Nga Libri Kabaizmi qe kam ne perfundim, kapitulli per filozofine e muzikes sime. Redaktore Zana Shuteriqi

Fotosinteza e shpirtit, oksigjeni filozofik i muzikës sime

Gjej në laboratorin tim, në një fletë të shkruar vite më parë, këtë tog fjalësh që përmban indicie për aresyetime filozofike: Fotosinteza e shpirtit. Dhe poshtë, dritë + ujë + plus dioksid carboni = oksigjen.

Përse të më ketë ardhur ndër mend fotosinteza (foto-s = dritë; sinthesis = bashkim), e cila ka të bëjë me shndërrimin e energjisë së dritës diellore në energji kimike? Lëndët e para që nevojiten për kryrjen e këtij procesi janë dioksidi i karbonit dhe uji, burimi i energjisë është drita e diellit. Lëndët e përftuara nga fotosinteza janë glukoza dhe oksigjeni. Fotosinteza është procesi më i rëndësishëm biokimik i shkëmbimit të lëndëve në tokë, me rëndësi të madhe për shkak se pa oksigjen nuk ka jetë.

Jam i bindur që fotosinteza duhet të më jetë përmendur për shkak të kuptimit të saj të vërtetë natyror, në simbolikë me brendësinë e shpirtit tim krijues. Kuptimi real: një hapësirë e tejmbushur me dioksid karboni në ngjyrë të zezë, që kur hyn në veprim kimik me ujin dhe dritën e diellit prodhon oksigjen. Po cili është kuptimi simbolik aristik?

Epoka të tejmbushura me ngjyrë të zezë ngjarjesh, tragjedish, cikloniadash, legjendash, mitesh, konfliktesh, luftërash, gjëmash – gjëma e Illyricumit, gjëma te Largo mortore – , oirash, piskamash, copëza majekrahu tek Oirat, brengash migjeneniane – Një natë pa gjumë -, sharkish te ngujuara, lëvizjesh të kundërta tensionuese – Sonata nr. 2 për violinë, Mouvement contraire-, endërrash që rendin drejt shpresave, chromaspectre ylberesh që gëlltiten nga black hole, vajtime kabashë, boroitje strukturash monodike e polifonike, lutje, dhembje, cantuse mortore. Këto të gjitha mbartin tek unë simbolikën e dioksidit të karboni. Muzika, siç unë e konceptoj, shndërrohet në forcë dhe, në se do të perifrazoja Nietzsche-n: “Një vërshim force për të shëruar vetveten dhe njeriun shndërrohet në humor të mirë. Vetë plaga mund të japë ende forcë për të shëruar vetveten dhe njeriun”.

Dioksidin simbolik të karbonit, shpirti krijues i kompozitorit e përthith së bashku me dioksidin real të karbonit. Po uji ku është? do të thoni ju. Uji gjendet te loti i prodhuar nga lacrimal sac, lacrimal glang, lacrimal punktus, lacrimal canaliculus. Por jo vetëm, pasi ashtu si Gilgameshi i poemës katër mijë vjeçare me të njejtin emër, që reth shtatëdhjet përqint të trupit e kishte ujë, ashtu edhe çdo qenie njerëzore ka në trup të njejtën përqindje uji.

Dhe në vijim të kësaj fotosinteze simbolike të shpirtit, brenda nesh janë sigurisht edhe dielli e drita, pasi këto ndodhen në natyrë. Dielli e drita na rëshqasin ndër sy, në fytyrë e në shpirt, dhe shndërrohen në dritë jetëdhënëse brenda lartësive të tingujve. Lartësia e tingullit, si një ndër veçoritë mbizotëruese të tij, së bashku me intensitetin, gjatësinë dhe timbrin u bë një ndër parapëlqimet tejet të rëndësishme në muzikën e shekullit XX, duke fituar, në periudhën e serializmit, atributet e çlirimit tërësor të konstelacioneve të pafundme të yjësive koloristike.

Drita me koloristikën e saj poetike depërton tek unë te Vallja mbi xham, Napoloni, Carousel diellor, Koncerti nr. 4 për piano, Spectrum; ajo gjendet në brendësi të obertoneve të Sonatës nr. 7 për piano Spectalia; është e përfshirë në teknikën “raibow” te Sonata nr. 6 për piano Chromaspectre, Love ???-; te Koncerti për violinë, te Cartesius cantus nr.1 Pluie lunaire, te sonatat nr. 4 dhe 8 për piano Kabacells dhe Megaondul, te Tasti që bën xixa, te vepra simfonike Diellore, te Carousel strukture, te vallet për violinë, pjesët për piano Vals i trëndafilave e Lule bor, te Kids scherzo nga baleti Kecat dhe ujku etj., etj.

Mjeshtëria për ta shndërruar dritën në tingull, në lartësi tingëllore, është ndër gjërat që më argëton dhe emocionon më shumë. Ajo përfaqëson padyshim hijeshi, elegancë, ekspresivitet, magji e forcë tingëllore. Ajo është vetë jeta, përmasa jetëdhënëse, të cilën ia dhuroj publikut në formën e oksigjenit tingëllor.

Pyetjet se çfarë do të mund të ishte jeta pa muzikë, se çfarë kuptimi, kënaqësie, shije do të kishte ajo nëse muzika nuk do të egzistonte, e kanë pergjigjen brenda. Jeta pa muzikë është thjesht një gabim, një torturë e padurueshme, një shkretëtirë e pamasë stërmunduese, një oshëtimë vdekjeje, vetmie dhe heshtjeje, një bosh, një hiç, një mërgim.

Por muzika ka lindur si pasqyrim i botës, i jetës, i natyrës, për t’ia përcjellë këto njerëzve në formën më sublime. Në kuptimin më të epërm parajësor muzika është jetë, që di të ndriçohet përkundrejt dhembjeve, vetmive e harresave. Ajo kurrësesi nuk mund të konsiderohet si një Circe, as si zërat mashtrues të sirenave, që të joshin drejt shuarjes me melankolitë e pesimizmit të tyre dhe tundimet e humbjes. Vetëm muzika që vjen nga sirenat, nga kënga e tyre mashtruese, mund të kryente një rol të tillë të padëshirueshëm e asgjësues, do të thosha madje tejet të rrezikshëm për lartësimin e njeriut dhe virtuteve të tij, në kundërshti me misionin përçues të fuqisë jetëdhënëse. Synimi kryesor i kompozitorit është, që shkëmbimin e elementeve në procesin e fotosintezës së shpirtit ta realizojë në mënyrë sa më të natyrshme dhe oksigjenin artistik ta prodhojë me tërë vetvetishmërinë dhe hirin e mundshëm, për t’ja përcjellë publikut.

