Intervistoi: Mentor Nazarko/konica.al

Intervista e Ismail Kadaresë, shkrimtarit më të madh të gjallë të botës shqiptare dhe njëri ndër më të mëdhenjtë e kohës që jetojmë, dhënë për Mentor Nazarko në Konica.al, është rrëfimi më i plotë dhe më i strukturuar i raportit të tij me diktaturën.

Ai shpjegon në intervistën për Konica.al raportin e tij me Enver Hoxhën, personazh i romaneve të tij, nëpërmjet një paravolie gjeniale të raportit që shkrimtarë të mëdhenj rusë si Pasternak apo Mandelshtam kanë pasur me Stalinin.

“Të shkojnë të kërkojnë në mijëra arkiva dhe nuk do të gjejnë një radhë timen kundër një shkrimtari tjetër”. Numërohen disa libra tanimë me dokumente arkivore që dëshmojnë “gatishmërinë” e sistemit komunist për ta “kapur mat” Ismail Kadarenë, por edhe të kolegëve të tij shkrimtarë për t’i vënë në dukje “shkeljet”.

Ka pasur edhe nga ata që kanë hedhur hije dyshimi mbi këto dokumente, duke i konsideruar si selektive.

Analisti Fatos Lubonja, nisur nga eksperienca personale, jo vetëm vë në diskutim mënyrën e ndërtimit të këtyre librave me dokumente, nga ana e autorit të tyre (bëhet fjalë për atë me autor Dashnor Kaloçin), por është shprehur edhe se Kadare nuk ka qenë as i persekutuar dhe as i ndjekur nga Sigurimi i Shtetit. Në një intervistë për Mentor Nazarkon (Konica.al), Kadare, me tone të ashpra, i përgjigjet Lubonjës, duke e quajtur një “shpifës ordiner”.

Në vijim të intervistës, Kadare është shprehur për përkatësinë europianiste të Shqipërisë, lidhjen e saj me Shtetet e Bashkuara të Amerikës, si dhe rezultatet e një sondazhi të OSCE-së, sipas të cilit shqiptarët janë nostalgjikë për regjimin diktatorial.

Është edukative… Është shumë e bukur kjo parabolë që bëre me Senekën, sepse ke alibinë, madje shpjegimin universal të raportit me Enver Hoxhën për të cilin të akuzojnë këta, që thonë që e ke glorifikuar, dhe prandaj nuk “vdiqët”…

Nuk është fare e vërtetë. Unë kam dyzet vepra, a dyzet e pesë, varet si ndahen titujt, nga të cilat në njërën është i pranishëm shefi i regjimit, dhe në atë, vetëm në rreth 30 për qind të saj. Dhe ajo vepër vazhdon të qëndrojë, vazhdon të lexohet dhe do të lexohet gjithmonë. Unë nuk kam turp prej saj, sepse ajo vepër nuk është e tillë, dhe nuk ka pse të mohoj unë veprën time dhe të kem ndjenjë faji, dhe nuk ka asnjë vepër tjetër që mund të quhet problematike.

Ka një moment të afërt, që është botimi i një libri me dokumente që tregon që ju përndiqeshit, mbikëqyreshit nga Sigurimi, që kishte njerëz që vepronin për t’ju shkatërruar, që është libri i Dashnor Kaloçit, “Kadare në dokumentet e Pallatit të Ëndrrave”. Fatos Lubonja, një nga kritikët tuaj kryesorë, më i kualifikuari dhe ndoshta më cilësori në statusin e tij publik, thotë që nga ato dokumente, që sipas tij nuk janë përzgjedhur në mënyrë korrekte, nuk del kjo përndjekje, përkundrazi, dhe përmend Zylyftar Ramizin dhe të tjerë. Cila është përgjigjja juaj për këtë?

Përgjigjja ime është që unë nuk e marr fare seriozisht këtë Lubonjën që po thoni ju…

Fatosin…

Po, sepse shkrimi i tij ishte një lloj përçartjeje dhe asgjë tjetër. Ju përmendët një Zylyftar Ramizi. Zylyftar Ramizi ka qenë shef i Sigurimit shqiptar dhe zëvendësministër i Brendshëm. Ditën që u dënua me vdekje, në zemërim e sipër, ose në panik e sipër, tha “do t’ju them edhe unë disa gjëra që do t’ju prishet gjaku”, dhe foli kundër meje. Tani, të përmendësh këtë argument kundër meje, është turpi më i madh. E para, sepse në një letër që i kam shkruar Ramiz Alisë, të vetmin që propozova për të hequr urgjent nga posti ka qenë Zylyftar Ramizi, kur ky ishte ende në post, dhe ky letrën sigurisht e mori vesh nga të parët, dhe e ka treguar. Nuk ka se si të dalë një njeri dhe të marrë sharjet e Ramizit kundër meje, dhe ta botojë këtë shpifje pa pikë ndërgjegje. Unë po flas me një fjalor të ashpër, e di, që nuk i shkon një bisede letrare, por unë jam që në Shqipëri nuk duhet kurrsesi që, nën maskën e mendimit të lirë, të justifikohen shpifjet. Shpifja vjen pas vrasjes, ose është njëlloj si një vrasje. Të shpifësh kundër një shkrimtari të njohur (sepse kjo është shpifje e pastër, ai tha “Kadareja ka qenë agjent i Sigurimit”) është diçka, por si e boton ti sot në gazetë këtë gjë? Së paku duhet vënë në kllapa “sipas kokës së tij, mendjes së tij”, aq më tepër pas një libri që ka njëqind e një dokumente ku vërtetohet e kundërta, apo jo? Si e gjete ti që në këto dokumente nuk ka të vërteta? Ato janë dokumente me emra, me data, me shifra, me faksimile, me çdo gjë që ka një dokument, dhe vetëm në një shtyp të degjeneruar mund të dalë dikush në këtë mënyrë për të thënë që këto dokumente janë false, dhe mos t’i përgjigjet askush. Unë kam deklaruar në intervista, në shtypin shqiptar apo dhe në atë botëror, kudo, me përgjegjësi personale, që të shkojnë të kërkojnë në mijëra arkiva, dhe nuk do të gjejnë një radhë timen kundër një shkrimtari tjetër. Ç’do më tepër, atëherë? Këtë deklaratë e kam bërë 5-6 vite më parë, sigurisht që janë turrur të kërkojnë, por nuk kanë gjetur dot, dhe tani na del ky shpifës ordiner, fare i neveritshëm, dhe thotë “po, ato dokumente janë të falsifikuara”. Kemi një kaos total, dhe Shqipëria po e vuan së tepërmi këtë kaos, sepse kaosi nuk të lejon të shpjegosh asgjë, çdo gjë e nxin, çdo gjë e çorienton.

