A ka autor? Patjetër që po. Cili është? Anonim, kolektiv, biblik? Tamam si në një skenë teatri më bëhej errësira, kur bie perdja dhe mes duartrokitjeve të shumta kërkohet të dalë autori e ai vonon.
“Invictus” – nga latinishtja “I pamposhtur” – është dhe titulli i një poezie që kujtohet në botë, për forcën, për kumtin e saj, më saktë, ka një kushtrim të brendshëm, përbashkues, që të përballesh të keqen me dinjitet. Duket si e derdhur në bronz, si një medaljon për këdo.
E rimora ndër duar, ndoshta nga që në vendin tim po flasin për poezinë këto ditë, në media, pa poezi, jo duke u bashkuar, – sa fjalë ideale duket kjo, e largët, – por duke u grindur e ndarë, një realitet i prekshëm, i rëndomtë yni.
Poezia “Invictus” nuk duhet harruar, thashë me vete, kur, në fakt po harrohet poezia, jo thjesht ajo e shkruara, por poezia e jetës si një mirëkuptim hyjnor.
“Invictus” ka frymëzuar shumë në jetë. Prandaj iu riktheva. Ka dhe një metaforë tjetër që del prej saj dhe merr tjetër domethënie, – do ta tregoj, – duke u bërë pjesë veprimtarish në realitete të ndryshme duke rihyrë sërish në art. Risjell copa bisedash, rrëfime, gjetje të miat për këtë poezi. Në një film të hershëm të kohës së luftës, Casablanca, citoheshin dy vargjet e fundit të poezisë. Dëgjo, në një film tjetër, ku luan dhe Ronald Reagani, që do të bëhej president i SHBA-së, recitohen dy strofat e para të poezisë. Vërtet? Po, po… Po edhe Presidenti Franklin D. Roosevelt thoshte se ishte një nga poezitë që donte më shumë…
Mandela ua recitonte të burgosurve në burgun Robben Island, ku ishte dhe vetë i burgosur.
Po edhe grupe muzikore amerikane heavy metal si Virgin Steele e të tjerë e kanë bërë këngë: “Invictus”, ka dhe albume, tani në vitin 2000 e më pas. Kanadezi Leonard Cohen, këngëtar, poet, kompozitor e ka si hyrje në veprën e tij “Darkness”, ka patur një turne nëpër botë në 2010, edhe në Kremlin shkoi…
Del në shumë filma e libra të tjerë kjo poezi… e ka në roman dhe Jeffrey Archer. Edhe birmanezja Aung San Suu Kyi, ka marrë çmimin Nobel për paqe ajo, thotë se kjo poezi ka frymëzuar të atin e saj dhe gjithë brezin që luftoi për pavarësinë e vendit.
Po Musine Kokalari jona, shkrimtarja e parë grua, disidentja e parë në të gjithë perandorinë komuniste, që e burgosën dhe vdiq internimeve, e kishte parë këtë poezi gjersa veproi siç porosit poezia, e pamposhtur?
“Invictus” e kanë dashur dhe përdorur si terapi shpirtërore mësues, sportistë, të sëmurë rëndë, organizata, edhe në Greqi, në Britaninë e Madhe e kanë stampuar në kanoçe pijesh të forta energjike, etj.
Po ç’ishte ajo ashtu, lutje e shenjtë, himn a marsh shtetëror, liturgji, elegji kolektive, kushtrim i brendshëm, betim a tufan?
MANDELA MË SHUMË:
Lidhjen më domethënëse në botë kjo poezi, sipas meje më shumë se sa me të tjerë, e ka me njeriun Nelson Mandela, me emrin e tij të disafishtë, ku bashkohen emocioni i poezisë me qëndrimet dhe mendësitë, duke tejkaluar konfliktet racore dhe gjenocidin dhe përndjekjet, mbart dhe një si bilokacion, që ta siguron poezia, pa njëkohësinë, po kështu dhe dykohësinë në vende skajshmërisht të kundërta.
Nelson Mandela e recitonte shpesh këtë poezi, edhe kur ishte në burg si i burgosur politik, edhe pas burgut, kur u bë President i vendit të tij, në Afrikën e Jugut.
Një poezi, ashtu si në shumë të tjerë dhe brenda një njeriu, në dy vetvete, po aq e njëjta, tejet të ndryshme, si gjendje e punë e përkushtime, në atë të të prangosurit, që i duhet të mbijetojë i mbyllur pas hekurave, që zbaton urdhra të thata, të pakta dhe egërshane dhe atë të udhëheqësit, për të cilën zgjidhet, që të sigurojë dhe të mbrojë liritë, t’i zgjerojë ato për një mirëqenie sa më të begatë, ashtu si ekonomike edhe mentale e spirituale dhe lidh vendin me vende të tjera dhe botën…
Dhe një poezi në mes. “Invictus”. Që jepte forcë dhe guxim dhe siguri në parajsë dhe në ferr. Me ritëm jete, kumtin e qëndresës dhe të hovit prijatar, me një lloj madhështie, që është e fshehur tek ty kur je i burgosur politik, dhe e hapur kur je president, madje në rastin e parë është më e dhimbshme, në të dytin më festive, në të dy rastet e qarkuar me roje, policë, në rastin e parë për të mbrojtur botën jashtë nga rreziku yt si i burgosur dhe në rastin e dytë për të të mbrojtur si president nga rreziku jashtë, se mos të dëmtojnë, deri dhe të një atentati të mundshëm, dëm dhe për autoritetin e shtetit. Pra, me roje e policë, në të dy rastet, kur duheshe ruajtur se “mos u ikën”…
Dhe prapë në thelb është një poezi.
Ka dhe një film po me këtë titull “Invictus”, kushtuar Mandelës, një pjese të jetës së tij, rolin e të cilit e interpretoi aktori amerikan, Morgan Freeman, dhe me atë zërin e thellë që sikur vinte nga nëntoka, nga terret dhe zjarri i saj: I am the master of my fate,/ I am the captain of my soul. Madje Mandela-president ia mësoi vargjet edhe kapitenit të skuadrës së rugby-t të Afrikës së Jugut, tifoz i së cilës ishte dhe ata dalin kampionë bote dhe shkak ishte dhe ajo, poezia, etj, etj.
Kur Mandela mbylli sytë përgjithmonë dhe njerëzia përulej para veprës së tij, misionit të lartë, të përmbushur, duke kujtuar ndërkaq dhe burgun e tij të gjatë, luftën kundër apartejdit, porositë për mirëkuptim e vëllazërim, kur qytetarët e atdheut të tij, në 12 ditët e zisë kombëtare, bashkë me personalitete nga e gjithë bota si Obama, Merkel, Cameron, Hollande, Napolitano, George Bush, Mihail Gorbaçov, Jimmy Carter, Xi Jingping, Dilma Rousseff, etj, Ban Ki-moon (OKB), Herman Van Rompuy dhe Manuel Barroso (BE), Christine Lagard (FMN) etj, e udhëheqësit shpirtërorë të Krishterimit e të Budizmit, Papa Françesku dhe Dalai Lama, etj, etj, shprehën hidhërimin më të thellë, teksa bëheshin homazhe përreth arkëmortit, ku ai prehej për herë të parë i qetë, me atë gjendjen sublime që të jep vdekja, ndërkaq dhe me një si largësi të tejme, nëpërmëndej dhe poezia “Invictus”, si të ishte pjesë e testamentit a personazh i ndjeshëm.
NË BURGUN TIM
Është intriguese, madje më duket e pabesueshme, sikur ka një si mister, se si pikërisht dhe kjo poezi kishte hyrë në burgjet tona në Shqipëri. Dhe kur, në kohën e diktaturës, kur vendi vërtet bënte pjesë në perandorinë komuniste, por ishte shteti më i vetmuar dhe populli më i mbyllur, i vetizoluar nga bota. Sundonte Realizmi Socialist, letërsia ishte në shërbim të socializmit dhe herë pas here dënohej metafora. Pra dënoheshin dhe libra. Burgoseshin dhe autorë, edhe vriteshin. E pësonte dhe lexuesi, dënohej dhe ai. Dhe në burg kishte libra, natyrisht, madje dhe një qoshe, që quhej bibliotekë, që më shumë shërbente për të vëzhguar, por në sirtarë kishte me shumicë libra të diktatorit Enver Hoxha, ca Stalin e Lenin, Marks pak fare, Engels më duket jo dhe realizëm socialist shqiptar, që më mirë të të fusnin në birucë se sa të lexoje ato.
Po si i kishte kaptuar telat me gjemba poezia “Invictus”, madje anglisht, kur anglishtja shihej si gjuhë e imperializmit më agresiv, kur dhe në burg qarkullonte dhe na lexohej me dhunë libri i Enverit “Rreziku anglo-amerikan për Shqipërinë”? Anglishtja, edhe kur u fut nëpër shkolla, pasi u la rusishtja, shihej me dyshim, që pse do të doje ta mësoje atë gjuhë, prandaj dhe përzgjidheshin ata që caktoheshin për të nxënë anglisht.
Diktatori nuk dinte. Kryeministri po. Dhe do të vritej a vetëvritej, njëlloj ishte…
Poezia “Invictus” ishte në burg. Aty e gjeta. Ia kalonin dorë më dorë njëri-tjetrit. Anglisht. Natyrisht mes atyre që ende vazhdonin të lexonin, nga më të vjetrit tek të rinjtë, jo si moshë, por si kohë ardhjeje në burg, që mësonin, aq sa mundej, fshehurazi, ndonjë gjuhë tjetër, pas punës rraskapitëse në minierë. Nuk dihej si dhe qysh gjendej ajo poezi aty, kur kishte ardhur, nga cili, si e solli, ku e gjeti dhe ku e la, etj, etj? Poezia ishte aty. As autori i saj s’dihej, kush e kishte shkruar? Megjithëse kujtoj që autori s’kishte aq shumë interes në burg. Le të ishte kush të donte, rëndësi kishte kumti, poezia dhe në burg. Madje burgu ka aftësinë t’i anonimizojë krijimet e pakta në qarkullim ose t’i konsiderojë kolektive, të të gjithë të dënuarve.
Po poezinë “Invictus” e kishim anglisht, të ishte ky origjinali? Në burg ka dhe të çmendur që shkruajnë në anglisht. Njëri, afër shtratit tim, e kishte fshehur në kashtën e dyshekut poezinë. Një tjetër – te thesi ku ruante ndonjë ushqim. E mbanin dhe në xhep. E kopjonin prapë në fletën e parë të fletores së re, me shkronja gotike këtë radhë… Por po pyes për autorin prapë? Amerikan duhet të jetë… Duhet ta kenë sjellë ata nga burgu i Burrelit… U lumtë atyre, kanë kohë për këto!… Ne ngordhëm në punë, me turne, as të dielën s’ka pushim. Pse thua ngordhëm dhe jo vdiqëm?… Por si kafshë na mbajnë këtu ata që janë më kafshë… Shiko, shiko poezinë “Invictus”?… E ç’domethënë?… I pamposhtur, latinisht. Kam shumë fjalë që s’i di, s’i ka fjalori anglisht… Ai që ke kopjuar ti, që të është nxirë nga piriti… ohu, sa duar e kanë prekur…
Poezinë “Invictus” e kopjuan nga shokët e mi më të afërt në burg dhe Maks R., ish kapiten vapori, e ngazëllente fjala captain në vargun e fundit, H. Bajo e pëlqente për eksklamacionin, Ron Ç. donte anglishten e saj oratorike, Jorgo M. e kopjoi prapë, ndoshta për ndonjë shok. Na ngjante si poezi burgu.
Teksa shtyja vagonët me Nure S. poezinë e mësova anglisht përmendësh, fletën e fusja në leckat e trupit, te pecet e pista të këmbëve dhe pastaj brenda në minierë, në frontin e punës, e ngulja te ndonjë gozhdë në trupat e drunjtë plot lagështi acidesh, që mbanin galerinë, i afroja në terr kandilin me karbit, shikoja një varg, i ktheheshim punës, shtynim vagonë dhe thosha me zë vargun e parë: Out of the night that covers me, të dytin, i përsërisja bashkë, të tretin, harroja të parin… u bë strofa e parë… e dyta, harroja të parën… djersë në fytyrë e në trup, djersë e zezë, nga që përzihej me pluhur piriti, bëheshim pis, vagoni binte, dilte nga shinat, s’e ngrinim dot dy veta, prisnim ndonjë tjetër skllav, i vinim hurin në parakolpin e hekurt, i vinim kurrizin… si Zhan Valzhani… vazhdonte puna, ikte dhe polici me shpurën në fronte të tjera për kontroll… vargu i parë i strofës së tretë, mjaft sot, nuk mundem, u lodha, nesër… po ma thuaj, ma thuaj edhe një herë, më thoshte Nurja…
Dhe nuk e dinim se diku në një burg larg, në një tjetër kontinent, në Afrikën e Jugut, një tjetër i burgosur, me emrin Nelson Mandela donte pikërisht këtë poezi, e kishte credon e vet dhe mbase edhe ai po e recitonte po në atë çaste që po e bërtisnim dhe ne në terr, fshehurazi. Poezia bashkon, edhe pa e ditur, jep atë emocion që i duhet mbijetesës, krijon një si përbetim të fshehtë, komplot kundër rrënimit, errësirës, braktisjes. Është fillim lirie, mëkat i ndaluar kundër mëkatarëve, kështu më dukej, aq më tepër mua që isha dënuar me burg vetëm për poezitë e mia. Jo janë pesimiste, më thanë në gjyq, kundër realizmit socialist, dekadente, etj. Po do isha i lumtur, një lumturi e zezë, vetëm po të ishin poezi.
PËRKTHIMI NË FERR
Invictus. Dhe nisën ethet e përkthimit. Në shqip. Si të mundnim, duke i ngërthyer nga fati ynë, mjedisi infernal, pa çarë kokë për autorin real, ku dreqin mund të ishte, nëse ekzistonte vërtet… anonim, i përndjekur… as që bëhej fjalë për të drejta autori, kur i shkelte me të dy këmbët shteti vetë, me çizme ushtarake, me njolla gjaku…
Fletores time, ku kisha shkruar poezitë anglisht, të padëmshme, klasike, ca sonete të Shekspirit… kush përkthen ato, di anglisht, thoshte këngëtari Sherif Merdani… Alfred Tennyson, Christina Rosseti, Shelley… pra asaj fletoreje i ishte ngjitur në ballinë pamja e shtëpisë së njohur ku qe themeluar PKSH-ja, ishte hequr nga një revistë, që po të ma gjenin fletoren në kontrolle, të mos ma merrnin a grisnin. E zezë si partia… mund të thuhet?