Ja pra lexues të dashur, shpirti i krijuesit (kam parasysh kompozitorin dhe jo Zotin) i ka që të tre elementet e fotosintezës, për të prodhuar oksigjenin muzikor nëpërmjet tingujve, nëpërmjet muzikës aq të nevojsheme si përmasë jetësore e njerëzimit: dioksidin e karbonit, ujin, dritën + mjeshterinë = oksigjen muzikor, vlerë. Është një proces tejet interesant ky që ndodh në shpirtin e krijuesit. Në se do ta personalizoja, unë, në gjykimin tim, e ndjej këtë brenda “vendbanimit të shpirtit” dhe qenies time.

Trupi i njeriut, thotë Dekarti, ashtu si Universi, është një makinë. Mbetet që zoti i kësaj makine të jetë shpirti i qenies njerëzore. Është pikërisht shpirti i krijuesit, vendbanimi i të cilit gjendet në pjesën e sipërme të trurit, aty ku ndodhet gjëndra epifike ose epifiza, apo qendra e sistemit nervor, që bën të mundur, nëpërmjet sistemit të fijeve nervore, që kjo “makinë” të funksionojë si një mekanizëm perfekt, për të krijuar vlerat sublime të Artit.

Sot studimet kanë treguar, se gjëndra pineale është në të vërtetë një organ i kombinuar që, krahasuar me të tjerë, të cilët janë të dubluar (sytë, veshët, krahët, këmbët etj.), mbetet i vetmi organ i njehsuar që i shërben të dy hemisferave. Gjëndra pineale, ky vendbanim i shpirtit nga dalin fijet e ndjenjave dhe emocioneve, ndonjëherë i quajtur edhe “syri i tretë i atrofizuar”, besohet se shërben si një organ komunikimi me perënditë. Sipas filozofëve, gjëndra pineale është “mali” i Biblës nga ku bëhet ndërlidhja me më të Epërmin. Shpjegimi që u soll në fillim të librit lidhur me Kabanë dhe Kabaizmin përputhet plotësisht me këtë, përputhet përpikmërisht me ato sinjale, që trupi i jep shpirtit, njeriut në tokë, shpirtit në qiell. Si “vendbanim i shpirtit”, gjendra pineale përçon në veprën që unë shkruaj sinjale të ndjenjave, emocionioneve dhe mendimeve universale, për të më shërbyer kështu si një urë komunikimi me publikun dhe, nëpërmjet Kabaizmit tim, si një gjuhë e re e komunikimit me botën.

Dekarti ripërtëriu kështu dualizmin e vjetër platonik të shpirtit dhe trupit: shpirti, përkundrejt të cilit ngrihet bota materiale e objektit, është subjekti i njohjes. Edhe trupi njerëzor i përket kësaj bote të objektit. Shpirti mendimtar ngulitet me dëshirë te qëllimet dhe mbetet rrënjësisht i ndarë nga bota materiale. Thënia e famshme Unë mendoj, pra unë jam e Dekartit, është një bërthamë filozofike absolute, që shpjegon rolin e madh të ideve, që i paraprijnë qenies krijuese. Pa ide të reja shoqëria nuk mund te eci përpara. Varfëria e ideve është kthim pas, regres. Por, në se do ta personalizoja thënien Unë mendoj, pra unë jam, do të thoja se unë isha e njejta materie edhe përpara vitit 1990. Atëhere përse ndodhi i gjithë ky evoluim i mendimit tim mbi kompozimin, i cili mbërriti deri në logon time Polygravitete CC2 Composition dhe në platformën e Kabaizmit si metodologji e tërë kompozimit? Përse kjo “Fotosinteza e shpirtit”, pra oksigjeni filozofik i muzikës sime nuk erdhi përpara viteve ’90? Përse “Unë mendoj” nuk ndodhi përpara rënies së murit të Berlinit?

Sepse, së pari, “unë mendoj dhe ndaj unë jam” është një tjetër filozofi, është një botëkuptim metafizik (meta = përtej), që do të thotë përtej fizikes, përtej dukjes fizike; është një botëkuptim idealist që hyn thellë në subkoshiencë dhe që në thelb udhëhiqet prej mendimit. Veçse thënia “Unë mendoj” mund të shpjegojë se, si resultat i mendimit, i intuitës lajmëtare, i ëndërrimit, mua më ndodh që edhe në gjendje gjysmë zgjuar e gjysmë fjetur të dëgjoj muzikë me vesh të brendshëm. Pra në gjendjen time epifike nuk vepron veçse mendimi dhe intuita lajmëtare, që me ndriçojnë ide, të cilat, më ndodh jo rrallë që të ngrihem e t’i hedh në letër natën dhe më pas, në një proces të dytë t’i nënshtrohen racionalizmit, i cili troket tak-tak e u jep formë.

Ja ç’më ka ndodhur një natë në shtëpinë time në bregdetin e Durrësit.

Kishte kaluar një farë kohe që, në gjendje gjysmë zgjuar e gjysmë fjetur, në gjendren time epifike më sillej vërdallë tema e betejes e kohës VI të Simfonisë nr. 5 Skënderbeu dhe nuk po gjeja stilolaps për ta shkruar. Ç’më bëre? – i shkruajta Elvisit në email në tre të natës. Por më kot i rashë në qafë tim biri, pasi shtëpia kishte patur lapsa e stilolapsa, të cilat, ashtu në gjendje jermi, nuk arrita t’i gjeja. Sodoqoftë zgjidhjen e gjeta: i shkruajta notat me germa dhe ja dërgova vetes me email. Do të ishte vërtet humbje e madhe në se do ta kisha harruar atë temë-aksion beteje, jashtëzakonisht energjike.

Me pak fjalë, shprehja “Unë mendoj, pra unë jam” e Rëne Dekartit, e cila gjendet në pjesën e katërt të librit të tij Discourse de la Methode, përmban thelbin e filozofisë racionaliste që, e transferuar në muzikë, përbën thelbin e mendimit racionalist të metodës sime në drejtim të elaborimit të ritmit nëpërmjet permutacioneve ritmike, fijet e të cilave dalin nga tabela matematike e prodhimit Cartesian të krijuar po nga Dekarti. Në italisht, Rëne Dekarti quhet Renato Cartesio, në latinisht Renatus Cartesius, në frengjisht René Descartes.

Thënia e Cartesius-it “Unë mendoj, pra unë jam” është një e vërtetë aq absolute, sa të ç’armatos me fuqinë e jashtëzakonshme bindëse. Ajo përligj të gjitha shpikjet e të gjitha shkencave, të gjitha mrekullitë e të gjithë arteve, të gjitha zhvillimet dhe qytetërimet e të gjitha kohërave. Dhe këto kanë ardhur si rezultatit i gjenialitetit të mendimit të njerëzve me inteligjencë të shkallës së lartë, duke qenë pikë së pari fryt i mendimit të tyre, fryt i “unë mendoj”, pas të cilit vjen “unë jam”. Përdorimi i arsyes, i mendimit, i “unë mendoj”, fitoi përparësi në racionalizmin, konstruksionizmin, strukturalizmin e kompozicionit tim të pas viteve ’90.

