Shkrimtari kandidat për çmimin Nobël, Ismail Kadare ka dhënë një intervistë të gjatë për emisionin “Opinion” të gazetarit Blendi Fevziu.

Ai ka folur për jetën e tij, që nga fëmijëria në diktaturë dhe pas rrëzimit të saj. Ismail Kadare ka folur edhe për diktatorin Enver Hoxha, njohjen me të dhe marrëdhëniet që kishte.

Sipas Kadaresë, Hoxha nuk ishte me origjinë nga Gjirokastra, por ishte i ardhur aty. Ai ka folur edhe për debatin nëse Hoxha ishte homoseksual, duke shtuar se e ka takuar vetëm një herë vetëm për vetëm.

INTERVISTA E PLOTE

Fevziu: Une do ta nis pak nga pak qe nga femijeria juaj. Ju thoni qe, ne nje nga veprat tuaja thoni qe, kam lindur ne 28 janar te vitit 1936 nje dite te merkure, dhe kete dite te merkure familja ime e quajti nje lloj fati.

Kadar: Po, im ate ma ka thene here pas here kete gje, e ka theksuar, ke lindur te merkuren mesdite.

Fevziu: Doja t’ju pyesja cila ka qene familja juaj, ambient ku jeni rritur?

Kadare: Une jam nga nje shtepi e vjeter gjirokastrite, ate e quajne familje, sit e thuash rrenjese te vjeter te qytetit. Nga ajo shtepi jam une. Shtepia ka qene e madhe por ne Gjirokaster zakonisht shtepite ishin te medha, keshtu qe vetvetiu shkriheshin keto dy nocione. Qytetare gjirokastrite te mirefillte do te thote nder te tjera, kishte dhe nje shtepi te madhe me nje kronike pak a shume qe e dinin te gjithe, me nje lloj historie, me nje lloj biografie, familja ime bente pjese ne keto familje te vjetra.

Fevziu: Me nje shtrirje dhe nje perdeptim shume te gjere, ju thoni qe gjyshi juaj kishte vdekur nderkohe ne Stamboll ne nje moshe te re ndersa babai juaj kishte jetuar nje periudhe kohe ne Afriken e Veriut. Me duket sikur Gjirokastra megjithese nje qytet I izoluar ne jugun e Shqiperise kishte pasur shume kontakte.

Kadare: Po Gjirokastra ishte nje qytet qe fizikisht dukej I vogel, por ishte nje qytet I vertete, ishte ne thellesi, domethenese kishte permasat, mund te themi, vertete te medha, kishte pasur lidhjet shume me perandorine otomane, nuk duhet harruar qe kur kam lindur une kishte vetem, as 20 vjet, qe ishte permbysur kjo perandori dhe shume gjirokastrite kishin qene me poste te larte dhe jane kthyer ne Gjirokaster duke sjelle nje lloj koloriti te kesaj perandorie ne muzgun e saj.

Fevziu: Ishin kthyer nderkohe qe kishin pasur poste te rendesishme.

Kadare: Pikerisht, ishin kthyer dhe ishin te cuditshem, ishin disi e larguar nga realiteti, kishin jetuar nje jete tjeter kishin marre pjese neper intriga neper komplote, neper pune qeveritare qe ishin krejt  te huaja per kete qytet te vogel qe I kishte pjelle  sit e thuash dhe duke u kthyer ketu, tashme qe perandoria kishte rene, kishte sjelle sit e thuash fantazmat e kesaj perandorie dhe mua si femije me dukeshin fare te cuditshem per moe te thene te cmendur, te marre.

Fevziu: Kam pershtypjen qe femijeria ne keto midis dy koheve, pra ne nje qytet te tille, te rende senjorial ku nderkohe po ngrysnin jeten e tyre disa nga personazhet ose personalitete te perandorise turke qe kishin marre pjese neper intriga qeveritare neper hapesira te jashtezakonshme te perandorise turke, nderkohe qe ishin ne mbreterine e vogel shqiptare, por qe dukej qe po fillonte nje epoke e re. Ma ha mendja qe ju kishit filluar te ishit koshient, kishte filluar lufta, dukej sikur komunizmi po trokiste ne dere. E gjithe kjo nderthurje kohesh epokash, si ka ndikuar ne femijerine tuaj?

Kadare: Per nje femijeri te gjitha keto jane shume te bukura, shume pasuruese, domethene dikush mund ta quaj po a shohi ashtu kohe dramatike, por per femijen nuk jane ashtu, jane shume shume te kendshme. Eshte nje lloj fati I madh qe ai e shikon me nje sy tjeter ku ka me pak dramaticitet dhe ka shume kureshtje te madhe p.sh per mu ate gjitha keto ndryshime si femije, ne rradhe te pare kane qene ndryshime teatrore.

Fevziu: Ne c’kuptim?

Kadare: Ne kuptimin qe nje qytet sic thate kishte keto fantazma te vjetra, nderkaq kete qytet e ze Lufta e Dyte Boterore, eshte nje qytet kufitar qe kalon here ne duart e nje, per mbreteri sit e thuash tani per forcen e …. bushtit Italian, here ne duart e nje shteti tjeter qe jane greket, here bombardohej nga nje force aleate qe ishin anglezet, here bombardohej nga forcat e kunderta qe ishin gjermanet ose italianet. Ngaqe ka nderruar shume here pushtet sit e thuash, here gjendej ne nje kamp, here gjendej ne nje tjeter, ne nje sfere tjeter dhe pesonte ndeshkimin e forces kundershtare. Une si femije qe nga dritaret e shtepise sime e kam pothuajse kete loje qe zhvillohej, e kam shkruar ne “Kronike ne gur” keto aviona qe vinin here nga nje drejtim here nga tjetri, per mua para se te ishin vegla qe vrisnin ishin vegla argetuese, zbavitese, edhe te bukura ne kuptimin e nje bukurie te keqe, megjithate pa e provuar vet ate goditjen e tyre dukeshin te bukura.

Fevziu: Sa e rendesishme ka qene Gjirokastra vec perceptimit te pare si femije, ju thoni ne vepren tuaj se nje pjese te madhe te informacionit e keni marre nga gjysherit e disa plaka qe uleshin ne dhomen e pritjes, ne oden e pritjes qe ju e quanit, dhe flisnit per boten me nje lehtesi te cuditshme.

Kadare: Po kjo eshte e vertete. Gjirokastra eshte nje qytet qe kishte nje informacion mjaft te madhe nga bota, ndoshta kjo permasa qe fola ne fillim qe lidhej me nje lloj zyrtarizmi perandorak e kishte beret e ndjeshme nga ndryshimet e botes, dhe keto plaka qe ju kam shkruar ishin te vertete si te thuash, per mua ka qene nje loje edhe teater edhe kur vinin ne shtepi per vizite sepse ne keto shtepi te vjetra gjirokastrite edhe kur vinin per vizite prape ishte nje lloj teatri, kishte si te thuash nje lloj ceremonie ritual, vetvetiu ishte ritual, ne shtepite e vjetra ishte ritual. Biseda ishte shume interesante, qe nga thashethemet me te  cuditshme, dmth pune, nganjehere krushnjish eshte e kuptueshme, grindjesh, dashurish, skandalesh si te thuash te qytetit, deri tek ajo qe jep lajmet televizive tashti do kalojme lajmet nga bota. Ishte pjesa qe fillojne lajmet nga bota. Ku kishte  nje lloj informacioni qe te qendronte midis naives edhe groteskes dhe te vertetes. Keto plaka flisnin shpesh, zakonisht plakat benin vizita jo burrat, flisnin per ngjarjet qe po  ndodhnin dhe ato p.sh aleatet I quanin thjesht inglizi p.sh pjesa anglosaksone e aleateve, tjetren e quanin ose Stalini ose Rusia ose Gjermania thjesht edhe thoshin ate cka po ndodhte si leviznin frontet si levizte fati, benin profecira kush do fitonte kush po humbte sit e ecte.

Fevziu: E cuditshme ne nje qytet relativisht te izoluar nese e quajme keshtu duke pasur parasysh permasat boterore.

Kadare: Po ishte e cuditshme, se ndoshta vete fakti qe kishte prani te huaj ushtrish p.sh  n.q.se ushtria italiane qendrone disa muaj dhe eshte zevendesuar nga ushtria greke sigurisht vete nderrimi I ushtrive vete nderrimi I flamujve e nxiste kete interesim per politiken boterore.

Fevziu: Ne kete kohe ne momentin qe juve po rriteshit, ne Gjirokaster, kishte dale nje figure tjeter goxha shume e rendesishme ose qe ne ato moment po merrte rendeso ne historine e Shqiperise, Enver Hoxha.

Kadare: Ne kohen e luftes nuk ka qene fare I njohur ne Gjirokaster.

Fevziu: Kur e keni degjuar per here te pare emrin e tij?

Kadare: Kur kam qene ne shkolle, pas shuem me vone mbas clirimit ne lufte, gjate luftes kane qene emra te tjere te njohur por jo ai.

Fevziu: Pra ju thoni Enver Hoxhen per here te pare si udheheqes?

Kadare: Kane qene shume, ka qene I njohur midis te tjereve ka qene. P.sh te kjo shtepia qe eshte djegur qe une e kam pare per here te pare, ka qene shtepia e tij, lloj germadhash keshtu eshte nje nga ata shefat sit e thuash, por nuk eshte se kishte ate staurs njohje qe morri me vone, ne fillim kishte njohje me modeste.

Fevziu: A eshte e vertete qe ju keni pasur nje lidhje farefisnore me te, me Enver Hoxhen?

Kadare: Nuk jam fare I sigurt, ka qene me teper nje si gjysem thashthemi ne familjen tone I mbetur keshtu fare, nje peshperim me teper qe mundeshe por jo farefisni. Por ne Gjirokaster e perdorin shprehjen “kemi te bejme”. “Kemi te bejme” do te thote me teper nje krushnji mbas krushnjie e larget, jo farefisni kurresesi. Kemi te bejme e kam degjuar nga njerezit e plakut te fisit tim, e kam degjuar edhe rastesisht ne Pogrades edhe nga motra e madhe e Enver Hoxhes ne nje kafene, me ka thene ti je djali I filanit, kemi te bejme me tha te njejten shprehje.

Fevziu: Dhe jun nuk e verifikuat ne familjen tuaj?

Kadare: Nuk e … une e kam thene njehere ne shtepi kur isha I vogel kur e kam degjuar nga gjyshi kemi te bejme pppffff … babai im nuk u pergjigj. Sikurse e ka thene po kjo motra e Enver Hoxhes ne nje vizite qe beme ne si lidhje shkrimtare me ka thene te njejten formul, ishiim 20 a 30 veta per ditelindje mu drejtua mua ti djali I filanit kemi te bejme dhe ku drejtua, ai pati pak a shume te njejten heshtje si babai im, nuk u pranua dmth nga te dyja palet.

Fevziu: Cili ka qene perceptimi ne familjen tuaj ose ne rrethin ku ju jetonit ne Gjirokaster per Enver Hoxhen flas ne fillim?

Kadare: Ne fillim absolutisht ka qene keshtu, ju thashe shtepia jone ka qene shtepi e vjeter gjirokastrite, tradicionale, shtepi shume e madhe me nje kronike me nje histori …

Fevziu: Gjysem senjoriale sic e quani ju.

Kadare: Ashtu ishin te gjithe, e kuptoni, groteske me teper se sinjoriale dhe shtepite e vjetra gjirokastrite nuk I shikonin me nje perfillje kishin nje lloh shperfillje ndaj shtepive me te reja, te ardhurave, keshtu eshte kudo ne bote kjo.

Fevziu: Po ka gjithmone.

