentes e shumë pak kohë për një koncert, për një premierë teatri. Veçse në qoftë se atë javë disa hekurosje do të doje t’i kaloje përciptas e disa punë do të doje që t’i bëje me bishtin e dhelprës (kjo ishte shprehja e mamasë së Evës, që nuk të falte kurrë, po të të gjente ndonjë sirtar komoje rrëmujë), ajo do të të qortonte mbarë e prapë: “grua dembele, e paqenë, se burri e shtëpia duan kurriz e jo tralala zura një galë” etj., etj. Për këto çështje s’mund të merreshe vesh kurrë me atë grua trupmadhe, flokëverdhë, që gjithë jetën e saj s’pati fjetur më tepër se tri-katër orë në natë. Edhe punën e mundimshme të shtetit e pati bërë me ndërgjegje të lartë, edhe shtëpinë, burrin e fëmijën i kishte shembull pastërtie dhe edukate.

Fredi dhe motra e madhe, i dhanë Evës njëqind porosira: “Na mermi në telefon, na uroni të paktën me gotën verës përpara, neve të humburve të shtëpisë, na tregoni të gjitha qyfyret, mos na harroni asnjërën! Na ka marrë malli aq shumë, sa gati po ia harrojmë fytyrën mustaqes.” Kështu e përkëdhelnin më të rriturit Liken.

Kur Eva, qe shumë e re, një shoku i saj i thoshte të atit të saj: Naim bej Frashëri. Shumë vite më vonë po ai shok i kish treguar sekretin e dëshirës së tij për ta kapërcyer qoftë edhe për një çast kufirin e shokut, por nuk ia kishte mbajtur nga Naim Frashëri. Ia kishte frikën atij, se i dukej shumë hijerëndë. Likja hijerëndë! Me të vërtet njeriu s’ duket kurrë ai që është, nga paraqitja e jashtme.

Soni, Eva e Sara, rikujtuan edhe plot bëma të tjera të gjysh Likes dhe udha nuk u duk aq e gjatë e gjatë pa fund, sa e menduan në fillim, e shoqëruar veçanërisht nga humori e këngët e sportistëve skiatorë, që e bënin çdo vit atë rrugë, me purpurinë e serenatave korçare:

“Dua mëngjeset e majit

Kur këndon bilbili i bukur

Kur fryn erëza e malit

Dhe qarku është i skuqur…”

Sara vazhdoi një copë herë me ëndërrimet për trenat elektrikë  “si e gjithë bota”.

– Oh Sara, Sara, të isha edhe njëherë sa ti! – tha Eva.

E ja më në fund po dilte i zbardhur krejt, qyteti i saj, qyteti i lindjes. Rruga nga Maliqi deri në Korçë, me plepat e rënduara nga bora, me dritat që rrëshqisnin, me erën e butë, e futën Evën në atë botën e paharruar të fëmijërisë, kur rrëshqiste me sajë në ulicën para portës, kur shkonte nëpër natë duke kënduar deri te gryka e pusit për ujë, se kishte frikë dhe e mbante nga dora vëllai i vogël, trimi i familjes kur merrnin dru jashtë, në oborrin e mbushur me borë. Këmbët u fundoseshin deri në gju, “shllap e shllup”,  mezi tërhiqeshin zvarrë deri në shtëpinë, që tundej nga rrëmuja, meqenëse ish e mbushur deng me kalamaj.

“U pu, pu, pu ç’kulupi e marrë”- ankohej nëna e dashur, e shtrenjtë, e butë, si pambuku, me atë nishanin në mjekër, që ia tërhiqnim, të gjithë me radhë.

Kulupia, ishin të gjithë ata trazovaçë gazmorë, motra, vëllezër e kushërinj të një moshe, që s’linin dy gurë bashkë, ndërsa jashtë ajo borë e lehtë, e qetë,  zbardhte gjithçka e ata këndonin këngën e dashur të Likes:

“Dëbora zbardhi maletë dhe fushën tatëpjetë…”

U dukën oxhaqet e fabrikave, balli i ndërtesës së Turizmit të Ri përballë teatrit “Çajupi”, krenarisë së Korçës.

Te kthesa e agjencisë u shfaq koka bionde me flokë kaçurrelë e vëllait të vogël, i gjatë, si shtyllë telefoni dhe i qeshur si përherë. Dhe malli! O ç’mall i bukur e mbushte shpirtin e Evës sa herë kthehej për të festuar Vitin e Ri në shtëpinë e qytetin e saj, qytetin ku ka shëtitur me rrahje zemre, për herë të parë në bulevardin “Republika”, ku një djalosh i ka pëshpëritur me zemër të dredhur, të parat fjalë dashurie, ku motra e madhe e ardhur nga kryeqyteti me shërbim i binte bulevardit kryq e tërthor me një beretë të kuqe (Eva e quante sfidë pavarësie), ndërsa një tufë çiliminj e ndiqnin pas deri sa një ditë ia rrëmbyen e i thërrisnin: “Hajde ta marrësh beretën, shapkëkuqe!”

Eva desh u fut në fund të dheut dhe vrapoi sa i hanin këmbët që t’ua merrte për duarsh. E kur e arriti të motrën, i thirri me sa kishte në kokë, që të mos guxonte të vinte edhe njëherë tjetër në Korçë, me shapkë të kuqe. Ajo s’ mund të ndiqte gjithë çapkënët e qytetit nga gjimnazi, deri te kinema “Morava”, për qejfin e saj!

“O Zot! – tha Eva me vete, – kudo që të ishte, kudo që të shkonte, do ta kishte brenda shpirtit atë qytet e atë kaleidoskop kujtimesh të shndritshme, që ishin e gjithë pasuria e jetës së saj.

I zbriti shkallët e autobusit me ngut. Koka bionde e vëllait të vogël, çante turmën e ajo vraponte me zemër të dredhur prej mallit, aq sa pengohej, si e verbër në çdo hap. Soni tërhiqte osh valixhen e tij të famshme me libra, ndërsa Sara thërriste: “Avash, avash moj mama, se po na rrëzohesh!”

2.VEGIM

Më parë XH.B. kalonte çdo ditë pranë shkollës, ku kishte punuar dhe ndiqte së largu vrapin e nxënësve në pushimin e madh. Afrohej pranë kangjellave të derës së oborrit, që të kënaqej me lëvizjet e shkathëta dhe energjike të nxënësve në orën e fiskulturës.

“Këta zogj të bukur me krahët gati për fluturim”, mërmëriste e i anashkalonte i menduar, duke ulur kreshtën e bardhë të flokëve.

Tani dilte rrallë, megjithëse përsëriste se kish edhe disa punë për të mbaruar plotësisht KUJTIMET e tij. Nuk deshi në asnjë mënyrë t’ia lëshonte veten dyshimit, që e brente kur i visheshin sytë e çdo gjë i mjegullohej. Ato sekonda errësire e mpaknin dhe e sfilitnin nga dyshimi. Dyshimi i qëndronte pezull, zgjuar e në gjumë, si një pikëzë uji, që troket, troket papushim. Ideja se largimi po vinte me shpejtësi, gati me vrap, qe e pranishme, si një zile alarmi, që bie pa pushim.

XH.B. përpiqej ta mposhte “shtrigën pleqëri” e dorëzimin për gjumë. “Edhe pak, fare pak udhë më ka mbetur, o Zoti im”, përsëriste me vete. Koha shtrëngohej e çdo sekondë bëhej e rëndësishme, e bukur, e magjishme Një miku i tij thoshte, se askush nuk ikën në botën tjetër duke qeshur. Të gjithë i lumturohen mëngjesit të një dite me diell. E di se ç’është për ne lum miku, një ditë më tepër? Është një çek, që e ke hedhur në bankë dhe të kthehet me dyfishin a trefishin e vlerës. Një ditë me diell që ta ngroh shpirtin dhe gjymtyrët e mpira …

Edhe ai mëngjes po i ndillte XH.B.-së aq kujtime, vrull e dëshirë për punë. Ngjarje të imta, të panumërta po i ripërtërinte me të gjitha hollësitë, për t’i shijuar përsëri e përsëri, si fillimi i ditës në shkollë, që niste me atë ngazëllim të papërshkrueshëm fëminor, ku thuhej fjala magjike: “MIRËMËNGJES!”

– Mirëmëngjes, profesor! – i përgjigjeshin nxënësit me vështrimet çapkëne plot kureshti.

– Uluni!

Dëgjohej rrapëllima e bangave, që mbylleshin e pastaj zhurma e lehtë e mërmëritjes së nxënësve.

– E ke kot që fshihesh prapa shoqes, Stefan! Thuaj më mirë që s’je përgatitur!

– Po, profesor, keni të drejtë! – belbëzonte Stefani dhe ulte sytë e kokën.

– Nuk më thua përse?

– Breshëri profesor. Kur ju po shpjegonit teoremën, po binte breshër.

– Ah po, po.

– Binte një breshër kokërrmadh, sa s’po i thyente xhamat e akaciet qanin e qanin, profesor.

Stefani tani është mjek dhe kujdeset për Xh.B-në. E viziton, i mat tensionin, i kontrollon të rrahurat e zemrës, që lufton brenda dërrasës së kraharorit brinjë-brinjë, si një zog i trembur shumë. Pastaj e pyet për gjumin.

“Ah, gjumi, gjumi rehatshumi, mendoi XH.B. Vetëm nusja ime ma di hallin (kështu i thirri ai së shoqes gjatë gjithë jetës: “nusja ime e bukur”).

-Të pyeta për gjumin, profesor. A i pi ilaçet?

– Rrotullohem si mishi në hell, – i përgjigjet Xh.B e rënkimi i vjen thellë – thellë ndërsa mendon: “Po ku je moj nusja ime? Nuk e patëm kështu fjalën, që të ikje, ti e para! E di e di se po më vështron atje, së larti, të mpakur e të leqendisur, e çuditur si po ngulmoj që të jem këtu, sado që e kam shpirtin të zhuritur. Çudi e çudive, është me të vërtet, ky rrotullim absurd brenda kësaj kuvlie me karrige të vjetra, që rënkojnë e kuisin, kur më merr Stefani e më bën këto pyetje të vështira! Ti e doje Stefanin, si ta kishim birin tonë! Stefani me uniformën ushtarake, të spitalit të ushtarëve, i cili e pati edhe të atin mjek të nderuar.”

– Kujdes profesor! E në vafsh nga liqeni, ec me kujdes me një shok pas vetes e veçanërisht, ruaju nga dielli! Gjashtëdhjetë minuta ecje, janë më se të mjaftueshme!

XH.B. mendonte me një qesëndi të hollë nën buzë: “Jepi Stefan djali, edhe spaleta gjenerali po të vësh ti, për mua s’je gjë tjetër, veçse ai harrakati mëngjarash, që e flakërinte çantën në erë e turrej me vrap nëpër korridoret me dërrasa, të shkollës së vjetër.”

XH.B. po qëndronte në atë dhomën e kredhur në gjysmë errësirë, megjithëse nuk e donte errësirën apo thjesht e kishte frikë si vetminë, që i paralizonte gjymtyrët. Nuk deshi t’ia pohonte as vetes, se me ikjen e Artës, prishjes së gjumit, zvogëlimi i orëve të gjumit, ishte i lidhur me atë ditë dimri të egër, kur dheu hidhej me lopata mbi trupin e saj, mes një shiu të rrëmbyer e llucës së kuqe tiranase, tmerrësisht rrëshqitëse, ndërsa Xh. B. qëndronte atje si në kllapi, pa mundur të lëvizte asnjë muskul.

– O Zot, në sa prova të vështira e vë njeriun e shkretë! – klithi XH.B.

Flaku jorganin tutje e i tha vetes: “MJAFT! Nata është e dyshimeve dhe e fantazmave. Dita i takon diellit.” U ngrit me vrull, duke vijuar monologun me veten. U përpoq të mposhte dobësinë e marrjes së mendjes. Eci një copë herë nëpër dhomë, duke u lëkundur si i dehur, derisa gjeti kokën e krevatit që të mbështetej. Hapi perden e drita buiti e gëzuar. Hapi dritaren dhe ajri i pastër i mbushi mushkëritë.

Mali i Dajtit ishte rrethuar me blu e kaltërsi, ndërsa te kopshti përballë ishte gjallëruar bari i gjelbër. Shirat e Tiranës ishin armiqtë e Xh.B. Ndërsa po e gëlltiste me etje të pashuar, atë ditë pranvere me diell, donte të gjente nga i vinte ai zemërim. Me kë e kishte? Me dimrin apo me veten? Sigurisht, me veten. Si mund të qe aq egoist e aq i vockël, sa të lumturohej me atë fjalën e thënë si pa të keq: “Ia hodha edhe këtij dimri”?

Dikur Xh.B. e donte dimrin më tepër se çdo gjë. Me atë veshje sportive, me këpucët me qafa e me çorapet e leshta, të bardha, që ia punonte Arta me shtija e me pe në qafë, merrte udhën e malit të Dajtit në këmbë e ngjitej e ngjitej e nuk lodhej fare.

“Vërtet, si nuk lodhesha fare, o e mira ime?- pyeti fotografinë e Artës të rrethuar me  një kornizë mermeri. Ndërsa sytë e saj me vështrimin e butë e plot mall i përgjigjeshin: “Mos u mërzit, shpirti im!”

“Ah, – tha XH.B. – një fjalë goje është, po si t’ia bëj që mbeta këtu stok në Tiranën tënde?”

Arta, ish lindur e rritur në atë qytet. Kish vrapuar në fëmijëri në rrugën e Zajmit, përballë xhamisë e rrethuar nga fqinjët tiranas, njerëz të butë, të qetë, paqësorë e mikpritës. XH.B. ishte jabanxhi i ardhur nga Jugu, që s’kishte mundur ta ndryshonte as gjuhën dhe ta kishte të njëjtë me ta, sepse njeriu flet gjithnjë gjuhën e mëmës e sado i moshuar të jetë, nga shpirti do t’i dalë vetëm një thirrje:”O nëna ime!”

XH.B. nxori kostumin e ri, që mbante erë naftaline nga dollapi. Ishte bërë një punë e vështirë edhe të ruajturit nga mundimi i i dridhjes së duarve. E kreu edhe atë rit, u vesh dhe u përpoq të lidhte kravatën. (Arta ia lidhte gjithë gëzim e krenari kur e niste çdo mëngjes në shkollë me njëqind porosi si të qe një çun i vogël). Dhe ai ishte i lumtur, sepse duar aq të bukura, që mbanin erë sapuni, si duart e saj nuk kish parë gjëkundi.

XH.B po mendonte për duart. Duar, që prekin me dashuri, duar, që vrasin, duar, që punojnë, duar që luten, duar të njoma fëmijësh, të buta dhe duart e tij. O Zot i madh, si ndryshon njeriu! Duart e tij ishin të murrëtyera, me damarë të kërcyer e blana blana nga çngjyrosja e lëkurës. Dikur ato punonin me shkathtësi, derisa i mbulonte pluhuri i  shkumësit e zbardhonin sikur kishin dalë nga mulliri.

Artën e kishte mësuese në shkollën ushtrimore. Ajo qe  mësuesja më e specializuar e klasës së parë fillore, që i adhuronte nxënësit e vegjël, megjithëse vetë nuk u gëzua dot me një fëmijë. Ajo iku me pengun që e la atë vetanak, me shtëpinë bosh, pa trashëgimtarë. Trishtimi i

vetmitarëve është i pafund. Çdo gjë të thërrmohet para sysh, pa të ardhme e pa shpresë. Edhe portreti i tij në pasqyrë me sytë e vegjël, të kaltër me rrathët e mëdhenj e ballin e kërcyer, të mbuluar nga një lëkurë, si cipë qepe me flokët e zbardhur të ngjitur përpjetë si iriqi, që nuk iu shtruan kurrë.

Dikur ai qe një burrë aq i pashëm dhe tani me atë kurriz të përkulur, që e tregon figurën e tij më tepër se groteske. Doli me nxitim nga dera, që ta harronte atë ngërdheshje të hidhur në cepat e buzëve. E dinte se nuk kishte ku shkonte në atë orë të hershme të mëngjesit, veçse në parkun para shtëpisë. Park i çuditshëm, me popullsi edhe më të çuditshme. Mëngjeseve dëgjoheshin zërat gazmorë të fëmijëve mbi kolovajzat dhe pasdite kridhej në trishtimin e lojërave të qeta të pensionistëve, që kishin kaluar kalvarin e radhëve të qumështit e të mishit të mëngjesit, ndërsa  në mbrëmje digjej i tëri nga ethet përçartëse të të rinjve.

XH.B. ishte tifoz i parkut të orëve të vona. Ndonjë psherëtimë e lumtur shponte errësirën e parkut dhe si një xixëllonjë hynte në akullnajën e heshtjes së tij për t’i kujtuar rininë e largët, që fluturoi me vërtikun e plumbit.

Shkoi drejt stolit, ku qëndronte çdo ditë. Selvia hijerëndë me lëvozhgën e murrme e të plasaritur, me qafën e gjatë e me kokën përpjetë, e priste miqësisht. Në zemër të saj kishte mbirë një lastar akacieje delikate dhe lozonjare. Dukej e pabesueshme që selvia e ruante me pekule, këmbëngulje e xhelozi, që të mos e thante dimri i egër.

“Ja kështu, edhe druri, do të rrisë një qenie të njomë brenda vetes e jo më njeriu. Po ti mos m’u mërzit moj Artë e bukur, e mos m’u zemëro që nuk po ngutem për tek TI! Këtu është ky mëngjes kur rrjedhin rrëketë e studenteve që zbresin nga konviktet dhe marrin udhët për në fakultetet e Inxhinierisë dhe në atë të Shkencave të Natyrës.”

XH.B. doli të ngrohej sado pak nga ai vrull rinor, nga ajo mospërfillje, nga ata trupa të rinjsh, me veshje modeste e me sy plot dritë e gëzim për jetën. Një ditë me diell e Tiranës, e dëshira për t’u shkrirë edhe ai me atë det ngjyrash e pati sjellë aty, pa gdhirë, që të hidhej në tallazet e tij, që të thithte po atë ajër, që të rrëmbente çdo hollësi, çdo buzëqeshje apo dërdëllisje të pafajshme e t’i mbante të gjitha, t’i mblidhte të gjitha e të mos harronte asgjë, asgjë të asaj dite me diell…

“Sot qenkam më keq se filloristët e paduruar e krejt të habitur, me ato tufat e luleve ditën e parë të shkollës, që e lumturonin aq shumë Artën! Edhe unë jam i paduruar të arrij te një klasë e vërtetë, të hyj edhe njëherë në mësim me çantën në duar, jo si një mysafir, si i ftuar nderi, si veteran i arsimit me plot dekorata dhe tituj. Do t’i falja të gjitha për një orë mësimi, për të dëgjuar rrapëllimën e bankave dhe përshëndetjen: “MIRËMËNGJES!”

– Mirëmëngjes, profesor! – i tha Stefani duke e prekur lehtë në supin e rënduar gjithë kokalla.

– Nga më dole kështu si me porosi, Stefan djali? -iu përgjigj XH.B.

– Isha në shtëpinë tuaj dhe mendova se në këtë orë, vetëm këtu do u gjeja! 7 Marsi është dita e juaj! Nuk i kam harruar bufetë dhe ëmbëlsirat e tjera.

– Arta i kishte qejf festat, veçanërisht 7-8 Marsin, – tha XH.B. me zë të zvargur. Ashtu si ti me atë historinë e Anakreontit, e mban mend?

– Ende s’ma keni falur, atë shaka?

– Po, përse pikërisht, Anakreonti?