Pyetjes se – ç’farë jam unë? – do t’i pergjigjesha: një qenie krijuese që mendon. Ç’farë është një gjë që mendon? Është një gjë që kupton, imagjinon, gjykon, analizon, shpik, hulumton. Dhe për këtë, ashtu si objektet që rrotullohen ne nje karusel, më erdhi mendimi se po në formë karuseli mund të rrotullohen edhe objektet tingëllore.

Jeta është e mbushur me konflikte midis lëvizjeve që bëjnë përpara dhe atyre që i tërheqin pas. Lëvizja përpara e refuzon tjetrën, e bllokon, e tërheq nga pas, siç ndodh te bërthama dramaturgjike dhe strukturore e Sonatës nr. 2 për violinë e piano Mouvement contraire (Lëvizje e kundërt). Si rezultat i “unë mendoj”, te Sonata nr. 6 për violinë Chromaspectre and bleck hole, vjen një tjetër ide, “unë dëshiroj”; aty mbizotëron teknika rainbow me spektrin e ngyrave të ylberit përkundrejt vrimave të zeza.

Si rezultat i “unë ndjej”, kjo e fundit del nga vendbanimi i shpirtit, nga gjendra e epifizës dhe nis e shtegëton nëpër dejet e indet e veprave, për të lënë brenda tyre hijen e këtij udhëtari të shpirtit.

Dhe është më se e vërtete që “unë ndjej” edhe kur i drejtohem tragjedisë se Otrantos në operën Oirat, edhe kur marr Oi dhe e trajtoj atë në muzikën e filmit Tokë e përgjakur, edhe kur ndërtoj një vaj (lacrimosa) të dyfishtë midis asaj mozartiane dhe kabasë te Dasma e Sakos, edhe kur përcjell nje parfum tingëllor te Vals i trëndafilave, te Lule bor apo te Arbëreshe, edhe kur shkruaj 12 Cartesius cantus, edhe kur shkruaj 32 Albanian folkdance e folksong, edhe kur shkruaj 15 sonata, 13 koncerte, 2 opera, 2 balete, 6 rapsodi e shumë vepra vokale e dhome, shumë muzikë për filma e shumë këngë. Pra gjithmonë “unë ndjej”.

Pasi u përpoqa këtu të shpjegoj reflektimet e mendimit (tim) cartesian (C2) në metodën time të kompozimit, ndikuar nga filozofia Cartesiane e Cartesius-it, si edhe të shpjegoj reflektime të mendimit tim nga fotosinteza në natyre te fotosinteza e shpirtit, e cila shndërrohet në oksigjen filozofik në muzikën time, do të më duhet ta vijoj më tej këtë rrugëtim filozofik për t’u ndalur edhe në dy dimensionet e tjera të logos sime kompozicionale: poligraviteti dhe lëvizja karusel (C).

Krijuesi (gjithmonë artisti, përfshi kompozitorin) është një qenie që mendon, hulumton dhe reflekton mbi fenomenet e Universit ose me saktë të “multiversit”. Në kërkim e sipër të ideve bërthamë për një veper a një tjetër, është normale që të shtroj edhe disa pyetje thelbësore në lidhje me botën, sikurse janë: A është graviteti, fusha manjetike, lëvizja eliptike e çdo planeti në multivers veçori e cilitdo planeti dhe, për rrjedhojë, çdo planet rrotullohet reth boshtit të tij gravitacional? A është panorama kozmike e multversit poligravitacionale? Në të dy rastet përgjigja do të ishte: padyshim që po! Duke medituar mbi këto çështje universale, kam menduar edhe se si do të pasqyrohet ajo në muzikën time të pas viteve ’90.

Që në korrik të vitit 1992 m’u desh të përballem me pyetjet: Monogravitet si në klasicizëm dhe ashtu siç paraqitej muzika shqiptare para 1990-ës, apo poligravitet? Tinguj që vërtiten reth një mono-boshti, apo boshte që rrotullohen gjithësecili rreth gravitetit të tij, për rrjedhojë përftimi i një panorame shumë interesante poligravitacionle me thurrje polifonike? Monostrukturë modale apo transformim i së njejtës materie në mode të ndryshme për arritjen e një panorame tingëllore polistrukturore, pra polimodale? Mendoj se pyetjeve të tilla u dhashë pergjigje në po atë korrik te vitit 1992 me Pentacentre Polymodale.

Emanuel Kanti ishte i pari që hodhi hipotezën se planetet formoheshin nga mjegullnaja grimcash dhe pluhuri, përkundrejt idesë teologjike fetare, si ide mbizotëruese në kohën kur ai jetoi, se planetet janë të krijuar nga fuqia hyjnore. (Zoti sipas doktrinës kristiane ose Allahu sipas doktrinës myslimane.) Në se në një shikim të lirë syri i njeriut e ka të pamundur të shquaj se si këto mjegullnaja grimcash dhe pluhuri vërtiten si masa super gjigande kozmike rreth boshteve të graviteteve të tyre, në muzikën time, te Pentacentre Polymodale dhe te simfonia Skënderbeu, unë mendoj se, në aspektin mikro te kësaj ideje, veshi ka përparësinë që të dallojë përkatësisht pesë dhe shtatë gravitete. Veshi gjithashtu ka përparësinë të dëgjojë dhe dallojë se si këto gravitete rrotullohen reth fushave të tyre manjetike në një makro strukturë horizontale e polifonike. Kjo ndodh te Pentacentre, Polycentrum, Carousel structure, Spectrum, Simfonia Skenderbeu etj; ndodh gjithashtu te platforma ime kompozicionale, Kabaizmi. Fusha manjetike është një ndër leksionet më të vyera, që na vjen nga multiversi, nga bota, shkenca dhe nga klasicizmi. Me vetinë e tij gravitacionale të tonikës, boshtit rreth së cilit përsillen akordet satelitore, tonaliteti është një simbolikë e gravitetit të një planeti.

Por jo vetëm tonaliteti ka veçori gravitacionale. Këtë e ka treguar fare qartë muzika gregoriane dhe ajo bizantine me ostinaton, muzika etnike me telin e dytë te çiftelia dhe sharkia, gajdja me buçallën e shumë instrumente të tjerë, polifonia me praninë manjetike të isos, modaliteti me tonin bazë etj; zogu, qyqja gjithashtu kanë gjithmonë një bosht, një fushë manjetike që tërheq tingujt.

Nga ky rregull fizik, biologjik e psiqik, ndryshimin në muzikë e bëri dodekafonizmi dhe serializmi, ku mungon fusha manjetike, pra tingulli bosht. Fakti që serializmi nuk arriti të përtypej për më shumë se 50-70 vjet, mos ka të bëjë midis të tjerash edhe me arsyen që ai iu kundërvu ligjeve natyrore, atyre ligjeve që e detyrojnë njeriun si qenie biologjike, që t’i mbërthejë fort këmbët në tokë, te graviteti, te fusha e manjetike, duke mohuar kështu rëndesën e gravitetit si ligj universal dhe gravitetin e shpirtit po kaq universal? Të jetë kjo vallë një arsye që bota muzikore pas serializmit rendi drejt kërkimeve të tjera? Mbetet per t’u parë dhe studjuar prej shkencës së muzikologjisë, e cila duhet ta thotë me kompetencë fjalën e saj.

