Marrëdhëniet mes Shqipërisë dhe Turqisë ‘nuk do të kenë karakterin e marrëdhënieve që kishin Rama dhe Erdogan’, thotë kreu i opozitës shqiptare, Sali Berisha, në një intervistë ekskluzive për enikos.gr.

Në të njëjtën kohë, ai sulmonrolin e Ramës në marrdhëniete acaruara mes Shqipërisëdhe Greqisë duke bërë të qartë se është kundër marrëveshjes me Italinë për emigracionin.

Intervistë me Christos Mazanitis

Shqipëria do të zhvillojë zgjedhjet në 11 maj për të zgjedhur kryeministrin e ri, ku Edi Rama përballet me kritika të forta. Sipas analistëve, këto zgjedhje janë më të diskutueshmet në historinë e re të vendit.

Kreu i opozitës së bashkuar me PD, Sali Berisha, flet ekskluzivisht për enikos.gr dhe shprehet se për marrëdhëniet me Turqinë dhe lidhjet speciale me Erdoganin, “ato nuk do të kenë karakterin e marrëdhënieve që kishin Rama dhe Erdogan”.

Ai e quan kryeministrin shqiptar narkodiktator dhe parashikon që drejtësia të merret me të sapo të zgjidhet, pa përjashtuar dënimin me burg.

Lidhur me pronat e grekëve të Himarës, si dhe të drejtat e minoritetit grek, ai bën të qartë se jo vetëm do t’i mbrojë ata, por do të sigurojë që asnjë qeveri shqiptare të mos mund t’i prekë në të ardhmen.

Ai flet për punësimin e menaxherit të fushatës së Donald Trump në ekipin e tij të fushatës, ndërsa thtë pa i ngrënë fjalët se është kundër marrëveshjes Meloni-Rama për krijimin e një kampi për emigrantët që deportohen nga Italia.

E keni quajtur Ramën narkodiktator. A keni ndërmend ta burgosni kur të vini në pushtet?

Sali Berisha: Dëmi që ka pësuar Shqipëria në vitet e narkodiktaturës është i jashtëzakonshëm. Dhe, unë nuk mund të them se përgjegjësit kryesorë, ndër të cilët është Rama, nuk do përballen me ligjin. Nuk është ndërmendja ime kjo. Por, pasojat e narkodiktaturës qenë të këtilla, saqë shumë vështirë të mendohet se do mund t’i shpëtojnë ligjit ata që vendosën narkodiktaturën në Shqipëri.

Narkodiktatura, thotë Samuel Huntington, është më e keqe se të gjitha diktaturat tjera, se diktatura komuniste, se diktatura naziste, se diktatura teokratike dhe se grushtet-shtetet ushtarake.

Nuk besoj se, nuk mund të mendohet se nuk do të veprojë ligji për ata të cilët kanë vendosur diktaturat.

Rama mban marrëdhënie miqësore me Erdoganin. A do ta mbani këtë miqësi dhe bashkëpunim të ngushtë me Turqinë?

Sali Berisha: Turqia është një aleat, një partner i Shqipërisë. Marrëdhëniet midis Shqipërisë dhe Turqisë nuk mund të jenë kurrë në dëm të një pale të tretë. Përkundrazi, Shqipëria do të ruajë marrëdhënie shumë të mira me fqinjët e vet, me Greqinë, me vende tjera, por natyrisht marrëdhënie me Turqinë do jenë marrëdhënie normale. Nuk mund të them se do të kenë karakterin e atyre marrëdhënieve që pati Rama-Erdogan, sepse nuk jam unë për ato lloj marrëdhëniesh. Jam për marrëdhënie normal, miqësore, dhe kjo është.

Cilat janë hapat e para që do të ndërmerrni për të forcuar lidhjet midis Greqisë dhe Shqipërisë?

Sali Berisha: Mendoj se, lidhjet midis Greqisë dhe Shqipërisë në tërësi kanë zhvillimet e tyre pozitive, por problemet e krijuara këto vite janë probleme të cilat në një farë mënyre i ngadalësuan këto marrëdhënie, por edhe i dëmtuan.

Unë mendoj se, zgjidhja e Marrëveshjes së detit, rikthimi dhe vendosja e kësaj marrëveshje për zgjidhje është një nga objektivat e mia. Nuk mund të imagjinohet në një vend demokratik që t’i merret mandati cilitdo për përkatësinë e tij etnike. Çdo shtetas shqiptar, me Kushtetutë, ka të drejtë dhe do ketë të drejtë të marrë çdo funksion që i besojnë qytetarët shqiptarë me votën e tyre të lirë. Dhe kjo, besoj se është përgjigja më e drejtë ndaj aktit antikushtetues, antidemokratik të marrjes së mandateve, siç ndodhi me rastin Beleri.

Çfarë do të bëni ju me pronat e grekëve në Himarë dhe të drejtat e minoritetit grek në përgjithësi?