– Babai im, ndjesë pastë, i a këndonte vetes atë vjershë edhe pse i përshtatej. Ju kujtohet që ai e kishte kokën lapurake.

– Ishte burrë i mirë e doktor i apasionuar. Me atë biçikletën e tij s’linte njeri pa kuruar. Ishte brezi i tij që e bëri këtë vend. Nuk e kam marrë asnjëherë seriozisht atë shaka, se koka ime s’ka qenë kurrë lapurake, Stefan djali.

– Ju keni qenë gjithnjë i veçantë për ne, profesor. Gjithë ajo mirësi, që buronte nga vështrimi i juaj, ajo butësi për të mos i zmadhuar prapësitë tona, për të kuptuar se ishim ende fëmijë, nën trupin e mbufatur të adoleshentit, ka qenë e admirueshme, – tha Stefani dhe i dha dorën që të mbahej, ndërsa me mend po përpiqej të gjente se ç’gjë të përbashkët e të pandryshuar kishte XH.B. i tanishëm, me atë burrin energjik e të pashëm me fytyrën ngjyrë bronxi e me fijet e argjendta në tëmtha, që e merrte të gjithë klasën në ekskursionet e malit të Dajtit e u tregonte dritat e kryeqytetit, nga ajo hapësirë e lartësi marramendëse dhe që i porosiste të mateshin në jetë me lartësinë e maleve e jo me gëmushat e gjembat e fushave.

Kur hynë në derën e shkollës, në sytë e XH.B. shkrepi ajo nuancë si shkreptimë drite. Stefani qeshi me vete e iu kujtuan vargjet, që i patën shkruar dikur në dërrasën e zezë:

“Anakreont qenke plakur, gjithë gratë po më thërrasin

E pardje më dhanë mbë udhë një copë xham, që të më ngasin

Po unë nuk çaj kokën, në më thonë babush u plake

As pse koka ime e djeshme, sot ka mbetur lapurake!”

Rreshti u nda më dysh dhe nxënësit u çuditën me “zysh matematikën”, që po e falënderonte e mallëngjyer.

– Mirëserdhët profesor!

Faleminderit Stefan, që na e solle, në këtë ditë të shënuar!

XH.B. i ngjiti shkallët së bashku me nxënësit, që mërmërisnin lehtë.

Papritur iu bë se po shkundej nga pesha e viteve e po bëhej i lehtë, si një zog në fluturim, ashtu si atëherë gjysmë shekulli më parë, kur po vraponte me 19 gonxhe trëndafilash në duar për t’ia dhuruar së fejuarës, Artës, për ditën e lindjes, ndërsa ajo zbriste nga klasa duke tundur buklet e verdha, e qeshte, e qeshte, veshur e tëra me blerim e shpresë.

– Ku je, ku ishe, përse u vonove kaq shumë o e bukura ime? – pyeti XH.B. dhe hapi krahët, që ta pushtonte e ta mbante përjetësisht në zemër, atë VEGIM.

3.BIRI IM, BIRI IM!

Po rrija në kabinetin tim. Lexoja me vëmendje studimin e një kirurgu. Nëpërmjet shënimeve doja të merrja me mend jetën e autorit, mënyrën e të menduarit dhe fizionominë e tij. Studimi ishte interesant, me të gjitha të rejat shkencore të operacionit çezarian. Nuk i ngrita sytë nga leximi, as kur u hap dera, megjithëse e dëgjova gërvimën e saj. “Duhet vajosur, dhe nuk është nevoja ta ndërpres leximin sa herë hyjnë e dalin mamitë”, mendova ndërsa para meje u shfaq një grua e re me një gërshet të verdhë, si kurorë rreth kokës. Njollat bojë kafe në fytyrë, në vend që ta shëmtonin, i jepnin hijeshi. Në fillim ishte gërsheti i trashë aq i verdhë si qelibari, që më tërhoqi vëmendjen. I jashtëzakonshëm për një grua të modës së sotme. Dukej si një çupëz e ndrojtur e pa asnjë stoli tjetër. Ndjeva një çlodhje të çuditshme pas punës me tension të gjithë asaj jave, por vështrimi m’u step nga buzët e saj të fryra e cianotike.

– Keni elektrokardiogram me vete?-e pyeta

Gruaja më zgjati një fletë të zverdhur. Lexova emrin: Shkëndijë Banja e gati sa nuk klitha nga ato zigzage tekanjoze që pashë dhe shakanë e hidhur që kishte bërë me veten ajo grua e mirë. Isha në fillimin të karrierës sime. Mjetet e sofistikuara mungonin.

– Elektrokardiograme më të rinj nuk kini?

– Jo.

– Përse s’ jeni vizituar më parë në klinikën tonë?

– Më dukej sikur do të ma zmadhonit sëmundjen.

– Ah, ju mendoni se ne na pëlqejnë alarmet e kota?

– Mos ma mermi për të keq! Kam 10 vjet që e pres këtë fëmijë. Kjo ka qenë ëndrra e jetës sime. Kam filluar ta dua qëkur ndjeva lëvizjen e parë, megjithëse mund të mos arrij ta shoh apo ta rris, nuk desha të ikja pa lënë një gjurmë në këtë jetë. Besoj se më kuptoni, doktoreshë!

– Ju kuptoj, plotësisht.

“Në observacion!”- urdhërova.

Emi, mamia, e cila deri atëherë më kish ndjekur në heshtje, mori gruan dhe doli. U ktheva nga dritarja përballë Fakultetit të Shkencave.

Kur bënim punët laboratorike dikur, si studentë të Mjekësisë, një profesor më pyeti: “Ç’po sheh me aq vëmendje?”

“MATERNITETIN”, iu përgjigja. Të gjithë ia plasën gazit.

Atëherë, nuk e merrja me mend, se pjesa me e ndërgjegjshme e jetës sime, do të kalonte pikërisht aty. U dëgjua fishkëllima e trenit Tiranë-Durrës, që nisej zakonisht në atë orë. Poshtë akacieve, në trotuar një burrë shpatullgjerë shkonte dhe vinte i shqetësuar. “I shoqi i Shkëndijës”, mendova e nuk di përse me kapi një dhimbsuri e pafundme për të. Kishte diçka të pafajshme, engjëllore, eterike në të gjithë qenien e saj.

Muzgu po zbriste ngadalë i përgjumur. Në qiellin e përhimët të Tiranës, qëndronte pezull një brez i kuqërremtë si në manushaqe. Ende e kisha në sy atë shkreptimë lumturie në fytyrën e gruas, kur fliste për ëndrrën e saj të jetës. A thua e dinte ç’e priste? E shqetësuar për gjendjen e saj, dola për t’i takuar në korridor. Shkëndija me këmishën e bardhë të klinikës, zbriti e para nga ashensori. Emi, kryemamia e maternitetit, që po e shoqëronte, ishte një leshverdhë gazmore e dashuruar aq shumë me profesionin e vet, sa që thoshte se dita kur nuk do të kishte mundësi të priste bebe në duart e saj, do të qe fundi i botës për të.

– Emi, ec përpara! – i thashë. Ajo e kuptoi se duhej ta kapërcente paralindjen. Për një grua në gjendjen e Shkëndijës që lindte për herë të parë, ato dhoma ishin prova të vështira.

E shpumë Shkëndijën në një kthinë të qetë. Ajo më vështroi gjatë e hutuar nga hekurat e ndritura të kokave të krevateve. Ne i lyenim çdo vit e prapëseprapë, ato mbeteshin ashtu të palyera, të ndritura nga fërkimi i duarve të nënave. Hekura të zhvoshkur, dëshmi të heshtura të dhimbjes dhe guximit. Sikur të mund të flisnin, do t’i pëshpëritnin çdo gruaje me zë të butë: “Edhe pak, edhe pak, shty, shty, shty!”

“Dashuria e juaj për foshnjën e kalon provën e këtyre dhomave, ndaj është dhimbje me dashuri.”

Edhe unë po e vëreja Shkëndijën e ndërsa i po mbushja kartelën me historinë e familjes, zbulova gjithë jetën e saj. E ëma i pati vdekur ditën që ajo kishte lindur në Lushnjë. Meqenëse në familje ishin edhe shumë fëmijë të tjerë të vegjël, atë e kishin falur tek një çift i kamur, që nuk bënte fëmijë. Ata ishin larguar për në Tiranë dhe u patën thënë të gjithëve se po largoheshin për shkak se u paskësh vdekur vajza në një spital te Tiranës. Asnjeri nuk e kërkoi më Shkëndijën. As ajo nuk e morri vesh kurrë, se cilët ishin të vetët.

– A besoni te shpirtrat?- më pyeti Shkëndija.

– Jo, – qe përgjigjja ime e prerë.

– Po te, Zoti?

– Më tepër besoj te misteri i jetës, që e shoh çdo ditë këtu.

– Qëkur kam qenë e vogël, kam folur me engjëllin tim mbrojtës. Dhe për këtë fëmijë i jam lutur pa pushim. E ja ku jam tani në çastin, kur ndahet njeriu nga njeriu. Qiriri im është i ndezur dhe tani po më dërgon Zoti, një engjëll të vogël, për ta bërë botën më të mirë.

Vëreja çdo lëvizje të Shkëndijës. E dija se kishte dhimbje të lehta, por s’donte ta jepte veten. Dhe mbahej aq mirë, sa më çudiste me forcën e me guximin e saj. A ishte e mundur të mos e shpëtosh një grua të tillë?

Shkëndija u mbështet pas hekurave të krevatit dhe lëshoi një rënkim. Dhe mua m’u duk si një gjethe, që po shkëputej nga pema, e tharë dhe e lodhur. U përpoqa ta largoja sa të qe e mundur atë përfytyrim.

Ajo ishte aq zbehtë dhe vuri buzën në gaz me hidhërim.

– Më falni! – tha, – po nganjëherë vërtet më zihet fryma.

Emi solli bombolën e oksigjenit, pikërisht në çastin e duhur. U përpoqëm t’i jepnim të gjitha lehtësitë për një lindje normale, që të mos t’i humbiste ndjenjat, gjë që ishte shumë e rrezikshme në ato çaste. Më qe tharë djersa në ballin që e kisha të ftohtë nga tronditja, se po shihja venitjen e syve të Shkëndijës. Mbeta për një çast në mëdyshje, që ndoshta qe më i vështiri i jetës sime. S’ishte hera e parë që përleshesha me hijen e vdekjes Ajo hynte tinëzisht nëpër sallat e operacioneve dhe përgjonte çdo lëvizje të skalpelit tim. Luftoja me gjithë shpirt, sepse nuk doja të lëshoja as një fije floku.

– Në sallën e operacionit! – thashë me ngut.

S’kishim kohë për dilema. Doja ta shpëtoja Shkëndije Banjën me çdo kusht. Isha e zemëruar me veten e me mjekësinë, që s’kishte arritur të ndalonte vdekjet e parakohshme. Ndjeja dhimbje të vërtetë fizike nga ajo frymëmarrje e çrregullt, e frikshme për të cilën e quaja veten fajtore. Po, po, fajtore. Heshtja kish mbetur pezull apo kështu më dukej vetëm mua? Gjithnjë kur nisesha për të operuar, i flakja mendimet e lëkundjet prapa derës dhe hyja e sigurt në sallë. Vetëm damari që më rrihte mbi tëmtha, si tik-taku i një sahati,  tregonte nervozizëm. Thellë, thellë, vetëdija ime e përbuzte vdekjen. Skalpeli punonte në heshtje, në qetësi, saktë.

Preka trupin e njomë të foshnjës e vijova të qepja plagën e operacionit. Mamitë i prenë kërthizën e po prisnin të shqetësuara.

Pas pak u dëgjua klithma e parë e bebes dhe zëri gazmor i Emit: “Hajde çuno, se na i cofe morrat!”

Mendime të ngrohta, të gëzuara më vërshuan, si ujërat pranverore e më çliruan plotësisht nga makthi. E kuptova se e kisha kryer disi punën time, kur klithma e foshnjës u bë më këmbëngulëse dhe zëri i Emit më gazmor: “Mirësevjen në këtë jallane, djalo!”

Edhe unë pata dëshirë t’ia çikja duart, asaj krijese e t’i thosha: “MIRËSEVJEN!”,  por s’qe e mundur. Po prisja t’i dilte narkoza Shkëndije Banjës, ndërsa i matja pulsin, që mezi i ndihej. Sa të gjata e torturuese më dukeshin sekondat! Sa do të vijonte ai “gjumë”?  Oh vërtet, ta zëmë se po fle, madje po sheh edhe ëndërr.

“O ZOT I MADH! – klitha brenda vetes, për herë të parë në jetën time, – s’ka si të përsëritet e njëjta histori për të dytën herë. Shkëndija ka të drejtë. Edhe fjala e vjetër thotë: NJË SHKËNDIJË NDEZ NJË MAL!

Ndjeva pulsin, që filloi të normalizohej. Nuk e di përse më merrej fryma. Ndoshta nga lodhja, ndoshta nga pritja, ndoshta nga ndjesia e një dore mbështetur në supin tim, një dore të butë miqësore, që më shtynte të besoja e të besoja se nuk isha krejt e vetme në atë pritje.

Shkëndija dha shenjat e para të jetës. U përpoq të lëvizte qepallat. E dija që s’do të arrinte t’i lëvizte, sepse i rëndonin si plumb. Ndjesia e parë ishte rryma e ajrit, që i shkonte nga bombola e oksigjenit e ia lehtësonte frymëmarrjen Kur i hapi sytë pa rreth saj e habitur e pastaj menjëherë i vuri të dyja duart mbi bark.

Emi, me kaçurelat e verdha, që i lodronin gjithë gëzim ia solli foshnjën e i tha: “Shiko ç’trim të madh na ke sjellë në këtë dynja, moj nuse e bukur!” I mbështeti faqe për faqe nënën dhe të birin.

– Një foto! – tha, – shpejt një foto!

Shkëndija ndriçoi e tëra, nga një dritë eterike, sikur gjithë engjëjt e qiellit, të kishin zbritur atë çast në tokë.

– Biri im! – tha Shkëndije Banja dhe lotët i rrodhën në faqe të mëdhenj, të bukur, si margaritarë. Lot gëzimi, mirënjohjeje, çudie dhe shprese.

“Biri im, biri im”, përsëriti e shoqëruar nga duartrokitjet e ne të gjithëve që ishim në sallën e operacionit.

4.ËNDRRA TË PLAGOSURA

Teutën e kam dashur gjithmonë. Që në ditën e parë, që e kam njohur e kam dashur. Dita e parë e njohjes sonë, tashmë është e largët, shumë e largët. As më pati shkuar ndërmend, që jeta ime aq e rëndomtë, do të merrte “kthesa aq të forta” dhe do të ikja nga Përmeti me valixhen e madhe prej kashte e hutuar dhe e brengosur. Valixhja pluhurosej në hajatin e sipërm me dërrasat që ankoheshin me një gërvimë të mbytur, sa herë që ne hipnim e zbrisnim me rrëmujë nëpër shkallë dhe vëllai i mesëm “e shalonte atin”, duke tërhequr osh kashtoren.

Valixhja pati qëlluar hata e madhe për prokopinë time të mjerë, megjithëse qëkur më doli bursa mëma gdhiu aq e aq net, për të më paraqitur siç duhej në kryeqytet. Dimri kaloi thuajse në jerm. Ëndërroja pas dritares së sobës së zjarrit, ku flinim të gjithë e më ndrydhej zemra, për drurët e mardhur.

“Zoti na e ruajt çupën, Zeno! Si mund ta degdisim vetëm në fund të dynjasë? – ankohej mëma.

“Dashke t’ia prishim të ardhmen Semit?!”

“Ç’e ardhme zeza? Sido që të vijë puna, ne nuk ngjitemi dot përpjetë, se na i presin krahët. Se ti e di, jemi me xanxë”.

“Lëma të flemë për kokën tënde!” – nxehej im atë.

“Do të qe më e udhës t’ i jepnim edhe Semit, një zanat për të qenë, sesa t’i plagoset shpirti”, ofshante mëma.

“Mjaft edhe ti si kukuvajkë!” – nxehej seriozisht babai.

Pllakoste heshtja. Shkrinte bora. Pikonin çatitë, trokiste era e borës mbi xham. Përherë kam mall për erën e borës së shkrirë dhe çatitë, që pikojnë me gëzim: “Tonk, tonk, po vjen pranvera”, sikur  thonë.

Në ditët e para të prillit përgjoja çdo luhatje sado të padukshme të kopshtit të qershive e lulëzimi i tij më zuri në befasi. Brenda një nate zbritën me mijëra flutura nëpër degë. Këndonin bilbilat me shumë gjuhë, si të përsërisnin qortimin e tim eti: ”Dashke t’ia prishim të ardhmen Semit”?

Ende nuk e dija, se cila do të qe e ardhmja ime. A thua qe vetëm e drejta për të vijuar shkollën e mesme në Tiranë? Përmeti, po ia jepte dorën bijës së vet. Qyteti i butë, i urtë, ku të gjithë njohin njëri-tjetrin, denbabaden.

Vjosa vinte e turbullt atë pranverë. Dhëmbeli na e hante diellin. Kopshti i qershive mbetej në gjysmë hije, i ndriçuar paksa nën kuisjen nusërore të petaleve të buta, të mekura, të dridhura, si zemra ime.

Nuk e di përse çdo muzg më bëhej bota më e mirë, më e përmallshme. Edhe sot e kësaj dite më rrëmbushen sytë, sa herë kujtoj mëngjesin e ikjes sime. Një vajtje-ardhje e pazakontë nëpër shtëpi. Mëma e heshtur, as lëvizte, as qortonte. Të gjithë përgjonin skodën e Ramos. “Më vonë, më vonë”, i thosha vetes. Kisha frikë të mendoja ndarjen. U dëgjua boria e karakatinës së Ramos, mikut të tim eti. Sa herë kthehej i lumtur nga trofetë e veta, koloviste kuçin e maçin në karrocerinë e handakosur, e neve na dukej vetja sikur po silleshim nëpër re.

– Ku jeni o të zotët e shtëpisë? – gjëmoi zëri i trashë i Ramos.

– Ja, erdhëm, erdhëm!

Vraponin fëmijët, duke u penguar nëpër plloça. “Tapa, tapa”, i përplaste doçkat motaku, po asnjëri nuk ia vinte veshin. Shtator i ftohtë në Përmet. Mëma m’i mbuloi këmbët me velenxën e kuqe me thekë. I qe marrë zëri e teshtinte!

– Kulaçin e keni të ngrohtë, Ramo.

-Do të bëhet me goxha shkollë çupa, e Zenës!

– Lëre Ramo, lëre! Pse s’thua që iku e vate, humbi çupa, – tha ime ëmë.

U struka në gjoksin e tim eti. Mezi i mbaja lotët. Gjithçka më dukej si në ëndërr. Dritëza e muzgut opake trokiste mbi xhamat e plasaritura të skodës e kënga e vjetër e Ramos: “Mos u trembni dhentë e mia/ Skoda ime u don fort!“, frymëmarrja e nxituar e tim eti,  duhma e duhanit, rrugica e shtëpisë sime që po tretej në agim me doçkat e vogla të vëllait të vogël motak “me bima” (vrima), si brumë i ardhur, të bardha, topolake, që përplasen nëpër shtëpi “tapa, tapa”. Dhe malli. Ç’mall më mbyti shpirtin për portat me drurë e sofatë me gurë zalli të bardhë, ndërsa mugëtira shpëmdahej dhe vëllezërit dhe motra ime e vetme, Miroshja, me sy të zgavruar nga çudia, sikur s’po e besonin që po largohesha me gjithë mend.