Duke mbetur në temën e së kaluarës, është një figurë interesante, për aq sa flitet për të, dhe është figura e Mehmet Shehut. Presidenti francez Hollande përmendi librin tuaj “Pasardhësi” si një ndër librat e suksesshëm. Rreth Mehmet Shehut ka folur Nexhmije Hoxha, që tregonte se si ndodhi tragjedia e tij dhe si përpjekje për të justifikuar të shoqin. Ka pasuar ditët e fundit historiani dhe ish-ministri i Jashtëm, Paskal Milo, që thoshte që është vetëvrarë, ndërkohë vëllai i Mehmet Shehut thotë se e kanë vrarë. Cili është qëndrimi juaj për këtë çështje që vjen nga e kaluara, por që ende krijon kaq shumë vëmendje publike?

Pyetja juaj më tingëllon pak e çuditshme. Unë nuk kam asnjë qëndrim të veçantë nga ai që duhet të ishte qëndrimi i opinionit publik në përgjithësi, i shtypit, i shoqërisë. Mendimi i parë që më vjen është që Shqipëria nuk duhet të merret me kaq zell të madh, me kaq zjarrmi si të thuash, me asnjë nga figurat që kanë drejtuar diktaturën. Sigurisht duhet të merret me seriozitet, të zbërthejë krimet e tyre…

Është një vrasje e pazakontë, apo jo…

Sigurisht! Vrasja e një kryeministri është një ngjarje e pazakonshme, dhe mund të jetë edhe shumë simbolike për një vend. Megjithatë, ato deklarata që bëhen poshtë e përpjetë dhe që kam parë, pra që në Shqipëri po zgjohet interesi për diktaturën…

Është një sondazh i OSBE-së që thotë se 53%…

… e duan regjimin! Këtë unë e gjykoj një sondazh racist, kundër popullit shqiptar. Nuk mundet kurrsesi që një popull që ka vuajtur në një regjim kaq të egër, pas 27 vitesh që ky regjim ka ikur, t’i degradojë mendja dhe papritur të ndjejë nostalgji për atë kohë. Kjo nuk është thënë për vendet e tjera, dhe nuk ka pse të thuhet dhe nuk ka pse shqiptarët ta ndihmojnë këtë gjë, që është një hedhje balte kundër kombit shqiptar, kundër popullit shqiptar.

Bashkim Shehu thoshte që e shpjegueshme është në qoftë se në sondazh kanë marrë pjesë mosha mbi 50 vjeç, që ka qenë dominante.

Po pse ajo moshë nuk kishte…? Ajo lidhet me sa ishin pro regjimit dhe sa ishin kundër. Nuk është e vërtetë që shumica e njerëzve ka qenë me komunizmin.

Kjo po, por ka ndodhur një gjë, që kudo në këto vendet ish-komuniste, papritur, njerëzit ballafaqohen me atë që sistemi i ri ekonomikisht është në rënie, nuk kishte fabrika, nuk kishte punësim 100%, nuk kishte garanci, as spitale falas, ajo ndjenjë e barazisë në varfëri. Kapitalizmi në ato vitet e para është i tmerrshëm, dhe disa thonë “sa mirë kemi qenë, ç’na u desh”…

Po janë klishe të vjetra. Edhe përpara piramidave thoshin “përpara ishte më mirë”, po çfarë mund të ishte më mirë përpara piramidave? Mund të ishte rastësisht më mirë…

Mos e nxisin nostalgjinë, siç thotë edhe opozita, këto muzetë që po hapen, si te Ministria e Brendshme, “Bunk’Arti”, “Shtëpia me Gjethe”…

Ato mund ta nxisin, por në radhë të parë duhet të nxisnin antinostalgjinë, pra të kundërtën, dhe mund t’i pranosh të dyja. Por që populli shqiptar të jetë katandisur në atë derexhe që t’i mbushen sytë me lot për atë regjim, jo, është diçka që nuk mund ta pranoj, është një fyerje. Mendoj gjithashtu që këto deklarata duhet të verifikohen. Nga i kanë marrë të dhënat, nga i kanë nxjerrë. Me sondazhet në Shqipëri është vërtetuar dhe unë kam shkruar disa herë, bëhen spekulime të pështira. Kam shkruar dhe nuk kam marrë përgjigje nga askush, për shembull, për çështjen e popullsisë së Shqipërisë, e cila ka 500-600 vjet që nuk ka ndryshuar, përtej kohëve të fundit. Nuk është normale. Ka sondazhe të paturpshme. Janë të gjitha me qëllim, janë pa qëllim, gjysmë me qëllim, rastësore, këtë nuk e di. Por nuk ka popull që 500 e ca vjet përpara të ketë bërë qoftë edhe njëfarë pengese për një perandori për një kohë të caktuar, dhe të ketë qenë 1 milion banorë, si 30 vjet më parë. Nuk ekzistojnë popuj të tillë.