Secilit nga ne i dukej se kishte bërë përkthimin më të arrirë, eh, më të mirin e kam bërë vetë, jam i bindur. Po ti e ke pa rima. Më mirë pa to se sa rima me folje a fjalë të zakonshme, rima të konsumuara. Po ku t’i gjesh, se mos i lënë të futen në burg…
Pata fat që fletoret e mia ia dola t’i nxjerr nga burgu, edhe sot i kam, edhe këtë me poezi anglisht e shqip…
Po kush e kishte shkruar “Invictus”-in? Jo si autor, por cili i burgosur? Nga e mori, cili e kopjoi? E si erdhi? Të thashë, nga burgu i Burrelit do ketë ardhur. Atje mundej… Ndonjëri nga ata që i shpërngulën prej andej, në thesin e tij, mes ndërresave të pakta e ndonjë ushqimi, cope të thatë buke e fletoreve a ndonjë libri pis, do të ketë fshehur dhe poezinë. Shpesh shkrimet tona shpëtonin prej kthetrave të policëve nga që nuk u dukeshin gjë, copa letre koti, shkarravina nga ca të shkalur dhe të cofur. Dhe ne zakonisht nuk e tregonim zanafillën e shumë gjërave të këtij lloji, përkthime, shkrime poezish, tregime, kapituj romanesh, shpesh të shkruara dhe në copa thasësh çimentoje dhe as donim që të dinim nga vinin, se, s’i do që të ndodhte, në rast ridënimesh, në hetuesi a tortura, të mos kishim mundësi ta tregonim, as përçart, të mbrojtur nga mosdija, në fund të fund që të mos dyshoheshim nga bashkëvuajtësit.
Në Burrel gjen libra e dorëshkrime, prej andej do ketë ardhur… Aty janë Mandelat e Shqipërisë, Osman Kazazi, Pjetër Arbnori, që shkruante romane dhe u vinte emër të huaj mbi fletore, mundësisht me një “W” si të ishin përkthime… po u afrohen të 30-ve ata, jo si moshë, jo, por afërsisht 30 vjet burg kanë bërë deri më tani… po dhe Adem Demaçi mandelë shqiptar është atje në burgjet e Jugosllavisë… në Burrel kanë qenë Et’hem Haxhiademi, tragjediani i parë shqiptar, Mirash Ivanaj, ministri i arsimit më i kulturuari në Ballkan, aty kanë vdekur, i kanë helmuar, thuaj… Po përkthyesit e mëdhenj, homerikë e danteskë? Gjon Shllaku, Pashko Gjeçi? Vexhi Buharaja-Firdus? Mandelat e tjerë shqiptarë, Dema, Radi, Dakli, Velaj, Kolgjini, Filipeu, etj, etj.
Nelson Mandelës i thoshin: ndërro idetë, hiq dorë nga ideali yt, nga lufta jote që të të lirojmë dhe ai nuk pranonte. Invictus. Dhoma e burgut të tij ishte më e mirë se shtëpitë tona, më komode, kurse Haveli kishte makinë shkrimi në burg. Tek ne vetëm shkrimtarëve profesionistë u lejohej, ua jepte shteti, partia, por të regjistruara në Sigurim… Profesor Arshi Pipa doli nga burgu dhe u arratis, ky është fat, ç’mrekulli! Edhe profesor Sami Repishti, edhe…
Invictus-i është te të gjithë këta emra. Donim ta ndjenim në shqip, në shqipen e burgut, ta bënim tonën… Në vargun e dytë, fjalët black as the pit (e zezë si gropa) i përshtatnim si të na pëlqente, secili sipas, jo shijes, jo, por sipas goditjes që kishte marrë dikur nga antijeta, thuaj, e zezë si pusi e vinte ndokush, ndoshta kishte mall për pusin në fshat a i kishte ndodhur diçka në pus, si varri – një tjetër, kurse unë në fillim e bëra: e zezë si miniera a galeria, H. Bajos nuk i pëlqeu, e donte të tejme, si humnera, i zi si burgu, si dimri, si e tashmja, si plaga, si…
Si do ta kenë përkthyer bashkëvuajtësit e mi miq, se sigurisht të gjithë jemi rrekur? Na dukej si detyrë. Maks Rakipaj: e zezë sterrë, thotë, kurse fjalën kapiten në fund do ta ketë pëlqyer shumë se dhe vetë ka qenë kapiten vapori, kurse Dine Dinia: e zezë si pabesia, Gëzim Medolli: e zezë si ridënimi, mbase… Po Pëllumb Lamaj: e zezë si komunizmi, e Islam Spahiu: e zezë si zija, po Zyd Morava: e zezë si seksi, shpotisnim, po… ç’bëni kështu, ej, është e zezë si gropa, nxehej Ron Ç, të paktën mos i bini ju më qafë origjinalit… si ferr, ej.
Në dy vargjet e fundit, të famshmit: I am the master of my fate; /I am the captain of my soul. – nuk po më bëhej që foljen ta vija në kohën e tashme, por në të ardhmen: Do jem unë zot i fatit tim,/ Do jem unë kapiten i shpirtit tim. A t’i vë një “?”. Por ndill mirë, i thosha vetes.
Them se mund të bëhet një antologji me to, motërzimet tona ose të përzgjidheshin fjalë e vargje prej tyre, më të mirat e të derdheshin veç tek njëra. Të caktohej njëri… Po ç‘thua, s’bëhet. Po rimat që s’janë gjetur njëlloj, janë të ndryshme, pavarësisht se u ngjajnë telave me gjemba, nyjave të tyre… ju jeni të magjepsur keq, lërini këto se do ju ridënojnë, shikoni burgun tani… prandaj invictus…
GJETJA E AUTORIT…
Po a ka autor? Patjetër që po. Cili është? Anonim, kolektiv, biblik? Tamam si në një skenë teatri më bëhej errësira, kur bie perdja dhe mes duartrokitjeve të shumta kërkohet të dalë autori e ai vonon.
Invictus! Si e gdhendur në mermer. Bardhësia e përfytyruar e mermerit, shkëlqimi i tij i kalonte ajrit dhe poezia tretej kështu në ditë, në dritën e saj… Nuk e harruam as pas burgut dhe pas rënies së diktaturës dhe të gjithë perandorisë komuniste.
Doja autorin, t’i shprehnim mirënjohjen tonë, le të ishte veç emër a shpirt në qiell.
E gjeta, ishte ngazëllim, por kisha dhe një si ndjenjë mbarimi që ta jep mbërritja, zgjidhja e enigmës. Për mua e ata si unë se bota e dinte. Në burg ai kishte qenë për ne i paemër, me një si përhapje misterioze gjithandej, kudo, por kur unë dola, tani ai do të burgosej brenda një emri e një CV-je.
Me gëzim të dëshpëruar apo me dëshpërim të gëzuar ai, më në fund, quhej, e gjeta: WILLIAM ERNEST HENLEY, anglez, poet, shkrimtar, edhe kritik, edhe botues, më duket… Ja, ka lindur vërtet, në 23 gusht 1849 në Gloucester, shoh se paska qenë më i madhi i gjashtë fëmijëve në familje e tij, 5 djem dhe një vajzë, ku babai i tij, William dhe ai, ishte librashitës, ndërsa nëna, Maria, ishte bijë poeti. Qysh fëmijë vuante nga tuberkulozi në kocka, kreu dhe një amputim në këmbën e majtë, nën gju. Ja, vuajtja paska qenë shkaku, një prerje siç na ndërprenë dhe ne jetët tona.
Busti i poetit W. E. Henley nga Rodin
Një shkrimtar tjetër, Stevenson quhet, e përshkruan kështu Henley-n: “…i madh… masiv, shpatullgjerë e me mjekër të kuqërremtë, i qeshur… i zgjuar, vital…”, sëmurej shpesh, i detyruar të ndërpriste shkollën ndonjëherë, por dhe nga biznesi i babait, që veç shtonte borxhlinjtë.
Henley kalon në Londër në vitin 1867, në Oxford, i pëlqen të bëjë gazetarin, prapë tuberkulozi, amputim prapë në këmbën tjetër. 3 vjet në spital, në atë mbyllje të bardhë (…si në burg?…) mes sëmundjes dhe dhembjes dhe prapë shkruan, boton poezi…
Ja, “Invictus”… E zbulova! Nga që i është dashur të kundërshtonte prerjen e pashmangshme në këmbë, shpiku flatrat kështu, nëpërmjet poezisë.
Në vitin 1878 ai u martua me Anna Johnson Boyle. Në moshën 6 vjeçare u vdes vajza, Margareta. Dhimbje që ia kalon çdo spitali e burgu, kur vetja bëhet e tepërt dhe do qiellin, të ikësh andej si shpirt, teksa mes reve dëgjon të buçasë përzishëm: in-vic-tuuus… Pikërisht kjo vogëlushe do të përjetësohej në veprën e famshme, klasike për fëmijë “Peter Pan” nga J. M. Barrie, miku i dikurshëm.
Henley bëhet redaktor në revistën e artit “Scots Observer” të Edinburgut, me ndikim në jetën kulturore, ku grumbulloheshin shumë shkrimtarë e kishte mjaft lexues. Autori i Invictus-it po merrte famë. Më 1890 boton vëllim me kritika, që mirëpritet. Mbas poezive të spitalit nxjerr librin e dytë me poezi, “Kënga e Shpatës”, entuziazmon lexuesit. Boton tre drama, bashkautor me Stevenson, etj, etj.
Por tuberkulozi do t’i merrte jetën. Henley vdiq në vitin 1903, në kulmin e burrërisë, kur ishte 53 vjeç. Hiri i tij u vendos në varrin e bijës së tij… Gjithmonë do të përvëlojë ai hi, e djeg çdo dorë që i afrohet, qoftë si ngushëllim a nderim a kujtim tronditës…
INVICTUS
Kjo poemë e shkurtër viktoriane u botua për herë të parë në vitin 1875 në “Libri i Vargjeve” të Henley-t, tek cikli “Jeta dhe Vdekja”. S’kishte titull, vetëm një përkushtimin: To RTHB, shkronjat nistore të emrit të një tregtari të suksesshëm, mecenat i letërsisë dhe i autorëve.
Out of the night that covers me,
Black as the pit from pole to pole,
I thank whatever gods may be
For my unconquerable soul.
In the fell clutch of circumstance
I have not winced nor cried aloud.
Under the bludgeonings of chance
My head is bloody, but unbowed.
Beyond this place of wrath and tears
Looms but the Horror of the shade,
And yet the menace of the years
Finds and shall find me unafraid.
It matters not how strait the gate,
How charged with punishments the scroll,
I am the master of my fate,
I am the captain of my soul.
Titullin latinisht “Invictus” e shtoi botuesi Arthur Quiller-Couch, kur poezia u përfshi në Librin e Oksfordit të vargjeve anglisht. Dhe ashtu mbeti. 4 strofa. 16 vargje, 8 rrokësh secili. Asnjë komplikacion në strukturë, vërejnë kritikët. Është tema e vullnetit, e forcës për të përballuar fatkeqësitë, gangrenën, prerjet, burgun shtoj unë, vdekjet, tragjeditë.
“Invictus” shihet si një nga poezitë më frymëzuese të shkruara në gjuhën angleze të të gjitha kohërave, për të cilën komentet dhe interpretimet nuk rreshtin as sot e kësaj dite. Dhe, edhe pa qenë në burg, janë të shumtë nëpër botë ata që i dinë vargjet e saj dhe që nuk e dinë autorin.
Në strofën e dytë gjejmë nga fati i autorit, tuberkuloz në fëmini, kur kjo sëmundje ishte e pashërueshme atëherë. Në strofën e katërt fati është nën juridiksionin e vetes, më shumë se e të tjerëve dhe e botës jashtë. Po diktatura them unë, djajtë e saj?
Në vargjet e parë të poezisë ka referenca me ferrin. Pa e ditur, sa mirë që unë fjalën “gropë” e kisha përkthyer “ferr”. Në strofën e katërt aludohet me një frazë nga Ungjilli sipas Mateut, për portën e ngushtë të jetës.
Vetë jeta dhe vdekja janë shkaqe për ta rimarrë ndër duar këtë poezi, që përndizet si një flakadan.
Pra, e gjeta Autorin. E mbaj ndër duar si një guackë që e solli një dallgë e madhe, e turbullt. Nuk paskësh qenë në burg ai, thashë me vete dhe pata një si keqardhje lehtësuese, më mirë. Por mund të jesh dhe pa qenë dhe edhe e kundërta, që duke qenë në burg, mund të jesh i lirë, invictus. Falë poezisë, kemi më shumë qëndresë brenda vetes për të qenë sa më të lirë. Jo aq shumë heronj, por më shumë njerëz. Botova dhe një artikull te “Poeteka”.
Kjo të kërkohet, kur qëndruam, kur na thyen flatrat e donin të na prisnin këmbët… Ishte një pandemi më e rrezikshme se kjo tani e Covid-19, një tmerr, pandemia ideologjike e totalitarizmit vrastar. Dhe është krijuar një korale e madhe në botë që këndon stuhishëm: I-n-v-i-c-t-u-s, ku përzihen dhe zërat e plagosur shqiptarë, ka dhe heshtje folëse në mes, më pas, ka dhe zhurma, zëra mashtrues, revanshistë, keqkuptime, mungesa e kërkesës së faljes, padrejtësi, urrejtje, po atje ku është poezia, duhet të jetë dashuria. Dhe për poezinë mund të flitet vetëm me gjuhën e poezisë. Pa atë s’ka qëndresë njerëzore, invictus të vetë jetës.
Poezia e kopjuar me dorë në burgun e Qafë-Barit, të cilën e ruaj ende (Visar Zhiti)
Kur largohet një grua,
ajo lë një boshllëk të madh.
Kur ajo largohet një ditë,
shumë mbesin “jetimë“ pas ikjes së saj.
Dollapet e guzhinës, perdet.
Rrobat e palosura me kujdes.
Fjongot në fund të dollapëve.
Me agun e mëngjesit nuk dëgjohen më taketuket
nga kuzhina.
Tabakatë mbesin jetime!
.
Kur një grua largohet,
shpesh lulet thahen pa ujë.
Luleverdha shpejt e përkul qafën…
Askush s’ja di kuptimin asaj gote.
Askush nuk e di se sa vlen ajo enë kromi.
Ballkoni tashmë është i qetë…
Koridor i heshtur…
.
Kur largohet një grua…
Në të vërtetë, kur ajo largohet,
sa shumë njerëz ikin bashkë me të?!
Një punëtore e palodhur.
Një pastruese.
Një rojtare.
Një kopshtare.
Një llogaritare.
Një NENE shkon.
Një Mike.
Një Shoqe.
Një e Dashur.
Sa njerëz zhduken me ikjen e saj…
.
Gjithmonë ndodh kështu
Kur ajo ikën
komplimentet, paralajmërimet, ankesat, lutjet,
do të mbeten jetimë…
Tek pragu i derës nuk dëgjohen më:
“Ki kujdes”!
“Mos u vono”!
.
Gratë!
Gratë largohen duke lënë zbrazëtirë shumë të madhe pas vetes.