“Motra, motra, na iku Semi!”

Ramua shkeli gazin. Ndjeja një boshllëk nga përplasja e troshitja nëpër gropa

– Fli Semi se kur të zgjohesh, do të jesh në Tiranë! Apo jo, Ramo?- pyeti im atë.

– Do të jemi byrazer, do të jemi. Të zë makina o çupë e Zenos?-

– Më zë.

– Fillo e numëro: një, dy, tre, katër…

– Provo të flesh Semi! -më pëshpëriti im atë.

E ik e ik e ik…

Lindja e diellit na gjeti në grykën e Mezhgoranit, lëmashkë mbi shkëmbej. Lajthishta të zbehta, vreshta ku thyhej qielli i kaltër, pa asnjë re. Po piqej rrushi.

– Sa raki do të ziesh këtë mot, Zeno vëllai?

-Të shohim Ramo, kësmet.

– Ilaç, për perëndi, e di ç’ka thënë një i mençur andej përtej detit? Kini këtë ujë të bekuar e nuk ia dini kimetin. Çdo natë nga një kupë e zemra punon si sahat.

“Oh zemra nuk është sahat, nuk është, nuk është” përgjigjej dikush brenda meje. Zemra ka sytë e vet. Sado larg të ikësh, do ta ndjekë cicërima e vëllezërve rreth fustanit të mëmës dhe doçkat e vogla tapa-tapa nëpër shtëpi. Doçka që përplasen në derën e dhomës: “Maaa! Baaa!”

Zemra s’do të mbetet vetëm si në shkretëtirë e t’i rrëshqasin lotët, si lotët e pjergullës mbi dritaren e sobës time.

– Pse qan pjergulla, baba?

– Qan e mjera, qan me lot. Brengë ka s’rrëfen dot, – përgjigjej im atë.

Brengë ka s’ e rrëfen dot? Si mund të rrëfehej brenga? E prisnim me padurim babanë kur vinte nga puna. “Kër, kër”, kërcisnin shkallët e drunjta. Shpupuronim të gjithë pranë zjarrit. Dimër, dimër i madh, po im atë s’ e harronte përrallën.

– Ku e lamë prëmë?

-Te zogu i artë!

– Zogu i artë. I bukur ky zog i artë!

– Lëri Zeno, nuk e sheh se edhe pa përralla, janë si të çuditur këta tanët! – i përgjërohej mëma.

Makina tundej e shkundej në kthesat e kodrave të egra e të buta të Mallakastrës. Ramoja këndonte “Hapi sytë e zez moj, të na sjellç beharë!” Ramoja i vidhej gjumit duke kënduar.

– Do kulaç, Ramo?

– Jo, byrazer e kam në trastë, po sot e paskam gojën farmaq.

“Humbi çupa, humbi!” E dinte mëma. Kush nisej për rrugë të largët, s’kthehej pas. Që atë mëngjes, u bëra mysafire e qytetit tim, me shtëpitë e ulëta në buzë të Vjosës. S’e pashë më kopshtin e qershi ve në lumakë, as në zukatjen e harbuar të bletës. S’e pashë më shtëpinë time, të rrëgjuar nën peshën e borës, batisur nga trishtimi i butë. Piqeshim vetëm në behar, kur vileshin qershitë e mëma dylloste kutitë e glikove e të zahireve (zakon i hershëm i viseve tona për dimrin e gjatë). Më kishte kapitur gjumi, me kokën e mbështetur në supin e tim eti. U zgjova e trembur nga boria e Ramos.

– Ku jemi?

-Tek sahati i Tiranës.

– Paskam dremitur?

– Jo, bijë, – u tall Ramua, – ke gërhitur paq.

-Do një salep a një kafe, Ramo? – pyeti im atë.

– Ngutem, se kam ngarkesë për në Shkodër.

– Në ç’orë do piqemi për të zbritur poshtë?

– Nga ora gjashtë. Hajde çupë e Zenos të na nderosh, të bëhesh e ditur!

Qiell i kthjellët mbi xhaminë e vjetër, lulishten, sheshin e ministrive, monumentin e Stalinit. S’isha më në ëndërr. Zbritëm në zemrën e kryeqytetit, që po më dukej çuditërisht i huaj. Njerëzit shkuakan në punët e veta e as e kthyekan kokën të të shohin, s’u bëkan merak fare, se cili je ti! S’u dukërkan gjëkundi, plakat e imëta pa dhëmbë, të fishkura si hoshafka me shtija e me pe në qafë, që tjerrin jetën denbabaden nëpër sofatet e ngrëna e të lëmuara nga koha. E megjithatë, e ndjeja veten krejt të humbur nga mospërfillja, e po më merrte malli për gjithçka mbeti pas. E veshur me një fustan basme të kuq me pika të bardha, dukesha krejt qesharake dhe e mjerë, ndërsa im atë më tërhiqte me gjithë kashtoren nëpër bulevard. S’kisha parë kurrë aq shumë nuse e çupa të reja të çlira, të veshura me zhuponë e me sandale me taka, që vraponin të zinin urbanët.

• Do të pi një kafe te bar “Krimea”, – tha im atë.Krimea ishte një lokal i vogël përballë monumentit të Partizanit  të Panjohur.

  Babai e rrufiti kafenë, si i babëzitur.

  – Edhe pak, e arritëm, sa të kapërcejmë kopshtin e ish-pallatit të mbretit! Më dëgjon Semi?

  – Dëgjoj baba.

  – Ec atëherë!

  – Mirë baba!

  – Kopshti i ish-pallatit të mbretit me drurë nga të gjitha çeshitet.

  Mbreti deshi të krijonte kopshtin e bilbilgjyzarit. Ja edhe Shkolla e famshme Pedagogjike, – psherëtiu im atë.

  Në thellësi të shpirtit ëndërronte të më bënte mësuese, po asnjëherë s’ma përfoli dëshirën e tij. Kur hymë në oborrin e Shkollës Pedagogjike plot akacie e jargavanë, e ndjeva plotësisht ndarjen dhe më zuri një dridhje e çuditshme nga e panjohura. Ndoshta mëma kishte të drejtë kur ankohej: “si do ta degdisim çupën në fund të dynjasë”. Ja, ky qenkësh edhe fundi i dynjasë, oborri i Shkollës Pedagogjike dhe i konviktit plot me nxënëse, që lëvrinin me libra në duar. Një vajzë hundëçiporoke me shiritin e dezhumit në krahë,  u gjend para nesh.

  – Gjimnastja e re? – pyeti.

  – Po.

  S’ kisha parë deri atë çast vajzë me flokë aq të verdhë, kaçurrelë e me sytë e bukur blu të thellë, si të xhamtë.

  – Si e keni emrin? – pyeti

  – Semiha Frashëri.

  – Unë jam Teuta – tha flokëverdha. Kam porosi t’ju marr në dhomën time.

  Instinktivisht fsheha sandalet, që më dhuroi mëma. E gjora, vuante për ne, të hanim, të festonim një ditë të gëzuar. Kthente e rrotullonte pantallona e xhaketa, që të mos dukeshim më të zhveshur se të tjerët e  të mos të na cenohej krenaria.

  – Ladi – thirri Teuta, -eja shpejt-shpejt! Pranë nesh mbiu sakaq Ladi me flokë të prerë shkurt si çun, të zinj e të ndritshëm.

  – Përcille në dhomën tonë gjimnazisten e re Semiha Frashëri! – e urdhëroi.

  -Ah,  kjo qenka gjimnazistja jonë? – tha Ladi.

  – Shumë mirë! Eja, eja Semiha!

  -A mund t’ju përcjell edhe unë? – pyeti im atë.

  – Si të dëshironi, – i tha Ladi.

  U ngjitëm në katin e tretë, te dhoma 4. Vajzave konviktore të atyre viteve, u kujtohet ajo dhomë disi e veçantë e gjimnazisteve. Dhoma ishte e pastër, me dollapë të lyer me bojë të bardhë vaji.

  – Më parë, kjo ka qenë dhoma e çunave të gjimnazit. Ndoshta këtu ka pasur shumë Isufë prandaj i mbeti nofka “dhoma e  cufave” – shpjegoi Ladi. Sytë e Ladit, vëngëronin pakëz e në faqe i formoheshin dy gropa gazmore.

  -Po jua lë amanet Semihanë, – tha im atë. Është mësuar me motrën e me vëllezërit dhe do ta ketë të vështirë.

  – S’do ta  lëmë të mërzitet, – tha Ladi.

  – Ju po ma bëni zemrën behar – tha im atë.

  Ladi e hollë, e gjatë (një kokë më e gjatë se unë), u përkul pak mbi veshin tim dhe më pëshpëriti: “Ne i përjashtojmë ato që qajnë!”

  – Unë s’po qaj, – i thashë.

  – E shoh, pastaj s’ ke përse apo jo babai i Semihasë? – tha Ladi

  -Jo, jo me lot, bilbilgjyzar! – më qortoi babai. Nuk deshi as ta përcillnin.

  – Përshëndetemi këtu – tha dhe iku.

  – Shkriftohu goce, mos rri si hu! –  më përmendi Ladi.

  Liruam kashtoren. Vendosëm teshat në dollap. Mbi tavolinë qe një mbulesë e qëndisur e vazoja me trëndafila.

  – Ku i merrni lulet? – pyeta.

  – Tek Ija, nuk e sheh?

  – Në një drejtim me oborrin e konviktit ishte shtëpia tiranase me qerpiçë, me pusin e rrethuar me gurë zalli. Çikrikët bënin: “gër, gër”. Kova e vjetër me lëmashkë e litari i ngrënë nuk bënin pushim. Ija e imët çemberbardhë, ujiste trëndafilat e bubronte me vete.

  – Ç’të thotë? – pyeta.

  – Ku ta dish – tha Ladi. Ndoshta numëron jetën e saj. Ishte ç’na ishte.

  Nëpër shkallë kaloi një rrapëllimë nallanesh, zërash, këngësh të lëna përgjysmë.

  – Po kthehet edhe Teuta nga dezhumi. S’të lë të bësh as xhap Gogoli këtu. Pa – pa- pa!

  – Paskemi edhe gogolë? – pyeta.

  – “Gogol” i themi një kujdestareje me hundë të gjatë, si të autorit të komedisë “Revizori” – shpjegoi Ladi.

  Erdhi Tetua. Dukej e lodhur, megjithatë filloi të ngacmojë Ladin.

  – E di si është puna? – tha. – Kjo çupa këtu, Ladi Nepari, është artistka e gjimnazit tonë, konkurrente e Vaçe Zelës.

  – Mos ia vër veshin, se kështu dëfrehet Teuta, duke u tallur me mua! – tha Ladi.

  – Kë ke në shtëpi, Semiha? -pyeti pas pakTeuta.

  U rrëfeva me gëzim e lehtësi për motrën, Miroshe-bukuroshen, për vëllezërit, për prapësitë e gëzimet tona, për kopshtin e qershive, për sytë me bisht të Ekës me doçkat e këmbkat, që i përplas “tapa-tapa” e për përrallat e tim eti.

  Teuta dëgjonte e mbështetur mbi dy jastëkë. Ladi shkonte e vinte nëpër dhomë. Më ndërpriste ndonjëherë më të rrallë. Një palmë  e hardallosur, gjysmë e gjelbër, gjysmë e thatë, përplaste gjymtyrët mbi xhamin e dritares pranë shtratit tim.

  2

  Çuditesha në fillim me Teutën, që i vizitonte rrallë e për mall, të vetët. Në oborrin e konviktit dukeshin herë e ëma e herë njerku.

  Nëna (ende e re, me sy të mëdhenj, flokë të verdha, të dallgëzuara e të hedhura mbi supe), vishte sandale të sheshta për hir të burrit të saj të shkurtër. Njerku me një tik nervor, veçanërisht kur fliste me Teutën, dukej sikur belbëzonte. Teuta kthehej në “lule mos më prek” e u jepte përgjigje të thata: “Jo, po, mirë etj. etj.” Nuk u linte shkas ta qortonin. Nënën nuk e përmendte. Kur bisedonte me njerkun, ishte përherë e ngrehur, si dy njerëz që qëndrojnë në dy skajet e kundërta të litarit.

• Shko e hidhu tani, si Ali Xhixha në litar! – tallej Ladi me të.Teuta buzëqeshte. S’tregonte përse e pat marrë zët njerkun. Ndoshta për shkak të mirësjelljes së tepruar të tij. Ndoshta nga që e hiqte osh edhe “familjen e shenjtë” (vëllanë, motrën e nënën) për te e thjeshtra. Teutën e rrëmbente shpesh dëshira të ikte. T’u ikte e të mos i shihte me sy. Po, nga ana tjetër, qe e detyruar të tregohej disi e dashur. “Përse të mos bëjë njeriu ashtu si dëshiron? Përse u dashka ndryshe të mendojë, e ndryshe të veprojë? Përse? Përse?” – shpërthente më në fund.

  Çunat i vinin rrotull Teutës.

  -Të dashuruarit janë budallenjtë më të parrezikshëm në botë, – tallej Ladi.

  Djali më i zoti i gjimnazit, Xhimi Dhimitri, skuqej deri në veshë, kur e merrte Teutën për të kërcyer… Xhimi me fytyrën e zbehtë, ishte aq i ndjeshëm, sa nuk e besonte njeri se ishte ai, kur e shihte tek kapërcente kangjellat e konviktit për t’i sjellë Teutës detyrat e vizatimit teknik.

  Papritur filluan të na sulmonin letrat me alfabet hieroglifesh. Xhimi na erdhi në ndihmë, sigurisht. Që atëherë, u bë kavalieri ynë. Filloi të pijë edhe cigare, që të dukej më burrë. E ruanin Xhimin, mos i binte në sy drejtorit që e  nuhaste erën e nikotinës një orë larg.

  Xhimi rrinte një bankë para nesh me Renato Idrizin, një djalth i imët, i fishkur, si një plak i vogël. Xhimi thosh: “Renatua është xhanan djalë, veçse i pëlqen të duket dhe ka maninë të recitojë Uitmanin vend e pa vend”, ndërsa Teuta nuk e di përse e quante “sharlatan”.

  “Unë do ta quaja më tepër snob” – thoshte Xhimi. – Snob me shpirt të mjerë, po jo i lig. Renatua mund të bëhet qesharak, po asnjëherë i poshtër.

  Teuta e ngacmonte Renaton, e shihte drejt në sy, kur ngrihej në mësim. Renatua hutohej aq tepër e këpuste gafa nga më të çuditshmet. I bënte lëmsh heronjtë e Iliadës. I merrej goja. Dantonit i thoshte Marat në gjuhën angleze, ku e mbante veten si më ekspertin.

  Ngatërrohej aq keq, sa mësuesja e mirë e anglishtes qeshte dhe e dërgonte në bankë “të qetësohej”. Nuk e kuptonte se si mund të thoshte budallallëqe aq të thekura ai, kanakari i saj.

  Teuta thoshte se kish me të vërtetë dëshirë ta shtrinte për tokë atë shkurtabiq, sepse thellë-thellë e parandiente që ato letra me hieroglife mund t’i shkruante vetëm një frikacak si ai. Teuta ishte aq e bukur sa të detyronte të ktheje kokën pas për ta soditur me nge. Po askush s’guxonte ta tepronte, qoftë edhe me shaka.

  Vitet rridhnin si uji, të rrumbullakët, të njëllojtë. Mëngjeset fillonin me vrapin nëpër shkallë, me zilen që të lodhte natën e ditën. Dita ishte përherë e copëtuar: studim, mensë, gjumë, mëngjesi, dreka, darka, pa e ndryshuar asnjëherë trajektoren.

  Më dukej se vetëm ai oborri intim i shtëpisë tiranase me rrasa, me bar me qengjin e vogël laraman më lidhte me vegjëlinë time, që ikte larg e më larg, sikur trembej nga dimrat e ftohtë e me lagështi të konviktit, nga palltot e gjata e të shëmtuara, që na falnin një herë në katër vjet. E urreja shiun e Tiranës, llucën para derës së mensës, çajin e ftohtë, gjellët pa shije, çarçafët me erë myku dhe veçanërisht, “Gogolin” që na ish qepur e s’na linte të mermim frymë. Mosha e konviktit, ishte aq e re, sa gogoli dukej një lëneshë e flakur enkas aty, që të na i rrënonte gëzimet e pakta, të na e helmonte fantazinë, të na e bënte edhe më të pështirë ushqimin e keq. E ndoshta mund të na i shkretonte të gjitha po jo netët tona, netët me hënë, me shi, netët me borë, netët ku zbrazej thesi i ëndrrave tona.

  Përballë dritares plakej palma e vjetër. Vajzat e Shkollës Pedagogjike përgatitnin shfaqjen e tyre të zakonshme për festa. Nuk e di përse mbetëm të huaja me pedagogjikaset. Ndoshta, sepse dikush këndonte me zë të zvargur:

  “Të rashë pas moj, të rashë pas, rrugës kur shkoje në gjimnaz.

  Dhe të thashë nj dy- tri fjalë, se unë ty të dashuroj…”

  Teuta nisi të shkruajë “përralla për gocat e vogla të foshnjores”. Në prag të maturës botoi rrëfenjën e “Bukuroshes së urryer.” Cila qe ajo bukuroshe, që i zuri udhëkryqin vajzës së vogël, që i vodhi fjalën, i thau zemrën e nuk e la të gëzonte as barin e gjelbër, as rrezen e dritës, as pikën e vesës? Mjerë kush guxonte ta shihte në sy bukuroshen, se verbohej menjëherë! Mjerë, kush guxonte të thoshte një fjalë, se i pritej gjuha! E gjora e vogël do të shpëtonte nga mynxyra, vetëm po të kthehej guximtari i guximtarëve nga rruga ku shkon e s’kthen më”.

  Çfarëdo veshje të mbante “Bukuroshja e urryer”, fliste qartë edhe për tikun nervor të njerkut e përgjigjet e prera.

  – Hë? – pyeti Teuta pasi e lexuam faqen letrare të gazetës “Zëri i Rinisë”, ku ishte botuar “Bukuroshja” me pseudonimin “Rozafa”.

  – Unë për vete do të veproja ndryshe, – thashë.

  – Si di të veproje, Semi?

  -Do t’ia thosha të vërtetën kujtdo, qoftë edhe në sy.

  -Të thuash të vërtetën? Sigurisht, edhe mund ta thuash të vërtetën, po kush do t’i dëgjojë të vërtetat? A e di ti që askush s’ka dëshirë ta dëgjojë të vërtetën? E di, apo jo?

  – Mjaft me filozofi ju! – thirri Ladi. E vërteta, e pavërteta!! Po kështu është bota, ka të vërteta dhe përralla, apo jo?! Dhe kjo është një përrallë shumë e bukur! Ishte ç’na ishte, ishte një vajzë e vogël me emrin Edlirë etj, etj.

  Ladi na mbushte me gaz, me lajme e rrëfenja nga më fantastiket, të cilat i emërtonte “thashethemnaja!” S’ishte e mundur mos të kurdiste ndonjë reng. Se nga kishte “peshkuar” një koleksion artistësh të famshëm, konkurrentë të Brixhit Bardosë e të yjeve të Hollividut. E dinte se cila qe ajo flokëverdhë, që po i zinte vendin Merilin Monrosë. I dinte të gjitha biografitë, intimitetet e m’i pëshpëriste në vesh në ndonjë orë të mërzitshme mësimi. Ishte koha e filmit “Roku e vëllezërit e tij”. Të gjitha ishim pak të dashuruara me Rokun (Alen Delonin).