Kadare: Eshte gjithmone nje, dhe shtepia e Enver Hoxhes ka qene nje shtepi relativisht e re, e vete nga emri Hoxha tregon familje e ardhur vone nuk e di, se si familja e tij, di ate qe di gjithe bota, po vet mbiemri Hoxha tregon nje familje te re pa nje mbiemer tradicional, ne Gjirokaster kishte familje te vjetra qe nuk e nderronin gjate shekujve, dmth mbiemri ishte baza e njohjes. Dhe natyrisht ne shtepine tone ose te fqinjve tane ose te vjeter te lagjes tone kishte njefare mos venie re te shtepive me te reja dhe ketu hynin dhe keta te Hoxhas.

Fevziu: Ky ishte perceptimi pr familjen, po per Enver Hoxhen vete?

Kadare: Nuk ishte I njohur ne Gjirokaster sepse ai ka qene larguar prej kohesh. Kur kam qene femije ai s’kishte qene prej vitesh ne kete qytet, e kam degjuar nga larg sit e thuash.

Fevziu: Nuk kishit njohje per …

Kadare: Jo ka qene im ate ishte njeri puritan dhe zakonisht nen ndikimin e thashethemeve qe beheshin gjate luftes, im ate ishte njeri puritan, si te thuash, moraliste sic ishin qytetaret e vjeter te Gjirokastres kun je thashethem kunder komunisteve ishte kjo qe kane shkuar ne mal jo per te bere lufte sic thone por per te bere dashuri. Ishte hapur shume ne ate kohe kjo, ishte sic thuhej liberal, jane keshtu, dhe natyrisht im ate ishte nga ata njerez qe nuk e pelqen kete gje. Si te thuash nisur nga puritarizmi jo nga ndonje concept I qarte politike dhe prandaj kishte ate reserve ndaj kesaj levizje, sic e kishin degjuar dhe gjysma e qytetit.

Fevziu: A kishte tashme perceptimin e nje lloji tendi te viteve te asaj kohe?

Kadare: Me sa duket ne te vjetrit ky ishte nje njeri qe rrinte ne kafene vishej bukur e nuk perkonte me statusine nje shef shteti sic e kane ballkanasit. Qe duhet te jete nje burre sit e thuash cik I vjeter me peshe, me mustaqe, me tradita ballkanse ishte keshtu,  dmth sigurisht ai nuk perkonte aspak ishte nje njeri modern, e kujtoj sit e thuash sin je njeri modern sin je I ri qe vishej bukur qe ndiqte moden, keshtu.

Fevziu: Ne veprat tuaja te mepasme duket sikur I ka shoqeruar vazhdimisht nje lloj shqetesimi ose nje lloj komenti ne raport me figuren e Enver Hoxhen ne lidhje me homoseksualizmin e tij, nese ka qene me vertete ju thoni vazhdimisht qe kjo ishte e vetmja gje qe sot permendej edhe nen ze mund te priste koken ne kohen e komunizmit.

Kadare: Te them qe kjo per mua s’ka qene kurre e rendesishme, natyrisht s’ka dhe nuk eshte eshte. Ka qene nje thashethem qe qarkullonte, jo vetem …, pak a shume kjo ka ardhur eshte aktivizuar kjo lloj peshperime nga diaspora me sa duket. Nuk me duket se lidhet me ane politike ose me statusin e nje shefi, per mua s’ka rendesi per te tjeret edhe mund te kete. Por eshte nje gje qe une nuk e di te kete qene vertetuar.

Fevziu: Po qarkullonte, nderkohe.

Kadare: Qarkullonte, po kjo ka qarkulluar me sa duke, une te thashe e kam lexuar ne shtypin e diasporas, ku ka qarkuluar gjeresisht.

Fevziu: Dua t’ju bej edhe nje pyetje te fundit per ta mbyllur me kete pjese ne lidhje me … A ju ka shqetesuar me pas kur po beheshit nje shkrimtar I njohur dhe nderkohe u bête nje nga shqiptaret me te famshem ne bote?

Kadare: Kush?

Fevziu: A ju ka shqetesuar asocimi me Enver Hoxhen. Keni lindur ne nje qytet, dy shtepite tuaja I ndane vetem nje rruge qe quhet “sokaku I te marreve”.

Kadare: Sigurisht, kjo vetvetiu te con ne nje … vendlindja eshte nje vend, eshte nje emer qe bashkon infromacionin nga me themelor per njeriun, basic si te thuash, lidnja, vendlindja, kombi nga je. Dhe natyrish nje nga gjerat e para qe me kane pyetur kur une jam bere I njohur ne Europe nga gjerat e para me eshte bere kjo pyetje qe jam nga nje qytet me Enver Hoxhen. Ka qene nje pyetje mjaft e bezdisshme per mua.

Fevziu: Per arsye…?

Kadare: Per arsye se ishte shume delikate ne te gjitha pikeshikimet pot a merrje. Delikate dmth per militantet shqiptare atje te ambasades ose dikush, kjo duhet te shoqerohej me nje lavderim per …

Fevziu: Enver Hoxhen.

Kadare: Gje qe une nuk du ate krenohem tani, por duke ditur zakonet perendimore I kam shmangur ne menyren me te vendosur qe mund te jete, thjesht kam pranuar, po jam nga I qytet. Ishte delikate sepse kjo shoqerohej me ndonje informacion tjeter psh I famshmi I sokakeve te marreve qe une e kam pershkruar ne “Kronike ne gur” dhe qe gazetaret e kane marre vesh duke ardhur si duket ne Shqiperi, ky ishte sokaku ku une afer kam shtepine dhe afer tij ka shtepine Enver Hoxha.

Fevziu: Pse quhej sokaku I te marreve?

Kadare: Kjo eshte enigma, nuk e di. Por eshte vertete nje sokak qe meriton ate emer. Per mua eshte shume I bukur dhe kur shkon neper te thua vertete ketu ose duhet te jesh I marre kur kalon, e zgjedhe si rruge, ose kane banuar te marre, nuk e di cfare ka, pork y eshte emri I vjeter I tij dhe me kujtohet kur nje gazetare suedez botoi fotografine e tij, e Sokakut te te Marreve dhe tha ky eshte sokaku I te marreve ne Gjirokaster ku kane lindur dy njerezit me te shquar te Shqiperise Enver Hoxha dhe Ismali Kadare, dmth me tre pika dhe nje pikecuditese.

Fevziu: qe donte te thonte?

Kadare: Pak a shume kane lindur dy te cmendur ne nje sokak, nuk e ka thene drejtperdrejte, por du ate them tani sa delikae ishte permendja e qytetit dhe sidomos me kete sokak qe filloi per fat te keq te lidhet vazhdimisht.

Fevziu: Filloi te shqetesonte edhe jeten tuaj me sa duket.

Kadare: Jo te shqetesoj, por sidoqofte ishte nje gje e bezdisshme.

Fevziu: Si lindi pasioni per letersine, kjo eshte pyetja me e zakonshme me e perdorshme por qe eshte e pashmangashme.

Kadare: Ka lindur ne menyre rufiane, ka lindur ne menyre kurresesi ne rrethana qe quhet kulturore ose kushte, ne shtepine time une e kam thene edhe me pare, ne kishim nje shtepi jashtezakonisht te madhe ku kishte rrangulla nga me te cuditshmet e botes, kishte dhe gjyle topash kishte dhe hanxhare, pushke, … j ate oxhaku kam nje kame eshte e vetmja qe ka mbetur nga … Por nuk kishte lidhje, une s’kisha ndonje mjedis kulturor ne shtepi, ima ate kishte mbetur hereto a baba dhe kishte bere shkolle te paket sit e thuash, dhe nuk kishim biblioteke ne shtepi, pra une s’kam paur asnje kusht kulturor nga kjo ane. Por megjithate une kam qene … qe ne shkolle 10 vjec 11 me ka lindur pasioni per te lexuar, u mrekullova nga leximi I pare qe kam bere dhe mu hap nje bote e re si te thuash, lindi thjeshtesisht dhe bashke me leximin parallel me me lindi deshira te shkruaj dhe vete, kaq shume e desha kete gje qe bera kete zbulim kete gje qe bera sa qe dhe kasha bindje qe une isha nje shkrimtar, nje ndjenje te cuditshme sic ka femija qe une jam nje …. Dhe jam nderkaq nje shkrimtar.

Fevziu: Ne c’moshe?

Kadare: 11 vjec.

Fevziu: 11 vjec kishit bindjen se ishit nderkohe shkrimtar?

Kadare: Jam normal se dhe une jam shkrimtar qe e pelqej … nuk beja dallimin, lexues shkrimtare dhe e kam thene disa here vepra ime e pare qe kam shkruar ka qene sit e thuash “Makbethi” I Shekspirit dmth qe e kam kopjuar sepse e gjeta tek nje … dhe nga qe nuk dija akoma kete gje se si blihet libri, keshtu e gjeta ta kopjoj thashe, dhe e kam ko[juar me dore, te gjithe shkrimin.

Fevziu: Shume e jashtezakonshme per nje femije, qe filon, libri I pare qe I bie ne dore eshte “Makbethi” I Shekspirit.

Kadare: Nuk eshte linri I pare, por eshte libri I pare qe me magjepsi qe mu duk gjysem I kuptueshem gjysem I pakuptueshem, me magjepsi ajo qe dhe me terhiqte dhe nuk e kapja dot.

Fevziu: Kishte ngjashmeri midis Gjirokastres dhe skenave?

Kadare: Pikerisht, kjo eshte, kasha lexuar dhe me perpara me kujtohet, kam pershtypjen qe Lulen e Kujtimit e kam lexuar me perpara ose …

Fevziu: Mund t’ju bej nje pyetje? Si shpjegohet qe 11 vjec ju ishit akoma ne fillimet e komunizmit, si shpjegohet qe deri ne nje periudhe te madhe moshe deri kur ju u formuat ve re qe kur flisni per femijerine tuaj jeni shume me teper I terhqur nga dicka misterioze, enigmatike, gjysem mesjetare dhe asnjehere nga ai patois normal qe shoqeronte letersine qpo cdo gje kur isha adoleshent …

Kadare: Njehere kur isha adoleshent …

Fevziu: Sepse normalisht 11 vjec do ishte me e lehte te kendonit per vullnetaret qe shkonin se sa te lexonit e kopjonit Makbethin?

Kadare: Pikerisht une e kam thene edhe nje here eshte bere e njohur kjo fraze sit e thuash, une kur kam filluar te shkruaj nuk e kam njohur lirine, nuk e dija c’ishte liria, une kam kujtuar se jetoj ne nje vend te lire normal, nuk me ineresonte kjo gje.

Fevziu: Nuk e kishit vene re se nderkohe kishin filluar burgosjet, pushkatimet.

Kadare: Une kam pare me kujtohet diten e pare ne 1944 ne Gjirokaster, une kam qene 8 vjec, me kujtohet fare mire pushkatimet neper lagje dhe ne “Kronike ne gur” kam pershkruar nje pushkatim. Kam pare pushkatime te egra qe diten e pare dhe kuptova qe kjo, ate te femijes, dhe ne shtepi qe degjoja biseda sigurisht. Ne shtepine time ka pasur nje reserve nga gjyshja, nga babai, thoshin qe keta qe po vijne jane shume te ashper, shume te eger dhe duhet te ishe I verber qe kaq gje most a kuptoje. Une kujtoja se keshtu ishte bota. Sapo kishte mbaruar lufta, aremet, klithmat, vdekjet ishin kudo, keshtu qe nuk bente dhe shume pershtypje si te thuash, por qe kete e mbaj mend fare mire, pushkatimet e para, diten e pare qe vijne partizanet dhe per nje kohe nuk me ka interesuar kjo gje, kam kujtuar si cdo femije, kam qene ne shkolle, por ndoshta ka qene dhe nje shans I madh per mua dashuria ndaj letersise ishte kaq e madhe sa qe vetvetiu na zbehte ate cka shikoja perhere. Ajo vetvetiu ishte ne rang te dyte, ne rang te trete. Kam jetuar shume per letersine, dhe nuk me interesonin keto gjera fare, kam shkruar dhe te gjitha qe shkruaja ne ate kohe ishin te gjitha imitime nga Shekspiri, imitime nga Don Kishoti, te tjera nga shkrimtare qe lexoja. Keshtu qe me ka mbajtur kjo, prandaj e kam thene qe letersia ishte per mua liria.