Sali Berisha: Të drejtat me pronat e cilitdo qytetar të Himarës dhe të Shqipërisë, parimi së pari, qeveria nuk mund t’i prekë ato. Unë kam qeverisur 8 vite, dhe nuk ka patur asnjë ankesë për marrjen qoftë edhe 1m2 tokë. Asnjë ankesë, sepse ka qenë jashtë çdolloj imagjinate. Akti i parë që do të bëj, do të anuloj ligjin e investimeve strategjike, ligj me të cilin qeveria grabit tokat e cilitdo.

Së dyti, do të bëj gjithçka të pajisen, në njësi kohe sa më të shpejtë, me të gjithë dokumentacionin e rregullt, zotërit e vërtetë të tokave. Qofshin ata grekë, qofshin shqiptarë, rumunë, çfarëdo që të jenë. Qëllimi ndaj pronës është një dhe vetëm një: respekti i të drejtës së pronës dhe pronarit.

Edi Rama ka votuar një ligj, i cili de facto, potencialisht e bën tokën në të gjithë bregun shqiptar të konfiskueshme për motive mafioze.

Ju keni marrë Chris LaCivita menaxherin kryesor të fushatës së Donald Trump në skuadrën tuaj të fushatës. A e keni dhe mbështetjen e Presidentit Trump?

Sali Berisha: Unë nuk mund të them këtë. Kam mbështetje totale dhe të plotë të Chris LaCivita që bashkdrejtoi fushatën më të suksesshme të kohërave. Është kryetar i Komitetit Kombëtar Republikan, por nuk është i kontraktuar në emër të Presidentit Trump.Për shumë arsye, Partia Demokratike e Shqipërisë mbështeti Partinë Republikane Amerikane në zgjedhje, dhe në këtë aspekt ajo është një aleat shumë i çmuar i yni.

Çfarë do të bëni me qeverinë e Maqedonisë së Veriut dhe me pakicën shqiptare në këtë vend fqinj?

Sali Berisha: Ne jemi për marrëdhënie shumë të mira me fqinjët. Probleme nuk është se nuk janë krijuar këto kohë. Mendoj se, ne nuk do të pajtohemi me një regres të të drejtave të shqiptarëve në këtë republikë. Shpresoj që, dialogu, besoj gjithmonë tek dialogu, tek fryma konstruktive. Me dialog është plotësisht e mundshme të zgjidhim çdo problem që kemi.

Sa i takon bashkëpunimit me Italinë për emigracionin dhe për problemin e  emigrantëve, marrëveshjes Rama-Meloni?

Sali Berisha: Ne, kemi qenë kundër kësaj marrëveshjeje. Natyrisht, e sanksionuar nga Gjykata Kushtetuese, ne do respektojmë këtë marrëveshje në afatin e vet 5-vjeçar. sn

Ish-diplomati amerikan, James Hooper, thotë në një intervistë për Radion Evropa e Lirë se gjëja e parë që duhet të bëjë Qeveria e Kosovës, është t’i riparojë marrëdhëniet me Shtetet e Bashkuara.

Pa ndodhur kjo, sipas tij, do të ishte rrezik që SHBA-ja të përfshihej në përpjekjet e Kosovës për të arritur marrëveshje me Serbinë.

“… sepse, shikoni, Shtetet e Bashkuara nuk po i ndihmojnë Ukrainës. Tash kur ato janë përfshirë në [zgjidhjen e atij konflikti], ato janë rreshtuar në anën e autokratit, në anën e Rusisë, e jo në anën e demokracisë së vërtetë”, thotë Hooper.

Shtetet e Bashkuara i kanë tërhequr disa herë vërejtjen Qeverisë së udhëhequr nga Albin Kurti, për shkak të disa veprimeve – që ato i kanë konsideruar si të pakoordinuara – në veriun e Kosovës, të banuar me shumicë serbe.

Me ato lëvizje, zyrtarët amerikanë kanë thënë se Kosova ka vënë në pikëpyetje partneritetin mes dy vendeve.

“Kosova duhet të komunikojë më mirë me Uashingtonin dhe të mos i japë leksione Uashingtonit”, thotë njohësi i zhvillimeve në Ballkan, Hooper.

Sipas tij, “është shumë e rrezikshme për Kosovën kur amerikanët e shohin atë si problem”.

Radio Evropa e Lirë: Zoti Hooper, si e komentoni ndryshimin e politikës amerikane ndaj Ukrainës, nën presidentin Donald Trump?

James Hooper: Mua, personalisht, nuk më pëlqen. Mendoj se kjo e minon NATO-n, ndërsa NATO-ja ka qenë vendimtare për ruajtjen e paqes në Evropë, që nga përfundimi i Luftës së Dytë Botërore, apo që nga fundi i viteve 1940.

Unë kam respekt të madh për Ukrainën. Ukrainasit kanë luftuar shumë, e kanë befasuar botën dhe kanë nevojë për mbështetjen tonë. Ata kanë nevojë për mbështetjen e Amerikës.