  Ndërkohë, Ladit iu mbush mendja të më shkathtësojë pak, meqenëse rrija si hu gardhi në mbrëmjet e gjimnazit e më vinte për të qarë ngaqë s’dija të kërceja. Ladi, tha që do të më bënte “mjeshtre” të vallëzimit. Për inatin tim, mezi gjenim sadopak kohë. Një herë kishim një ekskursion në Dajt (vishnim pantallona e na rrëmbente vala e euforisë së përgjithshme), një herë ndeshje basketbolli, një herë tjetër, kampionat.

  Xhimi na kishte kujdes që të mos na linte pa na vënë të parat në listën e kërcimtarëve, që të nguteshim e të mësonim të vallëzonim. “Një, dy, tre.” Lironim mesin e dhomës, vinim komodinat njëra mbi tjetrën dhe magnetofonin e vogël të Teutës, që e ruanim si sytë e ballit, si shokun tonë më të mirë. I fshiheshim “Gogolit”. Mendonim, që në atë orë ajo duhej të ishte duke u rrotulluar nëpër mensë dhe e paguam paq shkujdesjen. Gogoli shtyu derën dhe komodinat u rrokullisën e magnetofoni u thye. U dënuam me një muaj pa liridalje të dielave. Nga inati vendosëm ta “trullosnin” veten me punë. Teuta shkroi referatin e romanit të sapodalë “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, që kishte ngjallur polemika në shtypin tonë letrar. Ishim aq të apasionuara pas poezisë së këtij autori e aq tifoze të romanit të tij, sa punuam me gëzim, vetëm e vetëm t’ia thyenim hundën e gjatë “Gogolit”, që na pati dënuar për “orgji”. U pika, si s’ka turp goxha grua plakë, shpif si dreqi?! Edhe mua më pati caktuar mësuesja e biologjisë  të përgatisja një biografi të shkurtër të Mari Kyrisë. Atëherë, në gjimnazin tonë bëhej tifo për dy mësuese të reja të bukura, njëra e letërsisë e tjetra e biologjisë. Unë isha për mësuesen e biologjisë me fytyrën e mermertë, si të Dea-s së Butrintit. Punonim me inat. Ladi, si përherë, tallej me ne, “ambiciozet e pakorrigjueshme”, që s’do ta kuptonim asnjëherë ç’qe më e rëndësishme në jetë.

  “E ç’qenka kjo më e rëndësishmja, sipas teje?”

  “Merr ç’të të dalë përpara!”

  Kishin filluar përsëritjet e pyetjeve të maturës dhe “pak ambicie, i thoshim ne Ladit, s’do të qe e padobishme”. Me të vërtetë na dukej kushedi sa e vështirë edhe matura. Ndodhte që shkonim në shkollë me jakën e përparëses të pahekurosur. Ndërkohë, pata ecur në mësimin e vallëzimit. Ishim zhytur aq shumë në studimet e pyetjeve të maturës, sa nuk e vinim re orën si fluturonte. Veçse në orën 10:00 fiks do të shfaqej domosdo “Gogoli” në derë. Rrotullohej nëpër dhomë, prekte lulet, mbulesën e qëndisur, kontrollonte çarçafët, sikur donte të bënte “paqe” me ne, por ishte e kotë. Te ne, sundonte heshtja.

  – Atëherë, natën e mirë!

  “Natën e mirë, dado! –  thërriste Teuta, që mezi priste të mbyllej dera!

  – Uf, plasa!

  – S’ia falnim zhurmën që bëri kur na theu magnetofonin. Na mbetën vetëm kasetat. Ishte prishur një nga dhuratat më të bujshme të njerkut. Ishte e vetmja, që nuk u përbuz po u prit me brohoritje! Ishte “pengu i pajtimit të gjaqeve” siç i thoshte Ladi. Kishte edhe nja dymbëdhjetë kaseta të mrekullueshme të muzikës klasike dhe të këngëtarëve më në zë. E tani na duhej që për shkak të “Gogolit” të heshtnim, madje edhe të buzëqeshim. Mos bëj puf po deshe!

  3

  Diplomati i Teutës, hyri aq befasishëm në jetën tonë, sa mbetëm si të trullosura. Kur u kthye nga biseda e parë me të, Teuta ishte e shpërqendruar. Konvikti pati marrë një pamje paksa të çuditshme. Secili në qoshen e vet. Zile studimi me orë e me pushime s’kishte më.

  Ndihej shqetësimi i provës së maturës. Në një mbrëmje të tillë maji, Teuta na rrëfeu dashurinë e saj. E dëgjonim Teutën si të magjepsura. Që të mos na e zbulonin “sekretin” gocat kureshtare të Pedagogjikes tek na shihnin aty nën shkallë, duke soditur yjet që shkëputen, Ladi pyeti: “A i ngjan sadopak diplomati yt Alen Delonit?” Pyetje naive, ndoshta qesharake, po deri atëherë, asnjë njeri konkret s’na i pati zëvendësuar përrallën e ja papritur dashuria, po merrte një formë të qartë me fytyrën e një njeriu të vërtetë, të gjallë, jo në celuloid. Ndërsa Teuta rrëfente, nuk e di përse pyesja veten: “Ç’po bën Xhimi Dhimitri në konviktin e politeknikumasve?”

  Çunat konviktorë të gjimnazit ishin në konviktin e Politeknikumit, siç qemë edhe ne bashkë me pedagogjikaset. Ishte për t’u çuditur që mbetëm ashtu të ndarë,  thuajse të huaj.

  Teuta kishte qenë bashkë me Xhimin në takimin e rinisë në kryeqytet. Diplomati kishte folur për gjendjen ndërkombëtare, për luftën, për paqen etj. Pas bisedës ishte bërë vallëzim. Diplomati qe mahnitur nga Teuta. Teuta belbëzonte me gjysmë zëri se bota e saj qe kufizuar brenda oborrit me kangjella të konviktit për shtatë vjet me radhë. E ndiqja e heshtur gjendjen e çuditshme të Teutës, që i dukej vetja, kur fliste për diplomatin, sikur zgjidhte një problem të vështirë. Fjalët rebuse, siguria, njohuritë, mënyra e lirë e komunikimit e hutuan krejt çupën. Shkurt, Teuta dashuronte gjithçka tek ai: mënyrën si vishej, librat që lexonte, filmat që pëlqente, kulturën (që s’ fitohet për një ditë) dhe veçanërisht, sigurinë me të cilën kryente çdo punë. Ai i dukej i pagabueshëm. Mbante një ditar diplomatik, të cilin do ta botonte, kur t’i vinte koha. Ai ishte pra, nga ata që lënë gjurmë dhe që dashurohen nga femrat që në vështrimin e parë…

  Monologët e Teutës zëvendësuan përrallat e netëve tona.

  “A nuk ishte edhe kjo një përrallë, si të gjitha të tjerat? – pyesja veten me maraz.

  “E hodhi mollën në një ferrë, tri herë me radhë dhe aty gjeti dhëndrin gjarpër”

  S’dinim si t’ia thoshim Xhimi Dhimitrit, atë ditë me shi, kur na pruri në konvikt pyetjet e zbërthyera të analizës. Xhimi u zbeh aq tepër kur mësoi që Teuta u fejua me diplomatin, sa m’u desh ta mbaja që të mos binte. Ladi e tërhoqi Xhimin thuajse zvarrë përdore. I tha prerë: “Më prit pak!” Dhe i ngjiti shkallët dy e nga dy. Ne mbetëm në korridorin e heshtur e të zymtë. Shiu i rrëmbyer përplasej mbi xhama

  – Po kjo ç’pati?- pyeti Xhimi, kur po dilte nga makthi.

  – Asgjë, shkoi të marrë peshqirin, nuk e sheh si je katandisur?

  – Si jam katandisur?!

  – Si pulë e lagur në shi!

  Zbriti Ladi. Në të vërtetë m’u duk krejt tjetër, gati s’desha ta besoja. Në dorë mbante peshqirin e trikon e leshit.

  -Thaji flokët! Hiqe xhaketën se do të ftohesh! – i tha shkurt Xhimit.

  Xhimi kryente veprimet pa e pasur mendjen. Duart e Ladit mezi u shkëputën nga flokët e bukur të Xhimit. Heshtëm të tre, të truar, të humbur, të braktisur si në këngën e vjetër, kur vajza i premton dikujt, sa të vijë vjeshta dhe e gënjeu me gënjeshtra.

  Pa pritur e ndjeva veten të vetmuar në atë humbëtirë uji, që rridhte nëpër xhamat e mëdhenj … ” Ç’shi, ç’shi binte atë natë!”, më mbiu në tru një nga frazat e mësuara përmendësh të Gjeneralit të Ushtrisë së Vdekur. Ç’lidhje kishte “gjenerali”? S’po e merrja vesh. Vetëm shiu ishte ai i përhershmi, i mërzitshmi, shi, që ta gërryen jetën, siç e gërryente dheun e kuq të oborrit të Ijes, ia zvogëlonte trupin, ia mpinte, ia mpakte. E nuk e di, pse më vetëtiu ndër sy grushti i Xhimit mbi fytyrën e thartuar të Renato Idrizit, kur u zbulua autorësia e letrave me hieroglife. Dukej mjeran e i shëmtuar ashtu me gjakun që i rridhte nga hundët. Nuk di ç’të them; u gëzova apo u trishtova atëherë. Gjakun se duroj dot, as dhunën. (Asnjeri s’ e dinte, që Renatua kishte dashur të më puthte në një kthesë të korridorit të gjimnazit, duke më thënë: “Mos bëj sikur s’të pëlqen, se ti po vdes për mua!”)

  Ndërsa Xhimi po qante. Nuk e besoja që mund të qante me dënesë një djalë. Ishte hera e parë që shihja një burrë duke qarë. Më vonë, unë, Ladi dhe Xhimi u bëmë miq të ngushtë (tre mosketierët), por kurrë, kurrë s’ folëm më për atë ditë, për atë orë, për atë çast, kur së bashku me pikat e shiut rridhnin edhe lotët Xhimit e ai i linte t’i zbrisnin qetësisht nëpër faqet e zbehta  e në mjekër dhe nuk i vinte aspak turp që po qante dashurinë e tij të parë, dashurinë e humbur.

  4

  Atë ditë ishte thjesht parandjenja e ndarjes. Ndarja e vërtetë erdhi më vonë. Filloi me dasmën e Teutës. S’isha aspak e gëzuar. Ndoshta se të gjitha rrodhën befasisht. Më nervozonte nëna e Teutës me sytë e saj të mëdhenj. “Pa shih, ç’ dinë të shtiren disa!” – mendoja. Më dukej se pa pritur e pa kujtuar, do të pëlciste flluska e “Bukuroshes së urryer”. Isha e ngrehur, në pritje, e gatshme të bëhem fli për Teutën, në qoftë se dikush do ta zbulonte se ishte ajo pas pseudonimit “Rozafa”.

  Ka çaste të tilla, të papërsëritshme në jetë, kur të mbushen sytë me lot nga dëshira për t’u flijuar. “E bukur porsi dëbora e me ballin porsi diell“- përsëriste lajtmotivin tashmë të njohur Ladi çapkënia.

  Zëri i vinte nga larg, përmallshëm. Këngën e mësuam verën e kaluar në ekspeditën e folklorit në Lurë. Na e mësoi nusja e shtëpisë ku banonim. Teuta plotësonte monologët e nuses: nusja rrinte gjithë ditën me të birin; një “mec” faqekuq, i shëndetshëm. Teuta fantazonte për një dashuri të humbur. A ishte e mundur që ajo të mos kishte njohur tjetër njeri në jetën e saj, përveç këtij plaku të mykur? Nusja e heshtur, merrej vetëm me vogëlushin. E mbante si ogiç pas. Edhe pse ai i kishte mbushur dy vjetët, nuk e hiqte nga gjiri. I vogëlthi vraponte nga loja e derdhej në gjirin e fortë të nuses. Sytë e nuses me rrëshqitjen e gëzueshme anash e përcillnin me ngazëllim. Nuk e di se ç’donte nusja e Lurës në dasmën e Teutës. Ndoshta për të më qartësuar mua që të mos e merrja aq cekët, qoftë një dashuri a një martesë. Ndoshta që të arrija të kuptoja njëqindmijë fijet, që e lidhin dhe e zgjidhin jetën e njeriut.

  Ja edhe njerku, që na vinte rrotull gjithë humor. Këmbente replika të mençura me diplomatin e Teutës, për udhëtimet, luftën, paqen, çmimet, tregjet e megjithatë, më dukeshin si dy pinguinë. Përse qenkëshin pinguinë ata dy burra të nderuar? Ndoshta, sepse Teuta kishte diçka flurore, të pakapshme, jashtëzakonisht të bukur, me fustanin e bardhë, të pikuar me lule margarite. Ndoshta sepse e vërteta e përralla, i paskan të gjitha brenda: bujarinë, egoizmin, guximin, ligësinë, krenarinë, përuljen, ndershmërinë, mashtrimin.

  Në thellësi e kisha zili Ladin, që po kërcente me diplomatin e po shkrihej e tëra. Do të dëshiroja të më gëzonte kjo dasmë e të mos i dija ato që dija. Do të dëshiroja të mos e merrja me aq zemër gjithçka, por siç dukej, ishte e pamundur.

  Do të dëshiroja, në radhë të parë, të mos e kisha atë ndjenjë të pakuptueshme mërie për diplomatin me ballin fisnik e flokët e dendur ngjyrë gruri. S’doja ta mendoja nisjen e Teutës të nesërmen. Ishte pikërisht ajo, e nesërmja, që na paskish hedhur akull në zemër.

  Diplomati shkëlqente, pinte dhe cikte gotën me përzemërsi. Kur u gjendëm përballë, u përpoqa të kapërceja ftohtësinë, që na ndante. Deri në palcë më fshiku vështrimi i tij shpotitës fshehur me inteligjencën e me sjelljen e tij të rafinuar. I shmangesha Teutës instinktivisht. Teuta u shkëput nga vallëzimi dhe u ul pranë me je.

  -Të kam vërejtur. Je në merak, – tha.

  – Jam, përse ta fsheh?- iu përgjigja.

  “Kur fillon ndarja me njeriun që do? – pyesja veten. Ndoshta nga çasti kur s ‘ke dëshirë të flasësh me të sinqerisht.

  – Ku e ke mendjen Semi?

  – Ja, ashtu kot. Vërdallosem, fare kot.

  – Kot më kot asgjë nuk ngjan. Ti s’po e dëgjon as porosinë time!

  – Ç’ porosi?

  – Për çfarëdo halli që të kesh, t’i drejtohesh mikut të tim eti, Xhabir Merkos në Parcelën Eksperimentale!

  – Ku më njeh mua Xhabir Merkoja?

  – Do t’i thuash se je mikesha ime. Xhabir Merkoja e kupton miqësinë. Duhej të qe këtu sonte, po s’kishte si të përjashtoheshin këta të tjerët. E mos i var buzët, qeshu pakëz! – tha me zë të ulët.

  – Në qoftë se është e domosdoshme.

  – Shihe Ladin! Është gocë praktike. Dhe sa bukur këndon!

  E mora inat Ladin, aq më tepër që s’po i ndahej as diplomati që i thoshte: “Keni një zë të jashtëzakonshëm!”

  Ladi e dëgjonte gojëhapur. Ç’budallaqe! Rrugës së kthimit për në konvikt s’kisha fare dëshirë të flisja me të.

  – Po ti ç’ke? – pyeti Ladi.

  – Nuk kam zë të bukur, që të më ngopin me komplimente!

  -Mos fol marrëzira, se diplomati është king dhe pa asnjë të metë.

  – S’do mend, ku t’i gjejë të metat?

  – Teutën e dashuronin shumë të tjerë, po ajo e zgjodhi diplomatin dhe bëri zgjedhje jo shaka, përderisa kishte mundësi të zgjidhte.

  Në korridorin e konviktit u ndeshëm me “Gogolin”.

  – Si shkoi dasma? – pyeti.

  – Mrekulli, – iu përgjigja.

  Derisa hymë në dhomë s’folën asnjë fjalë tjetër.

  Dhoma dukej bosh e krevati i Teutës dukej më i shkretë se kurrë.

  * * *

  Të nesërmen e përcollëm Teutën në Aeroportin e Rinasit. Në sallën e pritjes shkonin e vinin njerëz. Diplomati, i lumtur, pakëz i hutuar dukej sikur vetëm atë çast po besonte me gjithë mend, që po nisej për muajin e mjaltit, së bashku me nusen drejt e në Paris.

  Me një të lëvizur të kokës, kamerieri sillte çokollatën, ponçin, limonadat, kafetë ekspres, etj., etj. Nëna e Teutës buzëqeshte, e dukej sikur po i çlironte gjymtyrët nga një ngërç. A e kuptonte ajo, se e bija po arratisej për shkak të saj? Isha e mpirë dhe me gjymtyrë të rënduara. Edhe lëvizjet i bëja të ngadalshme, si në gjumë, megjithëse dita qe e bukur, e kthjellët, me qiellin pa re, me dritën e praruar, që derdhej me gëzim sikur donte të bënte më të lehte ndarjen. E ja, erdhi çasti, që të dilnim nga përralla: ”E hodhi mollën në një ferrë tri herë me radhë, dhe u martua me dhëndrin gjarpër”. A nuk e dija që pas lëkurës së gjarprit fshihej djaloshi më i hijshëm në botë? Ç’kisha pra?! Dëshirë për këto fluturime ëndërr-ndjellëse, apo thjeshtë trazim për diçka që s’mund ta arrija kurrë? Teuta ecte me kokën pakëz të mbështetur te diplomati, që ishte një pëllëmbë më i gjatë. Teuta dukej e imët, e brishtë, me fustanin e kaltër, me sytë e gëzuar, me flokët e verdhë që i binin rebelçe mbi ballin e bukur. I ngjitën shkallët të zënë për dore. Diplomati me lëvizje të qeta e të sigurta, Teuta e druajtur, disi e shpërqendruar.

  – A i sheh? Si dy zogj të lumtur, – më pëshpëriti Ladi.

  -Po, – thashë me gjysmë zëri, – Teuta u bë zog. Zog me krahë e po fluturon.

  Shkallët u mblodhën. Dera u mbyll. Lamtumirë përrallë!

  Dita e parë e ikjes së Teutës qe hutim. Pastaj erdhi malli. Ditët e tjera të verës, qenë pritje e brengë. Për mua mbeti brengë e thellë, deri çastin që erdhi letra e parë. Kur po e lexonim me zë në dhomën tonë të shurdhër; (çudi, sa shumë jetë paska përcjellë Teuta te ne), Ladi më shkundte për krahu, e thërriste: “Hë, të thashë? A nuk të thashë?”

  5

  Ç’ishte ajo ditë? Si ishte? Ditë si të gjitha ditët, kur lindin dashurohen e vdesin njerëzit. Për mua ditët e paharruar, nga ato që ke të qartë çdo lëvizje, çdo luhatje, çdo mendim edhe për shumë vite të tjerë. Të gjitha ishin shkruar në fytyrën e Xhimit në atë mëngjes.

  “Ka dalë lista e të drejtave të studimit!” – thirri duke iu marrë fryma. Nuk e di si u veshëm e u gjendëm para derës së Universitetit.

  Emri im s’ dukej gjëkundi.

  – S’ ka asnjë kuptim, ajo jo Xhimi? Është e pamundur, të mos i dalë e drejta e studimit Semit, që e ka mbaruar gjimnazin me medalje ari? Ndoshta ka një listë tjetër për studime jashtë shtetit. Thonë që do të dërgojnë këtë vit studentë jashtë shtetit. Kandidaturë më të përshtatshme nuk do të gjenim.