Në se do t’i referohemi Emanuel Kantit, ai gjithashtu do të predikonte praninë e galaktikave të tjera përveç galaktikës sonë. Një tjetër arritje e tij e rëndësishme për t’u përmendur, është studimi mbi ndikimin që ka rrotullimi i tokës rreth vetes në formimin e fenomeneve të tilla si batica dhe zbatica. Dhe ja tek vijmë në veprën time të fundit, Batica zbatica dallgesh polifonike, shkruar në shtator 2021.

Tingujt aty dallgëzohen për lart në baticë dhe tërhiqen për poshtë, rreth një boshti, në zbaticë. Seksion pas seksioni, ky bosht zhvendoset në një gjysmë toni lart, siç ndodh me modulacionin gjysmëtonal të polifonisë labe. Për rrjedhojë, nga boshti Sol, me të cilin fillon vepra, nëpërmjet një udhëtimi real në gjashtë gravitete, përfundohet në boshtin Do. Batica zbatica dallgësh polifonike është interpretuar shumë bukur në “Pianodrom 2021” nga Laura Lila dhe Mimoza Kosturi.

Përveç fushës manjetike në aspektin makro, të reflektuar në një prej dimensioneve më të rëndësishme të muzikës sime të pas viteve ’90, në atë të poligravitetit, planetet në këtë harmoni universale kanë edhe një veçori tjetër: lëvizjen rrethore eliptike. Ato rrotullohen rreth boshtit të tyre, secili në trajektoren e vet dhe, sigurisht, elipsohen rreth diellit apo diejve të tjerë, që shkencëtarët supozojnë se egiztojnë. Lëvizja rrethore eliptike është universalisht absolute. Ajo pasqyrohet padyshim te stinët, te ora me lëvizjen rrethore të kohës ditë-natë, te pamjet gjeometrike rrethore të tyre të Hënës, Tokës, Diellit, Marsit, Venerës, Platonit, Neptunit, Saturnit etj., etj.

Nuk e mbaj mend saktësisht si dhe pse më ka ardhur ndër mend ideja e Carousel structure në vitin 1992, kur studioja në konservatorin Swelink të Amsterdamit, në klasën e prof. Daan Maneke, i cili kishte qenë student i prof. Toon de Leeuw-t dhe ky i fundit nxënës i prof. Olivier Messiaen-it (kishte mbaruar studimet me gjigandin francez të shekullit XX që në vitin 1959). Ka qenë muaji tetor i atij viti kur, në një nga takimet e para me Prof Maneeke-n, i fola atij mbi idenë e një strukture rrethore të ngjyrës, ku instrumentet do të përshkëmbenin ngjyrën, timbrin, lartësinë, strukturën ritmike në formë rrethore, ashtu si njerezit që përshkëmbejnë vendet mes tyre në një karusel. Në këtë “qorrsokak” të bukur me shumë të papritura interesante, i cili i pëlqeu jashtëzakonisht edhe prof. Maneeke-s, edhe prof. de Leeuw-t, pa dashur e pa kuptuar më futi një mirëseardhje intuitive. Pas poligravitetit të Pentacentre polymodale, Carousel structure ishte një dimension i dytë, një filozofi e re në mënyren e të menduarit të kompozimit, e cila, duke u bërë pjesë e logos sime, e vulës sime, kërkonte edhe nje zgjidhje të re, një gjetje të re në aspektin teknik.

Ishte pikërisht teknika “klang-carousel”, për të cilën kam folur më sipër, që m’u bë bashkudhëtare në rrugëtimin reth botës sime muzikore. Lëvizja, lëvizja, lëvizja e ngjyrës, e tingullit, ritmit dhe e gjthçkaje tjetër në muzikë është përparësia që arti muzikor ka përkundrejt statizmit të arteve pamore si skulptura dhe piktura. (“Lëvizja” e tyre mbetet statike, iluzore.) Për të gjitha përparësitë që mbart në thelbn e saj, filozofë si Schopenhauer-i, Cartesius-i apo Nietzsche e konsiderojnë muzikën si “primadonën” e të gjithë arteve.

Duke perifrazuar thënien gjeniale të Debussy-së, në thelb të së cilës ai vendosi bazën e estetikës muzikore të impresionizmit, se Bota është e mbushur me miliona tinguj, lule e ngjyra, aq sa ne kalojmë pranë tyre të shkujdesur e pa i vënë re dhe nata e trishtimit na mbulon me vellon e saj e na lë të shkretë, në një kuptim jo impressionist, por strukturalist, do të thoja se: Bota është çmendurisht e pasur me forma e forma, me struktura e struktura, që duken dhe nuk duken, nga ato më të thërmijëtat e deri te planetaret, nga ato egzistuse të tokës, detit, qiellit, planeteve, natyrës, stinëve, dritë-hijeve, e deri tek ato më abstraktet të qenies njerëzore, të subkonshiencave metafizike e surreale të kësaj qenie, e deri gjithashtu te zbulimet shkencore në fushat e matematikës, gjeometrisë, fizikës etj., etj. Të gjitha këto u shërbejnë krijuesve për të krijuar forma të reja.

Bota sot është shumë më e madhe dhe shumë më e hapur, posaçërisht bota virtuale ku cilido që zotëron talent, intuitë, përvojë, që di të mendojë (mendim… mendim… “unë mendoj”, thotë Cartesius-i), mund të gjejë këndin origjinal të vetvetes. Bota e gjithë është një “dritare” e hapur, pa xhama e grila, nga ku çdo kompozitor mund të gjejë një kend ta ngrohtë. Ja sa bukur e shpreh këtë poeti Xhevahir Spahiu në vargjet e këngës Në një kënd të globit rrisim jetën tonë”,.

Pas kthimit nga një specializim tjetër, dy-vjeçar në Paris, me Prof. Ton de Leeuw-n, dëshirës sime për një sistem regullator të elaborimit të ritmeve nëpëmjet përkëmbimeve të tre njësive (1/8, 2/8, 3/8) apo tre numrave (1, 2, 3), do t’i vinte në ndihmë gruaja ime Ana, profesioniste e matemetikës, e cila më ndriçoi një hapësirë të re:

Prodhimi cartesian si, një metodë e re në organizimin e ritmikës, i dha formë veprave: 12 Cartesius, Polyphonie des heurts e de la resonance (Polifonia e përplasjeve dhe e resonancës), Eteratondo e shumë të tjera. Poligraviteti dhe lëvizja carusel u bashkuan me prodhimin cartesian dhe nisën një udhëtim të përbashkët të kësaj logoje krijuese.