Ju jeni vlerësuar nga presidenti francez si një proeuropian i vendosur, edhe pse vini nga një vend i vogël, siç thonë, me një shumicë myslimane dhe që ka lavdëruar islamin e moderuar shqiptar. Ndërkohë ka shfaqje të ekstremizmit islamik në vend. Cili është gjykimi juaj për këtë?

Ky është një shqetësim, me thënë të drejtën, dhe një gjë jo shumë e shpjegueshme, jo fort logjike. Unë nuk kam ndonjë mendim që ta zbërthej se përse ndodh. Në radhë të parë dyshoj se ndodh. Është vërtet Shqipëria një vend ku po rritet islamizmi, siç thonë? Karakterizohet vërtet si një komb me shumicë myslimane? Kjo është një lloj formule që zakonisht përdoret, kur flitet për popullsitë e botës. Për një vend që ka një harmoni fetare të konfirmuar, nuk ka “me shumicë” a “pa shumicë”. Këto terma përdoren për shtete, të cilat ndërtojnë sistemet e tyre shoqërore, politike dhe juridike edhe në bazë fetare. Populli shqiptar në këta 100 vjet, nuk ka lejuar që feja të ndikojë në sistemin e tij të brendshëm, shtetëror, juridik, politik. Prandaj, nuk ka pse ta pranojmë ne këtë kualifikim, i cili në botë ka marë vetvetiu një konotacion racist dhe me sa duket do të vazhdojë kështu.

E majta shqiptare ka disa prekursorë, si paraprijës, që kanë qenë intelektualë por edhe patriotë, vlen të përmendet Sejfulla Malëshova dhe të tjerë. Pse e majta nuk u referohet këtyre figurave?

Sepse është një mungesë e saj, do të thosha unë, tregon që nuk ka thellësi, që nuk ka sinqeritet ndoshta, sepse një lëvizje e majtë ka edhe ajo ligjet e saj, origjinën, idolet e saj, dhe ne kemi pasur një plejadë të tillë që përmendët ju si Sejfulla Malëshova, që ishte intelektual i madh, dhe të tjerë si ai. Këta janë dënuar nga regjimi i kaluar dhe me sa duket vazhdon jehona e këtij dënimi.

Në Shqipëri është duke ndodhur një lloj rinovimi ose më mirë rilindje urbane, domethënë rishikimi ose rindërtimi i shesheve kryesore. Në fakt, nga disa vëzhgues kjo konsiderohet pak si restaurimi i atyre qendrave dhe qyteteve që ishin ndërtuar dhe projektuar nga mbreti Zog. Pra kemi një udhëheqës të majtë si Edi Rama i cili, megjithëse e kritikon publikisht Zogun, në fakt është duke nxjerrë në dritë ato që ishin pjesë e trashëgimisë më të rëndësishme, që janë planet rregulluese urbane, apo monumentet, godinat kryesore të asaj periudhe. Ju bën përshtypje kjo?

Unë mendoj që kjo nuk lidhet thjesht me figurën e Ahmet Zogut dhe as me mbretërinë e mbretit Zog, sesa lidhet me atë që ne e quajmë “europianizimin” e Shqipërisë, pra prirjen europiane të Shqipërisë. Është kjo një prirje e ngritur artificialisht, apo një prirje natyrale, shpëtuese për Shqipërinë? Sepse Shqipëria sot është shumë europianiste, ne e dimë, ne linjën e saj politike, ideore e të gjitha, por a është vërtet kjo një nxitje e viteve të fundit, apo është një linjë që vazhdon prej shumë shekujsh?

Unë mendoj që Shqipëria të drejtën e saj për të hyrë në Europë nuk e ka mohuar kurrë. Tërë Rilindja Kombëtare shqiptare është një lëvizje absolutisht europianiste dhe prandaj nuk është një e gjetur si modus vivendi, “se kështu është koha, Bashkimi Europian ka këto kërkesa dhe ne duhet t’i përshtatemi”. Jo, lidhjet shqiptare me Europën përbëhen nga shumë elementë, përveçse është truall europian i mirëfilltë, ka kujtesë historike të mirëfilltë, ka gjuhën europianiste etj.

Dhe kjo ringjallje e trashëgimisë, për të cilën folët ju, unë e lexoj në radhë të parë si një trashëgimi që na lidh me kujtimet europiane. Shqipëria, për fat të keq, nuk i kultivon disa herë kujtimet europiane. Çdo vend do t’i gjurmonte kudo dhe do t’i vinte në pah.

Po marr një shembull që duket fare banal dhe i thjeshtë. Në bulevardin kryesor të Tiranës ndodhet ndërtesa e hotel “Dajtit”, e cila po prishet përballë syve tanë. Të kalosh andej të vjen për të qarë me ato dritaret e shkulura. Ka qenë hoteli më modern në Ballkan, për disa vite. Një pjesë e historisë së Shqipërisë ka kaluar atje, janë zhvilluar ngjarje të mëdha, të gë- zueshme, të hidhërueshme, komplote, ballo… Pse ne që i kemi kaq të rralla këto…

Qeveritë e majta nuk ia dhanë lejen e ndërtimit një ndërtuesi të madh si Behgjet Pacolli, që supozohet do ta rikthente në shkëlqimin e dikurshëm sepse kishte nostalgji për atë hotel…

Në qoftë se kjo është bërë me qëllim dhe me ndërgjegje është një ndërgjegje e keqe që e ka bërë. Këto nuk janë thjesht qeveri të majta, por janë qeveri dëmprurëse për popullin shqiptar. Si ka mundësi që ti ndërtesën kryesore, “nostalgjike” të viteve ’30 dhe ’40, e hedh mënjanë? Je gati të ngresh lloj-lloj hauresh, t’i rindërtosh dhe ringjallësh, dhe nuk mbron atë që çdo qytet do ta kishte për krenari. Asnjë qytet europian nuk do të guxonte të linte të shkatërrohej hotelin e saj me të famshëm të viteve ’30 dhe ’40. Do të ishte një krim publik.