  – Ladi, të lutem mos u tall, – mërmërita me zë të lartë nga dëshpërimi.

  Ç’kishte ndodhur? Përse? Ndoshta nga ndrojtja e pasiguria ime? Ndoshta, sepse njerëz të tillë të mbyllur, të tutur, edhe pse mund të kenë njëqind medalje ari, s’i duhen askujt? Ndoshta, sepse kam dashur shumë, shumë, me dhimbje me ngulm, me çdo kusht, të shkoja në fakultet? Ndoshta kam qenë egoiste, kam menduar vetëm për vete? Në kushtet tona familjare, universiteti im ishte më tepër se një thelë mbi bishtin, siç thoshte im më.

  “Do të rregullohemi”, – ngulmonte babai.

  “Mos ia prish gjakun çupës!”

  Ishte futur në punë edhe vëllai i mesëm. Më dukej sikur isha bërë unë shkak që ai të mbetej vetëm me shtatëvjeçare. “Gjysmak”, përsëriste ndërgjegjja ime, e megjithatë s’hiqja dorë nga medalja e arit dhe  nga ëndrra e vijimit të studimeve. Im atë më qetësonte. Thoshte se im vëlla s’kishte kokë për shkollë, por për butin e verës (punonte në punishten e pijeve).

  “Budallaçkë e vogël, – më ngushëllonte Ladi, – nuk do të luajmë mendsh për një të drejtë studimi. Nuk do ta shëmtojmë jetën kot së koti!”

  Po në fakt, nuk ishte kot së koti. Ishte si të thuash rastësia plot çikërrima, që lidhen për çudi me njëra-tjetrën dhe përbëjnë jetën e njeriut. Më ishte krijuar një boshllëk në shpirt e nuk e fshihja, se e kisha humbur besimin në vete. Shihja palmën që çukiste mbi xham. Kujtoja ditët e netët, kur ëndërronim me Teutën. Ladi thoshte, se në fund të fundit, mund të bëhesha mësuese e ta vijoja fakultetin me korrespodencë.

  “Në asnjë mënyrë! – hidhej tutje Xhimi. Kjo do të thotë të tërhiqet, të mos pranojë të luftojë, të pajtohet me padrejtësinë!”

  Xhimi kish një fytyrë të revoltuar që ia theksonte më tepër të zbehtin dhe i krijonte rrudha të holla mbi ballë. I vinte turp, vuante që e ndjente veten të pafuqishëm e disi fajtor që i kishte dalë në atë degë dhe në atë fakultet, që e ëndërroja unë. E falënderoja Xhimin me zemër e megjithatë, më mbërthente dëshira të ikja e të mos shihja më njeri, siç më ndodhte përherë, kur isha e mërzitur.

  Në të vërtetë e mbaja veten me shumë zor në rrjedhën normale.

  Xhimi thërriste se duhej të lëviznim, të lëviznim, të mos bëheshim humbalaqë, se ta rrëmbejnë më të zotët, më të shkathëtit, më të shpejtët, kafshatën nga goja e të na rronin medaljet e t’ua varnim maceve në qafë!

  Duhej të lëvizja, po ku të shkoja? S’ishte e mundur të gjeja ngushëllim. Të lëvizja, të shkoja diku, të luftoja. Fytyra e Xhimit qe e zbehtë si e pluhurosur. O Zot, sa e marrë, fillova të shkruaja edhe letra, që më trishtonin e më paralizonin: “Jam një vajzë e thjeshtë.” E dija fare mirë të metën time. E dija ç’më frenonte deri në apati, sedra. Ndenja e shpersonifikimit më mbërthen në vend, sapo filloj të kërkoj diçka! Që të mund të fitosh duhet patjetër ta vrasësh këtë sëmundje të butë (kompleksin e krenarisë e inferioritetit të çupës me fustanet e konviktit). Ç’kërkoja pra? “Jam një vajzë e thjeshtë”.

  – Rrugët nuk mund të na i mbyllë askush! – ngulmonte Xhimi. Nuk do të rrimë kështu pa lëvizur gishtin ta dish! Sa për vete, unë kam shkuar në ministri për ty së bashku me mësuesen e biologjisë!

  – Vërtet Xhimi?

  – Sigurisht. Jemi të bindur se çdo gjë do të ndreqet!

  – Ç’tha mësuesja ime e dashur?

  – Asgjë të paqenë. Tha që ti je vajzë inteligjente dhe që duhet të ta japin patjetër të drejtën që të takon.

  – Është koha për të shkuar te Xhabiri. Thonë, që ai ka një autoritet të tillë që po të dojë, bën çudira, – ngulmonte Ladi

  – Mirë, do të shkoj! Do të shkoj, mos më shikoni ashtu me mosbesim! Do të lëviz pra, përderisa po më vjen thika në kockë.

  Më kishte marrë malli shumë për kopshtin e qershive dhe po më vinte turp që isha zhytur aq tepër në hallin tim e s’po u shkruaja fare atyre të shtëpisë. I merrja vetëm në telefon. E ja, në vend të shkonin atje ku duhej letrat e mia “Jam një vajzë e thjeshtë…”, shtegtonin për te Teuta.

  Vinin përgjigjet e Teutës. Teuta përpiqej të na krijonte një imazh të argjendtë, me shaka të kripura dhe në fund të çdo letre porosiste “Mos iu ndaj Xhabir Merkos, se ai është i vetmi, që do të të ndihmojë seriozisht! Ai është nga ata, që kur japin fjalën, therin djalin etj…”

  Pastaj  përshkruante pritjen e parë në ambasadë, shqetësimin për t’u paraqitur, siç duhej në atë shoqëri që tallej çdo gjë. Shoqëri e skajshme, e huaj, sa s’ta pret mendja. Teuta përshkruante me hollësi rrugët, vitrinat, magazinat e modës, Luvrin, sallën e mbrëmjes dhe lodhjen e stërmundimin, për t’iu përshtatur “Lizës në botën e çudirave”.

  Të gjitha këto ma bënin më të lehtë rendjen nëpër vapë. Kërkoja shtëpinë e Xhabir Merkos. Profesori banonte në rrugën “Fortuzi”, në një vilë me kangjella. Te dera më priti e shoqja, Feti, një bardhoshe, flokëzezë, që më pyeti:

  – Studente?

  – Jo. Ku është profesori?

  – Në Lushnjë, për eksperimentimin. Hyni, pini një limonadë, se qenkeni bërë qull me djersë! Keni gjë provim me Xhabirin?

  – Jo, jo s’kam mbetur në asnjë provim, ju faleminderit!

  Desha te shtoja që isha shoqe e Teutës, po s’kishte kuptim.

  Në të vërtetë, u gëzova që s’ e gjeta Xhabirin në shtëpi. U ktheva në konvikt. Nuk dija se si do ta filloja përsëri rrugën time nëpër vapë për të kërkuar një të drejtë studimi, që në fund të fundit, s’kisha as përse e kërkoja.

  U ngjita në dhomën tonë. Po më merrte malli për ato ditë kur rrinim aty me Teutën. Sa mbyllnim sytë na vinte ai djaloshi i përra1lës të së Bukurës së Dheut, ai që kish qenë në botën ku shkon e s’kthen më e ishte ngjitur deri te ne vetëm nga dashuria. Mos rendte me kalë të bardhë? Mos po kapërcente detin duke fluturuar? Sa bukur! Kur ka ndodhur kjo? Sot, para njëqind vjetësh, pas një mijë vjetësh? Nuk e gjen dot. Jashtë bie shi. Palma e vjetër e trishtuar qan pa pushim. Ladi kopjon solfezhin e provimit të madh! Pastaj thërret si përherë: “Hajde, gjumashe gjimnastikën e mëngjesit!” Po ç’e do, dhoma është bosh. Jam krejt vetëm. Tirana, është shumë e mërzitshme në ditët e nxehta. Pa pritur ndiej dorën e thatë e të ftohtë të “Gogolit” mbi supe dhe zërin e saj të shuar:

  – Mos u mërzit Semi!

  Kam një ndjenjë lodhjeje pa kufi dhe një zymtim në shpirt. Paska edhe njerëz më të vetmuar se unë, njerëz krejt, krejt të vetmuar, se sidoqoftë, unë kisha shpresën, rininë, ëndrrën time sado të thërrmuar, prapëseprapë, ëndërr.

  Shkova edhe një herë te zëvendësministri Arsimit. Korridoret e ministrisë ma ngushtonin zemrën. Përplasesha në çdo qoshe me një çupë me fund të zi e bluzë të kuqe, që hynte e dilte nëpër dyer dhe bërtiste, se i kishin bërë padrejtësi të madhe, që nuk e kishin çuar jashtë shtetit. Ajo paskësh një biografi të shkëlqyer, ishte e mbesa e Aleks Kaninit etj. etj.

  Më dukej e tepërt kërkesa ime, përderisa paska edhe njerëz që kërkojnë t’i çmojnë për shkak të xhaxhallarëve. Po sado që i jepja kurajë vetes “për vendosmëri e qetësi”, qëndroja si mbi gjemba në kolltukun e stërvjetër me susta që të shponin e s’dukesha aspak e guximshme, aq sa do të dëshiroja të isha. Kur hyra në zyrën e zëvendësministrit, e ndjeva veten sa një kokërrzë arre. Nuk po u besoja veshëve, tek po dëgjoja fjalë të tilla, se s’ duhet të shqetësohesha, se aty kishte qenë edhe mësuesja ime për t’i sqaruar të gjitha gabimet që mund të bëhen, se do të shkoja patjetër në fakultetin që dëshiroja etj. etj.

  I hapja sytë fort, që të besoja që s’isha në ëndërr … S’kisha përse të rrotullohesha më nëpër rrugët e Tiranës, në vapën zhuritëse të korrikut.

  6

  Shtëpia ime buzë Vjosës ishte bërë më e qetë. Mëma s’vraponte më me okllai në dorë. S’pati as diskutime, as qortime të përsëritura.

  “Ç’janë këto kokëshkrepje? Ja shkollë, ja rashë e vdiqa!”

  Mëma s’ hiqte dorë nga “pikëpamjet e veta” që më detyronin t’ i mbaja sytë ulur, sikur t’u kisha bërë tradhti shoqeve, “mos i zër besë si budallai çdo njeriu! Qenkësh më e rrezikshme zilia e mikut se e armikut etj., etj.”, siç ngulmonte ajo.

  Im atë krenohej disi me diplomën time. E kishte vënë në xham dhe i kishte  varur në mur. Më vinte për të qeshur nga respekti, që ai po tregonte për një copë letër. Në mëhallën tonë e kishin marrë vesh vajtjen time te zëvendësministri i Arsimit.

  Ramua, kur vinte të luante domino me tim atë, pyeste:

  – Ç’thonë ata të mëdhenjtë andej nga Tirana, ë?

  – Dale! – i thoshte im atë, – nuk arrijmë qiellin me dorë. Se që ta dish ti, Ramo vëllai, njeriu mëson edhe nga zogu. Na ish njëherë moti një zog i vogël, i etur. Donte të pinte ujë po nuk gjente asgjëkund dhe ja sytë i vanë në një enë bronxi me një gisht ujë në fund. Zogu kishte etje, s’dinte ç’të bënte mjerani, si të arrinte deri te ujët. Atëherë, u kujtua të hedhë gurë në enën me ujë, që gurët ta ngrinin lart nivelin ujit e zogu të shuante etjen. Po a është e lehtë të sjellësh gurë kur je i etur, qoftë edhe për një enë bronxi?

  – Ke të drejtë vëlla! Asgjë nuk arrihet lehtë. Për nder, je përrallëtar filozof, Zeno. Nuk ka njeri që të dijë përralla sa ti, për zonë, ku i ke mësuar, xhanëm!?

  – Ëëë, – psherëtinte im atë. Në fisin tonë, s’ka mbetur gjë tjetër tani, veç emrit, këtij kopshti dhe përrallave!

  Megjithë bisedat disi gazmore të tim eti me Ramon, te të gjithë ndihej pritja.

  Ndoshta humori hyri në shtëpinë tonë kur ime motër, tre vjet më e madhe se unë, arriti të bëhej rrobaqepëse e modës në qytetin tonë të vogël. Me të vërtetë kishte shije të hollë Miroshja dhe e kapte në fluturim të “renë”. E dihet që provincialet janë të parat që duan të ndjekin “modën”, që të mos të duken se janë provinciale. Kish vënë goxha para mënjanë e dera nuk pushonte nga dhëndurët.

  “Përse të mos vrapojnë të gjorët bënte shaka im atë”. Po Miroshja buzëqeshte e i dërgonte në “esfel”. Kemi edhe shumë vrima për të zënë, në shtëpinë tonë të vjetër me kopshtin e qershive”, – thoshte.

  – Zanati është flori e pikë e mbaroi! S’të lë kurrë pa bukë. E ku ka rrjedhur, do të pikojë se s’bën! S’i nuk ngjajnë fare këto dy çupat e mia? – tha mëma kur doli nga ashefi.

  Po piqte në saç një petanik. Djersët po i kullonin. Kur qemë të vegjël i vinim rrotull dhe këndonim: “Shi shi boboshi”.

  Sa herë e shihja mëmën me atë përskuqje të përhitur, me fytyrën e shndërruar pulla- pulla, më kapte trishtimi. Sytë e bukur të çngjyrosur nga mundimi, duart plasaritura e të ashpërsuara, flokët e dendura ngjyrë gruri, që i ishin përzhitur e rralluar.

  Mëma më përqafoi.

  – Kot të është mbushur mendja që jam kundër shkollës, – më tha.

  – Unë të them se nuk është e vetmja lumturi e njeriut Ka edhe shumë, shumë gjëra të tjera të bukura në jetë.

  Telegrami: “Më vjen keq po nuk je përsëri në listë – Ladi”,  më gjeti në kopsht. U ula si e këputur në stolin pranë pusit. Kopshti i qershive i larë me diell buiste gjithë gëzim. Çudi! S’po vdisja nga hidhërimi! Zërin e kisha të ngjirur. Telegrami më dridhej në dorë. “Më vjen keq, po nuk je përsëri në listë!”

  – Përse? Përse? Përse? – klitha me zë të lartë. Në jetën time të thjeshtë, asnjeri s’më pati rrëfyer për xhaxhanë tim, një besnik i mbretit Zog, oborrtar oborri, i arratisur motstërmoti.

  Kjo bëmë në dukje e varrosur prej vitesh, do të qe tani e tutje MAKTHI IM.

  7

  Makthi im vijoi disa vjet, deri sa Xhimi u bë asistent në Stacionin Eksperimental të Xhabir Merkos dhe ata  më tërhoqën në Tiranë për të punuar së bashku. U ktheva me plagë në shpirt. Ëndërra ime e universitetit përfundoi një herë e përgjithmonë. Banoja me Ladin, që  sapo qe diplomuar, tani pedagoge në Institutin e Arteve, në konviktin e vajzave të Filologjikut. (Filoqylësave, siç i quanin studentët e Inxhinerisë e Shkencave ata.)

  Profesor Merkon  studentët e thërrisnin “king”, sepse ishte me të vërtet origjinal. Shkonte në leksione me këpucë të rënda alpine, gjithë baltë. Flokët e ashpër, të qethur kare i jepnin një pamje disi komike. Ishte rreth të gjashtëdhjetave, por dukej më i ri për shkak të ecjes energjike dhe veçanërisht, syve. Nuk e di përse më bëhej se nëpër to fluturonin përherë pulëbardhat, përplasnin krahët me gëzim, shkonin e vinin e ktheheshin përsëri e përsëri. Xhabir Merkoja kishte aftësinë të të ngrinte zemrën peshë e të të bënte të ëndërroje e që gjithçka që kishte lidhje me tokën, të të dukej shumë më e shtrenjtë. Problemi i jetës dhe i vdekjes ishte i lidhur aty, me ATË TOKË, qenie e gjallë, që si çdo qenie tjetër e gjallë kërkon kujdes në ripërtëritjen e vet. Natyra është e ashpër, nuk fal. Toka pas disa paralajmërimesh kthehet në hakmarrëse. E hakmarrja e saj është e egër, e tmerrshme: vdekje e asgjësim.

  – Mos na shtini të dridhurat profesor, – i thoshte Xhimi.

  – Nuk dua t’ju shtie të dridhurat, thjesht dua të kuptoni domosdoshmërinë  e misionit tonë. Mision, që na detyron të sulmojmë diellin e të thellojmë shtresat prodhuese të tokës bujqësore. Çdo gjë që prodhohet nga toka, mbeturinë pyjore, përpunim druri, ushqimore, plehra, krasitje, leshterikë etj, etj. Të gjitha pasi të shfrytëzohen, i kthehen përsëri TOKËS, DHE VETËM TOKËS.

  Përpija e etur çdo fjalë të Xhabirit, që tani e paskëtaj, do të qe universiteti im. Çdo ide merrte menjëherë formën e saktë e konkrete në duart e tij ..

  – Truri është mrekullia e botës, truri duhet peshuar me flori. Ja, kjo është e gjithë filozofia, – përsëriste, – kur nis plogështia e trurit të një vendi a njeriu, vjen plakja dhe vdekja.

  Punonim pa orar aq sa shpesh harroheshim në Stacionin Eksperimental, përballë varrezave të Shish-Tufinës. Kur mungonte gjatë nga shtëpia, vinte e shoqja e tij te ne. Xhabiri vijonte punën. Feti, me fytyrën e bukur, të menduar e priste me durim në çdo kohë, dimër a verë. Nga Feti kam mësuar urtësinë e larushinë e shpirtit të gruas. ”Familja është burimi i gëzimit e lumturisë sime. Gruaja mund ta jetojë jetën fare bukur duke iu përkushtuar njeriut që do, duke iu bërë krah i djathtë e roje besnike”.

  Flokët e thinjur si krifë luani, balli i lartë me ngjyrën e bronxët, i jepnin Xhabirit një pamje babaxhane, disi të qetë, po nga brenda ai ziente e bubullonte.

  – Ku e gjen gjithë këtë energji, profesor?- e pyesja.

  – M’i japin armiqtë. Mos na lëntë Zoti pa ta. Armiku qenkësh më i dobishëm se miku, se ke dëshirë t’ia thyesh paq turinjtë. Toka do njerëz të përkushtuar. Po të mos i japim gjithçka me të gjitha mundësitë, s’ do të jemi të denjë për të. Dëgjon Semi?

  – Dëgjoj, profesor, dëgjoj.

  – Toka s’është as farë, as kafshë, as thjesht mall e gjë. Toka është e vetmja pasuri, që na e kanë lënë amanet të parët tanë brez pas brezi. E në këtë TOKË, jatakun e kemi të caktuar të gjithë me një barazi absolute. Toka-mëmë, është më e drejtë, se të gjitha drejtësitë e ëndërruara të botës. Kupton Semi?

  Ndoshta ajo ka qenë periudha më e bukur, më e begatë e jetës sime. Periudha e pritjes së ripërtëritjes së tokës, ripërtëritjes së jetës, që i ngjante periudhës së shtatzënisë së gruas, ku çdo gjë tjetër zbehet e mbetet vetëm nëna, që ripërtërin jetën.

  Në një buzëmbrëmje tillë, zbrisja rrugën nga stacioni ynë e më këndonte zemra, që s’më pati kënduar prej kohësh. Më dukej se të gjithë njerëzit duhej të kishin brenda vetes po atë ndjesi, që e bënte qiellin më të rimtë, rrugët më të gjera dhe jetën më të shtrenjtë. Frynte erë bore nga Dajti dhe varrezat e Shtish-Tufinës dukeshin përherë, si të mbledhura nën këmbët e malit, të mardhura nën fërllazën e borës.

