Rugova: Shqipërinë ju e keni një realitet, ne një idealitet –

PYETJE: Flitet shumë për ngjashmëritë dhe pangjashmëritë midis demokracisë shqiptare që po krijohet dhe atyre evropianolindore apo evropianoperüendimore. Sipas jush ku qendron  origjinaliteti i vërtetë i demokracisë shqiptare?
IBRAHIM RUGOVA: Origjinaliteti i demokracisë sonë qëndron këtu: Se edhe në Kosovë, por edhe këtu tash me partitë e reja demokratike, udhëheqin momentalisht, në radhë të parë intelektualë të shumë profileve, të shkencave të ndryshme, profesorë, shkrimtarë, mjekë etj. Nuk ka njerëz të dënuar, të burgosur etj. Unë kam shumë respekt për të burgosurit politikë, edhe në Kosovë, por për ata që nuk e kanë me vete ndjenjën e hakmarrjes, ndjenjën e revanshizmit, sepse duhet të mësohemi njëherë e përgjithmonë që t’i kuptojmë e stigmatizojmë gabimet e së kaluarës por, të mos merremi me to, se atëherë humb e ardhmja. Vetëm po marrim shembullin më të ri psh, Margaret Theçeri ishte 11 vjet kryetare e Anglisë. Ajo sigurisht ra se nuk ka udhëhequr mirë, por Anglia nuk merret më me të. Ajo vazhdon tutje. Natyrisht, gjatë kësaj periudhe më se 40 vjeçare ka pasur gabime, ka trauma etj.etj. Këto të stigmatizohen, por të mos merremi me to se do humbim edhe duhet bërë një punë politike shumë e madhe. Është fakt, që pluralizmi në Shqipëri është shumë i ri, dy muaj. Plus komunikimi, po flasim haptas, është shumë i ngadalësuar, qarkullimi, rrugët etj, është vështirë të depërtojnë edhe partitë. Prandaj, edhe zgjedhjet e lira kanë ardhur shpejt por disi duhet të mbahen që të kapërcehet situata dhe kam besim se partitë do të fitojnë vetëm në bazë të disponimit të popullit. Por është shumë aktuale që qeveria të bëjë një intervenim ekonomik, të shfrytëzojë të gjitha mundësitë që popullin të mos e lerë në kaos ekonomik, kaos edhe për sigurimin e gjërave elementare të jetës. Duhet bërë çmos, shteti është shtet, qeveria është qeveri. Këtë duhet ta kuptojnë seriozisht edhe ta kryejnë si një detyrë ndaj popullit. Përndryshe do të jetë shumë e vështirë.

PYETJE: Profesor, ju jeni marrë me vizionet e letërsisë shqiptare, edhe të së vjetrës, edhe të traditës, të së resë. Tani ju merreni me vizionet e kombit dhe në një çast tejet të ndërlikuar. Si e gjetën njëri-tjetrin vizionari i letërsisë, i mendimit teorik të saj dhe vizionari i kombit?
IBRAHIM RUGOVA: Të them të drejtën në politikë hyra përmes Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës, atëherë kur zhvilloheshin debate politike, kryesisht, edhe kur kërkohej që të zhdukej Shoqata e Shkrimtarëve të Kosovës. Ne i rezistuam si intelektualë dhe si shkrimtarë. Në këtë kohë të vështirë, pra nuk kam pasur kohë të mendoj si kam hyrë, përmes vizionit letrar apo kombëtar, por natyrisht si një njeri që jam marrë me këto studime kam pasur edhe vizionin letrar dhe atje kam përfaqësuar idenë e pluralizmit të qasjeve të ndryshme të metodave të letërsisë e , po ashtu, edhe tash, kur duhet ta pranoj gjendjen politike të situatës së rëndë që e dini se është në Kosovë dhe natyrisht, tash mund të them edhe për çështjen shqiptare në përgjithësi. Vërtetë, ju them sinqerisht, nuk kam kohë të mendoj fort, si pse. Ndoshta do të mbeten për të tjerët këto, të cilët do ta vlerësojnë a kam bërë mirë a kam bërë keq.

Para shumë vitesh, në një diskutim në Kongresin e Lidhjes së Shkrimtarëve të Jugosllavisë, përballë shkrimtarëve shovinistë serbomëdhenj e morëm fjalën prof.Rexhep Qosja, Prof. Hasan Mekuli dhe unë.