Kur një grua është larguar, në të vërtetë,
shumë gra janë larguar…
Dhe kur një grua largohet,
ajo ka lënë pas
shumë “jetim”.
Do na marrë malli për ty, grua e bukur!
.
Bekir Coşkun (1945 – 18 October 2020) ishte gazetar, shkrimtar dhe kolumnist për gazetën më të madhe turke Zhumhuriet.
Ç’janë këta sy?Mos i ke ngjyer me qymyr?
I ke ngjyer me”qymyr”,ndaj po më hanë të gjallë
I shoh këta sy dhe bëhem si “xhind i pirë”
Kam”frikë” prej tyre,aq sa shndrrohem në”djall”.
2.Një shenjë
Një shenjë me sy e një tjetër me vetull
(Kaq më del e më”tepron”)
Sado i moshuar,kthehem në djalë”qefull”
Se të lë fare mendja,kur dashuron.
3. Tani
Tani që një mike më bëri apel
(U provua katërcipërisht që nuk kam”fat”)
E,moj pleqëri,të veshë mu në esfel!
SE ajo më shkroi:-Po të pres në shtrat !!!
4. TI
Ti po fle për shtatë palëqejfe(edhe burrin ke përbri)
Unë të shoh e më zënë”ethe”(se shpirtërisht jam me ty)
Burrin e”përzë me shqelma”( mjaft e”hëngri” ,”arën time”)
Zë e ngopem me pandehma(katandis sa një thërrime)
5.Përse?
Përse,moj botë,të mos jeshë errësirë?
Dhe unë dhe ajo errësirave të humbasim
Epo në errësirë të ndihesh mirë
Kështu ndodh me “dy pëllumba” që sqepash gugasin.
6.Kaloi një grua
Kaloi një grua,që nuk i njihej mosha
Rinia tek ajo kish bërë prapaktheu
Më mbetën sytë pas saj që unë”mosqofsha!”
Qe aq e mirë,sa mendjen ma rrëmbeu.
7.Në dashuri
Në dashuri nuk e njoha tradhëtinë
Kam qenë gjithmonë besnik
E kam ruajtur dashurinë si çifuti florinë
Dhe për dashurinë dhe jetën e vë në rrezik.
8.Dashuria
Dashuria të jepë shpresë dhe veç shpresës dhe guxim
Edhe krahë vë si shpezë,pa zë nisesh fluturim
AS nuk pyet,kur dashuron(s’ka kala që nuk e merr)
Gati malin e rrëzon,se nga mendja bëhesh erë.
9. Dhe vështrimi
Dhe vështrimi bëhet thikë(thikë që të shponë e të pretë)
Ja,kështu m’u duk njëçikë,qe i gjatë,por i sinqert
Jo m’u duk,por m’u ngul dhe më hyri drejt në zemër
Ah,të lutem,mos ma shkul! Po të lutem,e paemër!
10.Në sytë e tu
Në sytë e tu,një det me dhimbje
Çuditem se si sytë gjithë atë det e mbajnë?!
Po më dhëmb shpirti për ty,moj mike!
Dua atë”detdhimbjesh” bashkë ta ndajmë.
Çamëria s´lypet, Çamëria merret Epir, bëje dorën grusht dhe lëviz O e mbijetuar e pellazge- ilirëve Shqipëria shtrihet deri n´Prevezë!
(Atdhe GECI)
Plaku imëtak nga Çamëria, që kur në Kosovë agoi ditë e bardhë, kishte ndarë mendje e zemër të shkelte njëherë në tokën e shenjtë të Prekazit heroik. Por, kot, puna rrokullisej lëmsh. O sot, o nesër dhe nuk i vinte se nuk i vinte shtegu. Ditën që iu dha mundësia, sa s’fluturoi nga gëzimi.
-Plakë, ore e uruar, që më ke humbur si sëpata pa bisht, eja shpejt e bëmi gati rrobat kombëtare, -thirri me gjithë zë te shoqen, e cila po vraponte pas një klloçke me dymbëdhjetë zogj atje tej në fund të oborrit.
-Ah, unë korba, po ç’i paska shkrehur sot dalldia e rinisë, kur me maliherin hedhur krahut bridhte maleve dhe e luftonte hasmin nazifashist,- mërmëriste ajo, tek i kërkonte opingat me xhufka, që ishin tretur diku në fund të arkës së vjetër të nusërisë, pa të cilat nuk ecte dot.
-Për ku kështu, ore i uruar?- pyeti ajo pasi ia kishte gjetur të gjitha.
-Larg do vete, larg, në Drenicë, në Prekazin e lavdisë, në truallin e Adem Jasharit- u gjegj ai, më shumë duke mërmëritur e duke u përpjekur të shikonte fytyrën e vet të rrudhosur, në xhamin e dritares së thyer.
-Epo nuk ka lezet de, të vete ndryshe në vendin e shqipeve të trimërisë!- bënte me vete tek po hipte në makinë.
Rruga nuk qe e shkurtër, duhej kapërcyer radhë e radhë vendbanime të lashta shqiptare: katunde e qytete, fusha e male, kodra e lugje…Secili më i bukur se tjetri. Secili histori në vete…Filati, Parga, Gumenica, Konica, Arta, Parathemia, Preveza, Margëlliqi, Rrapeza, Spllanca, Kastria, Tabani, Lëkurësi, Stanova, Trikopallu, Thesprotia…
-Ore lum vëllai, ju paça për jetë të jetëve, këto vende të begata, linden njerëz të ditur e trima që të merrnin gjak në vetull, si: Akilin, Odiseun, Aleksandrin e Madh, Pirron, Papa Shën Eleuterin, Hoxhë Hasan Tahsinin, Dora d’Istrian, Muhamet Çamin, Musa Demin, Marko Boçarin, Mitrush Kutelin, Faik Konicën, Osman Takën, Bilall Xhaferrin, Qamil Buxhelin…
Kur kaloi përskaj Ardenicës, ku dikur Gjergji ynë i pavdekshëm, kishte kaluar muajin e mjaltit me Donikën e bukur, seç iu lidhën në mendje: Drenicë e Ardenicë!
Sa bukur: Drenicë e Ardenicë!
E madhërishme!
Dhe, kjo, një copë herë nuk iu shqit nga truri…
Obobo, sa e gjatë iu duk rruga nëpër trojet shqiptare.
-Po e gjatë duhej të ishte xhanëm,- i foli vetës, si me inat, duke dredhur mustakun e hollë si bisht miu, bile edhe më e gjatë do të ishte, po të mos na kishin shkurtuar të pabesët grabitqarë.
Ama këtij po i ngutej, andaj i dukej e gjatë dhe e pafund. Alpet kryelarta ende shikonin vëngër shiritin e zi që ua përthekonte shtatin me nëntë plagët e Gjergj Elez Alisë, shkaktuar nga duar të pakujdesshme…
Kur zbriti në truallin e ëndërruar, sa s’e tradhtuan këmbët. Hë, hë, dhe burrë i them vetës, bëri nëpër hundë si me inat. Një copë herë ngeli mumie e shushatur, mu në mes të rrugës. Të tjerët, që rastisen përnjëherë, moti kishin arritur te varrezat dhe po i nderonin e ky ende qëndronte i hutuar fare. Mbase ashtu edhe i pëlqente, të dehej e të ekzaltohej thellë e thellë me dhuntinë e të pavdekshmëve.
Hëpërhë, vërtet, i duhej vetmia. Po, ore, po. Ashtu do të çmallej më gjatë e më lirshëm.
Pasi pushoi pakëz dhe mori veten, u nis andej, ku edhe vizitorët veç ishin pakësuar. Rojat, dy të rinj shtathedhur, me uniforma elegante, nderonin gatitu, pa rrahur as qerpikë. I përmalluar në kulm e i zhuritur si eshka në diell, u turr drejt tyre. Aq i bënte atij për rregullat ushtarake.
Dhe, fap njërit e fup tjetrit, iu hodh në përqafim ngashërues. Ata nuk bëzanin. As ky nuk po fliste. Lotët e gulçimit i shkonin çurkë faqeve thatake e të mërdhezura nga emocionet. Sakaq u ndal dhe ra në gjunjë përpara varrit te Komandantit. Mori një plis dheu të shkrifur, mbase nga gjaku i lirisë, dhe zu ta puthte me afsh përpirës:
-Më fal Komandant, mbase u turpërova e u ligështova, por mos ma merr për keq! Lëmshi i mbledhur kaherë në grykë për pak më ngufati. Besoj që nuk jam koritur. Si thua Ti? Kur pat vdekur Skënderbeu, patën lotuar gjithë princërit e kapedanët e Arbërisë, bile Leka i pat shkulur flokë e mjekër. Patën lotuar edhe vetë fushat e malet, aq sa u krijuan lumenj e liqeje të tërë vërshues!
Ende qëndronte ashtu, si të ishte vetëm për vetëm, pa ua venë veshin mijëra syve, që si shigjeta helmuese ishin lëshuar mbi të. Vërtet, tashmë ishte ulur ndryshe, si në odë burrash, këmbëkryq. Kishte vënë përpara kutinë e bakfanit, me duhan si këmbë sokoli, dhe çibukun e zbukuruar prej shqope, trashëguar nga i ati, i cili e mbante kujtim nga trimi i asaj ane, nga Musa Demi i Filatit.
Ashtu, ngeshëm, fët e fët, zuri të mbështjellë cigare pas cigareje, ani pse dikush, mbase të gjithë, mund ta merrnin për të krisur.
-Urdhëro një duhan të sertë nga Tahir Çapari, o komandant Adem Jashari!
-Ndale njëherë këngën dhe vallen e Osman Takës e ndize një letër, o Hamzë Jashari!
-Ndoshta nuk e pi, por për hatrin tim merre një, o mësuesi i nderuar Shaban Jashari!
-Urdhëro edhe ti o…
-Urdhëroni!…urdhëroni!…
Vonë, pasi u çmall mirë e mirë me të gjithë, i luti këmbët e mpira që ta shpinin deri te kullat e qëndresës. Atje duhet të bëhem më i fortë, i tha vetës,- duke mbledhur atë pakëz fuqi që i kishte mbetur. Ashtu e kërkonte puna. Themelet e lara me gjak lirie, që suksesshëm kishin sfiduar gjithë atë zerzele mbytëse, nuk e durojnë dot lotin. Jo, jo, kurrsesi. Në këtë vatër kurrë nuk është dëgjuar tjetër, përveç kuvendime, këngë, burrëri, trimëri. Këtë e di unë fare mirë, ore lumë vëllai. Këtu kanë luftuar e qëndruar i madh e i vogël, pleq e të rinj, burra e gra. Kanë qëndruar edhe këto mure gjysmë të rrënuara…
…Beteja ka zgjatur plot tri ditë e tri net…Këtu, përpara kullës ka qëndruar baca Shaban me pushkën e gjatë…Atje, në ballë, komandant Adem Jashari, duke dredhur mustakun e duke kënduar…Më tutje, midis dy kullave, strategu Hamzë Jashari, që me gjoks i doli tankut përpara…Brenda, në bodrum, qëndronin graria, në ballë me nënë Zahiden…shpjegonte ciceroni kujdestar para vizitorëve kureshtarë.
Por ky, kishte zënë një qoshe dhe kishte tretur thellë në humbëtirat e pafundme të mendimeve. Parasysh i vegoheshin dragonjtë, duke kamxhikosur pamëshirshëm kuçedrën shumëkrerëshe…
-Ore djalosh, dua të të them një fjalë, he ta marrsha të keqen!- iu drejtua atij, kur e pa se kishte ngelur vetëm.
-Urdhëro babëlok,- fol ai lirshëm!
-Nuk iku dot pa e pirë një kafe në truallin e Adem Jasharit!- tha me zë të prerë dhe u ul këmbëkryq në oborr, mu përballë portretit të legjendarit.
-Po, si jo, ore të lumshin këmbët!- e uroi djaloshi i papërtueshëm, duke e vënë fill xhezven në furnelë.
-Ohoho!-lëshoi plaku një si psherëtimë ngrohtësie nga thellësia e shpirtit, pasi piu hurpën e parë. Takëmin e duhanit sërish kishte vënë përpara. Çibuku zuri të nxjerrë fjollat e tymit lakadredhas. Më nuk po fliste. Ishte qetësuar. Ua hidhte sytë me radhë: kullave gjysmë të rrënuara, varrezave matanë, bunkerit atje tej në maje të kodrës, ku valëvitej flamuri kuqezi. Në fund ndali vështrimin mbi kullat e reja, ku gjallonte farë e pavdekshme e Jasharëve…
-Të lumtë e të ma bësh hallall biro,- foli me zë të ngjizur, pasi kishte mbaruar. Tash u çlirova. Ja si po marrë frymë lehtë, si nositi gjoks hapur. Edhe Zotin e pata lutur që të më falte jetë veç derisa ta plotësoja këtë dëshirë të vetme.
Kaq kisha: Ta pija një kafe në truallin e Adem Jasharit!!!
Tashti edhe mortja lë të urdhërojë kur të dojë! Po, po, kur të dojë! Unë e kreva timen: u çmalla!
Atyre që sollën lirinë, u lumtë dhe ua paçim borxh edhe jetën!