Fevziu: Nuk e ke ndier ate shtypin e shtetit, ate qe sapo kishte filluar te quhej Diktature as kur u arrestuat, ne nje moshe te vogel?

Kadare: Jo ajo ka qene qesharake. Une kam bere, kam qene dy dite ne burg eshte e vertete.

Fevziu: C’moshe ka qene?

Kadare: E kam pershkruar ne …  te “Koha e Parase” pjesa e dyte. Kjo ka qene kur une kam qene 12 vjec atehere.

Fevziu: 12 vjec I arrestaur?!

Kadare: Vajtem me nje shokun tim 13 vjec dhe beme ca monedha me plumb, ne shtepine e tij kishte plumb. Duke shkrire plumbin duke lojtur beme keto. Na kane cuar dhe na kane future ne burg atehere, na kane arrestuar ne oren e gjimnastikes, nuk e kam shkruar kete ekzakt, saktesisht, nuk e kam pershkruar para, sepse kete tregim nuk mund ta shkruaja me para se do thuhej c’eshte ky regjim qe arreston femijet, qe fut ne burg kalamajte sit e thuash …

Fevziu: Per loje.

Kadare: Po ajo eshte, krejt loje, ishte nje marrezi sepse s’ka fallsifikatore 12 vjecare. Nuk e kam shkruar direct mbas renies se komuniamit, tu thene se po sherrmohem tu thene kam qene ne burg sit e thuash, e kam shkruar sin je gje qesharake komike, groteske.

Fevziu: Ka qene eksperienca juaj e vetme ne burg?

Kadare: Sigurisht, kam qene dy dite, por shoku im ka qene 3 muaj ne burg, per te nuk ka qene kaq … per te nuk ka qene per te qeshur, se dhe ai ishte 1 vit me I madh se une, e kape nje nene si duket 13 vjec, 13 vjec e gjysem dhe ai ka si duket … mua me liroi babai njihte nje avokat per moshen gjykoi menjehere, arrit qe .. shoku im ndenji 3 muaj ne burg ne keshtjelle, ne burgun e keshtjelles dhe sit e thuash e theu ate gje, ne kur dolem qe andej, une dola menjehere, aim bas 3 muajsh, ne shkolle na pranuan me … na thyen noten e sjelljes, une psh e kam pasur noten e sjelljes 3, me 3 nuk kalon edhe 4 ta kasha nuk kaloja  duhej 5, me 3 dhe 4 nuk kalon kurresesi. Atehere u be nje kompromis ne shkolle, e ben ata vete, mi bene te gjitha notat 3 dhe bene noten e sjelljes 5. Une kam shkuar ne gjimnaz me vone kur morra diplomen, ndoshta I vetmi nxenes ne Shqiperi se s’mund te kete tjeter njeri t’I kete te gjitha tresha. Deftesa ime pot a shikoj njeri eshte per te qeshur, shqyhesh gazit se eshte 3,3,3,3 te gjitha absolutisht.

Fevziu: A kishte atmosphere letrare?

Kadare: Burgu ka qene … nuk me ka lene asnje njolle se nuk e morra seriozisht, eshte si pune lodre dhe nuk kam asnje.

Fevziu: A ka pasur atmosphere letrare Gjirokastra e asaj kohe?

Kadare: Po ka pasur, ka pasur rreth letrar shume te mire ne gjimnazin “Hasim Zeneli” ka qene gjimnaz I mrekullueshem dhe atje ky reth letrar zhvilloi shume e shume … ka pasur disa letrar, shkrimtare qe dolen ne kete gjimnaz, ka qene Dritero Agolli psh qe ishte ma larte se une, qe ishte pak me I madh ka studiuar ne Gjirokaster dhe ka pasur plot te tjere qe shkruanin kishte atmosphere shume te kendshme, si duket qyteti e nxiste kete gje.

Fevziu: Ne vellimin e pare qe ju keni botuar te “Panorat” “Frymezimi Djaloshare” ne mos gaboj keni nje poezi per Parisin, dua tu bej nje pyetje pa pasur … c’ne … si …

Kadare: Po, kur e kam botuar kete liber kam qene …

Fevziu: Nje 17 vjecar ne Gjirokaster qe s’kishte dale kurre nga qyteti I tij, qe ulet dhe shkruan per Parisin.

Kadare: Nga leximet tashti e kasha sit e thuash kasha marre vesh per kete qytet, se dnerkaq nuk mbeta thjeshte tek Shekspiri, kalova tek gjithe letersia e perkthyer dhe ne Shqiperi kishte shume per fat ne kete kohe dhe shkrova kete vjershe, isha ende ne ate faze qe shkruaja lirshem nuk kasha … nuk mendoja pune e madhe se ky eshhte kryeqytet perendimor apo …. Isha ende I lire dhe mu duk normale qe vjersha me e gjate, nje nga vjershat me te gjata ne liber ishte per Parisin, nje vjershe autobus kryesisht, enderroj te vije, te shteise ne Paris, eshte nje vjershe qe eshte botuar, e kam shkruar vjershen e kam botuar dhe shtepia botuese me tha: nje vjershe per Parisin … pse e ke shkruar, me beri te njejten pyetje. Nuk e di e kam shkruar I thashe, donte t merrte vesh, c’pune kam une nje nxenes nga Gjirokastra te bej vjershe per Parisin. Edhe me tha ae episodin groteske, a mund te shkruash dicka per Mosken qe te kalojme te keto se ndryshe do ta heqim. Dhe mua mu duk normale kjo. Ke ndonje vajze ruse- me tha ajo, pasi ishte zakoni qe behej nxenes nga Shqiperia, ajo i dashur filan une jam nje moskovite, dhe keshtu erdhi pranvera edhe keshtu, asnje gje sentimentale. Po I thashe njoh nje vajze, epo ja me tha bej nje vjershe qe lidhetr me ate vajze qe eshte nga Moska dhe une pranova se mu duk normale.

Fevziu:  Pa e ditur se Moska dhe Parisi do te hynin fort ne jeten tuaj me pas.

Kadare: Pa e ditur fare dhe jane botuar te dyja vjershat e Moskes vetem se eshte e vogel me tre radhe, e Parisit eshte e madhe, me dhjete a dymbedhjete.

Fevziu: Cfare, si e perjetuat transferimin nga Gjirokastra ne Tirane, si ju duk tabloja, jeta, atmosfera e Tiranes.

Kadare: Mu duk shume e bukur, shume interesante, une kam ardhur ne nje kohe ku sapo ishte bere kongresi I 20 ne Bashkimin Sovjetik, ishte nje periudhe liberale, askush me vone nuk e mendonte, kur une thosha me vone qe ne kohen kur une kam qene student ka pasur liberalizem midis studentave, ju dukej absurd, sepse nuk mund te mendohej qe ne Shqiperi ka pasur nje periudhe kur studentat kane qene liberal, liberal ne kuptimin qe ishin te ftilluar nga ana mendore dhe politike dhe ne mbremje flisnin gjera shume delicate, sepse ishte ajo atmosfera qe u denuan krimet e Stalinit, qe Shqiperia nen ze po peshperinte qe s’po I denonte sa duhej dhe I denonte me gjysem zeri, dhe natyrisht studentat thoshin pse te ne s’po behet e njejta gje. Pra ishte objektivisht kohe liberalizmi e gjithe ate qe quhet kamp socialist, prandaj, mua me zuri kjo kohe atje. Kur them liberalizem ne mbremje pese, gjashte, shtate, tete student ne dhome bisedonim flitet keshtu per privilegjet qe kane at ate byrose, sepse kjo gje flitej nderkaq ne gjithe qytetet, sepse kjo gje u be nje conference partie ne ate kohe ne Tirane, qe u denauan pastaj shume njerez dhe ku u shtrua hapur mbajten fjalime, pse ne Shqiperi nuk jemi te hapur.

Fevziu: Jetonim me hemisferen politike te botes.

Kadare: Po studentet jetonin te gjithe. Si te thuash ndodhen ngjarjet e Hungarise ku u be kundra te gjitha keto vinin, ka qene nje kohe e elektrizuar kur studentet flisnin here pas here pothuajse dhe kundra regjimit.

Fevziu: Po transferimi ne Moske?

Kadare: Keshtu qe kur shkova une ne Moske e kasha kaluar kete “krim” te pare te liberalizimit dhe ishte ende ne zhvillim, nuk ishte ne … une kam shkuar ne Moske ne vitin ’58. Atje une gjeta nje liri private sit e thuash, se duke qene nje qytet I madh gjeta nje liri qe se kisha ne Shqiperi sepse kur shkon nga nje vend I vogel ballkanik ne nje vend te madh si Rusia ke nje liri kolosale nga ana njerezore, si student I ri qe kam qene, isha djale I rid he kjo me dha nje ngazellim te madh.

Fevziu: Ne kujtimet e asaj kohe thuhet qe femrat moskovite ishin shume me te hapura dhe shume me liberale se femrat ne Shqiperi.

Kadare: Ishte, padyshim nje pjese e femrave moskovite ishin te tilla sepse qyteti I madh e prodhon vete liberalizimin erotic, eshte e pashmangshme, por nga ana tjeter ne Shqiperi kishte … ndoshta atmosfera ishte me liberale ne politik midis studenteve por ne lidhje me ceshtjen erotike femerore Shqiperia ishte ende fanatike ne ate kohe vazhdontee. Megjithese beheshin shume mbremje vallezimi me shume orchestra qe loznin muzik perendimore ne ate kohe, u lejuan sit e thuash ca kohe, prape se prapi nuk kishte asnje krahasim me mundesite qe jepnin qytetet e medhaja si Moska. Ketu kishte nje liberalizim te madh erotic, jo ne gjithe Rusine sigurisht.

Fevziu: Kjo eshte arsyeja pse nje pjese e studentave shqiptare u martuan menjehere ne Moske?

Kadare: Po rane menjehere ne dashuri, u martuan dhe ishte e kuptueshme, vajzat ruse ishin shume te embla, jane jashtezakonisht te embla, jane te shquara per kete gje.

Fevziu: Ju thoni qe, meqenese ma permendet, gjate  periudhes qe keni jetuar ne Moske ato dy vite qe keni qene ne institutin jugor qe nje moment qe ju filluat te shqetesoheshit shume me teper per pamjen, per veshjen se sa per te qenit shkrimtar, madje thonit qe me femrat, e shprehnit ne kujtimiet tuaja, nuk donit ta tregonit qe ishin shkrimtar, student.

Kadare: Kete une e kam thene disa here edhe ne letersi artistike e dokumentare, ne ato kujtime kur kam jetuar ne Moske. Kur shkova ne Moske une pata nje krize te cuditshme, mua mu duk si te thuash qe letersia ishte nje gje e prapambetur, eshte démodé, sepse démodé filluan te me dukeshin shkrimtaret sovjetik. Pse? Sepse instituri jugor  ku une studioja ishte filial I lidhjes se shkrimtareve, keshtu qe gjithe shkrimtaret vertiteshin atje, vinin per te dhene seminare, vinin per … dhe une konstatova qe keta shkrimtare ishin vertete, I ngjanin zyrtareve sovjetik. Tani ka nderruar koncepti I terheqjes erotike nga ana e politikaneve, ne ate kohe politikanet mund te quheshin ne thonjza militante, zyrtaret qofte sovjetik aofte shqiptare, mund te kishin autoritet mbi cdo gje por s’kishin autoritet mbi femrat.