POLYGRAVITE CC2 COMPOSITION

Por të përpunosh konstruksione e faktura kompozicionale, teknika e metodologji të posaçme, të krijosh një muzikë me prirje drejt strukturalizmit, nuk është plotësisht e mjaftueshme. Po kaq i rëndësishëm është edhe zbulimi, pas këtyre ideve, i metafizikës së shpirtit, i ndjenjës dhe emocionit. Nëpërmjet metafizikës dhe labirintheve te saj mund të shkosh përtej dukjes fizike, përtej asaj çka dallohet me sytë e ballit, por që shihet me syrin e tretë, atë të epifizës. Ndjenja dhe emocioni, së bashku me konstruskionin, janë kategori të cilave unë u kushtoj shumë vëmendje e përkushtim në muzikën time, që në fazën e organizmit të tingujve. Ka raste që i rikthehem dy apo tre segmenteve të veprës, që shquhen për emocionalitet të fortë, për intensitet të lartë shprehës dhe emocional. E bëj këtë për ta shtuar dozën e emocionalitetit, për të lartësuar, rritur e zmadhuar në të gjitha mënyrat shprehjen emocionale, sepse e di që do të përcjelli sinjale të forta ndjeshmërie te pupliku.

Emocioni (lat. ex – jashtë; motio – lëvizje ; emocion – nxitje) është një shtytje nervore, që nxit veprimin e një organizmi. Konsiderohet si një gjëndje e fuqishme mendore dhe e pandërgjegjshme, e shoqëruar shpesh nga ndryshime fiziologjike. Emocioni dallohet nga ndjenja.

Ndjenja është gjendje e brendëshme e njeriut, që shkatohet nga ndikimet e botës së jashtme, të cilat sjellin kënaqësi ose pakënaqësi: ndjenjë e fortë, e zjarrtë, e këndshme, e hidhur, e gëzimit, e dashurisë, urrejtjes, zemërimit, frikës, trishtimit, kënaqësisë, krenarisë etj. Dhe ne themi: ….i ngjalli ndjenja, e pushtoi ndjenja, e mbyti në ndjenja. Ana e brendshme emocionale e njeriut zakonisht dallohet nga arsyeja dhe të menduarit.

Një vepër e realizuar bukur në të gjithë elementet e saj strukturor dhe emocional, një vepër e cila buron nga një organizëm që mendon dhe një shpirt që pulson – le ta quaj epifiza e veprës, gjendra epifike e saj – pa dyshim që ka bagati emocionale.

Kategorinë e begatisë emocionale, Spinoza e ka përmbledhur në fillim të veprës së tij Traktati i përmirësimit të kuptimit (Tractatus de intellectus emendatione), i cili është i thelbi i filozofisë etike të autorit. Ai i konsideronte të mirën dhe të keqen si koncepte relative, duke pretenduar se asgjë nuk është në thelb tërësisht e mirë apo tërësisht e keqe. Sa interesant është ky botëkuptim panteist i Spinozës, i shprehur në formulën e famshme “Deus Sive Natura” (“Zoti ose natyra”)!

E mira ka pamjet e saj bardhë e zi dhe po këto pamje ka edhe e kaqja. Sa e dua, sa e parapëlqej, sa e kërkoj këtë kluster midis tasteve të bardha e të zeza në muzikën time. Në këtë sistem kompozicional, në këtë procedim harmonik me mungesë të tensionit të dominantës, pra të tonalitetit, tensioni bardh e zi apo klusteri midis tasteve te bardha e te zeza është gjetje perfekte për të shtuar tensionin e konfliktin.

Dhe ja tek vijmë në vitin 1993, kur falë akordimit të një burse nga Ministria e jashtme italiane, gjatë qëndrimit gjashtë-mujor në Konservatorin “Santa Cecila”, kompozova Eteratondo, oratorio spaciale. Në formën e saj, kjo vepër duket si një re, e cila, nëpërmjet modelimit te efekteve, avullon me evolucione spektrale drejt lartësish, shoqëruar me pasurime të tingëllimit timbrik; një re që udhëton nga sipërfaqja e ujit dhe e tokës drejt një amfiteatri qiellor prej uji, ajri dhe spiritusi. Dantologët thonë, se Dante gërsheton racionalizmin aristotelian me perspektivë mistike me impulsin e shpirtit, që ngjitet drejt zotit përmes nëntë qiejve danteskë. Kur lexoj nëntë qiej, menjëherë më shkon mendja që t’i “përkthjej” ata në një interval muzikor dhe ky është nona (nona është produkt i treshit), kryeintervali strukturor i kësaj vepre. Kështu funksionon mendimi tek une.

E çfarë do të ishte muzika në se nuk do të qe pjesë apo modus i atributit të të menduarit, por edhe i të ndjerit? Prej këndej duhet thënë se njeriu nuk ka vetëm trup të individualizuar, por edhe një shpirt të tillë, dhe i tillë është padyshim edhe shpirti i krijuesit, i kompozitorit. Çdo gjë materiale gjen shprehje në atributin e të menduarit si ide në mendjen e krijuesit. Ky është aspekti mendor i gjërave, ose funksionalitet i shpirtit krijues. Fjala mendim, në muzikë tregon gjithë përmbajtjen e ndërgjegjes: ndjesitë, emocionet, aresyen e vërtetë të ekzistenës të asaj që ne e quajmë inteligjencë njerëzore. Dhe kjo e fundit, e mishëruar në muzikë, do të thotë inteligjencë muzikore, e cila paraqitet e ndryshme në varësi të subjekteve krijuese të ndryshme.

Mënyra e të menduarit, thellësia e gjerësia të menduarit, metafizika e tij, të gjitha këto pra janë atribut i qenies thelbësore të krijuesit, çka do të thotë që vepra do të lindi si fryt i pasur i mendimit.

Aty ku ka mendim kompozicinal ka edhe emocion, edhe ndjenjë, hijeshi, elegancë, ekpresivitet, me pak fjalë ka gjithçka.

Një tjetër atribut i botës është se ajo vazhdon të jetë përjetësisht duke menduar, për rrjedhoje duke u zhvilluar. Por mendimi nënkuptohet se përfshin disa procese të rëndësishme, siç jane: shkakësia, emocioni, njohja, dija, teoria e dijes, teoria e njohjes. Pa njohje e dije mendimi do të jetë padyshim i cekët e i varfër. Të menduarit njerëzor është një zbulim i pjesshëm i atributit hyjnor të të menduarit. Dija ka fuqi transhendentale mbi emocionet dhe ka përparësi ndaj ndjenjave dhe emocioneve. Këto të fundit nuk mund të përcillen te dëgjuesit në se vepra ka mungesë të dijes dhe njohjes. Në se dija dhe njohja mbeten një “Sahara”, një tokë e plasaritur nga mungesa e ujit, një pemë me rrënjë të thata e pa frute, është krejtësisht e pamundur që emocioni e ndjenja të arrijnë gjendjen e lëngëshme dhe të shndërrohen në lot.