…Qyteti…”shumë i madh e shumë i populluar”, Dyrrahi, jetonte ditët e tij të begatshme. Nëpër rrugët e sheshet e zbukuruara njerëzit lëviznin lirisht; grumbulloheshin ose shpërndaheshin nën tingujt e glorisave, tibieseve, hydraulisteve etj… sidomos, pas betejave të ashpra e të gjata me ushtritë detare e tokësore të Romës dhe fitores ndaj tyre. Banorët taulantë dhe një pakicë helenësh e maqedonas, bashkëqytetarë tashmë të lidhur si mishi me thoin në zjarrin e luftës, kundra armikut të përbashkët, gëzonin frytet e fitores, lirisë e begatisë… Kudo hidhej “vallja e shpatave”…
Edhe fshatrat përreth këtij qyteti – kërthizë e Adriatikut, lulëzonin: bujqit punëtorë dhe peshkatarët e bregut të detit merrnin prodhime të bollshme. Midis njerëzve mbretëronte ligji i të drejtave të barabarta. Ata e donin dhe e respektonin njëri-tjetrin. I bindeshin vetëm Këshillit të Lartë të Pleqve. Të rinjtë e të rejat ndiqnin me zell zanatet dhe punët shtëpiake. Miqësia vëllazërore, nga gjaku i njëjtë, i lidhte banorët e Dyrrahut dhe Qeverinë e tij, me banorët dhe arkondët e Apolonisë – asokohe, shumë e përparuar. Bënin tregti e shkëmbime kulturore-sportive si me asnjë vend tjetër. Banorët dyrrahnianë përfitonin shumë nga arti dhe kultura apoloniane, ngaqë të rinjtë e të rejat e qytetit – shtet, sidomos bijtë e arkondëve, studionin edhe jashtë vendit, kryesisht në shkollat greke e romake. Me të drejtë, rinia dyrrahniane, miqësinë e vet me të rinjtë e Apolonisë, e quante si një “Kurorë e bukur”… Moda dhe muzika apoloniane hynte çdo ditë e më tepër në shpirtin e rinisë së Dyrrahut. Rrugët dhe sheshet e qytetit mbusheshin çdo mbrëmje me të rinj e të reja të veshur me lutiklave e pretekste të qëndisura me argjend, tamam si tebët e Apolonisë… Odeonet, vendet ku jepeshin shfaqje dhe luhej muzikë apoloniane, mbusheshin plot me njerëz të të gjitha moshave. Ata ndiqnin me kënaqësi grupe këngëtarësh e muzikantësh nga të gjitha trevat ilire, greke e maqedonase. Ndërsa agarajet, vendet ku zhvilloheshin ceremonitë e festave kombëtare dhe fetare, gjithmonë rrinin të hapura për njerëzit…Në stadiume, të rinjtë, herë pas here matnin aftësitë dhe forcën e tyre, në sporte të ndryshme…
Kudo lulëzonte jeta…. Mirëpo, një ditë prej ditësh, në qytetin e bukur të Durrahut, u rikthye nga studimet e larta biri i një familjeje të shquar. E pritën me lule e këngë në portin e madh të qytetit, ku oratorë të shquar thurën frazat të sofistikuara për birin e tyre të ditur. Ky ishte Epikadi, bir i dëshmorit të luftës… madhështor me atë veshjen ala sokratçe, por ajo që e bëri më të bujshme rikthimin e tij në tokën amtare, ishte një kafshëz e bukur, e panjohur për qytetarët e Durraut, që ai e solli me vete. Të gjithë u habitën me qenien e panjohur, që lëvizte vazhdimisht e s’rrinte në një vend. E gëzuar, e hareshme, ajo sikur njihej me banorët e qytetit dhe rendëte drejt tyre për të luajtur e përqafuar me ta. U afronte feçkën pranë fytyrës, sikur donte t’u fliste vetëm fjalë dashurie.
– Po kjo kafshëz e bukur e kaq e dashur, ç’lloje është more , Epikad ?- pyeti kryeplaku i Këshillit, filozofin e ri, ardhur me kënaqësi për të pritur birin e dashur të qytetit, njeriun e shkolluar të së ardhmes. – Si-ta-marr-ta-ha, or bacë ! – Iu përgjigj i dituri – Është e rrallë në botë. Me origjinë Perëndie! Kush e ka një të tillë në vatanin e vet, ai popull s’do të njohë Vuajtje, Mjerim dhe Luftë. E kam siguruar me sakrifica të mëdha, o plaku ynë i nderuar. Rrezikova edhe jetën, deri sa e bëra timen: ”Do t’ia çoj vendit tim , thashë, të mos njohë kurrë vuajtje e robëri.”….
– Urraaaa !
Ushtuan brohorimat e qytetarëve.
– Rroftë Epikadi!…Rroftë Si- ta- marr- ta-haja !
Nga skela deri në qendër të qytetit, populli e mbajti në krahë Epikadin dhe Sitamarrtahanë e bukur e çudibërëse. Atje, kënduan këngë dhe kërcyen valle, për filozofin dhe qenien e tij me origjinë Perëndie. Mirëpo, plasi sherri: në cilën shtëpi do të qëndronte Sitamarrtahaja, sepse të gjithë e dëshironin ta kishin në kopshtin e tyre…Madje, pati edhe zënka e përleshje me grushta…..
Kaluan ditë e javë, kaluan muaj dhe jeta në Durrahi vazhdonte e qetë, e begatë…Sitamarrtaha-ja rritej e zbukurohej përditë e më shumë…Populli i thurte vargje bukurisë dhe madhështisë së saj. Ajo ishte simbol i lirisë e i lumturisë së tyre. Betoheshin për kokën e saj…bënin kurbane…Fëmijët belbëzonin emrin e Sitamarr-taha-së, sapo merrnin gojën…Nëpër mure, në dorezat e shpatave, në mburoja e unaza, në varëse e zbukurime vajzash, shënohej emri “Si-ta-marr-ta-ha”! Gëzimet dhe ditët e mortit fillonin e mbaronin me lutje e thirrje për jetëgjatësinë e Sitamarr – taha-së…
Mirëpo, pa pritur, për çudinë e të gjithëve, disa fshatarë, pranë qytetit, filluan të ankoheshin për zhdukjen e djemve dhe vajzave të tyre, në mënyrë misterioze, për lopët, kuajt e delet, një nga një ose në tufa, që zhdukeshin ose gjendeshin me barkun e çarë dhe pa të brendshme, ndërsa, disa qytetarë lajmëruan për humbjen misterioze të fëmijëve…Aq fshehtas, sa fatkeqët rendnin te Kopshti i Bukur i qytetit, ku jetonte Sitamarrtaha-ja dhe binin në gjunjë para saj: kërkonin mëshirë… shpëtim… Luteshin e përgjëroheshin për fatkeqësinë e tyre të papritur …
Qenia-Perëndi, që ua “kuptonte aq mirë” fatkeqësinë njerëzve , u lëpihej dhe u përqallej, thua se vërtet do të bënte të pamundurën për t’i shpëtuar nga rreziqet e tjera!
Megjithatë, djem trima e të mençur, vajza të bukura e të zgjuara vazhdonin të zhdukeshin përherë e më shumë, po aq papritur e në mënyrë të fshehtë!
Kryesia e Këshillit të Pleqve ra në hall. Kudo kishin vendosur roje dhe njerëz me detyra të posaçme në të gjithë vendin, kishin bërë përforcime dhe prita të fshehta, por asgjë… Numri i grave, nënave e motrave me të zeza rritej përditë e më shumë… Po dukeshin njerëz që shisnin plaçkat e shtëpisë, për të mbajtur frymën gjallë…fshatarë që shisnin tokat dhe bagëtitë… familje të tëra fisnikësh që po rrënoheshin… Pse po ndodhte kjo fatkeqësi ? A nuk kishte forcë Perëndie, Sitamartaha-ja ?…Turma njerëzish të mjeruar rrinin para saj, luteshin, kërkonin ndihmë, duke kënduar këngët e kompozuara enkas për të, bënin kurbane. Ndërsa ajo qante… derdhte lot për fatkeqësinë e tyre…
Tregonin se, nga dëshpërimi, ajo rrinte ditë të tëra pa ngrënë e pa pirë…Kudo shiheshin rrënime, vjedhje, vrasje, plaçkitje me dhunë…njerëz që iknin nga sytë këmbët për të mbijetuar…E padëgjuara ndodhte pa pritur e pa kujtuar, si nga një forcë e mbinatyrshme, si mallkim Perëndie. Kjo i alarmonte njerëzit e pafuqishëm…Mjeranë, që s’dinin nga t’ia mbanin, grumbulloheshin përreth kafshës së mahnitshme për t’i kënduar bukurisë dhe mençurisë së saj, të bindur se perënditë do t’ia kthenin fuqinë hyjnore. Por më kot. Çdo gjë shkonte tatëpjetë, me vrull…
Ata që vinin nga vendet e tjera, sidomos nga qytetet ilire, shikonin dhe iknin të çuditur se si po shkatërrohej liria dhe begatia e qytetarëve të Durrahit ; habiteshin se si ata njerëz të virtytshëm, atdhetarë të flaktë, nga varfëria dhe frika e pasigurisë, po shndërroheshin në ca zbatharakë të këqij, që vrisnin e grabisnin njëri-tjetrin, për t’i bërë ballë mjerimit që i kllaposi aq pa pritur…Ndërkohë që këndonin, kërcenin, argëtoheshin dhe vdisnin me emrin e Sitamartahasë në gojë.
– Sa çudi !…Po mirë, xhanëm, nuk ka dalë njeri, së paku, të thotë shkakun e kësaj kërdie ?
Pyeti një nga fylarkët e Këshillit të Lartë të Apolonisë, emri i të cilit ishte shumë i nderuar midis ilirëve, më të kulturuar të asaj kohe. Por s’mori përgjigje. Kush t’i përgjigjej ? Si t’i përgjigjej ? Nëse dikush kishte hamendësim për diçka nuk ia donte zemra ta thoshte ? Kjo ia hidhëroi zemrën patriotit të kulturuar. Si mund të shkatërrohej qyteti i vëllezërve të tij ve të gjaku, të gjuhës, ku njerëzit po të vdisnin pa i afruar kush ndihmë !?
“Kurrën e kurrës, gjaku Ilirianëve nuk do të bëhet ujë!”
Ai, më i nderuari i fylarkëve, me shpenzimet e familjes së vet, përgatiti ushtarët e përzgjedhur të Apolonisë dhe, bashkë me ta, dërgoi djalin dhe vajzën e tij në Dyrrahi, të pajisur në trup me armët më të sofistikuara të kohës dhe i la të lirë të bridhnin natë e ditë nëpër qytet. Tadi dhe Masila e bukur, ndenjën disa javë në Dyrrahi…S’lanë rrugicë e qoshe të fshehur të qytetit pa kontrolluar. U endën edhe nëpër kodrat përreth qytetit, edhe gjatë bregdetit të bukur, por nuk gjetën asnjë gjurmë të atij që shkaktonte fatkeqësinë. Nuk i njihte askush dhe, cilido që i shikonte, si të dashuruar i kujtonte. Motra dhe vëllai, mes ushtarëve të Apolonisë, flinin pak e lëviznin shumë. Ditë e natë, të uritur e të rraskapitur, kërkonin shkaktarin që mjeronte vëllezërit e tyre, dyhranianë …Takonin prindër, vëllezër e motra, fëmijë e të afërm të të zhdukurve, por nga askush nuk mësonin diçka të saktë, qoftë edhe një dyshim të vogël. Ama, u vinte mirë që fatkeqët e adhuronin Sitamartahanë dhe shpresonin shumë prej saj, njëlloj siç e adhuronin edhe ata vetë, një qenie hyjnore….
Natën me shi e me frullisë të ftohtë, Tadi dhe Masila trime, mbështetur, si përherë nga luftëtarët e shtetit të tyre, vendosën të mos largoheshin nga qendra e qytetit, pikërisht aty ku tregonin se zhdukeshin njerëzit më të mirë të vendit, me parandjenjën se do t’u shfaqej gjëmëmadhi i pamëshirshëm…
Dhe ashtu ndodhi.
Duke u gdhirë ata vunë re se, drejtë tyre, me sytë që xixëllonin nga tërbimi, po afrohej një qenie e kreshpëruar nga etja për gjak, katërkëmbësh, me trup të madh e putra ujku. Një përbindësh i vërtetë.
– Kujdes, Masila, nxirr armët dhe mbrohu !- E këshilloi vëllai i tronditur nga ç’po i shikonin sytë, ndërkohë që kafsha afrohej gati për t’iu hedhur sipër – Futu mes ushtarëve ! – bërtiti ai dhe, me harkun e shigjetës shtrirë, sa hante krahu, ia mbante shenjën në lule të ballit, përbindëshit të llahtarshëm…
– Qenka Sitamartahaaa, Masila !..Kujdes, sytë e saj lëshojnë rreze që të verbojnë !
– Aha, kush na paska qenë shkaktari që vret e rrënon vëllezërve tanë !- Thirri Masila – Përpara, Tadi, pa mëshirë !…Urraaa !
Ai shkrehu harkun e fuqishëm dhe, shigjeta e helmatisur, u ngul drejt e në syrin e majtë të përbindëshit…
Motër e vëlla dhe ushtarët trima, iu hodhën sipër kafshës së pabesë, duke ia grirë mishin copa – copa…
Pas pak, edhe shiu pushoi… Qielli u hap…Miliarda yje shndritën kupën e paanë të gjithësisë, ndërsa motër e vëlla, dora-dorës, rendën të gëzuar drejtë bashkatdhetarëve të çliruar, tashmë, nga Sitamartaha-ja, e pabesë….
Ndër shekuj, tregon gojëdhëna, banorët e Durrahit nuk lejuan të hynte më në qytetin e tyre, qoftë edhe një lule, sado e thjeshtë, e bukur të ishte, pa ia mësuar origjinën me dhëmbë e dhëmballë….
zvarrit urinë e tij nëpër qiellin
e kafkës sime guaskës së qiellit dhe tokës
lëshohet përmbys që me shpejtësi
t’ua marrë jetën e të largohet
i qesëndisur me inde të mund të mos i shërbejnë
derisa toka e uritur dhe qielli të mos bëhen fir
Zemra jonë endet e humbur në pyll të errët.
Ëndrra jonë përballet në kështjellën e dyshimit.
Por ka muzikë në ne. Shpresa është fundosur
por engjëllesha fluturon përsëri duke na marrë me vete.
Mëngjeset e verës fillojnë ca nga ca
ndërsa ne flemë, dhe ecin me ne tevona
si bukuri këmbëgjata nëpër
rrugët e pista. Nuk është befasi
që rreziku dhe vuajtja na rrethojnë.
Ajo çfarë na habit është të kënduarit.
Ne e dimë se kuajt janë atje në livadh nëpër terr
sepse ne ua ndiejmë erën atyre,
mund t’i dëgjojmë tek marrin frymë.
Shpirti ynë ngulmon si një njeri që lufton
nëpër luginën e ngrirë
e cila papritmas kundërmon lule
dhe e kupton se bora po shkrin
atje kundruall në majë të malit,
e kupton se pranvera ka filluar.