Atëherë, ai bolshevizmi ynë, nuk na mundësonte se ku t’i shfaqnim mendimet. Pastaj aty shfrytëzuam rastin dhe filluan kështu ato proceset intelektuale të shqiptarëve, edhe në Kosovë e në Jugosllavi duke mbrojtur në tërësi kulturën kombëtare.

PYETJE: Shkrimtarët, njerëzit e artit përgjithësisht edhe në vendet e tjera të Evropës Lindore qenë në pararojë të inteligjencies dhe të popullit për fitoren e demokracisë. Kjo ndodhi edhe në Kosovë. Juve shtypi botëror ju ka quajtur Vaclav Haveli i Kosovës. Si ju duket ky krahasim?
IBRAHIM RUGOVA: Roli i intelektualëve në shoqëri dhe brenda një kombi është i rëndësishëm. Unë them se në popujt e vegjël, edhe te ne shqiptarët, intelektualët kanë luajtur një rol të rëndësishëm. Vetëm të marrim Rilindjen Kombëtare Shqiptare, apo romantizmin shqiptar. Atë e kanë udhëhequr intelektualët dhe ekziston edhe një mendim se intelektualët e kanë bërë shtetin shqiptar. Kanë bërë Lëvizjen e Rilindjes dhe Lëvizja e Rilindjes duhej të krijonte një platformë për lëvizjen kombëtare shqiptare. Sepse aty shumë çështje janë lidhur brenda vetes, të cilat ne natyrisht duhet t’i modernizojmë e t’i ngremë në një hap me kohën.

Prandaj edhe në regjimet totalitare shkrimtarët kanë dalë në plan të parë, siç ndodhi në Evropën Lindore. Ndërsa çështja se më kanë quajtur Havel etj. mund të jetë, ajo është liri e shtypit, por ne në Kosovë ishim në një situatë më të vështirë se Haveli në Cekosllovaki. Ne kemi të bëjmë për shembull me luftën kundër një populli dhe, mund të themi me një alergji që ekziston atje ndaj popullit shqiptar, në Kosovë dhe në Jugosllavi.

Shikoni, ne si intelektualë, ka dashur momenti që në mungesë të politikanëve të mirëfilltë, të marrim një detyrë dhe, shpesh herë themi se jemi argatë kështu për popullin shqiptar, deri sa të hapim një rrugë që të krijohen politikanët e rinj, të krijohen njerëz të rinj.

Natyrisht, shkrimtarët kurrnjëherë nuk kanë qenë edhe burrashtetas të mëdhenj, por në planin politik kanë bërë shumë, siç thotë Sartri, shkrimtarët janë intelektualë të burimit, pra burimorë, ndërsa intelektualët e shkencave të tjera janë intelektualë të rastit. Prandaj shkrimtarët dalin në skenë në momente të caktuara dhe kryejnë detyra praktike. Përsa i përket traditës sonë kujtojmë Nolin. Ishte kohë e vështirë. natyrisht Noli kishte sens më shumë të intelektualit dhe të shkrimtarit sesa të politikanit dhe sipas dokumentave më të reja ai bëri edhe disa gabime strategjike politike, psh, pranimin e Bahkimit Sovjetik e të tjera, që komunistët shqiptarë dhe historiografia komuniste i ngrinte si një element të rëndësishëm. Por ai ishte gabimi i tij fatal, që solli bllokadën e tij totale nga shtetet e tjera edhe fqinjësore, edhe evropiane.

Këto janë me rëndësi të veçantë në politikë. Në kohën e Nolit nuk mund të themi që nuk kishte vetëdijë demokratike, por ishte ajo ndarje krahinore, që ishte aq e madhe në Shqipëri në atë kohë. Pastaj ato mbetje të sistemit të hershëm feudal etj., të gjitha këto krijuan një situatë që të mos kishte sukses një qeveri demokratike, siç e mendonte Noli, Gurakuqi.