Shkakësia

Çdo gjë duhet të ketë shpjegimin e vet shkakësor. Asgjë nuk vjen nga asgjëja. Gjëra të veçanta, duke vepruar me njëra-tjetrën, mbi njëra-tjetrën, ndërvaren në procesin zinxhir të kushtëzimit të përbashkët shkakësor. Në këtë proces nuk mund të ketë ndërprerje. E gjithë natyra përfshin një tërësi shkakësish dhe pasojash të pafundme. Janë të shumta shkakësitë, që provokojnë mendjen krijuese të kompozitorit. Po sjell ndërmend një natë në dhomën e konviktit në Amsterdam, ku teksa qëndroja i ulur me një letër muzike përpara, nga jashtë vinin zhurmat e uturimës së erës, shpupurisjes së fortë të degëve të pemëve, breshëritë e shiut e shkrepëtimave. Në dhomë nuk kisha piano dhe rrethanat, më saktë shkakësia, do të sillnin pasojën: për disa ditë e netë iu vura kompozimit, duke shkruar pa piano, të veprës Un soufle de vent (Një fërshëllimë ere). regjistruar në CD ne New York, e luajtur në Itali, Yorkshire Londer, Tiranë.

Vijmë në vitin 1997 me tragjedinë e Otrantos. Fundosja e një anijeje që shkonte drejt tokës italiane solli humbjen e tetëdhjetë jetëve njerëzore, midis tyre gra e fëmijë. Nga kjo shkakësi erdhën në jetë dy vepra të reja muzikore, Albpostmortorium dhe opera Oirat.

Gjatë një bisede me pianistin Kosti Deti, ky i fundit do të më tregonte: Profesori 92 vjeçar i Markus-it, i thoshte profesorit të Kostit se pianisti duhet t’i fusë duart së pari në mjaltë, pastaj në verë, më tej në baltë e së fundmi në zjarr. Në çast mendova: Ja një shkak ideal për t’u vijuar nga një pasojë; të nis një vepër për piano me idenë mjaltë, verë, baltë, zjarr. Edhe një shkakësi tjetër përcaktuese në gjenerimin e ideve të reja kompozicionale dhe realizimin e tyre në krijimtarinë time: tajfuni i para disa viteve në Japoni, ku humbën jetën reth 200 000 njerëz, solli Sonatën nr. 5 për piano, Cycloniana, me tre kohë. CD me Mikhail Kovaleff.

Në vazhdim të këtij reflektimi, po i drejtohem sërish Spinozës. Ai dallon disa nivele të dijes:

1. Opinioni, i bazuar në përfaqësimin ose imagjinatën;

2. Njohuritë e arsyeshme dhe njohuritë intuitive;

3. Niveli më i lartë i njohurive, i cili ka të bëjë me kuptimin e realitetit nga pikëpamja e përjetësisë, domethënë në një lidhje logjike tejet të gjatë me një tërësi madhe. Por edhe ky nivel më i lartë i njohurive nuk mund ta shmangi një individ të caktuar nga pasionet dhe vuajtjet. Ndikimet kryesore të përjetuara nga individi janë tre: kënaqësi, pakënaqësi dhe dëshirë.

Për sa kohë që një individ është nën ndikimin robërues të pasioneve të tij, ndikimet e këtyre të fundit mund të ngërthejnë të gjithë vetëdijen e tij duke e përndjekur në vazhdimësi. Sipas Spinozës, pamundësia e një individi (lexo krijuesi, shën. im) në luftën kundër pasioneve të tij, është skllavëri, e cila çon në përplasjen e aspiratave të ndryshme në shpirtin e një individi, çka përbën dhe “skllavërinë e individit”. Kapërcimi i kësaj skllavërie mund të arrihet vetëm me ndihmën e ndikimeve më të forta përkundrejt atyre mbizotëruese. Krijuesi dallohet prej qenieve të tjera nga fuqia e mendjes dhe e shpirtit. Për t’u përfaqësuar në peisazhin e gjerë të botës artistike, krijuesi (artist) përdor vullnetin dhe ambicien e tij, duke e gjykuar kërkesën për ta parë veten dhe veprën e tij si pjesë të kësaj bote si krejtesisht normale dhe të ligjeshme. Por përderisa është i pajisur me vullnetin për t’u përfaqësuar në këtë botë, ai duhet t’i ketë dyert intiticionalisht të hapura, çka në vendin tonë fatkeqësisht nuk ndodh gjithmonë kështu. Por meqenëse nuk jemi në ndonjë tryezë dabati, le të mos i largohemi thelbit të çështjes në diskutim.

Te Bota si Vullnet dhe Përfaqësim (The World as Will and Representation), Arthur Schopenhauer-i thekson rolin e motivimit themelor të njeriut, të cilin e quan vullnet. Analiza e mbi vullnetin, e çoi Schopenhauer-in në përfundimin se dëshirat emocionale, fizike dhe seksuale nuk mund të përmbushen kurrë. Muzika, thotë ai, me shpërthimin e saj të lirë transmeton nga gjiri i ndërgjegjes njerëzore, ajo përcjell të gjitha lëvizjet e vullnetit për të jetuar, çka do të thotë se gjallëron universin.

Vërtet interesante kjo! Për faktin se mendoj kështu, vullnetit për të jetuar, do t’i shtoja: vullnet për të shkruar, vullnet për të kompozuar, vullnet për të krjuar linja të reja në muzikë, për ta shndërruar polifoninë në pianizëm, për t’i uruar mirëseardhjen për herë të parë barokut në muzikën shqiptare (te Barokjare) duke qëndisur me pejëza kompozicional zbukurime nga ornamentika baroke dhe nga ajo e jareve shkodrane; vullnet për të sjellë këndvështrime të reja në gjinitë e sonatës, koncertit, operës, baletit, muzikës së filmit etj. Pasioni dhe vullneti përfaqësojnë te unë sinonime të njëra-tjetrës. Eh sa e rëndomtë më duket pyetja “ironike”, që më drejtoi një koleg kompozitor 25 vite të shkuara! “Akoma po kompozon mo?!” Sigurisht që unë vazhdova të shkruaj, madje me një rendje edhe më marathonomake, nëse i referohem së paku vetëm periudhës nga viti 2013 e këtej, gjatë së cilës dolën në dritë 15 sonata të krijuara në një hark kohor prej shtatë vitesh. Po me nje rendje marathonomake vijon muzika ime si vullnet e përfaqësim – dhe këtë të fundit besoj se e kam mbërritur – gjatë dy viteve të pandemisë botërore në një tjetër gjini, atë të koncertit. Plot tetë koncerte per instrument e orkestër të shkruara brenda dy viteve. (Në total katalogu tim numëron 13 koncerte)

Është në natyrën e njeriut të formojë dëshira, t’i shohë ato të përmbushura dhe të mbarset menjëherë me të reja. Madje është e nevojshme, për lumturinë dhe mirëqenien e tij, që dëshira të të marrë flatra kënaqësie me përmbushjen e saj dhe nga kjo të lindi një tjetër dëshirë e re dhe, mundësisht sa më shpejt, pasi kënaqësia e vonuar sjell vuajtje dhe mungesa e dëshirës është nje lëngatë e pashmangeshme, që nuk sjell veç mërzi.