Gjithmonë ne kemi bërë intervista së bashku kur kemi krijuar media të reja, si me “Ditën” dhe “ABC”-në. Tani po krijojmë një portal, “Konica”, dhe doja një gjykim tuajin për figurën e Konicës dhe rezonancën e tij aktuale. I duhet Shqipërisë sot një mendje kritike e formatit të Konicës?

Së pari, dua të saktësoj që, sipas mendimit tim, për figurat që ne do të kujtojmë, mund të kujtojmë ose duhet të kujtojmë, nuk duhet të nisemi nga mendimi “i duhet sot apo jo”. Përkundrazi, “a kanë qenë, a janë të tilla”? Në qoftë se ata kanë qenë të tillë, ata prapë janë. Konica është një figurë e rëndësishme e kombit shqiptar, me gjurmë të thella shumë që nuk i ka zbehur dot asnjë kritikë studimore marksiste leniniste. Dhe kjo është një shenjë e mirë, lidhet me atë frymën europianiste dhe të natyrshme që ka vendi ynë. Kjo nuk do të thotë që nuk ka edhe mendime trillane, për të qenë i butë.

Në Kosovë do të thoshin trullane…

Trullane, dakord. Mendime pra që nuk hynë në punë. Por kjo nuk do të thotë asgjë, madje do të thosha që Noli, Konica dhe Zogu përbënin një treshe pak të habitshme. Këta kanë qenë tre armiq, shpeshherë të betuar të njëri-tjetrit, dhe më pas tre miq, ndoshta jo të betuar, por gjithsesi miq që kanë arritur të bëhen të tillë herë pas here.

E bënë sepse ndërgjegjja e tyre ishte e kthjellët dhe kuptuan që e donte e mira e Shqipërisë, e bënë thjesht si qenie njerëzore, e bënë thjesht si krijues të politikës, të diplomacisë, të filozofisë shqiptare, këtë unë nuk jam në gjendje ta them, por ata janë një shembull, sepse armiqësia Noli–Zog ka qenë aq e madhe, sa për çudi ka edhe një simetri të pabesueshme, ku të dy e kanë dënuar me vdekje njëri-tjetrin në mungesë, dhe më pas të dy u pajtuan pas Luftës së Dytë Botërore.

Konicën gjithashtu e kritikojmë pse u bë ambasador në Amerikë, por ai ka dhënë shpjegimet e tij, që janë të gjitha pothuajse të besueshme.

E kisha fjalën edhe për sensin demistifikues të tij…

Në këto çaste që jetojmë, nuk vuan demistifikimi shqiptar për shembuj. Ka mjaft ushqim të brendshëm dhe nuk ka pse ta marrë diku.

Një pyetje tjetër lidhet me jetën tuaj midis Shqipërisë dhe Francës. Përgjithësisht, intelektualet që kanë jetuar dhe jetojnë në Francë sjellin edhe kriticizmin ndaj Shteteve të Bashkuara të Amerikës, për rolin e saj në Shqipëri, Kosovë, Ballkan etj. Ndërkohë, ju në asnjë rast në shfaqjet tuaja publike nuk keni bërë një kritikë ndaj Shteteve të Bashkuara të Amerikës për atë që ka bërë në Shqipëri. Cili është gjykimi juaj për raportin midis shqiptarëve me Shtetet e Bashkuara?

Unë mendoj që Shqipërisë, krahas thashethemeve dëmprurëse, që janë përhapur me shumice sot në botë, dhe që duhet të na brengosin jo thjesht në emër të patriotizmit të modelit klasik, por për imazhin e njeriut shqiptar, ka edhe një thashethem që do ta quaja pozitiv dhe po aq të përhapur në botë, që ky është një shtet që ka simpati për Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe amerikanizmin.

Kjo është e vërtetë dhe nuk na turpëron. Të parën e quaj turp, që të na dalë nami që jemi vendi i drogës, i prostitutave dhe gangsterëve, patjetër asnjë vend nuk do t’ia uronte vetes. Por që të dalë nami që Shqipëria është tepër e dalldisur pas SHBA-ve, përveç një buzëqeshjeje, nuk i bën dëm vendit. Për mua është gjë pozitive dhe unë jam dakord. Populli shqiptar, me gjithë akuzat që i bëjnë, pra që e ka mendjen nga Lindja, nga Otomanët, nga kinezët, megjithatë për çudi mendjen e tij di ta ketë edhe nga ky kontinent i ri i botës, ky vend i madh dhe demokratik.

E kisha fjalën edhe për atë kriticizëm që shihej kur bëhej fjalë për armët kimike, ka intelektualë që jetojnë këtu në Francë dhe kritikojnë ambasadorët amerikanë që përfshihen në çështjet e Reformës për Drejtësi.

Unë këtë do ta quaja konformizëm ndaj vendit ku jetojnë. Unë nuk e kam ndier kurrë këtë gjë dhe as nuk e kam ndier, dhe as nuk e kam quajtur të nevojshme.

Kadare i përgjigjet Lubonjës: Glorifikim i Enverit? E vërteta për mbledhjen e 81 partive

Intervista e Ismail Kadaresë, shkrimtarit më të madh të gjallë të botës shqiptare dhe njëri ndër më të mëdhenjtë e kohës që jetojmë, dhënë për Mentor Nazarko në Konica.al, është rrëfimi më i plotë dhe më i strukturuar i raportit të tij me diktaturën.