Fevziu: Pse ju besoni qe ka nderruar?

Kadare: Ka nderruar ne nje fare menyre ne gjithe boten. Ne nje fare menyre sit e thuash ne are kohe ata ishin do te thosha qesharak, ose me dukeshin mua. Une isha nje student qe shkova, me pelqente sigurisht te vishesha bukur dhe mu fiksua, dicka ishte e vertete, qe vajzar ruse ato qe I quanim shik, interesante qe ishin modern, talleshin me shkrimtaret qe nga pamja ju ngjanin atyre, se nje pjese e shkrimtareve ju ngjanin vertete. Ajo pjese qe ishin sit e thuash “zoterinj” ishin te menjanuar nga jeta, kam parasysh si Pastenaku, Kostovski keta ishin te menjanuar nga jeta ose ishin shume te medhenj ne moshe. Kurse pjesa active ishin si e thuash dukeshin si zyrtare dhe une thashe o zot vetem,mu krijua ajo qe mos then qe jam shkrimtare sepse keto vajza nuk I duan keta, absolutisht kjo ishte arsyeja themelore, me vinte turp, me dukej sikur do futesha ne nje bote démodé.

Fevziu: Dmth ju zgjodhet me teper jeten e nje playboy se sa …

Kadare: Jo te playboy, aspak, jeten normale te nje te riu. Edhe ne institutin Gorki kisha shok modern qe edhe ata talleshin me shoqet e tyre qe ishin provincial, qe ishin te lidhur me shkrimtar, me ca si militante entuziast per letersine, qe benin vjersha te tepruara.

Fevziu: Si ka qene kontakti juaj me femrat ne Moske?

Kadare: Po une isha nje I ri normal, nuk kisha shume shoqeri, me pelqente te shoqerosha me vazja sit e gjithe. Bile ne ate kohe ne Rusi ishte nje liberalizem edhe nga ana e zakoneve, dhe nje lloj manie koleksionisti qe most e rrije me nje vetem te kemi sa me shume, gjithmone ai fiksimi I famshem démodé si te thuash, mua me duket se kjo ka qene varferuese per jeten tone ne ate kohe. Ajo mania per te njohur sa me shume per jete budallaqesh.

Fevziu: Cilet kane qene miqte tuaj, shoket tuaj te shkolles qe me pas jane beret e famshem, qelloi ndonje ne institutin Gorki?

Kadare: Per fat te keq nuk kam takuar asnje. I famshem per nje fate te trishtueshem u be Letonezi qe kam shkruar ne “Muzgun” me emrin Joninstupas perkthyes I Migjenit ne letonisht, ka qene student bashke me mua, ka vrare veten me vone, ne qofte se u be I famshem per kete fakt, me vone kam takuar ne Petro San Teus nje grek qe kam pas bere shkolle ne institute, e kam takuar serish para tre vjetesh ne Greqi, pak a shume I njohur, jo aq shume por mesatarisht I njohur ka qene ne Greqi. Te tjeret nuk kane qene interesante.

Fevziu: A eshte e vertete qe thyerja juaj e pare ndaj komunizmit ka nisur ne Moske?

Kadare: Ne Moske une kuptova qe, sepse ne Shqiperi ne studentet ksihim ato rezervat natyrale per Greqine, por mendonim gjithmone qe jane deformime qe ndodhin ne radhe te pare sidomos ne Shqiperi, me shprese qe do vij ajo fryma Kushoviane ne Sjqiperi. Shume nga keto do te ndreqen natyrisht, atje kuptova qe ashtu dukej, por ne nje thellesi nuk do te levizte asgje.

Fevziu: Sistemi

Kadare: Une atje kam pasur biseda te gjata me keto te dy qe permenda Stulpasa dhe … Stulpasi ishte sovjetik si te thuash letonez nga Riga. Kurse greku kishte vite qe nga lufta, me shpjeguan qe ketu nuk ndryshon asgje. Dalngadale fillova ta besoj qe ketu gjendet komunizmi dhe eshte shume e veshtire te ndryshoj.

Fevziu: Eshte e vertete qe juve ne momentin qe duhet te ktheheshit ne Shqiperi keni menduar te qendroni ne Moske, te mos ktheheshit?

Kadare: po kam menduar sepse kam pas nje shok atje Vangjeli quhet, nuk e di a e kam permendur, me duket se nuk e kam permendur ndonjehere …

Fevziu: Jo nuk e keni permendur.

Kadare: I cili kishte vite atje, kur kam shkuar une e kam gjetur atje, dhe me tha une s’do kthehem ti do kthehesh apo jo. Mirepo ai nuk do kthehej ne nje kohe kur Shqiperia dhe Bashkimi Sovjetik kishin marredhenie miqesore, ai do fshihej ne Bashkimin Sovjetik.

Fevziu: Si mund te fshihej?

Kadare: Po kjo qe do them eshte fare e pa besueshme po eshte e vertete, ai kishte blere nje kasolle ne Jakoti, qe te shkonte ne jakoti donte tre kater muaj, do beje rruge me tren, me qen me slita, me kaprodhe ku di une dhe kishte gjetur vendin ku do fshihej ma kishte thene ku.

Fevziu: Kishte blere nje kasolle?

Kadare: Po e kishte blere nje kasolle nga nje student I jakotise, kishte dhene para atij dhe ai ja kishte treguar ne fotografi te gjitha, adresen, kur ta kerkonte ambasada ku do zhdukej e do shkonte. Ne fakt, mbaroi Instituti Gorki ky u fsheh vertete nuk shkoi ende ne Jakoti por fshihej ne Moske, kur shkova une e gjeta atje e me tha, t elutem mos u trego, mos e jep adresen time se une s’dua te kthehem, keshtu ka ndodhur.

Fevziu: Qellonte qe kishte student te Gorkit qe zhdukeshin nga …?

Kadare: Po zhdukeshin, kampi socialiste ka qene me rregulla shume liberale, mund te udhetoje dhe me nje vapor te thjeshte pa viza pa gje levizje brenda per brenda, une kam thene, kam permendur dikur keshtu, kam degjuar nje student, kur beheshin mbledhje me student thoshin raste groteske, nje student shqiptare ne Bullgari ishte bere kryetar I cooperatives psh kishin ikur nga universiteti, te tjere ishin martuar si dinte njeri, ca te martuar ca te pa martuar, ca me femije ca pa femije te ndare.

Fevziu: Ishte bere kryetar, nenkryetar cooperative ne Bullgari?

Kadare: po, te tjere kishin … ka pasur aventura te studenteve, nga me te pabesueshmet, keshut qe ne ate kohe tani duket si eshte e mundur, po ne ate kohe Brenda kampit kane ndodhur gjera te cuditshme, keshtu qe Vangjeli shoku im ma futi mua ate krymbin, por une u ktheva se nuk me pelqente kjo s’mu duk e kendshme edhe futja ne Siberi te fshihemi dhe te ashtu, nuk me … dhe mtivi I tij me thene te drejten ishte motiv privat, donte nje jete te lire, se ne Shqiperi s’te lene me nje vajze, te pergjojne ne rrugica te pergjojne ne shtepi. Kur u ktheva une u prishen marredheniet, ai s’po e zgjaste punen e tij u kthye dhe u arratis me nje avion nje jave me pas, u kthye se I vdiq I babai.

Fevziu: Sa I veshtire ishte kthimi ne Tirane, thate qe kalimi nga Gjirokastra shenonte kalimin ne nje vend me te hapur, me liberal, me te madhe, me te ndryshem nje jete disi me ndryshe nga Tirana ne Moske vinit gjithmone drejt ketij drejtimi, drejt ketij zgjerimi nje lloj liberalizmi me te madh, tashti nga ky metropol, ne menyre absolute Moska konsiderohet si nje nga metropole boterore te asaj kohe, ktheheni ne Tirane. Pra keni nje levizje, sa e veshtire ishe?

Kadare: Ishte shume e veshtire pasi une kam kujtuar se do vete ne Moske sa here te dua ose pastaj mund te shkoj ne Prage, te shetise Brenda kampit, isha shkrimtare pak a shume I njohur, mu botua dhe nje liber ne Rusi me vjersha dhe poema ne nje shtepi te madhe botuese. Eshte botimi im I pare se zakonisht me permendit “Gjenerali I pare”, ne ’61 eshte botuar vepra ime e pare nga shteti. Dhe mendova qe do te kthehem, kur u ktheva u prishen marredheniet dhe ishte nje deshperim I jashtezakonshem per mijera student shqiptare qe ngelen te izoluar ne kete vend, rane si ne kurth nuk dilnin dot me, rane ne deshperim shume veta nuk njihshin me ne rruge, u bene si psikopat vajten ne prag te vetvrasjes. U ndane nga te fejuarat, nga te dashurat, nga grate. Ishte nje tragjedi qe nuk eshte pershkruar, private vetjake e njerezve qe … cudi nuk eshte pershkruar ne ate mase qe duhej qe e meritonte. Keshtu qe une kam qene midis ketyre te deshperuarve qe u gjenden ne kete vend, papritur filloi te me dukej shume vape, shume I nxehte nga ai sikleti, I varfer, I pluhurosur, I keq.

Fevziu: Me duket se per ju te gjithe kane qene thjeshte arsye dytesore, sepse ju thoni ate gjate nje udhetimi per ne Finlande vetem pak vite me pas, donit te arratiseshit ne Prage ne Cekosllovaki dhe thonit se arsyeja e arratisjes ose te pakten menyra se si ja shpjeguat nje mikut tuaj ishte se ne Shqiperi s’te lene floket e gjata, se ne Shqiperi te ishin merzitur zboret, pra gjithmone detaje jo thelbi.

Kadare: Ju duhet te kuptoni qe nga nje diktature do te thoja qe eshte nje vrime e zeze nga ku njerezit nuk ikin kollaj, keni menduar ndonjehere qe ne 40 vite diktature te arratisur studenta ka jashtezakonisht pak, mijera student kane dal kane shkuar kane ardhur, kane ikur, kane ardhur te trishtuar, kane qene kunder regjimit e megjithate jane kthyer.

Favziu:Jane kthyer? Pse?

Kadare: E tille ishte natyra e diktatures, eshte ajo, vetem thith nuk lejon te dalesh, prandaj kur them arsyet e dyta keto jane me stimulantet per ti mbushur mendjen vetes per te ikur, nuk e mendon ate mundohesh ta heqesh mendjen nga thelbi, sepse thelbi ishte si ta thuash pak a shume tabu, thelbi ishte qe njerezit e tu do te internoheshin, do burgoseshin, do ndeshkoheshin dhe jam I sigurt se shume djem te rinj dhe vajza jane perpjekur te arratisen ne menyren me dramatike jane shtyre nganjehere ose kane kujtuar se jane shtyre nga shkaqe dytesore te parendesishme, ne te vertete perpiqeshin ta harronin ate tmerrin e madh qe do pesonin.

Fevziu: Ju vete dilnit shpesh jashte te udhetonit, kishit mundesi, sa here keni mendura te arratiseni?

Kadare: Kam menduar vetem nje here ne  ’83.

Fevziu: Perves kesaj te Prages

Kadare: Kjo e Prages, ne fakt une kam ikur, kam gjetur dhe nje hotel, kam ndenjur gjithe diten dhe u tmerrova kaq shume nga merzia qe me zuri, ankthi nga ajo deshperimi, dilemma dhe jam kthyer perseri e kam pershkruar ne …

Fevziu: Po ishte gjysem arratisje

Kadare: Edhe I tmerruar nga fakti se mos me kane marre vesh qe kam ikur, ne po ktheheshim nga Finlanda dhe sit e thuash kishte rene pak vigjilenca, e megjithate njeri nga ata me tha: Ku u zhduke, une thashe se ike. Pse do ikja in thashe une. Ku u zhduke gjithe diten, ne fakt une shkova ne … u mbylla dhe ne hotel ta provoja mu duk tmerr dhe u ktheva. Shkurt kam perjetuar nje gje qe duhet ta kene perjetuar qindra njerez, jane matur te ikin dhe jane kthyuer, nuk kane ikur dot.