“…njerëzit, sipas ligjit të natyrës, ndahen gjithmonë në dy kategori: në atë të ulët (njerëz të zakonshëm) ose, si të thuash, materiali i cili përdoret vetëm për të riprodhuar e tij, dhe njerëzit e vërtetë, domethënë ata që kanë dhuntinë ose talentin për t’i thënë një fjalë të re botës së tyre. Është e qartë se mund të ketë nënndarje të pafundme, por secila prej këtyre kategorive ka tiparet e veta mjaft të përcaktuara: kategoria e parë, ose për ta thënë në mënyrë të përgjithshme materiali, përbëhet nga njerëz që nga natyra janë konservatorë, të respektueshëm, të cilët jetojnë të nënshtruar dhe iu pëlqen të jenë të nënshtruar. Dhe, për mendimin tim, këta e kanë edhe për detyrë të jenë të nënshtruar, sepse ky është funksioni i tyre dhe nuk ka asgjë poshtëruese në këtë. Në kategorinë e dytë të gjithë shkelin ligjin, janë shkatërrues, ose të paktën janë të prirur të jenë të tillë, duke gjykuar nga aftësitë e tyre. Krimet e këtyre njerëzve, natyrisht, janë relative dhe të ndryshme: shumica kërkojnë, me formulime të ndryshme, shkatërrimin e së tashmes në emër të një të ardhmeje më të mirë. Por nëse njëri prej tyre, për të realizuar idenë e tij, duhet të kalojë mbi trupin e dikujt, të derdhë gjak, me thënë kështu, për mendimin tim ai brenda vetes me ndërgjegje ka të drejtë të vendosë ta derdhë atë gjak, por kjo, kini parasysh mirë, edhe në varësi të idesë dhe të rëndësisë e saj. Dhe vetëm në këtë kuptim… e kam fjalën për të drejtën e tyre për krim… Dhe gjithsesi nuk ka pse të alarmohet: masa e njerëzve nuk ia njeh kurrë këtë të drejtë, i ekzekuton dhe i var (pak a shumë) dhe ta bëjnë me qëllime të mira, duke përmbushur kështu funksionin e tyre konservator, edhe nëse në brezin e ardhshëm po kjo masë do të përkulet para atyre që ishin ekzekutuar dhe do t’u ngrejë monumente (pak a shumë). Zoti i së tashmes i përket kategorisë së parë, zoti i së ardhmes i përket të dytës. Të parët e ruajnë botën dhe e shtojnë atë numerikisht, të dytat e lëvizin botën dhe e drejtojnë atë drejt qëllimit të saj. Të dyja palët kanë të njëjtën të drejtë për të ekzistuar. Me pak fjalë, të gjithë kanë të drejta të barabarta…
Jashtëzakonisht pak burra lindin me ide vërtet të reja, apo edhe të aftë për të thënë diçka të re, madje është e çuditshme se sa pak janë ata. Por një gjë është e qartë, se rendi në të cilin lindin njerëzit e të gjitha këtyre kategorive dhe nënkategorive duhet të varet saktësisht dhe rreptësisht nga një ligj i natyrës. Natyrisht ne nuk e dimë ende këtë ligj, por besoj vërtet se ekziston dhe ndoshta në të ardhmen do të mund ta zbulojmë. Masa e madhe e njerëzve, materiali, ekziston vetëm për të qenë në gjendje të arrijë fundin përmes një përpjekjeje të caktuar, përmes një procesi ende misterioz, përmes kryqëzimit të specieve dhe racave, për të gjeneruar një person, qoftë edhe një në një mijë, të pajisura me pak frymë pavarësie. Dhe të njerëzve me një shkallë edhe më të madhe pavarësie, një në njëqind mijë. Por vetëm një në miliona burra të shkëlqyer lindin, dhe gjeni të mëdhenj, figura që kanë çuar në përkryeshmërinë e njerëzimit, mirëpo, vetëm një mund të lindë pasi mijëra miliona njerëz kanë kaluar në faqen e dheut. Me pak fjalë, padyshim që nuk e shikova amën nga e cila buron gjithçka, por sigurisht në bazë të gjithë kësaj ka dhe duhet të jetë sigurisht një ligj të natyrës, nuk mund të jetë rezultat i rastësisë”.
(Nga romani “Krim dhe ndëshkim” – fjalë të vëna në gojën e Raskolnikovit)
Atjoni shkëlqente prej poezisë. Dhe vetë është një poezi e magjishme. Adonis
“Voal” e njeh Atjon Zhitin, ka botuar më parë shkrime, vëzhgimeve të tij rinore që ai solli, me atë vrullin studentor, qartësinë dhe porositë si “kredo” dhe ndjehen po aq aktuale e të freskëta. Atjoni studionte për filozofi në Itali, në Universitetin “Sacro Cuore” të Milanos. Ndërkaq ishte dhe anëtari më i ri i PEN Clubit italian, po kështu dhe anëtar i Parlamentit Rinor Europian, përfaqësonte të rinjtë shqiptarë.. Atjon Zhiti është autor i librit, “Për atë që dua(m)”, (bot. 2015) një përmbledhje me ese, recensa, poezi, intervista e përkthime të një 19 vjeçari, i pritur me dashuri nga lexuesi, sidomos të rinjtë dhe kritika, ku guximi në ide gërshetohet me ëndrrën dhe përkushtimin, që bëjnë të besosh se brezi i ri di të dojë, të kërkojë dhe të presë nga vetja, ku vizioni lidhet me kritikën konstruktive, për të ecur përpara si vend. Po kështu në Prishtinë enti botues “Bogdani” ka nxjerë librin “Jam Atjoni”, përmbledhje skicash dhe shkrimesh të ndryshme. Para se të dilte albumi i madh “Opera Atjon” (në shqip dhe italisht, bot. 2017), ku janë riprodhuar të gjithë vizatimet dhe pikturat e tij të fëminisë dhe adoleshencës, me vlerësime nga studiues e kritikë arti nga vendi, më pas dhe nga të huaj, ishin hapur dhe ekspozita me punime të Atonit në mjedise universitare. Artikuj të Atjonit kanë dalë në shumë media në Shqipëri e Kosovë dhe në diasporë, në Itali, Zvicër, Mbretëria e Bashkuar, SHBA. Pjesë të tyre janë përkthyer dhe në gjuhë të tjera si italisht e rumanisht. Po kështu ka dhe botime të tjera, libra të ndryshëm brenda dhe jashtë vendit me kopertina dhe ilustime nga Atjon Zhiti. Për “Studentin e përhershëm” siç e quan gjenerata e tij, kanë folur dhe shkruar personalitete të njohur të kulturës shqiptare, por dhe asaj të huaj. Në Romë, në një nga kishat pranë Piazza “Navona” është dhënë koncerti për violinë dhe piano, kushtuar Atjonit. Festivali Ndërkombëtar i Filmit për Fëmijë “Giffoni” ka dhënë çmimin me emrin “Atjon Zhiti” për anëtarin më të mirë të jurisë, ku ai bënte pjesë dhe ishte dalluar në takimet në Shqipëri dhe Itali. Dhe në letërsi jepet çmimi ndërkombëtar “Atjon Zhiti” nga Shoqata e Shkrimtarëve “Bogdani”, me qendrat në Prishtinë dhe Bruksel. Ky çmim së pari shkoi në Argjentinë, më pas në Itali dhe së fundmi në Japoni. Emri i Atjonit është bërë më i njohur dhe më i dashur për të gjithë që e kanë njohur apo lexuar. Ai çeli një rrugë dashurie e dritë për të rinjtë dhe vërtet në Tiranë është emërtuar dhe “Rruga e Atjonit”, ajo në hyrje të Parkut të Madh, që bashkohet me Rrugën “Faik Konica”, të cilin ai e adhuronte. Në nderim të Atjonit tonë, si ideal dhe frymëzim në këto 10 vjet për gjeneratën e tij, po nxjerrim nga shkrime të tij dhe skica, thënie dhe poezi…
– Redaksia –
DO TA RREGULLOJMË BOTËN ME BUZËQESHJE
Kështu thoshte Atjoni.
E dëshmon gjenerata e tij, shokët dhe dhe shoqet e shumta që e adhuronin kudo.
Na e tregoi dhe studenti nga Kosova, në përurimin e librit “Për atë që dua(m)” të Atjonit në Universitetin Europian të Tiranës, në Aula Magna, të mbushur si kurrë ndonjëherë, me të rinj, intelektualë, shkrimtarë, deputetë, ish të burgosur, të panjohur, vinin të tjerë, s’kishte më vende, rrinin dhe në këmbë, etj.
Pasi folën emra të njohur për vlerat e librit, mesazhet që përcjell e befasitë, u ngrit në fund dhe një djalë nga salla, “Vij nga Prishtina, – tha, – posaçërisht për këtë takim, jam student në Zyrih, Ylli Haziri quhem. Jam më shumë sesa shok i Atjonit, – vazhdoi ai – jam vëlla i tij. E kam njohur në mbledhjet e Parlamentit Rinor Europian, ai si shqiptar nga Shqipëria dhe unë si shqiptar nga Kosova. Kemi qenë bashkë në Riga e Barcelonë, në Paris e Pragë, në Beograd, Preshevë dhe Prishtinë, në shtëpitë e mia…kam mbresa të pashlyeshme. Atjoni ishte aq sa i mirë, po aq dhe dinjitoz, të përqafonte fuqishëm dhe kishte mendime të fuqishme; i gjithi i çiltër dhe gjithë dashuri. Atjoni kishte dy dashuri të mëdha, – tregoi ndër të tjera ai, teksa dridhej mes emocionesh të dukshme për shokun e tij, – dashuri për dashurinë, për vajzat si të thuash, dhe dashurinë për atdhe, ku brenda kishte dhe Kosovë. Dhe prekej shpejt…”.
Atjoni dinte të bashkonte. Në një nga takimet e Parlamentit Europian të të Rinjve, ai është mes shokëve shqiptarë dhe serbë, ku me njërën dorë po mban të shpalosur flamurin e Republikës së Kosovë dhe me tjetrën atë të Serbisë. Me çiltërsinë e tyre, ata 19 vjeçarë, benë atë që politika e dy vendeve, por dhe ajo ndërkombëtare, nuk po e realizon dot. Pranuan tjetrin. Fotoja e këtij çasti është vërtet emblematike…
“Do ta rregullojmë botën me anë të buzëqeshjeve”, na thoshte Atjoni – e përfundoi fjalën e tij studenti nga Kosova…
Buzëqeshja e Atjonit mbetet vepër arti, ajo të bënte për vete, që jo vetëm ta doje, por dhe ta besoje Atjonin menjëherë. Ishte ai që këmbëngulte ndër shokë se duhej të studionin, në universitet jashtë sa më shumë, në Europë e Amerikë e të ktheheshin patjetër, se “Atdheun do ta bëjmë ne”, besonte, “më të bukur dhe më të fortë.”
“Ne do ta sundojmë botën me buzëqeshje e punë të pareshtur” – u bë credo-ja e tij, që ia gjeneratës së tij si emblemë.
KOHA ME ATJONIN…
Ashtu siç ka “Rruga e Atjonit” në Tiranë, ka dhe një “Kalendar të Atjonit”, i shpërndarë në shumë shtëpi në shumë vende, me nga një pikturë të tij dhe me nga një thënie, të nxjerrë nga libri i Atjonit, në shqip, në italisht dhe anglisht.
Ato kanë bukurinë dhe mençurinë e moshës:
1 Të bësh të kthehen gjërat në shërbim të lumturisë së njeriut. 2. Drejtësia është ai princip, ku çdokush bën vetëm ato gjëra që prej natyre e ligji është thirrur të bëjë. 3- Shkencat shkojnë para, sepse nuk gabojnë dy herë në të njëjtën mënyrë po ashtu si dhe njerëzimi Në shoqërinë tonë është dramatike se si të qenit zëvendësohet nga dukja. 4- Duhen patur si burim force e njëkohësisht “thembër Akili” vlerat e paqes e të kulturës. 5- Kërkimi është zhveshje 6- Të ndërgjegjësohemi e së bashku të bëjmë një kryengritje morale të vazhdimtë… 7- Dashuria ime është tek ju, sepse ju dua shumë, jam i menduar, se dua te jem te ju: zemër. 8- Dashuria për dije është e pa kohë dhe e tillë do të jetë. Nuk do pranoj çka nuk më pëlqen, por do të mundohem të njoh gjithçka, kohë nuk kam për paragjykime, tabu, etj. 9- Tirania luftohet me dije, gadishmëri ndaj vuajtjes, intelektualizëm dhe objektivizëm ndaj realitetit pa pasur frikë. 10- Kur padrejtësia e përgjithshme bëhet rrugë, rezistenca është detyrë. 11- Që konflikti të mos jetë torturë, por vuajtje intelektuale, mundësisht gëzim. Lumturia është detyrë, por të mos ndjehet si e tillë. 12- Jeta s’duhet mbivlerësuar duke menduar se është e gjatë dhe e përjetëshme, por njëkohësisht nuk duhet nënvlerësuar duke thenë se është e kotë dhe e shkurtër, jeta është një hua dhe ne duhet ta lajmë atë duke bërë mirë.
POEZIA DHE SI EPILOG
Poetja nga Argjentina, Susana Roberts është fituesja e parë e Çmimit Ndërkombëtar në letërsi “Atjon Zhiti”, që e jep Shoqata Ndërkombëtare e Shkrimtarëve me qendrat në Prishtinë dhe Bruksel. Po sjellim dy poezi të saj:
SUSANA ROBERTS ÇAST SUBLIM
I dashur Atjon, ku je këtë të diel pasdite,
ndërsa dielli sapo del me fytyrën tënde?
Vallë je në rrugën e gjerë,
Në realitetin tim të largët vrava mendjen
se për çfarë e kishe fjalën:
Për lirinë?… Për dritën?… Për paqen?…
(Përktheu nga origjinali Bajram Karabolli)
DISA NGA THËNIET PËR ATJONIN:
Kjo fytyrë e bukur engjëllore… ajo krijesë e mrekullueshme pra, ishte bërë për qiellin, jo për këtë botë… Helena dhe Ismail Kadare Shkrimtarë, Tianë-Paris.
Një lojë tensionesh dhe harmonish kromatike befasuese të krijuara me kokëshkrepjen dhe guximin tipik për temperamentet krijues. Këto tablo dhe vizatime të arrira janë dëshmitare të heshtura të energjisë, lirisë dhe dëshirës së natyrshme fëminore për të komunikuar. Gëzim Qendro Studiues, kritik arti, Tiranë
Kapja e universit në të gjitha dimensionet. Kjo është fabula e pikturës së tij. I mbërthyer nga ky detaj artistik… ajo tingëllon përtej moshës dhe me tendenca të dukshme ndaj artit modern, abstraksionit apo minimalizmit… Për të fluturuar drejt së pamundurës, përjetësisë…
Gëzim Tafa botues, kritik arti, Tiranë
Bota është më e varfër pa Atjonin… Një engjëll i bukur që na fali gjithmonë dashuri, ngrohtësi e miqës… Luan Topçiu kritik arti, studiues, Bukuresht, Rumani
…libri të Atjonit – testamenti i Tij për Shqipërinë, një testament që do t’u drejtohet bashkëmoshatarëve të Tij më fatlume. Ai do të jetë si Ungjilli për ta…
Eugjen Merlika Studiues, Itali
TË HUAJT PËR ATJONIN
Nuk kam takuar një të ri kaq të mirë, kaq fisnik dhe kaq të dashur në Shqipëri sa Atjoni… Robert Elsie albanalog kanadez, Berlin, Gjermani
Atjoni është djali që çdo prind do të donte ta kishte të tijin… Sebastiano Grasso Poet, President i PEN Clubit, Itali
Atjoni i vogël e ka kuptuar dhe vizatimi i tij është një “strategji politike” e madhe, shumë më serioze dhe konkrete se ato të udhëhequra me forcën e armëve. Giampaolo Mattei Gazetar, Romë, Italian
– Në shkrimet e Atjonit ka filozofi, jo si diçka abstrakte, por të lidhur me politikën, jo në kuptimin e politikës sot, por si te grekërit e lashtë, pjesë e jetës, ndërkaq të lidhura aktualitetin… Mauro Geraci Antropolog, studiues i letërsisë shqipe, Romë Itali
Është tronditese, një mrekulli në ngjyra… Një fëmijë që mbledh kështu një civilizim 4000 vjeçar dhe arrin të njëjtën sintezë… Atjoni ka ndjerë shpirtin universal, shpirtin e Zotit, me rëndësi humane. Padre Marko I. Rupnik Profesor Teolog, artist, Universiteti Gregorian. Romë.