Gjuha universale e tingujve, kjo lajmëtare intuitive dhe e racionalitetit logjik, më çon pranë thelbit të gjërave nga njëra vepër në tjetrën. Ky labirinth i subkoshiencës ka brenda tij diçka të papërshkrueshme dhe misterioze. Ai kalon pranë nesh si një parajsë e njohur dhe e panjohur. Por edhe pse përjetësisht e largët, edhe pse krejtësisht e kuptueshme dhe krejtësisht e pashpjegueshme, ajo na zbulon të gjitha lëvizjet, qoftë edhe ato më intimet e qenies sonë, për t’i shndërruar në ide të rëndësishme nëpërmjet fotosintezës se shpirtit. Po ku? Te platofrma për t’i shndërruar në ide të rëndësishme nëpërmjet fotosintezës se shpirtit. Po ku? Te platofrma kompozicionale e Kabaizmit. Po si? Nëpërmjet logos Poligravité CC2 Composition. Te koncerti nr. 6 për violonçel dhe orkestër, lajmëtarja intuitë, nga një zinxhir vonesash mozartiane mbi nje bosht tonal në Re minor, me çoi fare larg për të krijuar një amfiteatër piramidal me disa kate, ku në kontrapunkt dhe në boshte të ndryshme prodhohen zinxhirët e vonesave, të cilët ndahen mes tyre nga intervale kuintash. Krijova pra disa gravitete ku vonesat u multiplifikuan. Vendosja në boshte të rrethit të kuintave është modale, ndërsa ne vetevete vonesa mozartiane është tonale. Ja ku më del përpara përseri “stereofonia”, pse jo edhe “soroundi”, në mënyrën e të menduarit kompozicional.

Por cila është simbolika filozofike e këtij sistemi piramidal vonesash? Janë katet historike të vonesave shekullore në historinë e vendit tim: me vonesë për t’u çliruar, të fundit, nga Turqia; me vonesë për të themeluar shtetin shqiptar; me vonesë për të krijuar konservatorin shqiptar (dhe fat i lumë që u krijua nga profesorët tanë të mençur e të shquar, si Zadeja, Daija, Paparisto, Kraja, Kaçaj, Stringa, Kristidhi etj); me vonesë për të kapur trenin e BE. Vargu zinxhir i vonesave ka qenë, është dhe, me sa duket, do të jetë fataliteti që shoqëron fatin e shqiptarëve. Po përse disa shtresa vonesash? Përse në disa gravitate? Përgjigja gjendet në frazën paraardhëse.

Shumë interesante janë disa marrëdhënie që Schopenhauer-i vendos midis gjuhës muzikore dhe manifestimeve të vullnetit. Ato dëshmojnë kënaqësinë që ai përftoi në gjetjen e analogjive të tij.

Për shembull, katër zërat e harmonisë, thoshte ai, basi, tenori, kontralto dhe soprano, ose katër notat e akordit të përsosur me tonikë, tercë, kuintë dhe oktavë, korespondojnë me katër shkallët: mbretëria minerale, mbretëria bimore, mbretëria e kafshëve dhe mbretëria e njerëzve.

Gjithçka në këto katër mbretëri lëviz, lëviz, lëviz. Lëvizja është atribut i Botës. Lëvizja është atribut i muzikes. Modulacioni, krahas shumë e shumë aspekeve të tjera, është tregues i lëvizjes në muzikë. Në muzikën time, prirja për të moduluar vazhdimisht dhe në mënyre gjysmëtonëshe, nga tingulli themelor apo boshti bazë duke e shndërruar lëndën nëpër boshte të reja me nga një gjysmë toni lart, është pasqyrim, pasojë, që ka për shkakësi polifoninë labe. Kam parasysh shumë vepra, midis të cilave po përmend kabanë te koha e nëntë e Simfonisë nr. 5 Skënderbeu, Hetero-ondulation spacial, Sonata nr. 2 për çelo Mitosfera, koha e tetë e Sonatës për piano Skenderbeu, Baticë e zbaticë dallgësh polifonike, Sonata nr. 2 për piano Argjiro, Vajz e valëve.

Të orientuara nga modulacioni gjysmëtonësh – një fenomen pra, që ndodh në polifoninë labe – , këto vepra përfaqësojnë tek unë dëshirën për lëvizje, për energji, ndryshueshmëri, ekspresivitet, për lartësi koloristike, emocion e ndjeshmëri të shtuar. Ato shprehin aspiratat e shumëfishta të vullnetit e përfaqësimit tim në këtë platformë kompozicioni te Kabaizmi.

Të krijosh një melodi, kjo është një dhunti e brendshme e kompozitorëve, që zotërojnë genin e krijimit, i cili, sigurisht, gjendet edhe tek unë, çka besoj se është dëshmuar gjatë gjithë jetës sime krijuese 52-vjeçare. Aftësia për të ndriçuar thellësitë më të fshehta të zemrës njerëzore, është një aftësi mbizotëruese për të mishëruar këtë apo atë lëvizje të vullnetit, drejtpërdrejt apo spontanisht, për të sjellë brenda unit vetiak një zë të Botës, të Universit të Natyrës.

Muzika ka përparësinë që të gjitha ndjenjat t’i pikturojë me penalatën magjike të tingujve, duke i riprodhuar ato në një forme pergjithësuese. Muzika nuk mund të shprehi një dhembje apo një gëzim të caktuar, por vetë gëzimin dhe dhembjen si një ndjeshmëri përgjithësuese. Si kompozitor, mua më duhet të shpreh kuintesencën e ndjenjës, ndjenjën në formën më përgjithësuese, pa ndonjë nuancë të veçantë, pa asnjë tipar individual.

Imagjinata mund t’i japë një veshje estetikisht të bukur tingëllore kësaj bote magjike të përbërë nga miliona ngjyra e tinguj, t’i veshë ato me parfume delikate dritë-hije kaleidoskopike për të mishëruar imazhe të filtruara nga bota reale. Tek unë, zakonisht muzika ka qenë fare e pastër, pa ndërmjetësinë e arteve të tjera. Për këtë, mund të permenden sonatat, koncertet, simfonitë etj. Por nuk mungojnë edhe bashkëveprimet me arte të tjera, si me imazhin në rastin e muzikës së filmit, me skenografinë në opera, koreografinë në balet, instalacionin, por edhe me fjalën te kengët, veprat vokale apo opera. Për të kuptuar thelbin e kësaj marrëdhënie të ndërsjelltë midis muzikës dhe fjalës, vështirë se do të gjendej ndonjë gjykim më domethënës nga ky fragment i shkëputur prej Schopenhauer-it:

E tillë është origjina e këngës, me fjalë dhe, së fundi, e operës. Por muzika, kur pranon të bashkohet me fjalën, nuk duhet të nënshtrohet kurrë; ajo duhet të kujtojë gjithmonë se, si gjuhë e zemrës është e mjaftueshme dhe se e gjithë gjuha tjetër qëndron më poshtë prej saj. Ajo e bën të perceptueshëm thelbin intim të gjërave, ndërsa artet e tjera tregojnë vetëm të anën e jashtme. Ky karakter i muzikës shpjegon disa efekte të veçanta që ajo prodhon te ne. Kur, në prani të ndonjë spektakli, veprimi, ngjarjeje, perceptojmë tingujt e muzikës së përshtatshme, kjo muzikë na duket se na zbulon kuptimin e saj të thellë; është si komenti i saj i qartë dhe besnik. Dhe në raste të tjera, kur jemi nën magjinë e një simfonie, na duket sikur shohim të gjitha ngjarjet e mundshme të jetës dhe të botës të kalojnë para nesh. Bota mund të quhet një mishërim i muzikës, si dhe një mishërim i vullnetit.