1

Ai shpjegon në intervistën për Konica.al raportin e tij me Enver Hoxhën, personazh i romaneve të tij, nëpërmjet një paravolie gjeniale të raportit që shkrimtarë të mëdhenj rusë si Pasternak apo Mandelshtam kanë pasur me Stalinin. Kadare shkon dhe më larg në histori duke rrëfyer fabulën e vetëvrasjes së Senekës me urdhër të Neronit.

Nënteksti i këtyre paravolive është i thjeshtë: unë nuk vdiqa me urdhër të diktatorit që mbase ju të më lavdëronit sot pas vdekjes, por nuk i kam bërë kurrfarë pagese të imponuar regjimit.

Nuk e kam glorifikuar Enver Hoxhën! Kadare i përgjigjet dhe kritikut më të madh të tij, dhe më të kualifikuarit, Fatos Lubonja për këtë raport. Ai analizon po ashtu ndjesinë e ringjalljes së nostalgjisë për regjimin komunist nëpërmjet disa sondazheve dhe i quan të rrejshme ato.

Kadare përfshihet me vonesë, por drejtpërdrejt në një polemikë që lidhet me një letër të kahershme të tij për Lulzim Bashën me anë të së cilës i kërkonte të tërhiqej nga fitorja e famshme mbi Ramën në garën për kryetarin e Bashkisë së Tiranës. Asokohe u diskutua se me çfarë statusi e bënte Kadare një letër të tillë, dhe ndërsa dikush fliste për nevojën e autoriteteve morale si ai, profesor Artan Fuga, e kundërshtonte ekzistencën e këtyre autoriteteve në kohën tonë. Në njëfarë mënyre ai replikon megjithëse me roveshatë me Fugën, duke mbrojtur idenë se autoritetet morale kanë gjithmonë kohën e tyre.

Ka një moment të përfshirjes suaj në politikën e përditshme në Shqipëri, ku i keni thënë fituesit të zgjedhjeve, zotit Basha, të japë dorëheqjen. Unë kam bërë një shkrim ku e kam quajtur këtë një akt tipik të autoriteteve morale, të cilët ndërhynë në momente krize dhe në emër të stabilitetit propozojnë zgjidhje që tejkalojnë politikën e vjetër. Cila është qasja juaj për rolin e autoriteteve morale në kohën tonë?  Ka kritikë, njerëz që thonë që sot nuk është koha e autoriteteve morale, siç ishte në epokën e iluminizmit apo të rilindjes europiane. Kam bërë debat me profesor Artan Fugën për këtë, megjithëse pa përmendur emrat e njëri-tjetrit.

Më duket se është një nga ato deklaratat jo fort të përgjegjshme që bëhen, si çfarë është kjo kohë, çfarë i shkon kësaj kohe dhe çfarë nuk i shkon. Zakonisht njerëzit gabojnë kur mendojnë që një kohë vjen me normat e saj të tjera, të gjitha të reja. Nuk është ashtu. Shpeshherë njerëzimi përsërit ngjarje të vjetra, incidente të vjetra, fatkeqësi të vjetra, ndryshe bota do të shkonte shumë përpara po të mos përsëriteshin.

Edhe ky është një mendim që kam dëgjuar si qasje moderne ose post-moderne, por njerëzit harrojnë që kjo është një qasje marksiste: mendimi i popullit, populli vendos për gjithçka, sidomos kur kjo lidhet me artet dhe letërsinë. Nuk ka mendim më të gabuar, ne shkrimtarët kemi dëgjuar me vite të tëra se si duhet ta mësojmë letërsinë nga populli. Absurde! Pse një shkrimtar duhet ta mësojë letërsinë nga populli? Pse duhet të mësojë një violinist gjenial si t’i bjerë instrumentit të tij nga populli? E të tjera e të tjera. Dhe kjo qasje ishte për të gjitha artet.

Pra, kjo qasje e marksizëm-leninizmit ishte një nga mënyrat më të mira për të ulur nivelin e letërsisë botërore, të arteve dhe të atyre që ju përmendët në pyetje, pra të autoriteteve morale. Kjo sepse një diktaturë e klasës punëtore, siç e quajti Marksi me krenari komunizmin, mund të durojë shumë gjëra, por nuk duron kurrë praninë e autoriteteve paralele. Nën parullën banale “Pushteti i punëtorëve”, ose i fshatarëve, donte që të shuante çdo frymë të lirisë.

Nuk ka të bëjë kjo me autoritetet individuale morale. Ju kujtohet nga komunizmi Zëri i Partisë, ose Zëri i Popullit. Nuk donin ata të dëgjohej një zë tjetër, madje në asnjë diktaturë në botë nuk është ngritur aq shumë kulti për të shtypur zërin e lirisë si në diktaturën komuniste. Kështu që letërsia zakonisht (unë jam shkrimtar dhe ndihem më komod të flas për letërsinë sesa të tjerat, sepse nuk jam specialist për çdo gjë) është ajo që nuk e duron dot autoritetin shtetëror, zyrtar, dhe aq më pak diktatorial.

Disa kritikët tuaj, si për shembull, Lubonja dhe të tjerë, thonë që keni pasur një raport të privilegjuar me Enver Hoxhën dhe se një nga veprat tuaja më të njohura, “Dimri i madh”, është një libër glorifikues i figurës së Enver Hoxhës në historinë shqiptare, por edhe botërore, për shkak të përplasjes me Bashkimin Sovjetik. Cili është raporti juaj me Enver Hoxhën, nga ky këndvështrim?