  Zbrisnim rrugën të heshtur me profesorin, pak të ngutur për të kapur autobusin, në stacionin e Kinostudios. Sapo ishin ndezur dritat e rrugëve si xixëllonja të vetmuara dhe po më trishtonte zbehtësia e turmës laramane nën dritën neoneve. Nuk e di përse më dukeshin si klounët, si aktorët ende me grim, të lodhur, të paduruar, për të arrirë sa më parë në hotelet e akullta dhe në restorantet me gjellë bajate.

  – Ç’ke kështu ti Semi Frashëri, që s’na flet?- dëgjova një zë rrëzë veshit.

  – S’të njoha fare, se ke ndryshuar Renato.

  – Jo edhe aq, sa mos më njohësh ti.

  – Më fal, nuk e kisha mendjen!

  Sytë e Renatos më shpuan, si turjelë

  – Ç’thotë Xhimi? I është përveshur shkencës?

  – Po ti ç’bën me këtë mjekër, si xhuxhmaxhuxhi, një pëllëmbë njeri e shtatë pëllëmbë mjekër?- ia ktheva, pa entuziazëm. Pa pritur më ngriu shpirti. Ka njerëz në këtë botë, si ky Renatua, që të të vdesin çdo gëzim të jetës. Xhabir Merkua as denjoi të më pyeste, se cili qe ai tip. Ia mbërritën njëri pas tjetrit autobusët e linjës Kinostudio-Kombinat.

  Profesori më mbronte krahët që të mos më shtynin dhe humori im avulloi krejtësisht. Me pallton e kthyer të Miroshes, që më vinte e rrëzuar në shpatulla, dukesha qesharake e ndoshta edhe Renatua kishte të drejtë të tallej pak me mua. Sa here vishja rrobat e të tjerëve, thellë thellë e ndjeja veten të fyer. Profesori vështronte përtej xhamave të autobusit, ndërsa po kapërcenim rrëmbimthi rrugën e Spitalit. Dyqanet e vjetra me qepena të rrugës së Barrikatave ishin mbyllur. Filloi të binte borë mbi pallatet dhe mbi shtëpitë e ulëta, ndërsa hymë në rrugën e MAPOS e dolëm në Sheshin “Skënderbej”.

  Po vinte Viti i Ri. Qytetarët nxitonin me rrjeta ndër duar. Nuk e di përse më rrëmbeu dëshira e vjetër të vrapoja. Dasma e Teutës, që tani dukej aq larg qe përzier me diellin e borën e me porosinë: “Shko te Xhabir Merkoja, se ai ka qenë i vetmi mik i tim eti. Ai i di të gjitha!”

  Nuk qe ndonjë sekret tashmë, tradhtia e Bukuroshes, nënës së Teutës ndaj të atit. Ashtu si qe mjaft i njohur edhe fakti i vdekjes së tij, në një spital psikiatrik.

  Kisha qenë e lumtur atë mbrëmje për shkak se po e gjeja veten në dashurinë për TOKËN dhe ripërtëritjen e saj. Të jesh zot i jetës, i burimit të saj, ta shohësh si shpërthen para syve të tu, si Ozirisi i egjiptianëve të lashtë, është më tepër se çdo universitet.

  – Semi, shihe atë plakun! – tha profesori.

  Një burrë i kërrusur, i thatë me një borsalinë të vjetër, vraponte me një tenxhere në duar t’u mblidhte pakëz borë vogëlushëve të tij. Nga një dritare e ndriçuar e apartamentit të katit të dytë, dy çuna me flokë kaçurrelë si binjakë, po përplasnin doçkat me gëzim e thërrisnin:

  “Borë, borë,borë!”

  * * *

  Ladi po na priste me letrën e Teutës në dorë, te kthesa e Ambasadës Italiane, ndërsa Xhimi dhe unë po dihasnim nga vrapi.

  -Ju ka mprehur mirë në parmendë, Xhabir Merkoja, – tha Ladi.

  – Çdo e keqe ka të mirën e vet -u përgjigj Xhimi, – po të mos kishim profesorin, do na zbardhëllehej jeta!

  – Po ju qenkeni fare të luajtur! Nuk ju mjaftuan të gjitha ditët e vitit?

  – Ke të drejtë! – trashi zërin Xhimi,- nuk na dha të gjithëve perëndia një gurmaz të artë, që të këndonim: “Tralala, zura një galë.”

  – Qenke me humor ti, po fajin e kam vetë, ç’mu desh të ngatërrohem me tuhafët! S’dija çfarë t’u thosha as shokëve të mi të Operas, se ku do ta kaloja Vitin e Ri.

  -T’u thoshe se do ta kaloje me të fejuarin tim, Xhimi Dhimitrin. Apo s’jam alamet djali, që t’ua zë syrin atyre artistëve të tu?

  – Xhimi, – tha Ladi me zë fare të mekur,- ç’janë këto gjepura që  thua?

  – Nuk janë gjepura, – tha Xhimi, i mbuluar i tëri flokë e vetulla me flutura bore.

  Prej kohe ata po shkonin drejt njëri-tjetrit, e megjithatë, m’u mbushën sytë me lot. Nuk e di përse mendoja me naivitet se ne do të mbeteshim përjetësisht “Tre musketierët”

  Xhimi u ul në gjunjë e tha:

  – Po ta kërkoj dorën në këtë ditë të shënuar dhe Semi s’bën dot as gëk as mëk, se ka për të qenë dëshmitarja e fejesës sonë!

  Ladi, mbeti e shtangur, e skuqur e tëra. Syri vëngërosh i lëvizte pa pushim e kërkonte një pikë mbështetje tek unë.

  Xhimi zgjati duart e ashpra mbi flokët e Ladit.

  – Qetësohu! – i tha me të butë,  – s’ka rënë bomba atomike.

  – Po babai yt?- belbëzoi Ladi.

  – Babanë e dua shumë, po ty të dua edhe më shumë. Mos m’i çakërrit sytë ashtu goce! Shkoni e zbukurohuni! Do t’ju pres në orën nëntë te dera e konviktit. Kam prenotuar bileta për në “Vollga”.

  Ladi shikonte herë nga unë e herë nga Xhimi.

  – Luani këmbët! – tha Xhimi, – njeriu s’fejohet përditë!

  Xhimi ndoshta ishte befasuar edhe me veten për zgjidhjen e shkëlqyer që i dha problemit, sipas stilit të Ladit Kështu i shmangej edhe shpjegimeve për një krushqi, që përflitej se do të lidhej midis babait të Xhimit dhe mbesës së Aleks Kaninit, asaj çupës që tundte dyert e Ministrisë së Arsimit dikur, sepse e kishte xhaxhanë në Komitetin Qendror e tani sapo qe kthyer, e re fringo, nga specializimi jashtë shtetit e qe bërë doktoresha Kanini.

  “S’është Xhimi ynë na ata lëngëtyra, që martohen për karrierë”, gati sa nuk klitha, ndërsa e përqafoja me gëzim e me lot në sy.

  Xhimi iku me nxitim. Ladi qe shtangur. Dhe dukej aq e bukur në atë hutim, me flokët e zinj të mbuluar me kristale bore. Pa pritur pyeti:

  – Ku e lashë letrën e Teutës?

  – Në dorë e ke.

  – Ah po, – tha Ladi dhe e futi në xhep.

  – Pse nuk i dhe asnjë përgjigje Xhimit?

  – Xhimi e di përgjigjen time prej kohësh, – tha Ladi.

  Shkuam në konvikt për t’u veshur, pa këmbyer asnjë fjalë tjetër.

  Ishte hera e parë pas aq vitesh, që nuk u ngutëm ta lexojmë letrën e Teutës. Fotografitë e Teutës me sy që qeshin, flasin, urrejnë e dashurojnë njëkohësisht, na shihnin nga të katër muret e dhomës, ku ishin varur, po gazmoheshin e na pengonin të qemë të çiltra, të ç1iruara e t’i thoshim mendimet me zë të lartë. Kohët e fundit Teuta shkruante vetëm për të bijën. E quante “Kryevepra ime”.

  – Atëherë, ime ëmë, paska krijuar gjashtë kryevepra?- pyesja Ladin.

  – Pse tani e more vesh, ti?- përgjigjej ajo.

  Po të mos kish hyrë Teuta aq thellë në jetën tonë, ndoshta Ladi do ta kishte më të lehtë fejesën e unë do ta lexoja letrën e saj, por në të vërtetë qëndroja e mbështetur mbi krevatin e Ladit dhe përgjoja si po nguronte para dollapit të rrobave për të zgjedhur fustanin e kësaj mbrëmjeje. Fustanet më të bukura, ishin dhuratë nga Teuta. Ladi e shtyu kremastarin me fustanin e Teutës dhe veshi një tjetër. Më theri në zemër. “Hija e Teutës do të jetë e pranishme për një kohë shumë të gjatë midis tyre.” – mendova.

  Jashtë bora u dendësua. Qe fare e kotë të prisja Ladin të thoshte: “Hajde të lexojmë ç’na shkruan ambasadori ynë shëtitës!”

  8

  Pas gjithë atyre viteve strapacimi nëpër konvikte e luftës titanike të Xhimit në Komitetin Ekzekutiv, na dhanë nga një hyrje, në një pallat, në rrugën e Elbasanit, përballë këndit të lodrave.

  Apartamenti i Ladit e i Xhimit mori menjëherë pamjen e kasolles së të bukurës së pyllit. Kudo sundonte era e pishës dhe e drurit. Punime karakteristike të drurit të gdhendura, qilima të punuar nga mjeshtërit korçarë, abazhurë si fenerë të vjetër e llamba vajguri të kthyera në lampadarë, velenxa me thekë të hedhur nëpër divanë. Me një fjalë, qe një shtëpizë origjinale me plot intimitet, ku shija e gruas vendoste mbi çdo gjë. Xhimi i dha liri të plotë fantazisë së Ladit dhe dëshirës së saj, për të qenë të rrethuar nga miq e dashamirë të muzikës dhe artit.

  – Në fund të fundit kjo është bota e saj dhe mbretëria e saj – thoshte Xhimi e me shaka shtonte: “Jepi Çezarit, atë që është e Çezarit!”

  Garsionera ime, nuk ndryshonte shumë nga një dhomë konvikti e mbushur me rafte librash, fjalorësh në gjuhë të huaj me të cilat thyeja kokën, që të plotësoja njohuritë e mija, si autodidakte.

  Jeta në dukje aq e rëndomtë, rridhte në ujërat e veta. S’u desh vetëm një vit për të krijuar tokën bujqësore. U shty edhe një pesëvjeçar në kurrizin tonë. Profesor Merkoja kish mbaruar studimet në Austri  para çlirimit dhe fliste fare pak ose aspak për atë periudhë të jetës së vet. Ishte Feti ajo, që nuk i shkëpuste lidhjet me gjithë plejadën e artë të Vjenës. Ata ishin të pranishëm në çdo gëzim të familjes e sado vetmitarë të qenë, s’kalonin dot pa gjurmë. Inxh. Gjadri, Prof. Çabej, poeti L. Poradeci ishin në ato tubime, ku mua më dukej se kisha zënë qiellin me dorë.

  Çdo mëngjes, në dimër a në verë, në borë a në  shi, dilja në orën gjashtë nga shtëpia ime me biçikletë. Nga viti në vit biçikleta erdhi duke u vjetruar dhe peizazhi ndryshoi. Te ndërmarrja “Rruga- Ura”, biçikleta bënte kthesën e Shish-Tufinës drejt Stacionit.

  Sapo vinte në Tiranë ime ëmë, fillonte nga reformat.

  – Biçikletë në ditët me shi? Jo, në asnjë mënyrë! Shko me urban, vajzë e mirë!

  – Po urbanët na lënë gjysmë ore larg stacionit e në këmbë në shi, është akoma më keq se e gjithë rruga me biçikletë.

  Po hajde t’ia mbushje mendjen.

  – Kërko edhe ti një shtëpi për të qenë! – ngulmonte. Mjaft me këtë gjoja shtëpi. Shtëpi, po për kokën e saj ka Miroshja, dihet ajo. Shtëpi nikoqiri, me pjergulla, me qershi, me mana ku nxirret rakia, vera, mjalti. Djemkat e saj rrezëllejnë si diej. Çdo gjë ndrit nga pastërtia. Po pse, jetë  është kjo që bën ti, moj bijë?

  – Nuk jam e penduar aspak për jetën time, -i përgjigjesha e qetë.

  – Nuk e sheh që je bërë si cironkë?

  “Ne të dyja kështu kemi qenë përherë, doja t’i përgjigjesha, po më dhimbsej e po bëja shaka:

  – Nuk e sheh, si jam shëndoshur e bërë si deng leshi? Do t’ia kaloj edhe Miroshes, kësaj radhe.

  – Miroshen, lëre mënjanë!

  E dija, ku kish hallin ime ëmë. Po i afrohesha të tridhjetave, pragut të rrezikshëm të lëneshave. Sikur t’i thosha të vërtetën, që s’ më ishte vardisur asnjë djalë, do t’i hapja një plagë të thellë, të mbushur me sensin e fajit. Se cila qenkësh ajo grua që s’donte  të lindte fëmijë të bukur?

  Po ja, që ca u gatuakan jo fort të këndshëm, për të mos thënë, të shëmtuar.

  – Po të kalon jeta me këta libra të trashë, budallenj.

  – O mami, jo budallenj, po fort të mençur. Më kanë mësuar, tri gjuhë të huaja.

  – E ç’ i do, kur punon gjithë ditën në arë, si bujkeshë?

  – Siç duket paskam qenë delja e zezë e shtëpisë.

  – Jo dele, po qeni i punës! Një kalë karroce, që sheh vetëm përpara. Të gjithë të tjerët janë rregulluar për bukuri në Përmet, se guri është i rëndë në vendin e vet. Gjetkë jabanxhi se jabanxhi ke për të mbetur, edhe sikur të hidhesh përpjetë.

  Ndoshta mëma kishte njëfarë të drejte. Mbeta e huaj në qytetin tim të lindjes, sikurse edhe në kryeqytet, ku po më kalonte gjysma tjetër e jetës. Ndoshta isha thjesht e paaftë të rregulloja punët e mia. Sigurisht, këtë e ndjeja më tepër, kur ikte mëma e mbetesha vetëm.

  Filluan shirat e vjeshtës, frynte erë bore nga Mali i Dajtit dhe lagështia të hynte në shpirt, e asnjë mushama, qoftë edhe ushtarake, s’të shpëtonte nga të dridhurat. I betohesha vetes se do të bëhesha e qenë, se do të siguroja sistemin e ngrohjes me kaloriferë, si Xhimi e Ladi. Po pastaj më dukej shumë e lodhshme rruga e rendjes pas atyre të komunales, që ma nxorën frymën sa më bënë një dush me korrent.

  Për pesë vjet rresht, ditët dhe netët na kaluan me shqetësimet e Stacionit, deri sa erdhi ajo natë e paharruar, nata që e gdhimë me profesor Merkon në Stacion. Nata vendimtare “para premierës”, siç e quajti Ladi. Nata, kur prisnim përgjigjen e gjithë mundit tonë, për TOKËN.

  Natë qershori, e ftohtë. Disa fasha resh në qiellin e errët. Kishte hënë. Kishte shumë yje të largët dhe ne, të dredhur prisnim, prisnim, se “çdo të thoshin ata të mëdhenjtë lart, pa aprovimin e të cilëve nuk pipëtinte as miza.” As Feti, as Ladi nuk flisnin. Të gjithë ishim në ankth për të nesërmen.

  Xhabiri pinte herë pas here raki me hurba të vogla nga gota e tij. Edhe Xhimi me Fetin e shoqëronin. Nuk do ta harroj kurrë, Xhimin e asaj nate. I heshtur, i menduar, i dashuruar me Ladin e tij, përpiqte gotën me Profesorin:

  – Gëzuar!- i thoshte.

  – Gëzuar qofsh edhe ti përherë, me këtë nuse të bukur, si diell!

  Dukej sikur do të zgjaste pambarimisht ajo natë, kur Feti na zbuloi pasionin e fshehtë të të shoqit, Sinfoninë e pestë të Bethovenit.

  As na shkonte ndërmend që Xhabiri mbante në kasafortë një magnetofon të vogël, vetëm me një kasetë dhe e dëgjonte pa pushim Sinfoninë e Pestë, “dashurinë e tij të fshehtë”, siç e quajti Feti.

  A thua do të mbeteshim edhe ne përherë kështu, të përpirë nga kjo natë para premierës, natë me hënë dhe me fasha resh, nata e simfonisë dhe e pritjes me përftimin e ndjenjës së lumturisë, apo gjithçka do të  tretej e do të humbiste në banalitetin e zakonshëm dhe ëndrra jonë, do të shkrihej, si bora në mal?

  9

  Ladi u shëndosh e u zbukurua pas lindjes së Albit. Punonte natë e ditë, në shtëpi e në Teatrin e Operas, si këngëtare lirike. Albi u bë gëzimi ynë. Brenda meje u zgjua një shqisë, që përgjonte çdo lëvizje të Albit (një mur na ndante). Sapo fillonte të ckinjej natën, më vinte të vrapoja, ta shkundja Ladin nga gjumi a nga ndonjë çast harrimi. Pastaj pyesja veten: “Ku po shkon?”

  “Nuk e marr vesh ç’ jeni marrosur kështu të gjithë pas këtij verdhacuku?”- më tha ime ëmë një ditë, po kush ia vuri veshin.

  Ladi ishte aq e vëmendshme, që të mos mungonte asgjë në shtëpi. Xhimi dëgjonte buzagaz vërejtjet e të atit për “burrat e sotëm, që janë katandisur si gratë me futa përpara. Ladi me një vetëpërmbajtje të admirueshme nuk dëgjonte asgjë. Ka pasur aq nevojë për këtë strehë të vetën, sa i dukej marrëzi ta prishte me vogëlsira.

  Babai i Xhimit jeton me ta, si  një vejan i përvuajtur. Nuk di përse nuk na u poq ylli që në takimin e parë. Unë e quajta me mend “ciklop”, për shkak të syrit të tij të xhamtë. “Nuk është nga ata që të hanë”, thosha me vete, megjithatë ka diçka prej ciklopi, ka brerjen, që të rrënon. Nuk di të flasë si gjithë njerëzia. Në çdo fjali do të përmendë shokun H., shokun M., shokun K., e veçanërisht, Aleks Kaninin.”

  “Qeshë prëmë te shoku Aleks. Më ka çuditur për ideal. Njeri i gjerë, objektiv. E çmon pa masë edhe profesorin tuaj.”

  – Kësaj, i thonë si kofini pas të vjelit – ia priste Xhimi.

  – Aleks Kanini ka përfytyrimin se vetëm po ta lejojë ai, Xhabir Merkoja mund të bëhet shkencëtar. Profesorin nuk e fut dot njeri në kallëp, si një thes me kashtë, – vijova edhe unë, mendimin e Xhimit .

  Babai i Xhimi, dëgjonte krejt i habitur. Syri i vetëm, i lëvizte vazhdimisht.

  – Aleksi e ka gjoksin plot plagë nga plumbat e luftës, -tha.

  – Siç duket po na vjen mysafiri i nderuar, – thoshte im ëmë, kur qe te unë, për babanë e Xhimit, sapo dëgjoheshin nëpër shkallë hapat e këpucëve ushtarake: “Bam, bam, bam.”

  – E ka zakon t’u vërë patkonj, që të ndihet kur ecën që është burrë, për kokën e burrit e jo shaka, – ia priste im atë.