Fevziu: Po ne ’83?

Kadare: Ne ’83 une kam ikure me ndergjegje, kam dashur te rrija atehere, sepse une I kisha punet keq dhe kam kujtuar se ishte mundesia e fundit per te dal jashte, mu dukte dhe mund te ishte me thene te drejten. Une I kam pasur punet keq mbas ’81 pas “Pallatit te endrrave” dhe me sa dukej nuk kisha me asnje shprese se mund te kishte raste se kjo gje se s’do te kem me raste me shtyu, kam shkuar me qellim qe te mbetem ne France, aspak I gezuar isha shume I trishtuar ta beja kete gje, kujtoja se do te vazhdonte gjate diktatura, edhe gjithmone te veshtire do ta kisha se s’kisha me asnje hapesire per te kapercyer, ishte koha mbas vrasjes se Mehmet Shehut. Ka qene shume e eger koha ne ate kohe. Une kisha nje doreshkrim te nje romani te ndaluar te zene peng sit e thuash ishte “Koncert ne fund te dimrit’ I cili po zhbirohej per te keqe mund te merrte me qafe. Atje une shkruaj psh se si …. Dhimbja me pabesi, ka gjera qe mund te interpretoheshin me tmerr, une I kisha shkruar me pare, para se te ndodhte vetvrasja ose vrasja e Mehmet Shehut dhe mund te merreshin tama sikur jane shkruar per te, dmth doreshkrimi rrinte I bllokuar ende I pa zhvilluar. Ne burg rrinte djali I Mehmet Shehut te cilen une e kisha marre vesh, e merrnin dhe e pyesnin per mua nga hetuesia. Por mundohesha ti mbushja mendjen vetes qe eshte nje thashethem, nuk eshte e vertete, nderkaq, e dija fare mire qe ishte e vertete, pra intuita ma thoshte se ishte e vertete dhe me pas doli, dhe ai kur ka dal me ka bere efekt, qe e ka botuar me pas letren ku ai tregonte se si e kane mbajtur nje jave rresht dhe e kane pyetur dite e nate per mua.

Fevziu: Pse vendoset qe mos te qendronit ne Paris?

Kadare: Kam shkuar ne Paris me qellimin, I kam thene dhe time shoqe une s’kthehem me. Dhe ajo ka qene dakord do durojme si do durojme disa vjet me tha ndoshta kjo pune nuk ka per tu zgjatur aq shume sa mendon ti. Kam shkuar une jam konsultuar me miqte e mi, franceze kryesisht me aktorin e mirenjohur Michel Deporvi qe ka lozur rolin e priftit te “Gjenerali I ushtrise se vdekur”. I kam thene: une kam ardhur te ngelem per kete arsye dhe kemi biseduar nje mbremje te tere shume gjate se cfare te mire dhe cfare te keqe ka kjo gje, dhe pas mendimit te tij ai tha e dinte kete gje se kishte degjuar histori te tilla nga lindja, e dinte ku ishte problem dhe ai tha qe ti ka mundesi te …. Duke e ditur se c’mund te kaloj familja jote se c’mund te pesoj vajza jote ti mund te semuresh, mund te kalosh ne depression, do te jete e kote te ikje, dhe une dyshoja per kete gje, e dija c’do te thote kjo gje dhe fillova te lekundem dhe vendosa kthehem, vendosa te kthehem dhe mu kujtua nje shkrimtar sovjetik qe une e njihja ne institutin Gorki, kur thashe nuk kane beret e njohur fola kryesisht per kursin tim, ne institute nje shkrimtar I njohur ka qene Krysnesof. Krysnesof u arratis dhe shkoi ne Angli, tha qe do them e do zbrazem do tregoj c’eshte regjimi sovjetik, c’jane tmerret, pas nje muaji vdiq, nuk tha asgje dhe kjo me vinte vazhdimisht ne mendje se e njihja Krysnesof dhe e dija sa I talentuar ishte, ishte I njohur duke qen student dhe Ishte I cuditshem fati I tij, prandaj …

Faveziu: Nderkohe heren e trete e bête ne 1990.

Kadare: Ah atehere ka qene per nje arsye tjeter, s’ka te beje fare me kete, ka qene nje gje ndryshe fare.

Fevziu: Do t’ju pyes me pas. Desha t’ju bej nje pyetje. Si e keni njohur gruan tuaj te ardhshme Elenen?

Kadare: Po besoj kjo eshte e njohur, e ka thene edhe ajo vete, se mos merzis spektatoret.

Fevziu: Jo.

Kadare: Nuk ka qene ndonje njohje si te thuash shume korrekte, e perdor kete fjale me kuptimin qe ka pasur nje fare mungese sinqeriteti nga ana ime sepse une kam qene student ne Moske, fare rastesisht me Dhimiter Xhuvanin qe erdhi dhe ai ne institutin Gorki, duke lexuar shtypin shqiptare me tha; e shikon kete vajzen kjo eshte shume simpatike me tha, po ti besh tin je shenim qe e ke lexuar tregimin e saj do te te bej leter me siguri me pas dhe do bjeri ne dashuri me ty. Dhe une me kete, prandaj thashe qepare qe … I kam shkruar leter, I kam thene ca fjale lavderuese per tregimin, ajo ka qene mxenese ne gjimnaz dhe me erdhi nje leter e gjate prej saj, gjysem dashurie sit e thuash. Dhe plani jone ishte qe kur te ktheheshim me pushime ne Shqiperi tem und te kisha njohur gjysem te gatshme, kjo ka qene, prandaj thashe qe nuk ka qene …

Fevziu: Dhe nuk gabuat.

Kadare: Pastaj e kam njohur vertete, dhe filloi pastaj, fillimi ka qene keshtu sit e thuash nje lloj mungese, nje fare mungese serioziteti.

Fevziu: Atehere rikthehemi per te vazhduar me ne nje seri pyetjesh te tjera. Doja t’ju beja nje pyetje, vepra juaj e pare, nuk po flas per shekullin e ri I cili ishte, ju e keni quajtur nje nga botimet me liberale, me skandaloze te Europes lindore, por po kthehem te “Gjenerali I ushtrise se vdekur” vepra e pare qe ju evidentoi menjehere sin je nga shkrimtaret me te mire ne vend megjithese ishit 28 vjec. Sa e veshtire ishte qe ne moshen 28 vjecare te beje nje roman qe do ngjallte xhelozi, reagim nga nje klase e vjeter shkrimtaresh qe kishin qene dhe partizane, kishin luftuar, sa e veshtire ishte te imponoheshe nga to?

Kadare: Se kam menduar fare, kur je perballe letersise njeriu eshte shume e veshtire te merret, te mendoje c’do thone ky apo ai, c’do thone shkrimtaret. Ne ate kohe une kam qene me I ri. Ne ’62 kam filluar kam qene fill mbas kthimit nga Moska kam qene 26 vjec, kam shkruar versionin e pare.

Fevziu: Nderkohe qe kishit shkruar nje veper “Qyteti pa reklama”.

Kadare: Kisha nje roman te shkruar ne Moske qe e mbaja te fshehur, keshtu qe eshte romani I dyte. Dhe e kam shkruar ne fakte I ndergjegjshem qe eshte nje teme e madhe dhe gjeja e pare qe mendova qe most a prish me keto gishet, se ksiah bere, kisha studiuar ne nje institut qe ishte nje fabrike per te deformuar shkrimtaret per te shkaterruar, per te krijuar shkrimtare, shkrimtare te keqinj si te thuash dhe une kisha kaluar ne kete fabrike te keqe, per fat te mire po dhe per mua keshtu qe kisha fituar imunitet ndaj trysnise te realizmit socialist, me ndihmoi shume, bera nje shkolle negative sit e thuash dhe shkolla negative per shkrimtarin eshte po aq e rendesishme sa shkolla positive. Keshtu qe une e shkrova kete roman I ndergjegjshem qe te mos bija ne ato kurthet, kerkesat qe kishte realizmi socialist, mundesisht te shkruaja te kunderten, sikurse kisha bere me “Qytetin pa reklama” I cili eshte absolutisht nje roman I shkruar kryengules sit e thuash I shkruar se prapthi nga ato qe degjoja ne shkolle. Ky ishte cdo gje jo I shkruar si ai, sepse une do ta botoja, po pak a shume.

Fevziu: Si u botua Gjenerali ne France.

Kadare: Eshte botuar me nismen e … shpesh thuhet se eshte nje roman I zgjedhur nga shteti shqiptare per te prezantuar letersine shqiptare, eshte mashtrimi me I madh qe mund te thuhet.

Fevziu: Si ka qene ne te vertete?

Kadare: Eshte absolutisht merite e Jusuf Vrionit dhe e askujt tjeter. Jusuf Vrioni I dale nga burgu dhe duke shkuar ne pune ka rene ne romanin tim ne ’63, ’62 kur e botova. Ka kerkuar nje takim. Kur e takova per here te pare dhe me ka thene, une jam nje ish I burgosur politik, jam perkthyes,me pelqeu shume romani yt dua ta perkthej me jepni lejen, ai vazhdonte me ato ligjet e vejtra te mikroborgjezise borgjeze, per mua eshte gjedhur nga shteti, por Jusuf Vrioni e ka cuar romanin te shtepia botuese veta I dhe ka pritur 3-4 vjet derisa te botohet. Romani eshte botuar fare rastesisht, nendrejtori I shepise botuese ka ardhur ne nje ish funksionar I regjimit komunist I rrezuar qe quhej Valdush Vilcani me kujtohet nje frankofil, eshte mahnitur nga cilesia e perkthimit se dinte shume mire frengjisht dhe ne menyre te padijshme duke gjetur nje mungese plani sic ishte ne ate kohe sepse do te hap parantese. Shtepia botuese “8 Nentori” botonte ne gjuhe te huaj pothuajse gjithe shkrimtaret shqiptare te njohur absolutisht s’eshte e vertete, jo romani im s’eshte I pare po eshte nga te fundit, atje jane botuar te gjithe Shefqet Musaraji, Dhimiter Shterniqi, Fatmir Gjata, Petro Marku pa fund te gjitha biles ne kater pese gjuhe, ne spanjisht, ne anglisht, ne frengjisht, ne italisht, ne … keshtu qe kjo eshte absolutisht nisma, merita dhe shkaku eshye bere absolutisht Vrioni. Dhe eshte botuar romani pa emrin e tij, ai me kenaqesi hoqi dore nga emri. Ka qene nje akt guximi nga ana e tij, jo vetem akt … por zgjodhi nje roman delikat, nje roman ku per perendimin s’ka ndonje urrejtje dhe ai vete ishte denuar si kontigjent I perendimit, ishte nje kurajo civile e tij. Ai ndoshta se ka menduar, por sit e mendosh nje ish te burgosur, I sapo dale nga burgu dhe te zgjedh nje roman pak a shume te kritikuar per kete gje si pro perendimor, ishte …. Kjo ka qene historia e botimit. U botua ne Tirane ne ’68. Ka luajtur nje rol ketu edhe ambasadori yne qe ka qene ne France Javer Malo per ta shperndare tek ata miqte francez qe kishte ambasada, ka rene ne daurt  e kryeredaktorit te Europes, te revistes se Europes, kritik I shquar, ai eshte mahnitur gjithashtu nga romani, edhe nga perkthimi edhe nga romani dhe e ka cuar per botim ne nje shtepi botimi frenceze.

Fevziu: Dua t’ju bej 2-3 pyetje qe hyjne ne pjeset me delicate, ne raportet tuaja me sistemin, ne raportet tuaja me komunizmin, e krijimtarise tuaj me te, s’marredhenie keni pasur juve me njerezit me te fuqishem ne regjim?