Kjo mënyrë të foluri për letërsinë, pra që një shkrimtar që përmend një lider të kohës është vetvetiu glorifikues, është shumë banal dhe i pavërtetë. Në letërsi ka me qindra portrete sunduesish, mbretërish, gjeneralësh, dhe nuk do të thotë automatikisht që, po të jetë një vepër, ajo është glorifikuese. Vepra ime, “Dimri i vetmisë së madhe”, është vepër që vazhdoj ta botoj, njëlloj si përpara, ndoshta më shumë tani, dhe ka të njëjtin interes në publik. Është përkthyer në shumicën e vendeve që më përkthejnë…

Në 30 vende, thotë presidenti francez…

Ndoshta, nuk i kam numëruar. Gjithsesi, ajo vazhdon të zgjojë të njëjtin interes. Enver Hoxha është një personazh në atë vepër, dhe kjo mënyrë shumë e thjeshtë për ta interpretuar është e padenjë për letërsinë. Ai është personazh në roman për një ngjarje të vërtetë, shkëputja e Shqipërisë nga kampi socialist. Po të mos ishte i informuar lexuesi, kjo do të dukej një ngjarje shumë madhështore, me thënë të drejtën.

Një shtet i vogël komunist, që shkëputet i pari nga familja komuniste. Por po të dish pastaj rrethanat pse u shkëput, sigurisht nuk është kaq e lavdishme. Unë këtë roman e kam shkruar gjatë komunizmit, kam përshkruar këtë ngjarje saktësisht sipas dokumenteve dhe nuk del dot askush që mund të thotë që nuk ka ndodhur ashtu. Në qofte se unë do të shpikja një ngjarje për të glorifikuar Enver Hoxhën, do të dilte. Enver Hoxha ka qenë vërtet në mbledhjen e Moskës, ka kryesuar vërtet delegacionin shqiptar, ka shpallur pothuajse haptas shkëputjen e Shqipërisë nga kampi socialist, dhe kjo duket mjaft simpatike nga ana e jashtme. Në atë kohë, sigurisht, do të quhej glorifikuese, por më vonë edhe nga lexuesi i huaj duket si diçka që do ta cilësoja si kurajoze. Kjo e bën që të mendohet si glorifikim, por nuk është glorifikim. Është një ngjarje e vërtetë.

Glorifikimi mbështetet mbi diçka të pavërtetë. Më kanë thënë kaq shumë të huaj “po ku ka glorifikim aty?”. Ç’do të thotë glorifikim? Glorifikimi fillon, për shembull, me shprehjet, “me ecjen me hap krenar, me shikimin madhështor…”, ku ka aty të tilla? Përkundrazi, e kam vënë biles që ecën me atë borsalinën si saç që ka vënë në kokë, dhe ngaqë terreni ishte plot me gropa, them unë, hapat ishin të pasigurt… ku është glorifikimi tjetër? Ajo është një e vërtetë që nuk e kam shpikur!

Ke një moment të bukur, Ismail, kur Enveri i thotë Ibarrurit “plakë e mjerë, e mbetur pa atdhe!”.

Po mirë, dakord, është një fjalë… përveç kësaj, ai është në pozitë të favorshme në atë mbledhje. Çdo i vetmuar, që ta sulmojnë 80 veta, 80 krerë, dhe ai është vetëm, vetvetiu është i favorshëm, vetvetiu që nuk kërkon ndjesë. “Bjer në gjunjë, shoku Krushov”, thoshte Enver Hoxha. Pra, vetvetiu ai është në pozitë superiore, vetvetiu Shqipëria ka qenë në pozitë superiore. Këtë ne nuk e kuptojmë dot dhe është shumë e vështirë për t’u shpjeguar në një emision televiziv.

Një shok i imi letonez më thoshte “kush e di si ju nderojnë ju shqiptarëve rusët!”, dhe shpjegimi i tij për këtë ishte që të ikje nga mendja e kokës. “Se ju keni qenë tamam vend fashist”, thoshte. “Se ka qenë edhe Letonia vend fashist, por ishte nga përmbajtja. Kurse ju ishit zyrtarisht fashist”. Ai kishte parë materialet, dhe zyrtarisht vendi i tretë fashist në Europë ka qenë Shqipëria, me Parlamentin fashist, ushtrinë fashiste shqiptare, policinë dhe xhandarmërinë fashiste shqiptare. Sipas mendjes së tij, lindorët duhej ta kishin për nder që futën një vend fashist në familjen e tyre. Ja, ty që dëgjon nuk të ka shkuar ndonjëherë kjo gjë në mendje, jam i sigurt. Kjo nuk thuhet ende sot. Duket e rrezikshme. Si të thuash vend europian, por europian nëpërmjet fashizmit?

Po flet për periudhën e Luftës së Dytë?

Po! Në ’45 ne ishim një vend fashist, që u rrëzuam. Nuk është e vërtetë që morëm favoret se ishim në anën e fitimtarëve. Unë nuk dua ta them këtë, sepse nuk jam i sigurt akoma mirë, por ne ishim relativisht në anën e fitimtareve, sepse në OKB nuk u pranuam. Për 10 vjet Shqipëria nuk hyri aty ku hynë tërë shtetet e Lindjes…

Po këtu është marrëdhënia me Greqinë. Është temë e dashur për mua ajo. Greqia ishte pengesë kryesore.