  Përse u bëra edhe unë aq e pasjellshme? Ndoshta nga që syri i qelqët i ciklopit, ishte më i akullt, e më agresiv me ne, që nuk e kishim gjoksin me plagë lufte? Ndoshta sepse mendoja që sado të mos ndikonin fjalët e ngrira të atij njeriu, në zemrën e Xhimit do të arrinin, sidoqoftë. Po në fund të fundit ç’faj kishte ai plak, që i squllej çdo muskul i fytyrës, kur fliste për Aleks Kaninin, që edhe pse ishte një KUADËR I LARTË PARTIE, s’u shkëput nga masat dhe ua qante hallet e s’u mbante mëri, edhe pse nuk ia pranuan për nuse atë doktoreshën zevzeke?

  * * *

  Erdhi edhe dita e PREMIERËS së operas “MADAM BATERFLAI”.

  As Ladit nuk i ra, pjesa më e ëmbël e tortës. Po të qe këngëtare e muzikës së lehtë, do të ishte bërë edhe ajo ambasadore shëtitëse, si Teuta me diplomatin, për të cilin thoshin se do të emërohej së shpejti ministër.

  – Shpejt Xhimi se u bëmë vonë!

  Xhimit i janë shtuar thinjat në tëmtha. E fytyra i ka marrë hijen e vjeshtës. Baba Xhimi, sa një mal i Albit, që i numëron ditët me gishta derisa të vijë dita e diel, kur do ta marrë çunin në motor dhe do ta shpjerë në Kopshtin Botanik e në atë  Zoologjik, ku do ta kolovisë kalaqafë, që të kapë “Ylin, lalt në qiel”.

  Mua, çdo fëmijë tani më ngjan me Albin. Albi i dallon:”tlaktolin dhe balonën“. Albi njeh makinën e zjarrfikësve, kur kalon para pallatit tonë!

  – “Madam Baterflaj”, është prova e jetës për Ladit – thotë Xhimi.

  – Isha në provën gjenerale dhe mund të them se Baterflai i saj do të mbahet mend gjatë, mos ia kij merakun!

  – Shpresojmë edhe për një specializim në “La Skala” të Milanos.

  – Kjo qenka mrekullia vetë, pse s’ma kini thënë?

  – Është vetëm një mundësi, sipas Renatos.

  Asnjeri nuk e priste, që Renato Idrizi, pas martesës me doktoreshë Kaninin, të bëhej Kryetar i Komitetit të Arteve. S’dua të bëj asnjë koment. Në qoftë se një aktor i dështuar, bëhet kryetar, mua s’ më intereson aspak. Do dëshiroja që në sektorin tonë të kish sa më pak kryetarë të dështuar me martesa të kombinuara, që të merrnin frymë lirisht, profesori me shokë.

  Po kalonim për t’i rënë shkurt me Xhimin, mespërmes kopshtit të Akademisë (ish-pallatit të mbretit), siç e quante im atë, sa herë kaloja andej, më bëhej se shihja sytë e trishtuar të mbetëreshave, pa mbretëri dhe përuljen e tim ungji me venerim para tyre e më vinte të thërrisja: “I SHKRETI, SA GJYNAH!”

  – Një herë, dikur me Teutën vraponim në këtë lulishte – theu heshtjen Xhimi.

  Për shumë vite s ‘kishim folur për të, me Xhimin. Teuta më thoshte se kjo udhë i kujtonte pyllin.

  – Ku e di ti ç’është pylli?- e pyeta. Dhe Teuta m’u përgjigj: – Ndonjëherë më duket sikur kam jetuar që prej një kohe tepër, tepër të lashtë. Më duket sikur kam ecur nëpër një pyll të errët, në një udhë pa krye. Sikur e humba rrugën e s’po e gjeja dot më shtegun”.

  Ishte koha kur flirtonte me diplomatin e unë qeshë i zemëruar me të, sikur ajo të qe fajtore. Po Teuta s’më ka pasur asnjëherë faj, e megjithatë iu përgjigja:

  – Ky kopsht ngjan me pyllin, aq sa ngjajnë lulet e serës me lulet e malit. Ke parë ndonjëherë lule mali?

  Teutës iu mbushën sytë me lotë.

  -Ti mendon se unë qenkam lule sere, Xhimi?

  -S’ia fal vetes atë egërsi e shpirtngushtësi. Sa herë kaloj nga kjo rrugë skuqem nga turpi,-përfundoi Xhimi me një frymë.

  Ora e kryeqytetit shënonte 5.30 minuta.

  – Jemi vonë Xhimi. Ladi do të shqetësohet po të mos na shohë në vendet e zakonshme. Karafilët e mbështjella në letër celofani, që po mbante Xhimi në dorë ma ngrohën disi zemrën. Kur u futëm në fuajenë e Teatrit të Operas, Xhimi nisi të tallej me mua.

  – Kujdes, mos të thyhet takat, Semi!

  – Ka rrezik vërtet. S’jam mësuar të eci me taka, veçse nëpër mermerët e Operas, – iu përgjigja.

  10

  “Alo, Alo, Alo!”  – Zëri i Teutës në telefon. Një zë i plotë, i malluar. Kishim folur edhe kur qe larg. Teuta i rrokëzonte fjalët nga mallëngjimi e zëri i qe ndryshuar. Si do të qe Teuta pas aq vitesh? Zëri i dukej më i plotë, më i sigurt, më i qetë.

  – Të ka marrë malli,Teuta?

  – Shumë, shumë – tha, – gati sa nuk jua mbaj mend fytyrat. Po ju pres me padurim!

  Isha gati të vrapoja,të lajmëroja çdo njeri. U gjenda në vrap e sipër tek dera e apartamentit të Xhimit.

  – Ka ardhur Teuta – i thirra Ladit, –  shpejt, se po na pret!

  Ladi u vesh menjëherë e të dyja u gjendëm në rrugë. Kisha veshur fustanin e Teutës, atë që e quaja më të bukurin, bashkë me këshillën e saj të mirë: “Pak kozmetikë, një frizurë të veçantë, një fustan për të qenë, e çdo femër bëhet e pëlqyeshme”.

  -Pa shih, pa shih! Ku paske qenë më parë, Semiha Frashëri? Sot je bërë shumë simpatike e shumë fine dhe elegante si parisiane. – tha Ladi.

  – Jam nga dhoma e cufave, s ‘të kujtohet?

  – Mirë, – tha Ladi – u dorëzova, ke të drejtë!

  Nguteshim, e megjithatë udha na dukej e gjatë. Xhimi ishte me shërbim jashtë Tirane. Ladi ecte me nxitim e syri i lëvizte pa pushim.

  Me vete mendoja: “Lëri furçat Ladi! S’i paske harruar lotët e Xhimit? Malli na rënduaka në shpirt e druhemi të dalim nga ëndrra e dikurshme.”

  Syri i Ladit, si bisht dallëndyshe lëvrinte pa pushim. E kishte dashur Teutën me përgjërgjim. Shtatë vjet kishin jetuar bashkë në një dhomë, por dashuria e pati thirrur atë ditë me shi, kur sytë e Xhimit qanin për Teutën. Ladi e ka kapërcyer veten … E Tirana ka vërtet shumë ditë me shi, një ndër të cilat do të jetë patjetër, edhe dita e dashurisë së saj.

  Kjo ka qenë rruga jonë e dikurshme e gjimnazit. Gjithnjë e kam dashur këtë udhë buzë Lanës me ngjyrën e kuqërremtë të vjeshtës.

  Kopshti i Akademisë së Shkencave është i fundit që i dorëzohet dimrit. Mbi një pishë të thatë, prej ditësh është një lajmërim vdekjeje, i rrahur nga shirat e erërat. Blirët kanë marrë ngjyrën e floririt, bozhuret kuqëlojnë. Ka filluar të ftohtët dhe ajo era karakteristike e vjeshtës. Larmia e jetës që vdes pa dëshirë, po që ka përherë dhimbjen e humbjes. Edhe njeriu paska në shpirt një dhimbje të tillë, që i ngjan kalit në galop. Trokon, trokon kali e gjithsesi, u dashka ta përballosh luftën e përditshme, ndërsa vjeshta tiranase thërret nëpër mjegull. Një vjeshtë e bukur marramendëse në ngjyrimin e saj të plotë, nëpër ditët e njeriut, të çdo njeriu, në ditët e mija e të tuat Teuta, të Ladit e të Xhimit.

  Dolëm në trotuarin buzë Lanës. Edhe pak. Kinema Agimi. Pallatet e Shallvareve. Ekspozita “Shqipëria Sot”. Pallatet e Aviacionit. Ura e parë, e dytë, e tretë. Pasarela 1, 2, 3.

  Prej vitesh diplomati jetonte në një vilë jashtëzakonisht të bukur, me grila, me vaskë të bardhë me mermer të zi, me sistem ngrohjeje. Oborri qe i mbushur me pisha. Në mes të tij qe një shatërvan. Kishte pasur fantazi arkitekti italian i borgjezisë së vjetër, po as të rinjtë, që ua rrëmbyen pas çlirimit borgjezëve, nuk binin fare poshtë. Diku aty, do të qe edhe vila e xhaxhait tim, oficer i mbretit, për të cilin s’ndjeja, as dashuri, as zemërim veç ndjesisë së humbjes.

  Kjo qe Tirana e Re, si të qe një qytet tjetër, çuditërisht i ndarë me thikë, nga Tirana e Vjetër. Vetëm kur u gjendëm para portës së vilës e kuptova sa ndrojtje paskam pasur nga ky takim.  E njëjta ndjenjë, më pushtoi, kur u ktheva pas shumë vjetësh në shtëpinë time buzë Vjosës. Shkelja me drojë në udhën e shtruar me gurë të mëdhenj kalldrëmi. Shumë shpesh e shihja në ëndërr oborrin e vjetër, shtëpitë fqinjë me suva të rënë, plloçat e krisura të korridorit që ime ëmë i ndante me vijat e gëlqeres së bardhë, perdet me engjëj të punuara me grep, arkëzën e vogël me cohë të kuqe të vjetëruar, ku unë me Miroshen vinim kukullat prej lecke, netët me hënë, kur mbushnim ujë te pusi me të bukurën, të vetmen motrën time, qentë, që lehnin në fund të oborrit në netët e akullta të dimrit. Ja, kështu kam nguruar ta hapja portën e shtëpisë sime, me dorezën e vjetër, të njohur, të ngrënë nga koha e ngurtësuar nga frika se do të më prishej magjia e përfytyrimit.

  Ladi i ra ziles me frymë të marrë. Nuk e prisja të na e hapte portën mamaja e Teutës. Gati e harroja përherë, Bukuroshen e urryer. Po ajo duhej të qe pa tjetër aty, sigurisht, në krye të detyrës, si gjithmonë.

  – Hyni çupa! – tha nëna e Teutës me mënyrën e saj karakteristike të të folurit me dhëmbë shtrënguara, sikur ruante diçka mos i fluturonte padashur midis tyre.

  Një erë parfumi e lehtë, një nxitim hapash, një fëshfërimë fustani dhe para nesh Teuta me krahë të hapur, tmerrësisht e dashur, tmerrësisht e bukur.

  Teuta fliste nëpërmjet ngashërimit, se Xhimi paska pasur të drejtë që e quante “Baterflaj” Ladin, që rrezëllente vetëm dritë e gëzim, ndërsa unë qenkësha një Semi tjetër, pak e prerë, po e rritur, shumë më e rritur se Semi i dhomës së cufave, Semi me valixhen prej kashte!

  O Zot, sa kujtime!

  – Po Gogoli? Ç’bën Gogoli?- u kujtua Teuta.

  – Ah, Gogoli është martuar, është bërë një mëmë e mirë dhe është zbukuruar, gjithashtu, -qeshi Ladi.

  – Nuk ka si të zbukurohet Gogoli e kushdo tjetër, që lind i shëmtuar! Është fisnikëruar thuaj e dreqi s’ është më aq i zi sa atëherë, kur na dënonte pa liridalje, – e plotësova unë.

  – Dhe unë e dija time bijë, shembullore – tha mamaja e Teutës, me lamat e nxira të syve, me rrudhat e kamufluara e me flokët e lyera me oksigjene.

  “Karikaturë e asaj që ka qenë dikur” – mendova.

  – S’kam qenë aq engjëll sa më kujtoje ti mami, – tha Teuta.

  Dhe mua më erdhi ndërmend naiviteti im, kur qeshë gati të bëhem fli, që mos pëlciste flluska e Bukuroshes së urryer. Dihet fare mirë, që i yti gjithnjë  mishin ta ha, po kockën ta lë. Edhe kjo mama me të bijën, s’bënin përjashtim.

  – Po Shpresa, ku është? Ku është ajo kryevepra jote, Teutë?- pyeti Ladi.

  Erdhi Shpresa, flokëverdhë, bukuroshe si Teuta me mamin. Tre breza bukurie, një thesar i vërtetë.

  Ajo na zgjati dorën me politesë.

  – Ju jeni shoqet e mamit tim, – tha me mirësjelljen e parfumuar të të atit, diplomatit, tani funksionar i lartë i shtetit, ministër i Punëve të Jashtme që sapo u dha në derë.

  Mami i Teutës, vrapoi t’i merrte xhaketën e t’ia varte në kremastar. Shpresa u ngut  t’i vishte pantoflat e t’i përkëdhelej  si kotele.

  – Shpresa, është çupa e babit, siç e shihni, – tha Teuta.

  – Babi është lodhur në punë, – tha vajza.

  – Sigurisht moj zemër, ti e di që unë s ‘bëhem xheloze, – tha Teuta.

  Ministri, qe thinjur krejt e mbante gjyzlykë me rrathë floriri. Dukej i pashëm me mansheta të kollarisura dhe me duart e bardha si të zonjushave, edhe pse qe shëndoshur mjaft.

  Darka qe shumë e mirë. Mbi tavolinë kishte lule në vazo të vogla kristali dhe qirinj të ndezur. Ministri mbante gjallë bisedën. Të tjerët hanin në heshtje pa ia ndërprerë fjalën.

  – Njeriu i kohës, njeriu modern e jeton jetën intensivisht, si profesor Merkoja – tha më në fund me gjysmë zëri.

  Në një konferencë të biologjizmit të Tokës, na pati përfaqësuar pikërisht ai, sepse profesorit i erdhi ftesa si kofini pas të vjelit, ndërsa ai zotëria i mençur sa s’ka më, e përvetësoi brenda një nate, gjithë ç’ kishte shkruar në një jetë Xhabir Merkoja dhe referoi në emër të tij.

  E tani po na thoshte se Profesor Merkoja na qenkësh një shkencëtar i lindur e  një njeri i kohës! Nuk ia fshihja dot vetes të paktën, se po zieja nga zemërimi i kësaj dyfytyrësie diplomatike. Siç dukej vërtet bota na qenkësh ndarë më dysh: së poshtmi qenë qentë e punës dhe këta të sipërmit, të cilët janë të destinuar ta kalojnë jetën fjollë, të ndjekur nga një zulmë laramane nëpunësish të vegjël, puthadorësh, gjithnjë në pritje e përcjellje aeroportesh, me valixhet e mbushura plot e përplot me çikërrima diplomatike, sigurisht.

  Ministri sapo kish kaluar në temën e artit e muzikës.

  – Dikur ju kam thënë se do të bëheshit këngëtare e dëgjuar , – i tha Ladit

  Teuta dëgjonte me një buzëqeshje të lehtë miratuese. Përpiqesha ta mposhtja zemërimin duke e qortuar veten, se po bëhem dashakeqe për këta të epërmit e piramidës, si një lëneshë e thekur, por nuk e di pse diçka shpërthyese brenda shpirtit ngrinte krye e këlthiste. Ndoshta,qe mënyra e sjelljes së kësaj race, së cilës i pëlqente të luante rolin e Zotit, që më cingëriste nervat.

  – Ju kam ndjekur në radio dhe kam lexuar artikujt, që u shkruan për interpretimin tuaj të operës “Madam Baterflai”. Kam qenë ndër të parët, që kam kërkuar të përfaqësohemi jashtë shtetit, me muzikën klasike. Kemi shkolla shumë të mira, që kanë krijuar një plejadë artistësh të nderuar, me të cilët mund të mburret çdo komb. Edhe ime bijë ka dëshirë të bëhet pianiste.

  Ja kështu qenkësh e vërteta, brenda njeriut rrjedhkan dy jetë. Njëra e padukshmja, e pastër e sinqertë, të paktën me veten, e tjetra vitrina ku kanë dëshirë të shihen të tjerët. Në e zotërove artin e sfidës së vitrinës, e fitove davanë. E mua pikërisht ky art, më mungonte krejtësisht. Shpesh e më shpesh po e zija Semin në befasi dhe po e gjykoja se ishte bërë e hidhur e nuk falte lehtë, se po bëhej e rreptë, si një murgeshë. Luftoja me veten që të mos vetmohesha aq sa të humbisja prirjen për të parë të mirën, të bukurën e njeriun ose, kur më zhgënjente dikush, në vend ta gjykoja ashtu siç ishte, më mbushej shpirti vrer, më ngushtohej e më dukej sikur më kishte fyer e më kishte tradhtuar mua personalisht.

  Një grumbull fjalësh, kukurizmash. Pastaj zëri i Ladit: – Ju lutem, nuk është nevoja, do ta këndoj vetë me kënaqësi. Ish-diplomati-ministër, që po e nxiste Ladin ta rikëndonte këngën e dasmës së tyre: “E bukur porsi dëbora e me ballin porsi diell!”

  Tani kjo këngë bënte pjesë në recitalet e Ladit. Teuta qëndronte në zonën neutrale për t’i dhënë sa më shumë hapësirë të shoqit. Doja t’i prekja mendimet e saj, por ato qenë mbledhur, vetmuar, tkurrur, burgosur e kishin ngrirë, si peshqit në zall. Sytë e Teutës, të bukur, të kthjellët, të kaltër si të lëngëzuar, me një dhimbje shumë, shumë të thellë, do mbesnin tani e tutje, larg nesh. Teuta do të fliste me orë për aventurat tona të vjetra, të dikurshme, por asnjëherë më s’do ta mësonim, se ç’qe ajo brengë e thellë, që përpëlitej pas syve të saj të bukur, jashtëzakonisht të humbur.

  Kur po na përcillte te dera e oborrit rrethuar me erë pishash e jargavanësh, Teuta më pëshpëriti:

  – E dashur Semi, ti s’ di të fshehësh se ç’mendon. Ndoshta ke pasur shumë iluzione për mua, iluzione të humbura.

  “Lamtumirë, Teutë, mbretesha pa mbretëri me sytë të trishtuar!” – më shkrepi në kokë t’i thosha.

  Ministri desh të thërriste shoferin me kadillakun me tij, por ne me Ladin, preferuam të ecnim në këmbë.

  11

  Isha e lodhur sigurisht. Isha shumë, shumë e lodhur, ndryshe s’do t’i ngjisja aq ngadalë shkallët e pallatit tim. S’do të ndodhte kurrë të hyja në shtëpinë time, pa e përshëndetur Albin, i cili ma gëzonte jetën. Hezitova para portës së Xhimit dhe u futa në dhomën time.

  Përgjoja veten para pasqyrës, duke hequr këpucët. Një copë herë, mezi vesha papuçet. S’kisha dëshirë të qëndroja në këmbë. U shtriva në divan. Qëkur kishte ikur mëma im atë lëvizte si hije nëpër garsonierën e famshme. Më bezdiste edhe drita. Hapa radion të dëgjoja pak muzikë nga Bethoveni (ma kishte injektuar profesori këtë lloj qetësimi).