…një xhevahir krijimtarie… Libri i Atjonit do të vendoset në sektorin e artit në bibliotekën e dikasterit e do të mbetet si dëshmi e një figure që bëri shumë për kulturën në një hark të shkurtër kohe, që na dha shenjën e gjenialitetit të tij. Kardinal Gianranco Ravasi Biblist, kritik arti. Ministër i Kulturës Vatikan
…Atjoni shkëlqente prej poezisë. Dhe vetë është një poezi e magjishme.
Salla e gjyqit ishte e mbushur plot me njerëz. Disa gra në radhën e parë mbanin shami në duar, gati për t’ia plasur vajit, kurse burrat dhe djemtë qëndronin të menduar e hijerëndë. Dikush psherëtinte… ndërsa e qeshura e një studenteje, andej nga fundi i sallës sikur vinte nga larg. Ajo tallej me shoqet e shokët. – Zhuljeni, duket, do të jetë ende në dhomën e tualetit. Ndërsa ne..hëm, presim! Po a pritet kështu, me buzë të varura? Mirëpo, fjalët e të qeshurat i bezdisnin njerëzit, që prisnin me padurim hyrjen e kriminelit në sallë. E, sapo heshtnin ata, fatmirësisht dëgjoheshin fjalët e belbëta të një fëmije, në krahët e të ëmës, që e ndryshonin mjedisin e trisht. Së fundi, erdhi çasti i shumëpritur. Bisedat dhe pëshpërimat i mbuloi pasthirrma e lemerishme e disa njerëzve te dera anësore, kur policët e armatosur po sillnin, midis tyre, një djalë të pashëm e krenar, me duart e lidhura grusht, mbi të cilat rëndonin hekurat e rëndë. E çuan përbri vendit ku rrinte trupi gjykues. E urdhëruan të ulej, por ai i vështroi me mospërfillje ata që e urdhëruan. Ngriti kokën lart për të parë krejt pamjen e sallës. U ul disi i shpenguar. – Biiir! U dëgjua prapa kurrizit zëri i nënës. Ai ktheu kokën dhe trupi iu rrëqeth. – Biiir i nënës. Unë… .Unë… . Fliste ajo duke surbitur lotët që i binin buzëve. Ai u mallëngjye. Vështroi nga xhamllëku i dritares, ku në qiellin e kaltër, një bashkë reje e bardhë, dukej sikur ishte në ikje. Sa keq! Zërat në sallë, si zhaurimë valësh, ia deformonin fjalët e ngrohta të nënës. I vini copa-copa, me ngashërime të dhimbshme, si pika helmi, si ëndërrat e trembura e të ankthshme në qelinë e ftohtë.- Ktheje kokën nga unë, xhan!… Vdiqa nga malli… M’u dogj shpirti… Oh! Neli i nënës! I lutej ajo. Por ai s’donte të shihtte fytyrat e njerëzve në sallë, që e urrenin dhe e përbuznin për krimin që kishte bërë. Biiir! Përpiqej ajo të mbulonte pëshpërimat e njerëzve… “Ah, kjo nëna… s’më le rehat të vdes si burrat!” Kam kaq kohë… .o shpirt! Ktheje kokën, xhan!… Ktheje, o trimi i nënës… Këtë herë atij iu mbushën sytë me lot, zemra i gufoi dhe vdekja iu duk e dashur, e bukur… Donte t’i dëgjonte edhe një herë fjalët e fundit… ” O, trimi i nënës!” E ktheu kokën nga ajo dhe buzëqeshi. – Ashtu, të keqen nëna: të të shoh, të ngopem dhe të vdes edhe unë me ty… .Nënë e bir e përpinë njeri-tjetrin. Policët e urdhëruan djaloshin të mos shikonte më nga salla, por ai vazhdoi t’i buzëqeshte nënës, të çmallej me fytyrën e saj të vogël, të fishkur para kohe. I pandehur, kthehu përpara! – bërtiti polici me zë të fortë. Ai donte të dëgjonte edhe një herë fjalët: “… Trim i nënës”, që ishin baras me vdekjen, me Gjithësinë, me Dashurinë, për të cilën po flijohej. Folmë, Neli… të dëgjoj nëna zërin tënd, folmë! Shoqe qytetare, rregulli në sallën e gjyqit, ju detyron të heshtni!- Foli ashpër polici. I flas tim biri, shoku polic. Është djali im që… s’do ta shoh më. Nënë! Pusho maskara! Oh, zëri yt i bukur!… O shpirt i nënës!… I vetmi nënës. Në sallë ra qetësi varri. Djaloshi, në këmbë, përpiqej të përballonte policët, që donin t’ia mbyllnin gojën, ndërsa nëna zuri fytyrën me duar dhe u shkreh në vaj. Mos qaj, nënë! – bërtiti ai. Ajo zbuloi fytyrën. – Nuk qaj, bir, më fal! Ai u ul më në fund dhe hodhi sytë nga dritarja, me zemrën mal. Nëna e vlerësonte… “Por unë s’dua të vijë ajo me mua. Luiza nuk e donte. Edhe në atë jetë do ta urrejë… S’dua të vijë… na shqetëson… – Çohu! E urdhëroi polici, ngaqë në sallë hyri trupi gjykues. Djaloshi u ngrit në këmbë paksa i hutuar, kur pa dy burra dhe një grua duke zënë vendet në podium. Njëri prej tyre vuri buzën në gaz dhe urdhëroi policët t’ia lironin duart të pandehurit, nga hekurat.
U shuan edhe zhurmat e fundit, andej, nga qoshja e sallës. Nisën formalitetet. Sekretarja, grua e re, shënonte me shpejtësi, pyetje – përgjigjet. Djaloshi fliste saktësisht dhe serioz. Menjëherë pasi mbaruan formalitetet, prokurori, një burrë i shkurtër dhe i vrazhdë në fytyrë, u derdh mbi të pandehurin egërsisht e me urrejtje. Zoti Kryetar, tha ai, kriminelët në vendin tonë socialistë, janë shëmtirë, kancer, plagë e keqe e shoqërisë. Përpara nesh, fatkeqësisht, ndodhet një nga këta gjakatarë, që këputi jetën e një luleje të bukur, filiz të shëndetshëm të shoqërisë sonë. Ndaj më dridhet zemra e më paket fryma, teksa shoh ende gjallë, para nesh, këtë katil, përbindësh dhe varrmihësi i vajzës sonë të shtrenjtë, motrës së virtytshme, shoqes dhe anëtares së devotshme të organizatës së rinisë, Luiza Koçinit… Djaloshit i drithëroi shpirti nga permendja e emrit të viktimës, që ai e kishte vrarë me duart e tij. Emri i saj e përcolli dhunshëm jashtë sallës së gjyqit, në bregdet, ditë vere, ku valët e shkumbëzuara, si shqerra të bardha, ndiqnin njëra-tjetrën dhe përplaseshin në këmbët e zbathura të Luizës së vetmuar. Ç’ishte ajo vajzë, që ecte e menduar, e brengosur, bregut e bregut? Mos e kishte fyer ndonjë djalë? Skënderi e vuri re i pari, kur ajo u nda nga shoqet, pa përfillur vështrimet e djemve lakmiqarë e të grave kureshtare, dhe mori bregut e bregut… Me një fustan të hollë, që i varej nga dy rrypa të ngushtë në supe, në shoqëri me vetveten… Një copë herë e shoqëruan vështrimet e njerëzve të çuditur teksa ajo largohej mospërfillëse, por pastaj nuk u interesua njeri për siluetën e brishtë, që humbiste e zvogëlohej vazhdimisht… Skënderit iu qep prapa. Emrin ia mësoi nga shoqet, kur ajo luante volejboll me to, në rërë. Luiza! Sa emër i bukur, vërtet si një tingull femëror!… E çuditshme edhe kur luante volejboll ajo se si ulej e merrte topin… Ngrihej ngadalë, duke bashkuar gjunjët. E mbërthente atë sikur të ishte diçka që do të thyhej dhe e lëshonte fltuturimth me majat e gishtave, si të ishte një zogth për fluturim… Mirëpo, nuk lozte me qejf, nuk ishte hiç sportiste. Trupi i hollë sa s’i këputej në vrapim. Skënderi e kishte parë gjithë kohën pa ia ndarë sytë… Iku autobusi i fundit për në qytet dhe ai s’e kishte vënë re fare. Vajza që luante volejboll, pa qejf, ia kishte rrëmbyer zemrën. Luiza ndaloi dikur dhe, u ul në rërën e vakët, sapo dielli i afrohej sipërfaqes së detit, i madh, i kuq, si shandan i varur në qiell. Atë vështronte Luiza, kurse rërën e vakët e shpërndante me grushte nëpër pulpat e zbuluara. S’e ndjeu fare djalin e magjepsur, që iu afrua tinëz dhe e vështronte nga pas qafën e hollë, ngjyrë alle, flokët e zinj të prerë dhe krejt trupin e hajthëm, të mbështetur në njërin krahë, e tretur në mendime. Flladi i lehtë ia valëviste balluket mbi ballin e lartë e të rrumbullakët. Ai vendosi t’i fliste. Por si ta fillonte bisedën? Qëndroi një copë herë në mëdyshje, i përqendruar tek ajo, që s’jetonte fare në këtë botë… Zhaurima e valëve vinte si bisedë vajzash të shqetësuara… “Po sikur ajo të ishte duke pritur një tjetër? ” Megjithatë, ai iu afrua edhe pak dhe i tha: – Pse rri vetëm, Luiza? Vetëm buzët lëvizi, sepse zëri nuk i doli. Kjo i dha më tepër zemër. – Pse je larguar nga plazhi? … Më fal, po pse rri e mërzitur? A pret njeri tjetër? … Ajo s’iu përgjigjej, as sytë nuk i shkëputi nga horizonti i kuqërremtë. Ai priti me shpresë që ajo do kujtohej, të paktën për kofshët e zbuluara, ngaqë pranë saj ndodhej një njeri i panjohur. Apo kujtonte se rëra e shpërndarë ia mbulonte lakuriqësinë në sytë e tij? Ç’ishte kjo vajzë e çuditshme, që s’ donte t’ia dinte as nga prania e një të panjohuri? Së fundmi, ai u shfaq para saj dhe busti i tij i madh, ia bllokoi horizontin. Ajo pa një copë herë gjoksin muskuloz, pastaj fytyrën. Iu duk i pashëm e burrëror, por idiot dhe i egër. I kaluan të dridhura në trup. Kokën e vari në gjoks. – Më lini vetëm, ju lutem! – i tha e bezdisur. – Unë… unë… Dua vetëm, vetëm ju thashë! Ai e pa atë drejt e në bebëza.“Oh, ç’ fytyrë e bukur! Sytë e perënduar, si dy yje të mekur, me faqet e zbehta e flokët e zinj të gafrruar nga ujë i detit, tregonin se vashëza kishte rënë në mjerim.. Ai mbeti si i ngrirë. Ajo shtriu fustanin deri tek gjunjët, mbuloi gjoksin e vogël përpëlitës, me parakrahët dhe e ktheu trupin anash. Atij i fluturoi mendja nga padurimi për t’u marrë vesh me të. – Luiza! – thirri dhe ra në gjunjë para saj. E bezdisur, ajo ktheu kokën në anën tjetër, kurse ai ia kapi dorën dhe e shtrëngoi në gjoks. Më quajnë Skënder… Dua vetëm shoqëri me ty.- Posi!… Edhe Eshersti kështu i thoshte Migenit.(personazh në librin “Lulet e mollës”)- Luiza… Ah, Migen e shkretë! Pse u dashurove me një djalë të keq, e budalla? Pse? Unë s’jam i keq, Luiza… .- Aaaa!Ja ktheu ajo me qesëndi – Më vjen keq, të betohem… .Përse je mërzitur? – Haj!… Ja bëri me përbuzje për keqardhjen e tij. Ai mezi u përtyp. Ju djemtë jeni shpirtvegjël e të djallëzuar… Shëtisni nëpër botë me gjuhën e bilbilit dhe grabisni e robëroni zemrat e vajzave te mjera… .Unë s’ jam i djallëzuar, Liza… S’ta dua të keqen, asnjëherë… Luiza më thuaj… E di!… Po përse, atëherë, më ndoqe nga prapa? A nuk të ndjek njeriu i djallëzuar kështu? Pyeti ajo si një vajzë e vogël dhe u treb nga fjalët e veta. Kurse ai uli kokën, tërhoqi rripat e kanotierës, që ia shtrëngonin gjoksin e fryrë dhe heshti. Edhe Luiza bëri si ai.Pastaj Skenderi pyeti: Kush janë Migeni… Esheresti? – Ua, nuk e di? !… S’e paske lexuar “Lulet e Mollës”? – Lulet e mollës!? … ..- Po. Të Gollsuorthit.Jo, s’e kam lexuar… Bile, sot e marr vesh se qenka një libër i tillë në Botë… .i Gollusorthit- Gollsuorthit, ndreqi ajo.- Po, Gosullorthi.- Goll-su-or thi.- Goll-su-or-thi.- Bravo! Tani e the mirë… Jo, Esheresti, por Eshersti.- Eshresti- E-sher-sti.- E-sher-sti. – Ha, ha, ha! Qeshi, ngaqë vërtet iu duk idiot, por i çiltër… . ”Zemrën e paska të pastër”, mendoi.Nuk lexoj shumë libra, Luiza. Punoj mekanik. Kam lexuar vetëm “Lulja e Kujtimit”, “Sikur të isha djalë” …e ndonjë tjetër. Çfarë të tjerë? Romane. Po cilët romane? Ajo shikonte ballin e rrudhosur të djaloshit, që s’i kujtoheshin titujt e romaneve… “Zonja Bovari” e ke lexuar? Jo. – Po “Evgjeni Grande”? … .Ah, e shkreta Evgjeni! Ajo prapë u bë e trishtuar dhe ia qepi sytë detit. Buzët që i lëpiu iu bënë shumë të bukura. Ai ia rrëmbeu duart dhe e tërhoqi me kujdes që të ngriheshin së bashku në këmbë. Luiza shkundi fustanin dhe u nis para tij . Skënderi ecte prapa, i dëshiruar për trupin e hollë e të gjatë dhe, i çuditur, thoshte me vete: “Më se vallë ushqehet kjo vajzë? Duket sikur është e ndërtuar vetëm me eshtra zogjsh? Dridhet si tel milimetrik… ..Dhe ecën kaq lehtë e bukur!… Ku ka qenë më parë që s’e kam njohur? Ajo u kthye pa pritur nga ai dhe bërtiti: – Pse më ndjek prapa si hije? Ai uli kokën i turpëruar dhe donte të fliste. Por ajo s’e la. E shikon këtë hapësirë, detin? Thuaj, a ka në botë, vallë, ndonjë djalë që e ka zemrën kaq të madhe? E ktheu me forcë nga deti. Ai veç e shikonte i habitur – Ah, e zeza unë… sa dëshirë kam në këto çaste, të jem në krahët e fuqishëm të atij djali!… Të më ngrinte lart, lart dhe të më çonte mu në mes të detit… Më thuaj, a ka? Ai vështroi krahët e tij. – Ja, atje… E sheh atë dritëzën… atë që ndriçon? – Po. E shoh… Është fanari. A më çon dot atje? Atje? Por atje mund të shkosh vetëm me barkë. Edhe me not… A di not? – Di.