Ka mundësi…

…bashkë me Anglinë. Sepse ata donin të copëtonin Shqipërinë, donin ta paraqitnin si humbëse, që me këtë rast Greqia të gllabëronte territore…

Me sa po flisnim pak përpara edhe me zonjën Helena, ju po merreni me një ese për Pasternakun dhe na përmendët një letërkëmbim të Pasternakut me Mandelshtamin, ku vihet në pah raporti midis shkrimtarit të madh dhe diktatorit, raporti i dy autoriteteve rivale, njëri për shkak të veprës në letërsi dhe tjetri për shkak të pushtetit politik…

Për t’iu rikthyer pjesës së autoritetit moral, pikërisht ato dy autoritetet qëndrojnë në kundërshtim me njëri-tjetrin, ai politik me atë letrar, që vjen nga vepra krijuese. Për të thënë se sa në absurd degradon mendimi disa herë në Shqipëri qëndron fakti që mua nuk më ngarkojnë vetëm një vepër që paska glorifikim për Enver Hoxhën, që është “Dimri i vetmisë se madhe”, ku ai me të vërtetë është personazh në një pjesë të tij, por shtojnë edhe “Koncert në fund të dimrit”, që në fakt është vazhdimi i tij. “Koncert në fund të dimrit” po ju them me përgjegjësinë time morale absolute jo vetëm që nuk ka asnjë pjesë që mund të keqkuptohet për Enver Hoxhën, por në 500-600 faqe të tij ka vetëm tri-katër faqe në fund ku Enver Hoxha del në pah.

Pa dashur të tregoj trimërinë time, por më erdhi natyrshëm në vepër një personazh pothuajse negativ me syrin e sotëm. Me dy fjalë: Enver Hoxha në zyrën e tij po ndjek grindjen me Kinën dhe thotë “Po përsëritet grindja si me Bashkimin Sovjetik. Do të përpiqen të dalin prapë disa karagjozë që të mburren se po grinden me Kinën”. Kaq ishte. Dhe unë shtoj që “Do të dalin antisovjetikët si atëherë dhe ai si atëherë do t’i godasë”. Ku është glorifikimi këtu dhe si mund të ketë në 4 faqe, aty ku në 600 faqet e tjera nuk përmendet fare? Pra, mania për të shpallur glorifikues çdo përshkrim, çdo prani të një sunduesi, të një diktatori aq me tepër, është tepër e përhapur. A është në vepër? Shkruhet për të në roman? Atëherë është glorifikuese, kështu mendohet. Prandaj ne duhet të shikojmë me gjakftohtësi, sidomos letërsinë e shkruar gjatë socializmit. Ka vepra glorifikuese? Po, patjetër ka pasur, do të kishte se s’bën.

Cila ishte pagesa juaj? Unë mendoj që e gjithë vepra juaj është disidencë, sepse ka nxitur mendimin ndryshe. Unë nuk jam, thoni ju, dhe e thoni me modesti. Por cila ishte pagesa juaj për mbijetesën, edhe fizike, në diktaturë, duke e parë nga raporti i dy autoriteteve, autoritetit moral dhe atij politik?

Unë nuk kam bërë asnjë pagesë të dënueshme. Unë kam bërë letërsi. Letërsia nuk është kurrë pagesë. Në qoftë se ti arrin të bësh letërsi në një kohë që është kundër letërsisë, si parim, ti ke fituar mbi atë kohë. Mua nuk më intereson ta quaj veten ose të më quajnë disident. Nuk më josh dhe nuk më bën të ndihem mirë. Një shkrimtar nuk është i detyruar të jetë disident. Nuk ka asnjë detyrim moral, asnjë pagesë për të bërë. Një shkrimtar nuk duhet të degradojë artin e tij në radhë të parë dhe nëse arrin të mbrojë artin e tij në një kohë kur arti është vështirë të mbrohet, ai e ka kryer detyrën e tij dhe nuk ka pse të kërkojë lavdi përtej kësaj.

Për t’u rikthyer tek episodi i letërkëmbimit, ku përmendet Stalini…

Shkrimtarët e botës, në këto 3 mijë vjet që ekziston letërsia e mirëfilltë, në qoftë se kanë pasur diçka të pashmangshme ka qenë që një ditë ata përplasen, takohen, ballafaqohen me sunduesin e vendit. Jo se bëjnë luftë me njëri-tjetrin, por diku ndeshen sepse të dy kanë një gjë që i afron dhe i bashkon. Të dy kanë tiparet e sunduesit, shkrimtari sundon me libra, kurse ai tjetri me polici, xhandarmëri, ushtri etj. Kështu që vetvetiu, shkrimtarëve shpesh u bie rasti, në veprat e tyre, të kenë figura sunduesish. Është e pashmangshme pothuajse. Edhe për Shekspirin, që mbahet si më i madhi shkrimtar i botës, nuk mund të kuptohet vepra e tij pa figurën e sunduesit. Por kjo nuk do të thotë që ai ka bërë lëshime, ka paguar, nuk ka paguar. Ai kryeveprat e tij i ka kryer me këtë prani të bezdisshme. Mirëpo shkrimtarët, me sa duket, në çdo shekull kanë pasur një zë të brendshëm, mbrojtës. Zëri i brendshëm u sugjeronte që edhe personazhi negativ nuk duhet të jetë kurrë, të paktën zakonisht, një lloj njeriu i rëndomtë në gradën më të padurueshme, njëfarë legeni, siç i thonë në shqip.

Kështu që letërsia vetvetiu i jep njëfarë peshe ose kërkon t’i japë njëfarë peshe, ose atij i duket se duhet të ketë njëfarë peshe për të qenë i denjë për të hyrë në botën letrare, qoftë si personazh negativ. Kjo është shumë e vështirë për t’u studiuar dhe për t’u gjetur dhe shpeshherë studiuesit kanë kundërthënie me njëri-tjetrin. Në një bisedë të habitshme që ka mbetur e regjistruar midis Mandelshtamit dhe Pasternakut, në kohën kur të dy shiheshin me sy të keq nga regjimi sovjetik, kishin këtë merak: Mos ne merremi shumë me këtë Stalinin, që Mandelshtami e quante “maloku i Kremlinit” në një nga poezitë e tij me këtë njeri koti? Ata donin t’i sugjeronin njëri-tjetrit që ndoshta ai nuk ishte fare kot sepse ato nuk merreshin me kotnira. Është shumë delikat si shqetësim.