Kadare: Kam pasur ate marredhenie qe kane pasur pak a shume gjithe shkrimtaret e normal shqiptare jo ata qe … ata pa qene ne organizma drejtuese te besueshme ose qe thirreshin ne mbledhje te fshehta ose gjysem te fshehta ne komitetin qendror ose qe venbdosnin fatet e shkrimtareve, komitete te ngushta sit e thuash. Kam qene nje shkrimtare qe here pas here kritikohesha.

Fevziu: Gjithsesi a keni qene besnik I regjimit?

Kadare: Varet c’kuptim ka fjala besnik i regjimit, une kete terme e kam perdorur dy tre here edhe neper autokritik. Jo besnik Iiregjimit, kam thene, une nuk ka tradhetuar, kam qene besnik I partise. Ne c’kuptim? Une akuzohesha me nen tekst nga militantet komunist, nga koleget e mi, nga pronaret, nga zyrtaret sin je njeri qe mund te isha me sa dukej une isha nje lloj ne thonjza agjent I perendimit, pro perendimor, nje njeri qe ka udhetuar dhe vete dhe nenteksti jepej s’dihet edhe mund te kete tradhetuar. Dhe kur me kritikonin dhe thonin ky alyzion fillonte dhe thuhej me kuptimin qe dime ne dhe kete qe ti ke qene ne perendim, dhe une ne te vertete une thosha fjala parti ne ate kohe e stumonte fjalen atdhe, partia ishte, nuk ishte as Shqiperia e as atdhe. Kur thosha kam qene besnik I ketij vendi ne kuptimin qe une nuk kam bere ate qe ata kujtonin, ta tradhetoj kete vend, te jap infromacione diku qe ata mendonin, te jap pusulla te jap letra andej kendej nuk e kam bere kete kurre kete gje ndonese nuk kisha asnje respect per shetin shqiptar.

Fevziu:  Si shpjegohet atehere, sepse ka pasur, ka nje situate kolosale duke filluar qe nga fillimi I viteve ’70 deri nga mesi I viteve ’80 kur Enver Hoxha vdiq, ju ishit nje shkrimtar shume I njohur, I perkthyer ne perendim, shume I kritikuar ne Shqiperi, ne raste te caktuara nje sere veprash tuaja ishin lene ne hesjtje apo ishin ndaluar sic kishte ndodhur me “Pashallaret e kuq”, ‘Naten me hene”, “Me se fundi” etj, por ama kishti luksin te udhetonit vetem, ishit nje nga te paktit shqiptare qe jetonit vetem, kishit luksin te mos prekeshit nga regjimi m.gj.se nje pjese e drejtuesveme te rendesishem te regjimit sic ishin ministry I brendshem Kadri Hasbiu, kryeministri Mehmet Shehu, Bashkim Shehu djali I tij thote ne kutjimet qe disa here ai me thoshte qe Ismail Kadare eshte agjent I perendimit, per nje shkrimtar ne nje sistem komunist te etiketohet nga kryeministri I vendit si nje agjent I perendimit dhe te mos pesoj asgje … ka nje paradoks ne mes.

Kadare: Ketu s’ka asnje paradoks ka nje shpjegim, pikerisht kjo qe thate juve, qe ata me konsideronin mua agjent te perendimit.

Fevziu: Kishit lluksin te flisnit hapur per disa gjera, te kritikonit hapur sistemin, flas ne disa drejtime jo publikisht.

Kadare: Po e nis nga kjo e fundit, e shpjegon dhe ceshtjen ndoshta. Ne Shqiperi ne ate kohe  nje shkrimtar ose nje njeri intelektual ta dinte se filan instance apo udheheqes nuk e dote do te shqetesoheshe, ta dinte se shteti dyshonte per te do semurej dhe eshte e natyrshme. Per fat te mire une e pesova ate dhe u mesova me kete gje. Mua ate qe ka shkruar ne kujtime Bashkim Shehu eshte e vertete dhe ma ka thene qe ne ate kohe, ty edhe im ate qe eshte pak me I zhvilluar nga mendja te quan agjent, mendo te tjeret, une u mesova me kete gje qe keta per mua kane dyshimin me te shemtuar qe mund te jete ne bote dhe ata u mesuan me mua dhe une u mesova me kete akuze dhe kjo te jep bashke me merzine e pare me nervozizmin e fshehte te jep dhe nje qetesi sepse ne fund te fundit ti thua ai mendoka per mua me te keqen. Une s’jam agjent I perendimit, ai po e mendon kete gje dhe une po jetoj me kete status te tille duke me quajtur ai te pabese nga ana politike, kjo me dha force mua, arrita te mos ve re ne pikat me te vogla te mos jap shume rendesi kupton, vetem kur vinte puna kupton te kjo radikalja tashti, je apo s’je I tille, qe do te denojme apo jo, natyrisht kam qene I kujdesshem, por per te tjerat mua s’me behej vone fare.

Fevziu: Si ndodhi qe ka nje shpjegim tjeter, a mendoni se ju keni pasur nje mbrojtje speciale nga Enver Hoxha?

Kadare: Kjo eshte e vertete, ma keni bere dhe nje here tjeter kete pyetje dhe une ju kam … do t’ju jap te njejten pergjigje, sepse kur eshte e njejta pyetje ka te njejten pergjigje pak a shume. Eshte e vertete qe ai me ka mbrojtur, eshte e vertete me ka mbrojtur komplikisht, por une kam shtruar kunderpyetjen nga kish me ka mbrojtur, nuk me ka mbrojtur as nga Greqia, as nga Franca, as nga borgjezia, me ka mbrojtur nga vetja e vete, me ka mbrojtur nga militantet e vete, me ka mbrojtur nga qente e vete besnik, dmth ishin ata qe nderseheshin kunder meje dhe ishte ai qe I kufizonte. Nje pyetje enigmatike, enigem e madhe eshte kjo, keta qen besnik kur e dinin qe ai e pranoi nje here kete gje pse vazhdonin keta.

Fevziu: Ka nje shpjegim per kete drejtori I pergjithshem I arkivave te shtetit eshte duke u pergatitur per botimin e nje libri te titulluar “Dosja K” ku ne rreth 1000 faq perfshihen shume denoncimet apo kritikat qe I kane shkuar komitetit qendror per ju dhe me sa duket mbylljen e ketyre kerkimeve e kerkoi Enver Hoxha.

Kadare: Tashti une e kam thene dhe nje here per fat te keq une e kam pare nje pjese te madhe te kesaj dosjeje, per fat te keq them sepse me ka trishtuar zakonisht, atje une kam pare nje dosje, disa qindra faqe te nje dosje qe ka se paku 1000 faqe, te mbushura me denoncime kundra meje.

Fevziu: Edhe nga miqte tuaj?

Kadare: disa here po, me spiunime, me propozime denimesh, nga dhjetra, nga qindra njerez. Dmth me ka zgjuar vertete nje pikellim te jashtezakonshem. Une qe quhesha shkrimtar qe e thate dhe juve si I privilegjuar, si mund te kem nje dosje kaq te eger kaq c’njerezore.

Fevziu: Po sidoqofte e mbyllte Enver Hoxha.

Kadare: Atje u binda menjehere, do te kthehem te pyetja juaj, qe ajo qe kam thene ai mund te me kete mbrojtur ne shume raste te tjera, ne ato dosje dilte, shume denoncime kishin shenimin siper u pa nga shoku Enver, u pa nga shoku Enver dmth ato shkonin deri tek ai, tani kush I conte pse vazhdonin te coheshin kur ai jepte te kuptonte se nuk donte me ose ishte ai qe kerkonte ti coheshin por hezitonte te bente asgje kunder meje. Prandaj ju them me ka mbrojtur Enver Hoxha nga Enver Hoxha, nga vetja e vet. Kjo eshte e njohur ne letersi shpesh ai qe eshte padroni I ventit lejon goditjen e nje shkrimtari dhe me pas denimi I shkrimtarit jep pershtypjen se ai eshte superior ndaj te tjereve.

Fevziu: Mund te ishte ndjenje nostalgjie e Gjirokastres?

Kadare: Te gjitha shkaqet mund te jene, mund te jete, ka qene, eshte e padyshim eshte edhe arsyeja qe ne romanin tim te vepres se madhe ai eshte nje nga personazhet dhe bashke me mua do zhdukej edhe nje nga romanet I vetmi me sa dukej qe ai e gjykonte me me dinjitet si personazh, sepse per te kishte me dhjetra vepra, hymne, vjersha, drama e permendin kudo.

Fevziu: A ju vjen keq qe e keni portretizuar aq ne menyre aq pozitivisht Enver Hoxhen te “Dimri I vetmise se madhe”?

Kadare: Aspak, une nuk kam shpikur asgje positive te tij, kam dhene nje gjendje qe ka qene reale, e vertete. Mbledhja e Moskes ka qene e pashpifur prej meje, qendrimi I Enver Hoxhes sipas dokumentave eshte ai …. Une vetem kam dhene ato material ne te cilat ai objektivisht, objektivisht del me simpatik se te gjithe ata te tjeret qe e sulmojne, sepse te tjeret jane sin je grumbull dhe duke qene me liberal se ai japin pershtypjen e nje grumbulli idiotesh, ai duke qene me dogmatic se te tjeret dhe me I eger se ata jep pershtypjen e nje njeriu normal, pse at5a e akuzojne si tradhetar te bashkimit sovjetik ai mbron veten duke thene une mbroj vendin tim, kjo eshte. Prandaj statusi objektiv I tij simpatik e jep ate figure, pot a lexosh tani romanin kam pershtypjen se nuk eshte ashtu.

Fevziu: Cilat kane qene marredheniet tuaja direkte me Enver Hoxhen, a keni patur marredhenie direkte?

Kadare: Une e kam thene edhe here te tjera e kam takuar vetem nje here qe kam bere bisede ose kam degjuar nje bisede te gjate prej tij, prej dy ore e gjysem dhe kurre me se kam takuar me perjashtim te rastit kur …

Fevziu: Ky eshte I vetmi rast?

Kadare: Absolutisht i vetmi, s’kam pasur asnje takim tjeter, madje edhe vete nga fotografite q2e me kane nxjerre me Enver Hoxhen eshte kjo, une jam fare i ri ne ate kohe, e kam takuar kam qene me 30 a 40 veta te tjere.

Fevziu: Jo flas takim koke me koke, me personal.

Kadare: Jo kurre, ky ka qene I vetmi.

Fevziu: I vetmi ky dhe perceptimi per te si ishte ne ate moment?

Kadare: Perceptimi per te ishte ne ate kohe une po shkruaja per te, ose nuk e kisha fillua ende ose isha ne planet e “Vetmise se madhe” perpiqesha te isha sa me neutral, shkrimtar, kisha nje gjendje qe quhet epikem, me personale te mos kisha asnje marredhenie emocionale dmth perpiqesha se paku te mos mendoja kaq per te sepse kam menduar keq per te, si gjysma e Shqiperise, sepse disa thone tashti dalin te mencur, cudi juve si paskeni menduar ksq si I paskeni ditur gjerat, une mendoj se ne Shqiperi gjysma e shqiptareve mendonin keq, flisnin me gruan nen jorgan, kurse dsa ngaqe kane qene vete te turullepsur pas regjimit kujtonin se gjithe bota ishte entuziaste, por tashti e kthyen nuk eshte e vertete thone. Gjysma e njerezve kane qene me problem me njerez te denuar dhe kane qene kunder regjimit, me habit kur thone si juve e paskeni kuptuar qe regjimi ka qene kaq I keq, pse vetem neve shkrimtaret e paskemi kuptuar.