  Jeta ime, kishte filluar të tendosej e të tendosej. Sikur të më zinte gjumi sado pak. Po ishte pikërisht gjumi, që më mundonte. Më kish filluar historia e zbardhjes së netëve, monologëve, e dialogëve me veten. Vetëm fjalët e prindërve të mi, që vinin rrotull nëpër dhomë, ma zbusnin disi vetminë.

  – E di që të ftohtit këtu në Tiranë, është i hidhur farmak. Të keqen e zjarrit në buxhak,me dru lisi, ohoho! – tha një ditë, ime ëmë.

  -E po shyqyr që fole një llaf për së mbari, o e uruar! Nuk mendon njeriu ditë e natë veç për një gjë, o derëbardhë, – iu përgjigj babai

  Mëma uli gjyzlykët e më hetoi një copë herë.

  – E keqja është, se kjo këtu s’mendon fare. Nuk e sheh?

  Kishte një mijë herë të drejtë! Siç duket, do ta vijoja këtë moskokëçarje deri në fund të jetës. Gjithnjë do të thosha: “Nesër kur të më mbetet pak kohë do të shoh për një tapet, apo për një televizor me ngjyra, pas të cilëve janë vërsulur mileti, po siç duken bathët, do të mbeten, si përherë,”ëndrra në sirtar”.

  Babai im, ishte i vetmi, që i lexonte me kalem në dorë artikujt dhe librat e profesorit, me një respekt të thellë. “Jeta ikën, po libri mbetet. E zeza mbi të bardhën, për të mirë a për të keq, nuk fshihet kurrë më.” – thoshte. Qëkur kishte dalë në pension, më fliste për kopshtin e qershive: “Apartamentet kanë ardhur rrëzë tij dhe është në rrezik të vdesë edhe “kopështi më i bukur në botë”. Mëma ime lutej, të vdiste ajo më parë, se t’i binte plani shtëpisë së fisit të njohur të Frashëriotëve, përmetarë, patriotë, e në zë, brez pas brezi.

  Në korridorin midis Xhimit e meje dëgjoj zërin e Albit: “Do shkojmë te pata, te lodra papë, BAXHI?”

  Pas 10 vjetësh si asistent, Xhimi u emërua drejtor drejtorie në Ministrinë e Bujqësisë, menjëherë pas bujës së dokumentarit televiziv, për Stacionin tonë.

  Profesori, që po i afrohej të shtatëdhjetave, mendonte se e kreu detyrën dhe se kuadrot e afta, si Xhimi do e shpinin ëndrrën e tij përpara. Xhimi ikte, si furtunë çdo mëngjes me Fiat-in e tij. Në shtëpi, të gjithë përpiqeshin të  mos e lodhnin. Ciklopi sa nuk fluturonte nga gëzimi, që i biri mori udhën e karrierës, ndërsa unë kisha brenda shpirtit një humbëtirë (si ajo e syve të Teutës), që sa vinte e thellohej.

  Ndoshta kishte të drejtë edhe Ladi kur thoshte, se njeriu bën mirë të jetojë me filozofinë e artistëve: “Ku rrafsha mos u vrafsha.”

  “Ba – Xhi i Albit”, s’ishte nga ata, që e tjetërson FIATI i KUQ. Dihej që në këtë botëzën tonë të vogël, kishte dy lloj mënyrash të menduari e jetuari: atë të njeriut që ecën gjithë jetën në këmbë e atë të atij, që e shëtit shoferi me makinë.

  Dera ime trokiti tri herë, që do të thoshte: Xhimi, Ladi, Albi. Si ishte e mundur që nuk kisha dëshirë ta hapja?

  – Semi, Semi ç’ka ndodhur? Mos je e sëmurë? – pyeti Ladi.

  -Jo, nuk jam e sëmurë, siç e sheh edhe vetë – i thashë dhe hapa derën.

  – Pse qëndron në errësirë?

  – Çlodhem, – iu përgjigja, duke tërhequr këmbët zvarrë.

  – Ç’ka bërë vaki?

  – Takova Renato Idrizin.

  – E pastaj?

  – Më tha që jam plakur e se do të qe më mirë të mendoja edhe për vete, jo vetëm për shkencën e Xhabir Merkos. Pra, edhe shkenca s’qenkësh për mua.

  – Mos u bëj merak, se ia rregullon qejfin doktoresha Kanini atij atij torollaku! Le të merret me artistët e me hieroglifet, – u tall Ladi.

  -Të kujtohet kur recitonte Uitmanin? Dukej se kish stof për poet. Dhe një ditë më ka puthur në korridorin e gjimnazit.

  – Seriozisht e ke?

  – Nga inati i Teutës, që s’ia varte, sigurisht.

  – Ti se çan fare kokën, se ç’thotë një ish- poetuc.

  – Ku e di ti?

  – Je mërzitur për Xhimin, apo jo?

  – Ke të drejtë, Ladi. Na ndodhi si në përrallën e tim eti: “Në udhëkryq të pret një Sfinks. Kur e pyet ç’rrugë të marr, ai të tregon tri: në të parën, të ha kuçedra, në të dytën, të nguros e “Bukura e Dheut” dhe në të tretën, janë shkallët që i ngjit e mbetesh atje në majë, ku s’kthehesh dot më.” Po ti ç’na thua?

  – Them se më dërgoi Ba-Xhi, të të marr andej nga ne. “Na mori malli për shejtanin. Kur na mungon Semi, duket se na mungon një gjymtyrë”- thotë Xhimi.

  – Eja, se Albin s’po e merr gjumi pa përrallën e teta Semit. Veç mos ma ngatërro djalin me sfinksa!

  * * *

  Xhimi, i ulur në kolltukun pranë televizorit me ngjyra, po ndiqte një ndeshje sportive. Çudi ku do të qe “ciklopi”? S’doja ta shihja Xhimin me dyshim, vetëm sepse i pëlqente sado pak, të shihej në vitrinën e makinës së tij fringo të re. Balli i Xhimit, ku qenë thelluar paralelisht dy vija, si brazda, mbushej me djersë. S’ dua të shoh djersën të shtrihet deri në kaçurelat e thinjura. Kam ditë, që dua të flas me të.

  – Hidroponinë, bota e ka eksperimentuar me kohë, përse po ngurojnë në ministri? – e pyeta më në fund.

  Pikat e djersës mbi ballin e Xhimit, si pikat e shiut.

  – Përse i shmangesh pyetjes, Xhimi?

  – Sepse kjo s’varet nga unë.

  – Po nga kush varet?

  – Nga shumë faktorë, mos m’i çakërrit sytë ashtu! Kur je nëpunës, s’noton dot kundër rrymës.

  – Po ti ke krahë të fuqishëm Xhimi dhe je në kulmin e moshës e të energjive. Profesori të gjithë shpresën e ka te ti. “Kemi Xhimin tonë, thotë dhe Hidroponia do të fitojë. Xhimi e di çdo të thotë të ketë më tepër mish e qumësht, për fëmijët, pleqtë dhe gratë shtatzëna.”

  – Njerëzit duan fronte pune e jo finitura!

  – Finitura? Po ti i ke dhënë fjalën Xhabirit!

  -Ta thashë edhe më parë, që s’jam unë që vendos. Në qoftë se do ta dish saktë, janë ata lart, të Aleks Kaninit, që japin viston për çdo gjë. Dhe ne, që vitet më të mira, më të bukura të jetës, ia falëm TOKËS, nuk bëjmë dot gjë.

  – Je penduar?

  – Jo, po nuk e sheh si u plakëm? Ndoshta ti ke dëshirë të të them fraza të bukura, por unë kurrë nuk i kam gjetur në kohën e duhur. Më kanë rënë gjithnjë ndërmend, pas premierës, – siç thotë Ladi.

  Jo, unë s’ desha në asnjë mënyrë fraza të bukura, as lëkundjen e ndjenjës së mirëkuptimit, e humbjes së besimit tek Xhimi.

  12

  Qëndroja shpesh e më shpesh përpara peizazhit të vetëm të Vangjush Mios, që kisha mundur të bleja. Peizazhi tregonte një dhimbje, një harrim e një zbulim të jetës, që as e ke ditur, as e ke menduar dikur. Ndoshta, sepse edhe jeta ime ka vetëm një trajektore, të njëjtë, të përditshme tani. As Xhabir Merkoja s’bënte më shaka si: “Shyqyr që jam martuar me Fetin, pa u menduar gjatë, se do të qe rrezik të mbetesha beqar, se edhe dashuria, që thoni ju, do njëfarë kohe!”

  Koha ishte ajo që na mungonte. Ëndërronim që dita të kishte edhe disa orë më tepër. S’kishte më as monologë me zë të lartë, si dikur nga profesori: “Mos të të vijë keq burrë i dheut! Xhimi dhe Semi duhet të shkojnë përtej teje, patjetër. Ndryshe ç’u kuptua që jam i ndërgjegjshëm, që nuk e shpërndava jetën time në hava?”

  Na kishin zënë ethet për të krijuar kavaletat, sidomos për të siguruar edhe ngrohjen e tyre, me mundësitë tona modeste dhe për t’i kthyer të gjitha mbeturinat në energji për hidroponinë. Si dy gjimnazistë entuziastë vraponim pa vënë re asgjë, as diellin përzhitës, as qiparisat e trishtuar, as heshtjen e përjetshme të varrezave. Të dy të sinkronizuar, si një kirurg i vjetër e një i ri, që kryenin operacione të mësuara përmendësh kirurgu plak zgjaste dorën e asistenti e dinte se ç’kërkonte.

  Profesori ishte i tëri i pushtuar nga ethet e punës. Ëndërronte, si përherë luleshtrydhe e limonë për fëmijët. Thoshte se po na vinte ajo ditë e bukur, kur do të vilnim luleshtrydhe në dimër. Dhe ajo ditë erdhi vërtet. Ishte një ditë, plot dritë, e veçantë. Megjithëse binte shi me gjyma, e unë isha lagur deri në pa1cë, vrapova sa më hanin këmbët me biçikletën time, t’ia shpija Albit të freskëta. Albi përpiqte duart e thoshte: “Prapë, prapë!” Dhe që të dy, të gëzuar kënduam këngën e biçikletës.

  Profesor Merkoja, çdo ditë, pa gdhirë, gjendej në Stacion. Dukej sikur donte të hante hekurin me dhëmbë Shkonte e vinte me traktorin tonë të vjetër, gjithë gëzim, si një mëz i ri, i azdisur. Tokë e thatë. Fije bari të rralla, përmbysje e prapë mbjellje. Toka që na patën dhënë, si shtesë ngjitur me varrezat e Shtish – Tufinës, ishte një zhurishte, që u kthye në tokë buke. Një herë, dy, tre, katër. Peizazhi i shkretë ndryshoi dhe gruri u rrit një bojë njeriu. Erdhën edhe gazetarët entuziastë të revistës “Shkenca dhe Jeta” e u duk se gjithçka po merrte për mbarë. Asnjeri nuk e mendonte se pasi u xhirua edhe dokumentari me ngjyra  që të gjithë të lumtur e pamë në shtëpinë e Merkove, madje bashkë me kokëbardhët e plejadës së Vjenës, do të na pllakoste harrimi.

  * * *

  Kishim ardhur në Stacion me biçikletat tona të lashta. Ishte ftohtë atë ditë. Ndoshta kisha edhe pak temperaturë. Tashmë ishim të rrethuar me heshtje dhe pak të habitur, që të dy me Xhabirin, që ende s’po dorëzoheshim. Brenda nesh pritja dhe ëndrra që Xhimi të mos na linte vetëm. Brenda nesh shpresa se do të vinte Xhimi ynë, të na jepte një dorë. Të dyve po na brente e njëjta plagë, e njëjta pyetje. Heshtja e Xhimit na ishte ngulur, si thikë në zemër.

  Ndoshta edhe ajo ditë do të kalonte si gjithë të tjerat, e hirtë, me qiellin e mbushur me re të ulëta, që notonin e thyheshin rrëzë Dajtit. Një xhip ngjitej përpjetë rrugës me xhur, dhe dy çifte të rinjsh po këndonin: “Ç’u mbush mali plot me krushq”.

  Traktori, qëndronte në fund të parcelës, pak i mërzitur, i harruar, në vetminë dimërore. Parcelën e tokës së re, e patëm mbjellë me patate të farës e po prisnim pranverën. I qemë kthyer kavaletave të hidroponisë dhe kontrollonim rritjen e konvejerit të gjelbër, kur filloi të borëronte. Fërllaza të priste sytë e bora ta ndalte vështrimin. Gjithçka rreth teje bëhej e bardhë e pambuktë, e përhumbur. Të lindte edhe dëshira të flisje pak, sadopak, për misrin hidroponik, për të cilin ishim munduar aq kohë e që tani mund të ishte shumë i dobishëm për kafshët e gjora, që po hanin vetëm ushqim të thatë. Edhe misri ynë, ka mbetur stok, i harruar. Profesor Merkos s’po i ndahej buzëqeshja e hidhur.

  – Do të qe më mirë t’ua shpinim si dhuratë shish-Tufinasve këtë masë të gjelbër, që të ushqejnë lopët barsa,- tha Xhabiri.

  – Si të doni ju, profesor.

  – Do të na bësh një kafe, Semi?

  – Menjëherë. Do kisha dëshirë të piqja edhe gështenja e të rrëfeja përralla, si im atë.

  – Mos shko aq larg, bija ime!

  Nuk na linte as vajtimi ngjethës, aq prekshëm, i nënës, që po qante me ligje në rrëpirën e varrezave. Ndoshta çdo gjë tjetër do të shurdhohej në këtë botë, përveç zërit të asaj gruaje, që ishte aq njerëzor, aq i vërtetë!

  Nuk e besoja pas aq vitesh së bashku, se do t’i shihja sytë e Xhabirit të picërruar, për të fshehur lotët. Faqet i janë rreshkur, vetullat e qepallat i janë zbardhur. Ishte e pamundur të mos të të krijohej ndjenja e vetmisë, e rrëshqitjes së jetës,  dëshirës për të ikur diku, as vetë, nuk e di se ku.

  Bora binte ngadalë. Profesori gjerbte kafenë dhe heshtja zotëronte mbi vuajtjen, dashurinë, ligësinë, dhunën, zemërimin, urrejtjen, mirësinë. S’kishte më hatëre, tarafe, të pasur e të varfër, egoistë e zemërgjerë. Të gjithë qenë në barazinë më të plotë të mbretit të tokës, krimbit, pluguesit të saj të parë dhe ligjeve rrëqethëse të asaj gruaje, në këtë skaj të harrimit..

  – Semi, pa shih të lutem! Mos më bëjnë sytë?

  U ktheva me vrull. Pas heshtjes e murosjes më erdhi çudi, kur dëgjova zërin e ripërtërirë të profesorit. Sytë i morën dritë e u gazmua, si atëherë kur u takova për herë të parë me të, e m’u duk sikur brenda tyre, fluturonin pulëbardhat.

  -Po vjen dikush. Nuk të ngjan me Xhimin? – pyeti

  – Jo profesor, është Feti.

  Xhabiri mbeti si i ngrirë. Edhe Feti ish zbardhur. Nuk i pëlqente t’i lyente flokët, e dukej aq fisnike me thinjat e me trupin ende si beronjë dhe veçanërisht me përkushtimin mallëngjyes, ndaj të shoqit.

  – Si janë djemtë?

  – Fare mirë. Mu kujtua fjala e babait tënd, Xhabir: “Ruaje veten nga i ligu. I ligu është, si thëngjilli, në mos të djeg, të nxin!” Urdhëro vetë,  shihe, si të nxin, Aleks Kanini!

  – E paske marrë shumë seriozisht, atë mi kolltuqesh – i tha profesori, që as denjoi ta lexojë gazetën.

  “Si mund të shkruajë gjepura të tilla një specialist?!”- gati sa nuk klitha, pasi e lexova artikullin dërmues për hidroponinë

  – Xhabiri im, është nga vendi ku shkëmbi e deti kanë qenë pranë jetë e mot – tha Feti,  -deti e rreh shkëmbin e shkëmbi nuk jepet. Shkëmbi e pret detin, deti nuk tërhiqet. Kushedi sa do të çuditen ata që do vinë pas nesh, me budallallëqe si këto! – tha Feti dhe e vendosi gazetën në çantë.

  Vetëm atë çast e vumë re djaloshin, që u dha në derë. Palltoja e vjetër ushtarake mbuluar me llohë  i kullonte ujë.

  – Mirëserdhe! – i tha Xhabiri.

  – Hiqe atë pallto! Këtu kemi radiatorë e  mund ta thash.

  – Djaloshi pëshpëriti:

  – Ju faleminderit, profesor!

  – Rrugë të gjatë paske bërë! – tha Xhabiri

  – Vij nga kompleksi blegtoral i Kukësit. Ju jeni shpëtimtarët e bagëtive tona, – tha çunaku, me sytë e përlotur. Studimi i juaj për tokën bujqësore dhe libri për biologjizimin e saj, janë një përvojë e mrekullueshme. Ju duhet të jeni ndër njerëzit më të lumtur, profesor!

  Xhabir Merkoja, qeshi kësaj radhe me zë të lartë.

  – Jam, si nuk jam, – tha, – kisha kohë, që ia kisha harruar shijen kësaj fjale.

  – Ju paskeni këtu një mrekulli të vërtetë, një thesar shpëtimi, për bagëtitë e gjora, që po na ngordhin urie, – vijoi djaloshi e qau nga gëzimi.

  – Mos ma vini re! – tha ai.

  – Ne të dyjave me Fetin, po na dukej si ëndërr. Në shpirt më gurgulluan dhjetëra fjalë të gëzuara, të ndritshme, si sytë e atij djaloshi, që po ma ngrohnin zemrën e kallkanosur.

  U mbush njëherësh me mall e dritë e gjithë qenia ime, ndërsa jashtë bora po shtronte mbi tokë e zëri i gruas po humbiste në hapësirën e bardhë. Jeta e vdekja, qenkëshin motër e vëlla! S’kemi përse dëshpërohemi. Ndoshta edhe isha skuqur pak, kur Xhabiri u kujtua dhe i tha: “Kjo është asistentja ime”.

  – Semiha Frashëri, – thashë.

  – Drit Zeneli, – u përgjigj djaloshi dhe u skuq deri në rrëzë të flokëve.

  – Jeni pikërisht ashtu siç ju kisha përfytyruar.

  Ndërsa Driti fliste me zërin hundor, po mendoja pas aq kohësh, se njerëzit shkojnë në malin e Dajtit, bëjnë ski, rrinë pranë zjarrit, pjekin gështenja, u rrëfejnë përra1la fëmijëve të vegjël si Albi ynë, mbledhin lule për një mbrëmje me shampanjë si Teuta dhe dëgjojnë “Madam Baterflain” e Ladi Dhimitrit. Kjo qene jetë, qenkësh fort e hidhur dhe tmerrësisht e BUKUR! Sidoqoftë për secilin do të ketë pa tjetër, një ditë në udhëkryqin e vet, kur do ta befasojnë dy sy larushë jashtëzakonisht të pastër, të mbushur me besim dhe me dritë, dy sy çlodhës, aq të njohur, sa ti do të pyesësh veten: “Ku i kam parë? Në ëndërr, sigurisht e ku tjetër? Shumë, shumë vite më parë, kur vinte ai djaloshi i përrallës, së të Bukurës së Dheut, ai, që kishte qenë në botën e përtejme dhe ishte ngjitur deri te dielli me këpucë hekuri, vetëm për ty. Mos po kthehej mbi një kalë të bardhë? Mos po kapërcente dete e oqeane, duke fluturuar? Kur paska ndodhur kjo? Sot? Nesër? Para njëqind vjetësh? Pas një mijë vjetësh? Ku ta dish?!