– A shkojmë? – Është larg, Luiza dhe… dhe… Skënder, të lutem, më shoqëro! Sonte, kam qejf të shkoj deri atje larg, larg nga toka… Mirë, ku të duash ti… por, mos vonohesh për në shtëpi? Mos të flasin? Mua? !… .Pse, si kujton ti, vetëm ata duan të jetojnë? Është larg, Luiza… Ndoshta.. Ajo e mbërtheu nga krahët dhe e shkundi, duke thirrur: Dua të shkoj atje… duaaaa! E sheh që s’je ti ai djalë në botë të më dojë me gjithë shpirt… .Ouf, e zeza unë… ëndrrat e mia! Sa shumë e dua atë djalë që më ndjek deri në fund të botës!- Luiza, unë të dua… Posi!… Si më do mua? … . Sa më do? Shumë. Shumë? Dhe e puthi. Atij i ngecën fjalët në grykë. Kaq shumë? – i tha ajo. Ai donte ta pushtonte mes krahëve, por ajo i rrëshqiti… iku. Ndiqmë, pra!- thirri. Luiza. Nëse më dashuron “shumë” eja, pra! Dhe u hodh në det. – Skënder, eja!… .Po më kape, puthmë Ai u lëshua si i hasdisur drejt saj, duke notuar më tërë forcën e krahëve…
Ajo po largohej me shpejtësi. Më në fund e arriti… Tani, puthmë, Skënder! U fundosën të dy të përqafuar. Shkuan deri në fund të detit. Ai u dha këmbëve dhe trupit me forcë për t’u ngjitur lart, ajo e tërhoqi poshtë. Shkuan përsëri në fund. Këtë herë ai i përplasi këmbët shumë, shumë që të arrinin në sipërfaqe. Ua,… për pak u mbytëm! – i tha ajo duke qeshur. Dhe ia shtrëngoi kokën në gjoks me dashuri. Notonin pranë e pranë. Gjithmonë duke u larguar nga bregu. Ti notuake shumë mirë, Skënder. Më ty shkoj edhe përmatanë detit… U lëshua përpara me vrull. Ai pas. Dallgët e mëdha i mbanin një copë herë lart, si dy gogla. Ngaqë dielli ishte fundosur qyshkur, deti kishte marrë pamje të zymtë e kërcënuese. Megjithatë, horizonti përflakej ende si një buqetë me trëndafila të kuq, aqsa edhe retë e bardha dukeshin me ngjyra… Djali lutej të ktheheshin, por ajo s’pranonte. Mos u bë frikacak… S’të dua kështu!… Lidhte krahët në qafën e tij, e puthte, pastaj çante përpara me gëzim… Luiza, kthehemi! – i bërtiti ai kur pa që ajo notonte si e marrë drejt valëve të errta e të medha… Atëherë, i pandehur, na thuaj cilat qenë shkaqet që e vrave atë? – pyeti kryetari. Në sallë mbretëroi qetësi e zymtë. Siç tregova edhe më lart, zoti kryetar, unë e dashurova Luizën, prandaj s’e lash të mbytej… Por ajo kishte dëshirë të vdiste, prandaj më nxiste të shkonim aq larg bregut. Por, të vdisnim të dy. Më godiste me grushte kur unë përpiqesha ta hidhja në kurriz për ta nxjerr në breg… I kam ende fjalët e saj në vesh, kur përpiqesha për ta tërhequr në breg: Lëshomë, s’dua të jetoj… Jo s’dua!… .Pse të jetoj? – bërtiste. Ai më tradhtoi… i ligu!.. Edhe Migeni vdiq… .vdiq. Mirë bëri! Pse të jetonte? Edhe unë dua të vdes… Lëshomë të mbytem! Kur dolëm në breg, vazhdoi prapë të më thoshte: Eja, Skënder, të lutem, eja të shkojmë të dy në jetën e përtejme!..Të betohem, që do të jem gruaja jote besnike, përjetësisht … Hajde! Isha lodhur sa mezi qëndroja në këmbë. Fal zotit, ajo më hodhi krahun në bel dhe, ashtu, të përqafuar, ecëm zvarrë-zvarrë drejt plazhit… Po herë tjetër, i pandehur, a ju kishte kërkuar viktima të vdisnit së bashku? – pyeti njëri nga anëtarët e trupit gjykues. Po. Por unë e kisha kuptuar, tashmë, qëllimin e saj. Ndonëse ishte vajzë me shpirt të pastër, gjithsesi mua nuk më dashuronte, edhe pse e kuptonte që e doja shumë. Ajo dashuronte një tjetër. Pikërisht, atë që e kishte braktisur. Një student në artin dramatik. Arsyen pse ishin ndarë s’e di, nuk e mora vesh kurrë. Por e vërteta është që Luiza dashuronte marrëzisht, prandaj ndarja me aktorin e kishte tronditur shumë. Ndërsa, mua, më shprehte dashuri vetëm për të arritur qëllimin e vet. Edhe kur më dhuronte ndonjë të puthur, e ndjeja, nuk putheshin dy zemra. Unë puthja vetëm mishin e saj të ftohtë… I pandehur, ndërhyri kryetari, përgjigjuni pyetjes që ju është bërë: A ju ka kërkuar viktima herë tjetër për të vdekur së bashku? Prokurori u ngrit me rrëmbim. Kjo mënyrë djallëzore e të pandehurit, përpiqet të na i paraqesë viktimën si vajzë të dëshpëruar, të tronditur… sikur qenka zhgënjyer në dashuri dhe për këtë arsye paska dashur t’i jap fund jetës. Përralla! S’është aspak e vërtetë. Aspak!… Djalin, të cilin ajo e dashuronte, e kemi këtu. Ai qan me lot për vdekjen e saj. S’ka dyshim që kjo është mënyrë e zakonshme e kriminelëve të romaneve të verdha, si ç’është i pandehuri që kemi përpara … Fol, i pandehur, përgjigju drejtësisë, trego të vërtetën! Djali u zverdh kur dëgjoi se i dashuri i Luizës ndodhej aty, në sallë, por s’e humbi toruan. Dua të shtoj, zoti kryetar, vazhdoi ai, nëse Luiza hoqi dorë nga dëshira për t’u mbytur atë natë, në det, e bëri ngaqë i dhashë fjalën se do t’i jepja fund jetës tokësore edhe unë, për të shkuar me të, i lumtur, në botën e përtejme. Prandaj iu luta të më priste edhe pak kohë sa të mbaroja, me gjase, disa punë të lëna përgjysmë. Nuk e di sa më besoi, por për një gjë jam i sigurt: Jeta për Luizën s’kishte më kuptim! “Fati im”, thoshte, ajo “është si fat i zi i Migenit”. “Lulet e Mollës” e mbante gjithmonë me vete. Dhe, me që donte të vdiste, e lidhi shpresën te fjala ime… Më vonë e kuptova pse s’donte të vdiste vetëm. E mësova në takimin që do të tregoj tani… Por ama, të kuptohemi! Liuza s’e kishte shpirtin e keq. Jo! Ajo s’kërkonte shpagim, as të hakmerrej me djalin që e kishte tradhtuar. Arsyeja pse nuk dontet ë vdiste vetëm ishte fare e thjeshtë… Luiza kishte frikë të vdiste vetëm… Në sallë krisi zhurma. Filluan diskutimet e njerëzve me njeri-tjetrin. Ndërsa prokurori, i skuqur si speci, duke u dridhur nga inati, u çua në këmbë. Ky është mashtrues, gënjeshtar, tmerrësisht gënjen, shoku kryetar… Me paturpësi i pandehuri thurë një dramë, të cilën e ka sajuar me fantazi në qeli. Asgjë s’është e vërtetë. Sepse Luiza s’ka qenë e tradhtuar. E vërtetojnë këtë më së miri thëniet e dëshmitarit, i cili pohon se e dashuronte dhe ka pasur takime të rregullta me vajzën, deri ditën e fundit. Por, duket sheshit, i pandehuri s’ka talent për të ndërtuar drama. Fakti që s’i përgjigjet pyetjes së anëtarit të trupit gjykues, në mënyrë të dukshme tregon se, melodrama është e sajuar… Hajt, i pandehur, lëri përrallat dhe përgjigjuni drejtësisë! Unë s’po gënjej zoti kryetar, po them të vërtetën dhe vetëm të vërtetën. Dy muaj pasi ishim njohur, lamë takim jashtë qytetit. Atë ditë ajo erdhi shumë e gëzuar. S’e dija nga i buronte gëzimi. Por, për çudinë time, mbante përdore edhe një biçikletë “Diamant”. Sepse nuk e niste dot vetë. Sot, do të ngjitemi në Qafë të Koshovicës, më tha. Kam shumë qejf të udhëtoj me biçikletë, jashtë qytetit… . Po ti s’di ta nisësh, i thashë, kot, për ta ngacmuar. S’ka gjë… Më mbajnë krahët e tu të fuqishëm… .S’të kam zgjedhur kot të jeshë burri im, për në atë jetë…Dhe m’u kthye e mërzitur. Skënder, të lutem, më thuaj të vërtetën, a i mbarove punët, që i kishe të pambaruara? Kur do ta bëjmë dasmën tonë? E dija për cilën dasmë e kishte fjalën, ndaj u dëshpërova. Jo se do të vdisja. Një ditë e kemi të caktuar atë. Por u dëshpërova, ngaqë ajo e kërkonte “martesën” ende me këmbëngulje dhe seriozisht. – Mos u mërzit, i thashë i vendosur, edhe pak ditë e do të martohemi. Por, tani më thuaj, pse kërkon të ngjitemi me biçikletë në Qafë të Koshovicës dhe jo me këmbë? Ti e di sa e vështirë është ngjitja atje me dy vetë… Oh, sa budalla bëhesh! – ulëriti. Në këmbë kemi kaq vite që shëtisim. Pse të mos bëhemi një herë me krahë dhe të shkëputemi nga toka? … Të fluturojmë si dy engjëj… Ja, kështu!
Hapi krahët dhe erdhi përqark meje si zogu në fluturim – A nuk fluturonte kështu Demoni, kur shkonte te Tamara? Bëri dy- tri rrotullime rreth e qark, më puthi, pastaj thirri: Hajde, Demoni im, më merr në gjirin tënd të zi! U ngjit në biçikletë gjithë hare. Hajde, shpejt, shpejt!..Bërtiste duke më tërhequr nga krahët. Ai ndaloi një çast, sepse në sallë filluan zhurmat. Vuri re se vështrimet e njerëzve ishin drejtuar vetëm tek ai, jo me urrejtje e përbuzje, si më parë. Disa vështronin seriozë e të menduar, të tjerë me habi. Të rinj e të reja diskutonin dhe përpiqeshin për t’u afruar në rreshtat e parë. E ëma e tij shterngohej, e shkreta, t’i buzëqeshte, por ishte e lodhur dhe e dërrmuar. Dukej sikur ngërdheshej, ndërsa psherëtinte… Kryetari i ra ziles dhe mezi vendosi qetësinë. Prokurori, i cili çoç zhgaraviste me nervozizëm në letër, sapo krimineli filloi përsëri të fliste, lëshoi lapsin dhe po dëgjonte me vëmendje. Me të dalë nga qyteti, e ngava biçikletën shpejtë. Sepse donte ajo të ecnim shpejt. Ashtu lumturohej… Shikonte përpara, vetëm në një pikë, me sytë e mbyllur si në ëndërrime, sikur fluturonte… .Ndërsa unë e shihja botën nëpërmjet rrjetës së imtë të flokëve të saj, të fryrë e të shpërndarë mbi fytyrën time. Në ato çaste thosha:” Bah, çfarë mendime të kobshme ka në kokë kjo vajzë! Mendime që unë, vetë, po ia përkëdhelë me frymën time! E dija, e kisha të qartë ç’endej në kokën e saj. Edhe, pse e deshironte vdekjen me aq gëzim. Mund të gjente tjetër njeri për të vdekur, por… ngaqë e kuptonte se e doja shumë Liuzën, kjo ishte edhe arsyeja pse e mbështeste dëshirën e madhe për të vdekur me mua. Domosdo, i marrosur nga dashuria, unë mund të bëhesha kollaj xhebrahil i shpirtrave tanë. S’kisha lexuar libra, madje as nuk dija që ekzistonin librat të tillë si “Demoni”, “Evgjeni Grande”, “Një jetë”, “Lulet e Mollës”. Ajo m’i jepte me kusht që t’i lexoja e t’ia komentoja. Megjithatë, nga ç’kuptoja, mendimet e mia ishin komplet kundra me të sajat. Vdekja, për mua në ato libra, s’ishte meritë aspak e personazheve, as bukuri artistike e gjetur nga autorët. I thosha Luizës se personazhet e këtyre librave ishin të paaftë për të gjetur lumturinë në tokë. Jeta për ta është me pasione, sepse ata e ndjejnë dhe e vuajnë më shumë të keqen. Kjo i mbyt, i çon drejt përfundimit… Ajo tërbohej dhe zemërohej nga konkluzionet e mia. Më quante budalla. E dinte, s’isha unë ai, që mund ta bëja të lumtur. Ajo vuante për atë tjetrin, ndërsa unë vuaja natë e ditë për të. Nëna më qortonte vazhdimisht, ngase për shkak të Luizës kisha braktisur cdo gjë, isha dobësuar dhe kisha lënë pas dore problemet e shtëpisë. Isha i vetmi fëmijë në shtëpi. Babai më kishte vdekur. Ndërsa unë përpiqesha, me tëra mundësitë e mia, për të argëtuar Luizën, si e si t’i hyja, sado pak, në zemër. Por ishte e pamundur. Mbeta vetëm një argëtues i thjeshtë i dashurisë. Dhe, po të kisha pasur mundësi ta njihja djalin, për të cilin ajo vuante, me siguri do t’i kisha dhënë një dru të mirë… Nejse, mos ta zgjasim… Prokurori ndërhyri përnjëherë. – Mirë që e pranon vetë, i pandehur. Mos ta zgjasim më! Sepse trillimet e tua e kaluan durimin tonë …
Dhe u kthye nga trupi gjykues. – Shoku kryetar, kërkoj të dalin dëshmitarët… Nga të dhënat hetimore e pohimet e tyre, e vërteta është krejt ndryshe. Procesi gjyqësor, siç po flet i pandehuri, po merr rrugë pa krye, sepse ky po tregon gjëra të sajuara… Por Kryetari shënoi diçka në letër, pastaj ia bëri me dorë prokurorit të ishte i duruar, ndërsa djalit , me kokë, që të vazhdonte. – Pasi u ngjitëm në Qafë të Koshovicës, zotërinj të nderuar të trupit gjykues, pushuam një copë herë nën ullirin mu në majë të kodrës. Liuza s’pushonte së foluri. U bë llafazane madhe. Çfarë nuk fliste. U mërzita nga marrëzitë që thoshte. E përqafova dhe e mbajta ashtu me forcë, deri sa filloi të qante. Nuk e duroja dot kur lotonte dhe ofshante për atë tjetrin. Ngaqë dashuroja tani vetë, më dhimbsej vajzë e gjorë. Prandaj, kur më tha të zbrisnim me shpejtësi nga Qafa e Koshovicës… Ju e kuptoni zoti kryetar, sa e vështirë është vetë i dytë me biçikletë… Unë prapë s’e kundërshtova… Ah, sa frikë kam të shkoj pa ty në atë jetë! – më tha kur e kisha pushtuar midis krahëve dhe e shtrëngoja për të mos folur marrëzira. S’e di, nëse e kishte më tërë mend, apo e tha për të fshehur qëllimin e zi, kur më pëshpëriti në vesh: “Sepse kam filluar të të dua edhe ty pak, o idioti im i pashëm!” Dhe, para se të lëshoheshim me shpejtësi nga ajo tatëpjetë e frikëshme, më kërkoi një puthje zemre. Më puthi pa afsh, por jo pa dhembshuri. Gjoksi i dridhej nga hovet e frikës. Pastaj më futi në gisht një unazë. E kuptova qëllimin e unazës, sepse s’ishte e parë herë që e kërkonte vdekjen. Përse ma vë këtë? E pyeta, për të parë se ku do të dilte. – Kam dy, më tha, një ia kisha taksur atij që do më donte më shumë. Përfundimisht, ai je ti Skënder… Më vjen keq… më fal… Unë s’të dua aq sa më do ti… I tha këto fjalë më zë të dridhur. E para herë që fliste ashtu me mua. E përqafova. Më la të lirë…
Pastaj u nisëm. Biçikleta ishte kondrapedal. I lëshova ngadalë frenat. Me shumë frikë. Kisha zbritur disa herë me biçikletë në rrugën nacionale, përmes asaj kodre, por, ama, jo vetë i dytë. Jo me Luizën që kërkonte orë e çast të vdisnim bashkë! Lëshoje të fluturojmë!