Fevziu: Rreth 25 vjet mbasi ishit kthyer nga Moska, mbasi kishit krijuar pjesen me fondamentale te vepres tuaj, pasi ishit padyshim nje nga njerezit, nje nga shkrimtaret me te njohur jashte dhe padyshim shkrimtari me ne ze ne vend, mbremja e 10 prillit 1985 ne lidhjen e shkrimtareve po zhvillohej nje mbledhje shume e ashper qe denonte novelat tuaja te botuara ne revisten “Nentori” ne ate kohe “Nata me hene” ishte me te vertete mbremja kur diktatori po vdiste ose kishte vdekur asnjehere se kam, pasur te qarte kete gje, pra ishte nje moment kur pak a shume po ndaheshin dy kohe ne Shqiperi, ne fakt nuk du ate ndalem tek “nata me hene” nuk dua te ndalem te kritiket, nuk dua te ndalem te nje pjese e krijimtarise tuaj por dua te ndalem tek dicka tjeter, ne momentin qe Enver Hoxha po vdiste ne momentin qe Shqiperia po mbyllte nje raport me nje nga njerezit me te ashper dhe me te forte gjate historise se saj si sundues, a kishit iluzione qe Ramiz Alia do te ishte dicka tjeter?

Kadare: Po eshte e vertete kam patur iluzione si shume shaiptare qe pervoja, ajo c’ka dija nga historia njerezore me kishte dhene te kuptoj qe sido qofte kur flet diktatori ka ndryshim ne menyre absolute dhe kam besuar se trokiti shansi I Shqiperise, qe ky njeri pasaredhes ramiz Alia do s’do dicka do beje, dick ate rendesishme.

Fevziu: Ishte thjeshte si ligjesi apo sepse ju kishit besim te personi?

Kadare: Te dyja, njohja m.q.s pak a shume te gjithe shkrimtaret e njohur e njihnin Ramiz Aline shume mire artist e shkrimtare dhe me sa … kemi diskutuar hapur me njeri-tjetrin c’do ndodhi tashti, qe ky do kapercej cdo gje edukimin e tij komunist, edukimin e tij konsumo las-komunist sit e thuash dhe me ate natyre liberale qe ka, se kishte prirje liberale, do ta coj Shqiperine do ta afroj me Europen, kemi besuar vertete.

Fevziu: Dhe u zhgenjyet?

Kadare: Absolutisht po, u zhgenjyem dmth vit pas viti nen trysnine popullore, regjimi shqiptare filloi te lozte nje loje shume hipokrite dmth duke e ditur qe populli e kerkon afrimin me Europen jepte thashetheme, iluzione qe kjo po ndodhte.

Fevziu: Po ju vete personalisht, a ishit me I lire mbas vdekjes se Enver Hoxhes?

Kadare: Natyrisht, natyrisht te gjithe ishin me te lire sigurisht dhe mund te themi qe frika mbario, ajo frike e tanishme mund te themi qe ishte nje karikature e frikes se dikurshme, frikes se vertete, vec njerezit qe jane prej natyre, kane frike prej natyre, mund te kishin frike ende, se frika mbaroi, me te vertete mbaroi.

Fevziu: Po a mendonit ne kete kohe ju ishit shqiptari me I njohur ne perendim, ishit padyshim nje personalitet I pakontestueshem ne gjithe nivelet intelektuale ishit nje njeri solid, a mendoni se keni bere s’eshte e mundur, keni ndimuar per ate qe mund te quhet europianizmi I Shqiperise per hapjen e Shqiperise, thyerjen e izolimit te Shqiperise, te pakten nga ana juaj?

Kadare: Une isha shkrimtar dhe jam shkrimtar dhe si shkrimtar une kam bere ate qe mund te beja. Eshte shume e pabesueshme te mendohet qe ne nje regjim qe eshte bere proverbial per nga egersia, regjimi shqiptare me intolerant ne gjithe boten komuniste, te krijohet nje letersi e tille, me fal qe po e them se duket sikur po mburrem, letersi e tille normale sic e kam krijuar une, pra nje letersi normale ne nje vend kryekeput anormal. Po te shikoni letersine ajo me te cilen une u bera I njohur ne perendim, nje pergjim mbi kete bote komuniste, ishte letersia qe une krijova ne kete burg ne kete diktature dhe e kam thene dhe nje here kur jam pranuar ne akademine franceze, ne kemi krijuar ne kete burg qe quhej Shqiperim, ne shkrimtaret krijonim ushqim shpirteror per bashkekombasit tane, me njerezit tane me te cilet po ndanim fatkeqesine e perbashket. Pra kemi krijuar buken e burgut sit e thuash per ti mbajtur gjalle keta njerez. Dhe papritur nje mengjes konstatoj se kjo buke e krijuar per tryesen tone te varfer vlen edhe per ju qe jeni ne liri dmth qe kjo eshte nje buke e vertete eshte nje ushqim I vertete, dhe ky ushqim I vertete per popullin shqiptare qe ishte ne kete humnere ne kete grope te future ashtu edhe per Europen e lire kjo eshte nje gje shume e madhe ta krijoj nje shkrimtare.

Fevziu: M.gj.th ju kishit mundesine te vishnit mantelin e desedentit ne ate kohe dhe nuk e bête.

Kadare: jo nuk kishte asnje mundesi ende.

Fevziu: Mbas vdekjes se Enver Hoxhes.

Kadare: Ju kujtuat “Naten me hene” qe kritikoi diten qe vdiq, qe kishte vdekur Enver Hoxha. Regjimi me nje xhelozi te tmerrshme po ndiqte se kush po kujton se ne Shqiperi do te tradhetohet Enver Hoxha. Ne Fier nje vit me pas ndodhi denimi I shemtuar me burg me pushkatim ne mos gaboj I inxhiniereve te naftes smth regjimi here pas here tregonte dhembet ne menyren me te eger qe mund te ishte. Ne ’90 ju kujtoj ishte fundi I regjimit dhe cfare po ndodhnin tortura, rrahje te artisteve te shkrimtareve, rrahje te piktoreve. Ne librin “Nga nje dhjetor ne tjetrin” une kam nje liste emrash qe una ja ka paraqitur Ramiz Alise me deshmi te njerezve qe jane ankuar qe po I torturojne, po I rrahin, pra ketu ende s’kishte asnje truall per desidence ne kuptimin si ne Cekosllovaki, ku binte ne burg shkrimtari dhe te dera ishin kamerat e nja dhjete agjensive boterore qe e mbanin ne pergjim dite e nate.

Fevziu: Atehere pse u larguat?

Kadare: Une nuk kam ikur.

Fevziu: A mund te ishte ky nje lloj akti I desidences se vonuar?

Kadare: Pikerisht, atehere une kam menduar bashke me disa miqte e mi te ngushte qe bisedonim keto gjera, kam menduar se si mund te benim dicka ne Shqiperi. E para kemi pritur evolimin natyral te ngjarjeve. Ju I keni pare … une I kam derguar qe ne fillim te viteve ’90 nje leter shume te qarte ramiz Alise ku pershkruhen te gjitha ato qe ndodhin ne Shqiperi, masakrat ne kufi, vrasjet, shkeljet e te drejtave te njeriut dmth jab era shefit te shtetit komunist shqiptare kete per te pare se cfare po ndodh cfare vendimi do te merrte, ka vertete nje process liberalizimi demokracie apo eshte nje mashtrim. Dhe une kuptova nga pergjigja e tij qe ishte nje mashtrim kryekeput mashtrim. Atehere une kuptova qe udheheqesit shqiptare prisnin dicka, me intuit e ndjeva, dicka pritet kane nje shprese per te kthyer prape nje lloj diktature ose nje diktature. Dhe kam pritur nje vit rresht, ndoshta jo nje vit po me muaj qe te kem nje rast per ta denoncuar kete gje, ky denoncim nuk mund te behej ne shtypin shqiptar ende, nuk mund te behej s’kishte mundesi fizike, nuk mundej ne asnje gazette ta coje nuk botohej, ky denoncim s’mund behej ne nje mikrofon shqiptare. Ky mund te behej vetem pot e dilje te sheshi Skenderbej te bertisje dhe njerezit mund te te merrnin per te cmendur sepse kane dale disa te cmendur qe kane bertitur disa here aty dhe I kane arrestuar sepse kjo ishte gjendja e Shqiperise ne ate kohe, prandaj une kam menduar me gjakftohtesi, mua me duhet ne mikrofon nje deklarate, nje forum nderkombetare per te shapllur idet e mia kunder regjimit.

Fevziu: A ishte per ju tradheti?

Kadare: Kjo s’ishte aspak tradheti absolutisht jo.

Fevziu: Tradheti jo ne kuptimin klasik te fjales, tradheti e ndonje sistemi e ndonje regjimi ne te cilin ishin rritur dhe ishit bere I famshem.

Kadare: Absolutisht jo, perkundrazi tradheti do t eishte tjetra qe te mos beja asgje. Une qe kur dola qe gjeta ate mikrofon qe thashe ne shtypin perendimor deklarova qe kjo gje qe po beje qe po deklaroj eshte vazhdimi coherent I jetes sime dhe askush s’ma ka kundershtuar kete gje. Une bera thirrje kundrejt popullit shqiptare per tu demokratizuar, te vere ne gjunje regjimin arrita ta beje ne nje auditor nderkombetar dhe shqiptare, ju e dini fare mire qe thirrja ime u degnua qe ate dite ne Shqiperi s’ksihte me asnje force per ta nderprere dhe si Shqiperia ishte tashme ne prage te ndyrshimeve te medha. Dmth une nuk kam ikur kurresesi nga ndonje rrezik qe po me kercenon, kam ikur me qellim te sakte per te gjetur nje tribune qe me duhej per ti beret e qarte popullit shqiptare dhe gjithe botes se cfare po ndodh ne Shquperi dhe cfare duhet te ndryshoj.

Fevziu: Megjithate kjo I takon vitit 1990 kur ju quajten qe ju e tradhetuat vendin e u larguat, pak me pare ju thate qe takimet me shef Nikolinin ne fillim te vitit 1983 ju flisnit per situaten e veshtire ne Shqiperi per mundesite, diku tjeter keni shkruar qe presidentit Bush  ne 1989 I keni derguar nje leter ku flisni per situaten ne Shqiperi e te tjera, a ka patur raste kur ne kontakt me njerez ose sherbime te specializuara keni folur, kenin bere ate qe ne ate kohe mund te quhej tradheti?

Kadare: do ju jap nje pergjigje shume te sakte per kete. Ju thashe qe une dyshohesha, je shqiptare takon nje turiste pese minuta dyshohej se i ka dhene infromacion, eshte spiune sit e thuash ose I ka bere dem vendit te vet. Une qe kisha qene me jave te tera ne perendim natyrisht qe do te dyshohesha, dhe une e dija qe dyshohesha dhe ne ato dokumenta shpesh qe kam pare kjo permendej sit e thuash se ky njeri mund te kete tradhetuar dhe une kur … prandaj jua thashe pak me pare kur kam bere autokritike pot a shikoni here pas here thosha: une kam qene besnik I partise une kam qene besnik I ketij shteti, kuptimi ishte qe une nuk kam tradhetuar ashtu sic kujtoni ju. Jo partine por eshte pun ate shteti shqiptar, mgjse eshte nje shtet qe nuk e kam …. Dmth a mundet une te beja nje tradheti profesionale ne kuptimin klasik te fjales, natyrisht qe mund te beja qe diten e pare qe mund te mberrija, mund te kerkoja dike te takoja nje zyrtare, nje nepunes, nje person te policise se fshehte ku ta di une per te thene nje informacion per te thene qe une dua te jap nje infromacion kunder Shqiperise. Une nuk e kam bere kete gje prandaj ne ato autokritikat e mia dy tre sa kam bere …, nuk e kam bere sepse ljo me dukej poshteruese, te jap informacion per vendin tim per shtetin tim, pavaresisht se cfare lloj shteti ishte ai, nje organi tjeter shteteror, keshtu me eshte dukur, ndoshta s’ka qene keshtu por keshtu me eshte dukur, morali si shkrimtar dhe nga ana tjeter perendimi mua me ka respektuar shume,  nuk ma ka ofruar kurre askush nuk me eshte afruar per kete gje, duket e ndienin edhe ata m,e intuite kete gje, qe ky, menyra e tij, stili I tij eshte I tille, ky njeri nuk bie ne kete gje, pastaj ky slogan nuk me ka penguar ne asgje, qe une ne81, 82, 83 ti them miqve te mi francez ketu eshte nje vend gjakatar, dictatorial, ti them fjalen e fundit.