E kam parë programin e kësaj qeverie, dhe ishte një program shumë modern edhe për kohën tonë. Janë shumë çështje, por sot mund të themi se edhe ne kemi nisur të mësojmë nga politika. Për fat të keq, dominimi i mëparshëm krijoi një uniteti fiktiv, një unitet shumë ideologjik, që nuk siguroi një unitet real të shtetit shqiptar. Vërtetë kur dëgjoja për këto lëvizje të ditëve të fundit, më kujtohej koha e Nolit. Mund të them, pra që kjo është një situatë tragjike dhe duhet të nxjerrim mësime prej saj. Se ne, për fat të keq, kemi një histori deskriptive, vetëm janë përshkruar beteja, janë përshkruar ngjarje. Kurrfarë mësimi, kurrfarë konkluzioni për të ardhmen nuk është nxjerrë. Ndërsa popujt e tjerë dhe historia moderne nxjerrin mësime. Dhe duhet me një kujdes të veçantë që të mos shfaqen dallimet featre, dhe dallimet krahinore. Në Kosovë këto i kemi kaluar në mënyrë të dukshme, pse jemi në një situatë krejt tjetër, me një pushtues të huaj. Ndërsa në Shqipëri duhet një mençuri politike.

PYETJE: Një kthim te letërsia, profesioni juaj i mirëfilltë. Në librin “Refuzimi estetik”, ju shpreheni se vendet e vogla i tremben shumë letërsisë, arteve, prandaj edhe censura ndaj tyre është e madhe. ndërsa ndryshe ndodh në vendet e mëdha. Në të vërtetë hapësira shpirtërore, në rastin e një kolektiviteti të emancipuar, a e zgjeron vetiu hapësirën e një vendi?
IBRAHIM RUGOVA: Këtë mendim e kam thënë më herët se sa të merresha komplet me politikë. Natyrisht, pushteti i vendeve të vegjël frigohet shumë, prandaj ka atë shtypje, atë censurë. Por është edhe çështja e sistemeve. Por them pa të keqe kështu, edhe mendimi që kam shprehur në atë libër ishte i censuruar.

PYETJE: Është krijuar shpesh këto kohët e fundit, pyetja se çfarë dallimesh janë krijuar mes dy pjesëve të kombit në të dy anët e kufirit, sidomos në jetën shpirtërore, artin e e tyre. Si do të përgjigjeshit ju, kur flitet për unitet, pajtim e komunikim gjithëkombëtar?
IBRAHIM RUGOVA: Problemi më i madh ka qenë moskomunikimi në mes dy pjesëve të kombit shqiptar. Kjo është një pyetje që shtrohet nganjëherë, edhe nga të huajt, diplomatët, gazetarët etj. Thelbësore është që dallime të mëdha nuk ka pasur, sepse është një popull me traditë, me një kulturë, që ka jetuar në këto territore me mijëra vjet; askush nuk ka arritur t’i zhdukë këto gjëra të përbashkëta të popullit shqiptar. Natyrisht, dallime të vogla ka, në terminologji, çështje ideologjike, por ato, në këto proceset e reja po thyhen. Nuk ka ndonjë pengesë të madhe. Natyrisht, me një komunikim më të madh, po hiqet ky kufi që na qendron këtu, që dyzet e ca vjet, si një mur i Berlinit. Atëherë do të krijohet edhe një qarkullim më i madh, në nivelin modern, bashkëkohor të popullit shqiptar.

Në Jugosllavi, pas shkëputjes nga Lindja i lejuan liritë estetike. Ne kishim policinë e të gjitha ato gjatë viteve 50-60. Ndërsa liria tematike ishte e kufizuar. Për disa tema nuk mund të shkruhej. Ndërsa sot, në Kosovë, përkundër këtij okupimi të egër, megjithatë shkrimtarët arrijnë të bëjnë një letërsi të mirë, një letërsi shumë të hapur edhe në nivelin artistik.

Ndërsa përsa i përket letërsisë në Shqipëri na kujtohen çështjet në vitet 40-të kur u diskutuan këto nga shkrimatarët dhe artistët. Pati njerëz që edhe atëhere kundërshtuan. por këtu nuk duhet t’i harrojmë se do të shkruhet historia e letërisisë. Por letërsia në Shqipëri kishte kufizime tematike, edhe kufizime estetike.

Ne e dimë se edhe në Shqipëri shumë tema nuk janë hapur, për shembull rasti i Kadaresë që arriti të kapë edhe disa disa tema artistike, në të vërtetë historike, por aftësia e tij letrare ishte më shumë individuale se sa miratim edhe prej të tjerëve.

Ose për shembull ajo që ndodhi në 73-shin, me luftën kundër ndikimeve të huaja që pati pasoja për letërsinë. Prandaj u desh një gjeneratë tjetër që të vijë në Shqipëri dhe të fillojë disa procese të tjera. Duhet të nxjerrim mësime prej tyre. Po i përmedn vetëm për të nxjerrë mësime. Më kujtohet edhe brezi juaj kur është shfaqur në ato vite, jeni zhdukur e jeni kthyer nga pak.