Ata duan të sjellin disa çaste dinjitoze në jetën e Stalinit, që ta justifikojnë veten që janë marrë me një njeri me njëfarë peshe, për të thënë që nuk ishte fare një rronxho-bonxho, siç i themi ne. Donin t’i jepnin pak zemër vetes, që ne nuk merremi me milingona, me merimanga…arrin kjo te spektatori?

Atëherë ata që ishin antistalinistë kujtojnë episodin, çastin dinjitoz të gruas së Stalinit kur ajo vdiq. Gruaja e Stalinit vrau veten gjatë një darke në Kremlin. Kishte shkuar në dhomë dhe nga shërbyesit Stalinit i erdhi lajmi që ajo kishte vrarë veten. Ai mbajti një qëndrim, në thonjëza, që ata gjykonin dinjitoz. Sigurisht prishi darkën, ishte minimumi, u ngrit, por nuk tha asgjë, si për shembull sloganet të tipit “Partia do të rrojë” etj., dhe kjo vazhdoi edhe të nesërmen.

Trupi i saj u vendos aty ku vendoseshin arkivolet në Sheshin e Kuq, në Shtëpinë e Sindikatave, siç thuhej atëherë, dhe kur doli atje e priste një tufë e madhe zyrtarësh. Nuk u bënë brohoritje, vaje, fjalime, asgjë. Vetëm pas arkivolit, një boshllëk i madh dhe Stalini që ecte i vetmuar me kokën e ulur, të kërrusur. Këta dy poetë, këtë e quajnë si qëndrim dinjitoz. Vrasja e gruas të Stalinit kishte ndodhur në 1934, kurse biseda ishte e 1939.

Kur ju keni shkruar “Muzgun e perëndive të stepave” e dinit këtë, apo e keni lexuar më vonë?

E kam lexuar më vonë, nuk e dinte asnjëri në atë kohë, pothuajse, dhe nuk kishte si ta dinte.

Ju keni përmendur edhe marrëdhënien e Neronit me Senekën.

Po, marrëdhëniet e shkrimtarëve me sunduesit kanë qenë shpeshherë të pazakonshme, ashtu siç është e pazakontë që ti të ndeshesh në rrugë me tiranin. Është një takim i pazakonshëm që do të pjellë gjëra të pazakonshme. Flasim për shkrimtarë të shquar, zëri i të cilëve nuk shuhet. Për shembull, po hap një parantezë. Më kujtohet gjithmonë një vdekje spektakolare, ajo e Senekës, që mori urdhër nga Neroni, që të mos gdhihej i gjallë të nesërmen në mëngjes. Të gjitha kronikat botërore përmendin me hollësi dhe me një përpjekje për të zbërthyer vdekjen e Senekës, për aq sa kishte mister. Seneka ishte filozofi më i famshëm i Romës në kohën e tij, filozof, shkrimtar, dramaturg dhe rrinte diku pas pallatit perandorak, siç ndodhte me dinjitarët e lartë të Romës. Neroni sigurisht e kishte zili sepse është e pashmangshme smira midis dy sunduesve, pavarësisht sa del ajo dhe sa është e fshehur me kujdes.

Një ditë Neroni gjeti një arsye zemërimi dhe i tha Senekës “Nesër të mos gdhihesh në mëngjes, dua të vijë mëngjesi dhe ti të mos jesh gjallë”. Ashtu ishin zakonet e kohës dhe Neroni ishte shumë krenar për zemërgjerësinë e vet, që e la Senekën të zgjidhte vdekjen. U mburrte, duke lënë të kuptohej që ai nuk bënte meskinitete.

Ndërkaq, ndodh vdekja e Senekës që ishte futur në një vaskë të ngrohtë, i ndihmuar nga shërbëtorët dhe kishte prerë damarët, që t’i rridhte gjaku ngadalë dhe të mos vuante, dhe herë e ngadalësonte damarin, herë e shtonte. Siç duket, në këtë kohë, edhe Neroni priste lajme nga spiunët e tij: ja tani i rrjedh gjaku, tani nuk i rrjedh… Ndoshta në një moment ai mund ta ndalonte, pritej që Neroni mund të bënte një falje.

Është e çuditshme, por ai kënaqet nga pushteti i tij që ka shtyrë filozofin më të madh të Romës të presë damarët. Ndërkaq, Seneka, edhe ai e kishte tepruar në pallat. Kishte për dashnore nënën e Neronit, ia bënte nënën si të thuash, dhe nëna e Neronit ishte e afërta e Kaligulës. Nejse, një rivalitet i çuditshëm, që mendja njerëzore nuk arrin dot të zbërthejë. Tani të gjitha këto bëhen nëpër shkolla, të gjithë e dinë që Seneka preu damarët me urdhër të Neronit, por të tjerat, gjysmat janë të zbërthyera dhe gjysmë janë mistere për atë që ka ndodhur.

Pak a shumë si për Stalinin. Është mirë për një popull që të merret me këto lloj figurash, apo jo. Ka dy mendime. Është një zakon në disa popuj, disa shtete, disa formacione shoqërore që të mos i kujtojnë më. I prishen shtëpitë, pa lënë gjurmë të tyren. Për shembull, gjermanët e kanë bërë më Hitlerin. Shtëpia e tij nuk mund të ringrihet. Disa thonë pse duhet të ndodhë kjo, duket si naive. Por edhe kjo që të merresh me ta.