Fevziu: Eshte permendur kjo edhe gjate ceremonies kur ju jeni pranuar ne akademine franceze.

Kadare: Po, ai qe beri fjalimin Andrea Bruj, e deklaroi prandak mund ta them dhe une, Ismail Kadare I ka konfiduar gruas time te ardhshme poziten e tij te ne Shqiperi shume vcite para ’82, kjo eshte e vertete, une jam kam konfiduar kete gje botuesit tim te plote, botuesit te Fajarit dhe aktorit Michel Trikorine me te shoqen dhe nje gazetere te gazetes ‘Figaro” nje gazetare e re ne ate kohe Koletomo dhe u martua me vone me kete akademike dhe kemi folur hapur. Tashti keta njerez une nuk I kam lutur hapur me mbani te fshehte mos u tregoni ketinm apo atij po se patet mik te ngushte, ata mundet nuk e besoj, por mundet qe dikush prej tyre mund t’ja kete transmetuar shtetit francez qe eshte nje gje qe une nuk e kam marre dot kurre me vone dhe nuk me ka interesuar nje gje e tille po eshte kjo qe une deri sa te u kam thene miqve te mi intelektuale kete gje kurre nuk kam patur me asnje problem me asnje structure perendimore dhe kjo me jepte nje kenaqesi shpirtetore dhe nje siguri se une e dija kete akuze te vazhdueshme qe me behej ne Shqiperi dhe une thosha me veten time me cani koken dhe ne fund te fundit ate qe ju mendoni une nuk e kam bere.

Fevziu: Keto vite te gjata mbas 1990 e ketej, vit ne nje liri absolute keni jetuar ne Paris, keni jetuar ne Shqiperi, a e kane perkthyer disi vepren tuaj nje veper qe ju e keni krijuar kryekeput ne dikature?

Kadare: Jo kurresesi nuk e ka demtuar.

Fevziu: A ndieni se keni humbur dicka, loja juaj me izolimin me diktaturen, ne letersi ka qene dicka e mrekullueshme, a e ndieni se e keni humbur kete lloj magjie tani, brenda vetes tuaj?

Kadare: Nuk besoj se e kam humbur, ate e gjykoni lexuesi shqiptare, lexuesi im neper bote, nuk besoj, s’kam humbur ndonje gje, brumi I vepres time eshte po ai, ajo kurajo qe me eshte dashur eshte po ajo, kur nuk kam shtuar artificialisht nje kurajo te re tahti, gjerat me kurajoze une I kam shkruar atehere ne Shqiperi kur ishte ai regjim. Kritika me e ashper qe kam bere une per ate regjim eshte “Pallati I endrrave” dhe une jam krenar qe e shkrova ne aten kohe e nuk e shkrova tani kur ishte me e thjeshte te shkruaje.

Fevziu: Nese do t’ju pyes tani se cilat prej veprave  ose cilat vepra me rendisni dy, tre ju I keni me per zemer, e di qe eshte pyetje me absurd qe I behet nje shkrimtari po sidoqofte do doja ta …

Kadare: Une kam … zakonisht shkrimtari ka per zemer sikurse njeriu ka per zemer ata femijet qe kane sjelle shume shqetesime per arsye te ndryshme eshte “Pallati I endrrave” po keshtu nje liber qe eshte relativisht pak I njohur “Viti I mbrapsht” mund te kete dhe te tjera.

Fevziu: Eshte shume I njohur besoj “Viti I mbrapsht” ne Shqiperi.

Kadare: Nuk e di, per here te pare eshte botuar ne Shqiperi si liber vec, ka qene gjithmone sin je roman I future ne permbledhje.

Fevziu: Duket sikur ka nje ngjashmeri shume te madhe te “Viti I mbrapsht” I shkruar ne fillim te viteve ’80 me Shqiperine e fundit te viteve ’90.

Kadare: Po, kjo me jep kenaqesi, eshte e vertete.

Fevziu: Per arsye?

Kadare: pas kritikes se “Pallati I endrrave”, jo per romanin se ate e morra vesh se sa do te shkonte kritika por per nje fakt jasht letrare. Jua thashe sepse nje doreshkrim tjeter mund te interpretohej sin je I perzier ne koncertin, I perzier ne kriet qe beheshin ne Shqiperi. Une ne fakt e kam dorezuar romanin ne shtepine botuese 1 jave ose 2 jave para se kryeministri I Shqiperise te vritej ose vetvritej dhe thopsha se tashti pasi u ndalua do te shqyrtohej, do te vij koha do e interpretohet si historia e tij. Dhe isahte e vertete nje rrezik absolute per nje shkrimtar te thote qe, sepse ne concert thuhet shprehimisht qe “Monseduni e vrau Limbianin pas darke” sikurse e vrau Makbethi Dukianin eshte thene hapur, dhe e njejta gje thuhej tani per Mehmet Shehun qe mund te jete vrare pabesisht.

Fevziu: Dhe dukej sikur kishte …

Kadare: Absolutisht, plus kam patur …, djali i tij qe me kishe treguar ato te fshehtat, c’thuheshin ne familjen e tyre dmth plus djali I tij qe une e kisha marre vesh hetohej kunder meje per te treguar , sigurisht ishte nje gjendje nje nyje shume e rrezikshme kur mplekseshin gjerat themelore tashme kur une mund te akuzohesha mund te konsiderohesha me ne fund sin je agjent I perendimit tradhetar I Shqiperise qe une s’kam qene kurre sic ju thashe pak me pare.

Fevziu: Cilet kne qene shkrimtaret e njohur boterore me te cilet keni patur kontakte dhe jeni njohur?

Kadare: Kam njohur shkrimtar pothuajse shumicen e atyre qe jane te medhenj sot, kam pasur rast te takoj ne forume, ne takime, neper mbledhje nderkombetare pothuajse te gjithe qe nga Serxhio Nikini tek Markesi e te tjere shkrimtare.

Fevziu:  A ju vjen keq qe nuk keni arritur te fitoni cmimin obel, me fal sidomos 10 vitet e fundit shume shkrimtare te ndonje niveli jo shume pretendues kane fituar Nobelin, nderkohe qe ju keni qene kandidat prej me shume se 20 vitesh?

Kadare: Eshte nje histori e njohur e cmimit Nobel, eshte nje histori me te cilen njeriu mesohet mos thuash qe nuk e fitoj kurse atyre qe e fitojne ju duket nje gje normale do fitohet, eshte nje …. Une jam mesuar me kete mungese qe ndodh, vazhdon dy dite, dy dite e gjysem, tre …

Fevziu: A keni ndermend te shkruani kujtime apo sa here keni nisur te shkruani?

Kadare: Jo nuk shkruaj.

Fevziu: Jeni I bindur qe nuk do ta beni. Do te pyesja nese nje nga dy pyetjet e fundit, pak me pare ju permendet dosja K dosja qe ekziston ne arkivin e shtetit, drejtori I pergjithshem I te cilave do ta botoj nje pjese te saj. A do t’ju vinte keq nese do te botoheshin denoncime qe mund te kene ardhur nga miqte ose te njohurit tuaj, te beheshin publike?

Kadare: Ky eshte nje diskutim I njohur ne ish perandorine komuniste tashme, ku une jam per ate qe kam qene gjithmone, ka vite qe them pa e ditur qe ka ekzistuar kjo dosje, qe te fshehtat e shkrimtareve te Shqiperise duhet te behen publike, eshte pjese e historise se diktatures,  nuk mund te kuptohet nje diktature ne asnje nga vendet e lindjes pa historine e lidhjes se shkrimtareve te saj, eshte vendi ku kryqezoheshin shpesh gjerat themelore ten je diktature, eshte vendi ku I viheshin prangat shpirtit njerezor sit e thuash, prandaj nuk eshte kaq e thjeshte nuk eshte vetem histori shkrimtaresh, historia e ndergjegjes se nje kombi, dhe kombi shqiptare meriton te dije c’ka ndodhur ne fshehtesi. Ketu ka shume zera qe jane kunder kesaj, ketu ka shume zera qe sapo te hapet nje problem hidhen perpjete duan te mbyllen sepse ka shume ndergjegje te pa pastra, te perziera me krimin problematike, prandaj nje popull po nuk u shpla po nuk pastroi ndergjegjen e vet, nje popull nje culture nga gjerat e errata qe kane poshte nga krimet e saj nuk mund te jete e zhvilluar e kthjellet per tee cur perpara, prandaj une jam qe keto lloj dokumentash, e perseris, e kam thene me perpara e di qe ekzistojne kjo dosje. Kaq gje kunder meje, qe keto duhet ne nje fare menyre te behet publike.

Fevziu: Nje njeri qe ka krijuar nje veper solide gati 40 vjecare ka gjithmone nje refklektim jo vetem tendit port e pergjithshem per menyren e zhvillimit te vendit, a jeni optimist per menyren se sip o ecen Shqiperia?

Kadare: Po pergjithesisht une jam optimist m.gj.ate I di fare mire ato veshtiresite te gjitha ato kurthet qe here pas here I dalin perpara Shqiperise, te gjitha fatkeqesite e saj, statusin e nivelin e klases se saj politike, e megjithate them se dicka siper ketyre do te ndodhi qe do ti anashkaloj keto fatkeqesi, keto pengesa dhe objektivisht populli shqiptare qe per here te pare eshte I lire pothuajse krejtesisht ose ne krejt masat e tij njerezore, ky eshte problem themelor si zgjidhje, pas ketij do te zgjidhen edhe te tjerat.

Fevziu: kam dhe dy pyetje te fundit perpara se ta mbyllim. Ju keni shkruajtur se ne mes te viteve ’70 filloi te shfaqet sin je lloj makthi ne jeten tuaj nje enderr e vazhdueshme, shihnit naten ne enderr godinen e institutit Gorki disa nga rruget rrotull saj dhe shpesh mendonit se nuk do ta kishit kurre mundesine ta vizitonit kete vend te rinise suaj. Tani qe bota eshte e hapur, tani qe keni mundesine ta vizitoni, tani qe kjo enderr eshte bere realitet, pse nuk e vizituat me Rusine?

Kadare: Qe te jem i sinqerte nuk e di as vete pse kjo enderr qe ishte shume e dendur ne ate kohe u zbeh u shperbe, pasi mundesia per te shkuar atje u be e lehte.

Fevziu: Po ne Gjirokaster, jeni kthyer shume rralle atje?

Kadare: po jam kthyer disa here atje, nuk ka te beje me kete gje fare.

Fevziu: Jane dy gjera te pakrahasueshme.

Kadare: Po jane te pakrahasueshme.

Fevziu: Vetem vazhdoni te jetoni kryesisht ne Parise apo Tirane?

Kadare: Ne fakt une jam kthyer ne Shqiperi por ne Paris shkoj sepse e do puna disa here, here pas here shkoj. Tani shumicen e kohes e kaloj ketu.

Fevziu: Atehere mbetet vetem t’ju falenderojme per kete interviste te gjate e cila tentonte te rronte nje pjese te sektrit tuaj krijues, por edhe te jetes tuaj, edhe shpresoj qe do kemi raste te shihemi perseri.

Kadare: Faleminderit!

MARRE NGA OPINION.AL