Për fat, tash diçka do të mbetet prej asaj letërsie. Këtë po e ilustroj me një rast të djalit tim. Ai është në shkollën e mesme, në vitin e parë, ai në lekturën shkollore mëson vepra të revolucionit. Ai nuk e lexon. Thotë nuk kam ç’ka të lexoj. Se ai ka dëshirë të merret me kompjutër, me botën moderne. kemi shkruar mjaft, por kemi pak letërsi. Por megjithatë, mund të themi, ne në Kosovë kemi një poezi shumë të mirë. Dhe në çdo kohë ka qenë në nivel. Ndërsa te proza, ajo do më shumë kohë.

Përsa u përket faktorëve kryesorë të unitetit kombëtar: ne duhet të krijojmë një unitet real, ashtu siç e kupton bota sot, një unitet bashkëpunimi edhe si individë, edhe si grup, edhe si parti politike, edhe si komb. Të bashkëpunimit, të informimit edhe të një dialogu të hapur, brenda nesh, të një besimi brenda nesh. Unë po flas për këtë kohë, pasi mendoj do të vijnë gjëra të tjera. Jo një unitet që do të deklarojë dikush.

Ne mendojmë që partitë në Kosovë të kenë një koordinim, një trup koordinues e diçka tjetër, pse jo edhe në nivel të të gjitha partive shqiptare në Jugosllavi dhe do të kenë një bashkëpunim shumë më të fortë. Tash edhe bashkëpunimin që filluam me partitë opozitare në Shqipëri. E të shikojmë kështu se si do të zhvillohen proceset e situatat. Unë këtu kam ardhur pa vizë jugosllave, pa vizë dalëse, pa vitë hyrëse. Kemi përshkruar gjysmën e Evropës për të kaluar 150 apo 200 kilometra që na ndajnë. Prandaj të gjitha këto duhet të merren parasysh. Të nxjerrim mësim prej kësaj. Të mos shpallim unitete mbi mure, nën mure, por unitete reale. Edhe në Shqipëri partitë politike duhet të kenë programe konkrete; do të ketë autostrada, do të ketë gjithçka. Është një vend i vogël, por një vend që i ka të gjitha të mirat. Një vend që edhe kurrgjë mos pastë, është vend mesdhetar, që ka 300 ditë me diall, ku ka çdo gjë. Por jo më me shatë e me kazëm, por me mjetet e kohës, që sot i ka bota.

Duhet një mirëqenie ekonomike, për të gjithë njëlloj. Edhe kryetari i shtetit, edhe politikani duhet ta ndjejë veten qytetar. Të tjerat janë vetëm detyra, vetëm punë. Politika e re kërkon jo fjalë: Punë, punë. Edhe mund, edhe vrap i madh. Edhe atë që do ta zejë ajo punë (politikanin) duhet të ikë sa më shpejt. Se nuk mund t’i qëndrojë. Ritmet janë shumë të shpejta.

Me atë unitetin që thashë, ju që jeni në Shqipëri e keni një realitet këtë që po jetoni. Ne në Kosovë e kemi një idealitet Shqipërinë.

Edhe Shqipëria, pushteti i ri demokratik që do të vendoset, por edhe qeveria e tashme duhet të investojnë, të kenë kontakte me garanca, direkt me qeveritë. Ndryshe do të krijohet një investim i egër. Prandaj duhet me garanca, me shtete që kanë stabilitet, psh. unë mendoj me Gjermaninë, që e kemi edhe një traditë historike të kontakteve.

Gjermanët janë një popull që edhe të mëson të punosh, dhe investon, edhe nuk shikon ndonjë interes të shfrytëzimit (natyrisht secili do të ketë përfitimin e tij). Të jetë kujdes shumë i madh që edhe ky muaj që ka ngelur deri te zgjedhjet, të krijohet një qetësi, një mundësi për zgjedhjet, që të krijohet pushteti demokratik. Pastaj, natyrisht në Shqipëri ka njerëz, ka ekspertë që do të merren edhe të vazhdojnë planet e punës globale edhe kontaktet diplomatike. Që të krijohen programe, të krijohen rrugë për zhvillim dhe për investime të reja.

(“Drita”, Tiranë, 24.02.1991)