Bërtiste, pse unë përpiqesha të ngadalësoja shpejtësinë. C’ është e vërteta, e zotërova një farë kohe. Lëshoje, Skënder! Ulëriti dhe filloi të godiste me grushte duart e mia të “salduara” në timon. Lëshoje, lëshoje, o , i lig! Gulçonte nga inati… . Ah, e mjera unë! Thërriste, ngaqë s’ishte e kënaqur me vrullin e biçikletës. Mirëpo, gjithsesi, erdhi edhe çasti kur unë s’munda të isha më zot i shpejtësisë. As frenat nuk pinin më ujë. Pak të frenoja, me siguri do të rrezikoja më shumë. Tani, ajo dhe unë bashkë me të, po fluturonim vërtet siç donte ajo. Era po na merrte frymën. Vetëm timoni mbeti pika e sigurisë, ku mund të mbështesja shpresën e fundit. U përqendrova i tëri tek ai… Luiza filloi të këndonte. Ndërsa unë u pushtova nga tmerri. Nga çasti në çast u ndjeva i pasigurt. Provova një herë të ngadalësoja vrullin me anë të kontrapedalit, por ishte e pamundur. Edhe ai, si frenat, ishte jashtë përdorimit. Qortova veten, por ishte tepër vonë. Fluturimi ynë kishte kapur kulmin e marrëzisë. Atë kulm, për të cilin ajo më dërdëlliste përditë. Tani këndonte, qeshte, klithte nga hareja, ndërsa unë kulloja ujë prej djersëve të vdekjes. Ajo rrinte me tërë peshën e trupit mbi krahët e mi… Tronditjen e parë e ndjeva papritur, kur njëra dorë më mbeti në ajër, ndërsa tjetra mbante timonin me zor. Një çast Luiza e ktheu atë me forcë. U lëkundëm andej-këndej, por nuk u rrëzuam. Instinktivisht, isha bërë përkohësisht zot i timonit. Por vetëm përkohësisht. Sepse lëkundja e madhe e bëri të vetën: shpëtuam pa u përplasur në shkëmb, ngaqë ”Fluturimi i Vdekjes” përfundoi në kanal, m’u atje ku trupat tanë u gjendën larg njeri-tjetrit dhe me plagë shumë të rënda… . Biiiir! Thirri e ëma si e mbytur nga lemza. Kurse njerëzit në sallë, kaluan nga makthi, në psherëtima të lehta. Kryetari mblodhi anëtarët pranë vetes dhe pas pak urdhëroi futjen e dëshmitarëve. E para hyri një vajzë, shoqja e Luizës. E njihnit viktimën? – pyeti Kryetari. Po. E kam pasur shoqe të ngushtë. Ç’dini të na thoni për fatkeqësinë e saj? Ajo filloi të qante. Luiza da… dashuronte Sandërin. S’e di kur ishin prishur, por ajo kishte disa muaj pa marrë letra nga ai. S’ma kishte thënë këtë, e kuptova vetë… .Sepse ai edhe kur erdhi me pushimet dimerore, nuk e takoi Luizën. E gjeta një ditë të mërzitur në shtëpi… Lexonte një libër dhe qante. E ftova në kinema, s’pranoi. “Jo, nuk vij, më tha, kam qejf të lexoj, vetëm të lexoj”. E pyeta pse ishte aq e mërzitur. “Hiç! S’kam gjë, më ka prekur kjo novelë që po lexoj… Sa e bukur është!”Si titullohej novela? -“Lulet e Mollës”. Atë e lexonte hera-herës. Ndërsa Aleksandërin s’e përmendte si më parë. E kuptova që ishin ndarë. Arsyen s’e di, nuk ma tha. Por ngaqë nuk donte ta kujtonte më, as unë s’e ngacmova … Ndërsa për Skënderin më thoshte se e kishte kushëri të largët dhe e mburrte për djalë të mirë. Nuk dyshova asnjëherë për marrëdhëniet që kishte me Skënderin. Për mua ajo ishte e ndershme… E dija që ajo donte vetëm Aleksandërin. A ju kishte thënë ndonjëherë Luiza për jetën, që s’vlente, që s’kishte më kuptim… për botën ku jetojmë, me gjasë se është e mërzitshme, e padurueshme dhe pallavrat të kësaj natyre? – pyeti prokurori. Kështu nuk fliste… s’e kam dëgjuar. Ajo ëndërronte si poeteshë, dashurinë me Sandërin e përjetonte shumë. E ndërtonte të ardhmen si asnjëra nga ne, shoqet. Gjithmonë kishte qarë Luiza kur lexonte libra, apo vetëm tani, kohët e fundit? -pyeti Kryetari. Ç’është e vërteta, kur ishim më të reja, thoshte vazhdimisht se i ndjente vuajtjet apo gëzimet e personazheve në libra, sikur të ishte vetë njëra prej tyre … Ndërsa, kohët e fundit, kishte filluar të qante. Kutjoja se tani është më e rritur, kupton e ndjen më shumë… është e dashuruar. Ishte e ndjeshme… Kryetari kërkoi edhe mendimin e anëtarëve. Dëshmitarja u largua.
Pastaj hyri një djalë i pashëm, gati i bukur, por i zbehtë në fytyrë. Ai qëndroi i shpenguar para trupit gjykues, me pamje artistike. Sapo e pyeti Kryetari, ai vendosi gishtin tregues në xhilën e xhaketës dhe aty e mbajti deri në fund. Kryetari: E njihnit viktimën? Dëshmitari: – Po. E kam në zemër. Kryetari: – Po ajo ka vdekur… Dëshmitari: – Për mua është e pavdekshme. Kryetari: – Ç’marrëdhënie keni pasur me Luizën? Dëshmitari: – Luiza ishte e zonja të ma ripërtërinte jetën, në çdo takim… Kryetari: – Herën e fundit si u ndatë? Dëshmitari: – Në marrëdhënie të shkëlqyera… në mirëkuptim të… Kryetari: Korrespondencën kur e keni ndërprerë? Dëshmitari:- Asnjëherë. Kryetari: – Vërtet? Dëshmitari: Më se e vërtetë.Kryetari: Drejtësia disponon të gjitha letrat tuaja. E fundit ka datën e muajit dhjetor. Si e shpjegoni këtë fakt Dëshmitari: Po. Në takimin e fundit që bëmë… kërkova që letrat e mia t’i digjte pasi t’i lexonte. Kryetari: – Përse? Dëshmitari: – Për të mos pasur konsekuenca nga i vëllai, i cili kohët e fundit e përgjonte. Kryetari: – Ç’mendoni për vdekjen e Luizës? Dëshmitari: – Ajo Vdiq nga dora e një krimineli… . Në sallë pati ilaritet. U ndezën diskutime me zë. Dëshmitari i hutuar, i habitur… shikonte njerëzit në Sallë, pastaj , nga i pandehuri. Ky me zor e mbajti një të sharë vençe, por pështymën ia hodhi në fytyrë. Aleksandëri u shmang. Ndërsa Kryetari ndërhyri dhe e ndihmoi të largohej nga Salla, e cila po e ilarizonte nga të katër anët. Duke u kthyer nga i pandehuri, i tha: Po pse, mor djalë, e vrave atë vajzë? Në sallë u vendos qetësi absolute. Djaloshi kaloi dorën mbi ballin e djersitur dhe vazhdoi – Dolëm të shëruar nga spitali, zoti kryetar, por asaj nuk i thashë gjë për aksidentin. E, ç’t’i thosha? A s’isha vetë fajtor, përderisa e dija që ajo donte të vdiste me patjetër, me mua? Por, nga ajo ditë, zoti Kryetar, para meje Luiza s’pati më guxim të zinte me gojë qëllimin e “martesës tonë”. U largua nga unë pa më thënë asnjë fjalë. Jo vetëm kaq, por as sytë nuk m’i hidhte, kur gjendeshim përballë njer-tjetrit. E shihja hera – herës, që ajo lëviste me një djalë tjetër. Fatkeqësisht, unë e dashuroja ende. Prandaj, kur e shikoja me një tjetë, tërbohesha. Djalin, të cilin ajo po e mashtronte, si dikur mua, e njihja, e kisha pasur shokë në shkollë. Kisha muhabet. Ishte djalë i mirë, i urtë, i sjellshëm. Për ta pirë në kupë, siç i thonë fjalës. E kisha takuar disa herë për t’i shpjeguar të vërtetën e Luizës, por ai ishte marrosur me keq për të. Ndaj arsyetova, zoti Kryetar,: “A duhet ta lë shokun tim të shkollës të vdiste bashkë me Luizën? Në këtë rast a nuk do të isha edhe unë bashkëpunëtor në këtë krim? Dhe ndaloi. U mbush thellë me frymë. E takova shokun e shkollës. Ai ishte i vendosur për t’u martuar me të. Por s’e kishte venë ende “unazën” në gisht. Më tha që e patën lënë për të dielën, në manastirin e Ardenicës. Do të ngjiteshin në majë të kambanores, atje ku nuk do të kishte mundësi t’i shihtte njeri, kur të ndërronin unazat. Kuptohet, do të fluturonin të dy nga ajo lartësi, ashtu sic dë shironte ajo. Sic ndodhi me mua, në Qafë të Koshovicës…
Ai uli kokën i menduar. -Ç”të bëja, zoti Kryetar? – vazhdoi i revoltuar. A ta lija moshatarin tim të ngjitej në majë të kambanores për të “fluturuar” prej andej? … Prandaj vendosa, më mirë të shkonte e vetme ajo, në jetën e përtejme… Ai u lëshua në karrige, sikur të binte nga një lartësi e madhe. Pushtoi kokën me duar dhe u dënes. Në sallë filluan diskutimet, pro dhe kundra tij. Ndërkohë, trupi gjykues, doli nga salla, për të marrë vendimin për djaloshin kriminel. Vendimi u dha me vdekje – pushkatim. E ëma e tij klithi dhe u rrëzua pandjenja. Ndërsa psherëtimat e dhimbshme të burrave dhe ngashërimet e grave e të vajzave të reja, vazhduan edhe kur ai mori fjalën e fundit. Luiza, tha ai, paska pasur të drejtë! Sepse edhe unë besoj tani se, drejtësia dhe e vërteta qenkan vetëm atje, në jetën e përtejme… .Lamtumirë, o Nënë! Lamtumirë, o njerëz të mirë! Ju lutem, mos e lini nënën time të na prish lumturinë edhe atje, në jetën e përtejme … Lamtumirë!
…rrallë me poezitë, anise shpesh po përmendet nga unë dhe kjo “rrallësia”, pothuaj bajate, kafshatë që s’kapërdihet – do thoshte Migjeni – dmth. në vend të ankesës… më mirë të sillja ndonjë diç poetike në dritë, i bie që me fjalë aq i lehtësuar ankimi ndërsa aq i vështirë na qenka krijimi, ehuuu do kishte Migjeni 100% të drejtë, s’pi ujë, jo vetëm mua por amullia, varfëria krijuese s’i shitet kujt, sidoqoftë ja po e ngjes një të para një dekade tashmë : )
JASHTË PARANTEZËS
Senad Guraziu, 2014
(finis vitae sed non amoris)
Në fillim gjithçka është djerrinë,
një pikë uji e shpon gurin,
por tokën s’e mbars fjala,
fara boshe, s’ka zanafillë
pa frymën e dashurisë,
lëkurënjomë mbi gurë
i njohim filizat e frikës, ligjet
e logjikës, e njohim zvarritjen,
si hardhuca të dritës, lakuriq
nën diellin e pafajësisë, që
nga thirravaji i parë sikur
e dimë: s’do ishim nisur
kurrë kah drita pa dashurinë.
Parandjenjat tona stampuar
qelizave, në secilin gjen, diç
sikur na flet: s’ka tjetër shteg,
dhe frymojmë, dashurojmë,
ushqehemi me ëndrrat, dehemi
për një jetë, e marrim vulën
e kthimit diku në “mesjetë”,
kthehemi me t’njëjtën biletë;
në ardhje frymën si dashuri
e pranojmë, në ikje dashurinë
e gjithë jetës… si frymë
duhet ta dorëzojmë.
Komentet