Si qëndrojnë te ne marrëdhëniet midis filozofisë dhe artit? Midis filozofisë dhe muzikës? Sa ndikuese ka qenë filozofia në muzikë? Sa muzika ka qenë e interesuar të perligjë një bashkëveprim të tillë midis saj dhe filozofisë? Sa ka mundur realizmi socialist të shkojë përtej fizikes? A ka mundur ai që nëpërmjet metafizikes të zbërthejë thelbin e shpirtit, thelbin e fenomeneve, thelbin e qenies.

Kur po shkruaja këtë pjesë të tekstit tim, data shënonte 14 shkurt 2022, pra dita Shën Valentinit. I krijova pak ambient gruas me kengën time të dashurisë Mia Clara nga filmi Portreti i pambaruar i Klara Bellinit. Pas kësaj i vura të dëgjojë një kryevepër dashurie, këngën e filmit Love story (versioni i 71-të). E kupton, i thashë Amës, se ku qëndron roli i rëndësishëm i metafizikës në art? Kjo këngë shkon përtej fizikes, përtej trupit si objekt lëndor, përtej arës me grurë, përtej lëmit, oxhaqeve me tym të fabrikave socialiste, ku lindëte dashuria e sforcuar e orientuar në tekste nga aparatçikët e Komitetit Qendror.

Ja përse arti kishte dhe ka nevojë për më shumë mendime metafizike. Por edhe në atë sistem u krijuan këngë të shkëlqyera, në të cilat i është kënduar dashurisë shumë ndjeshmërisht, si për shembull Mesnatë e Shpëtim Kushtës, Erdhi pranvera por unë se besova dhe Dashuria të Pjetër Gacit etj.

Mbas kësaj paranteze, e cila mund të shërbejë për të çlodhur mendjen e lexuesit nga ngarkesat filzofike, le t’i kthehemi marrëdhënieve midis filozofisë dhe artit. Në gjykimin tim, arti i madh i tingujve, me larminë dhe magjinë që ka sjellë në peisazhin botëror dhe atë shqiptar, mbetet një pjesë e harruar e filozofisë së artit. Në historinë e mendimit të vendit tonë gjenden shumë pak shkrime, që i kushtohen specifikave thelbësore të muzikës dhe marrëdhënieve midis saj dhe filozofisë. Përse të ketë ndodhur vallë? Mos ndoshta për shkak të faktit se muzika është forma më e brishtë, më pak konkrete e artit, që kërkon të ndiqet duke vënë në veprim tre shqisa, veshin për ta dëgjuar në koncert, në TV, radio apo CD, syrin për ta parë në partiturë dhe “shqisën” apo syrin e tretë, gjendrën epifike, e cila vë në veprim logjikën analitike për ta kuptuar, studiuar dhe analizuar?

Është gjithashtu interesante të shihet se, deri në cilën masë vepra e kompozitorit ka mbetur te ne një objekt studimi pothuajse i munguar. Estetët dhe studiuesit që merren me teoritë moderne mbi perceptimin e artit do të duhej, që këtë hendek ta mbushin me kontributet e tyre te shndërruara në libra. Une mendoj se ata i kanë të gjitha mundesitë profesionale. Gjithsesi muzika është ai lloj arti sublim, që gëzon të drejtën e paprekshmerisë dhe ndoshta arti që shkakton kënaqësi të menjëhershme dhe të thellë estetike.

Vullneti është mbi të gjitha një burim vuajtjeje, sepse ai shprehet duke i ngujuar individët në pasionet e tyre dhe duke i shtyrë ata gjithnjë e më shumë drejt individualizmit, pra ajo që Schopenhauer-i e quan “parimi i individualizmit”.

I bllokuar në mërzi, njeriu është pre e përjetshme e një force që konsumohet në vullnetin për të jetuar. Ai kurrë nuk e njeh kënaqësinë apo paqen e brendshme, sepse sapo përmbushet një dëshirë, një tjetër vjen për ta zëvendësuar atë. Është një gjueti e përhershme, shkruan Schopenhauri, dhe më tej vazhdon: Muzika është arti metafizik par excellence … më superiori përkundrejt gjithë arteve të tjera, sepse e riprodhon Vullnetin në mënyrë të menjëhershme, ndërsa artet e tjera e bëjnë atë përmes ndërmjetësimit të një përfaqësimi, një objektivizimi. Muzika, përkundrazi, është i vetmi art jo imitues. Ajo nuk shpreh këtë apo atë formë që merr Vullneti në botë, por vetë Vullnetin, thelbin e tij parësor.

Prandaj ajo është arti metafizik par excellence, sepse “shkon përtej ideve” dhe ndodhet në një farë mënyre jashtë botës si objekt fizik. Muzika do të ishte rruga e parë drejt shenjtërisë, një derë që të çon drejt Artit të shenjtë, Muzikës. Ajo e zbulon realitetin më thellë se çdo mënyrë tjetër shprehjeje dhe madje se çdo art tjetër.

Muzika me vlerat e saj më të larta është fryt i përjetësisë. Sa të ekzistojë njeriu, ajo nuk do të shndërrohet kurrë në një këngë mjelme. Muzika, po, i ka ato cilësi mjelmëbardhë që të lundrojë me krahët e saj nëpër valët e frekuencave. Valët e frekuencave kapërcejnë kufijtë e shteteve,kapërcejnë kufijtë e gjuhëve e komunikojnë me të gjithë popujt .Rathët ( ekcentrike ) te frekuencave te muzikës marrin dimensione globale.Ato hyjne e dalin nëpër shpirtra njerëzorë, i japin mesazhe të Epërme qiellit, Botës Universit. Muzika eshte e bukur, e brishtë, fluturake, e bardhë si nje mjelmë, dhe sa të egzistijë njeriu ajo do te mbetet mjelma e pavdekësisë.

Une jam krenar vërtet, e megjithëse gjeneratat ndrohen gjatë 50 vjetëve, ka pjesë e vepra që përcjellin në mënyrë të ilustrueshme idenë se, sa të egzistojë njeriu muzika do te mbetet mjelma e pavdekësisë.Vallet për violin e piano shkruar ne 74,nga dokumentancioni i SACEM – PARIS deshmohet se frekuencat e tyre jane përhapur në: Portugali Finlandë, Belgjikë Itali, France Spanjë USA, Gjermani, Meksikë, Angli, Nederland,Belgjikë , Austri, Portugali, Finlandë