NATO-ja nuk ka të bëjë vetëm me tanke, me avionë, me [raketa] Himars e me gjëra si këto. NATO-ja është vërtet besimi në fuqinë e Amerikës, në qëllimin dhe në vendosmërinë e saj. Presidenti Trump e minon këtë kur del në anën e presidentit Putin.

Radio Evropa e Lirë: Çfarë parashikoni të dalë nga kjo?

James Hooper: Unë nuk mendoj se do të ketë zgjidhje të problemit. Problemi është se Rusia e do Ukrainën. Ukraina e ka përvojën e të qenët pjesë e Rusisë, në kuadër të Bashkimit Sovjetik. Dhe, ajo ka qenë një përvojë e tmerrshme për të. Kështu që nuk do të pranojë të bëhet sërish pjesë e Rusisë.

Nuk ka mundësi për ndonjë marrëveshje që do ta bënte Ukrainën pjesë të Rusisë. Mund të marrësh pjesë të Ukrainës dhe t’ia bashkosh Rusisë – gjë të cilën Rusia e do dhe po përpiqet t’i bindë amerikanët ta pranojnë në mënyrë implicite ose eksplicite.

Ajo do të preferonte që amerikanët ta pranonin në mënyrë eksplicite, por nëse ata e pranojnë në mënyrë implicite, si diçka që është për keqardhje, por e nevojshme për paqen, atëherë ky është një plan i mirë B për Putinin – edhe pse ai do të preferonte të kishte marrëveshje formale.

“Kosova t’i riparojë marrëdhëniet me SHBA-në”

Radio Evropa e Lirë: A mund të sinjalizojë e gjithë kjo një ndryshim më të gjerë në politikën e jashtme të SHBA-së, përfshirë edhe qasjen e saj ndaj mosmarrëveshjes Kosovë-Serbi?

James Hooper: Mosmarrëveshja Kosovë-Serbi është tjetër gjë dhe është shumë e rëndësishme që të pyesni për këtë.

Mendoj se është shumë e rrezikshme që Kosova t’i përfshijë Shtetet e Bashkuara në përpjekjet e saj për të arritur marrëveshje me Serbinë, sepse, shikoni, Shtetet e Bashkuara nuk po i ndihmojnë Ukrainës.

Tash kur Shtetet e Bashkuara janë përfshirë në [zgjidhjen e konfliktit në] Ukrainë, ato janë rreshtuar në anën e autokratit, në anën e Rusisë, e jo në anën e demokracisë së vërtetë.

Pra, është shumë vështirë që kosovarët të presin se Shtetet e Bashkuara do t’u vijnë në ndihmë ose do t’i ndihmojnë në të njëjtën mënyrë siç i kanë ndihmuar [mbi] 20 vjet më parë në luftën me Serbinë.

Unë, thjesht, nuk e shoh se kjo mund të ndodhë. Plus, është e rrezikshme për Kosovën që Shtetet e Bashkuara të përfshihen tani, sepse kryeministri [i Kosovës, Albin] Kurti i ka dëmtuar seriozisht marrëdhëniet e Kosovës me SHBA-në. Dhe, derisa kjo marrëdhënie nuk riparohet, përfshirja e SHBA-së nuk do të jetë ndihmesë për Kosovën.

Kështu që, gjëja e parë që duhet të bëjë kryeministri Kurti – nëse do që t’i përfshijë Shtetet e Bashkuara – është t’i riparojë marrëdhëniet me Shtetet e Bashkuara dhe më pas t’i përfshijë ato.

Radio Evropa e Lirë: A mund të ecë Kosova përpara pa shtytjen e SHBA-së?

James Hooper: Po, mendoj se është e mundur. Këtu ka një pyetje strategjike. A mund të sigurojë Kosova marrëveshje më të mirë, duke e negociuar atë vetë, direkt me Serbinë? Apo do të sigurojë marrëveshje më të mirë nëse SHBA-ja është e përfshirë? Kjo është një çështje strategjike, për të cilën duhet të vendosë Kosova.

Unë nuk mendoj se është e mundur që Kosova të arrijë një marrëveshje që i zgjidh të gjitha problemet e saj me Serbinë, pa përfshirjen e Shteteve të Bashkuara. Pajtohem me këtë.

Por, Kosova mund të arrijë qëllime më të vogla – edhe pse shumë të rëndësishme – nëse negocion drejtpërdrejt me Serbinë.

Nëse kryeministri Kurti do të fokusohej në përfundimin e konfrontimit, mendoj se është e mundur që ai të negociojë drejtpërdrejt me Serbinë dhe të ketë sukses në këtë.

“Kosova s’do të jetë prioritet i lartë” i administratës Trump

Radio Evropa e Lirë: A mendoni se administrata e re amerikane do t’i qaset mosmarrëveshjes Kosovë-Serbi? Sa lart do të jetë ajo në prioritetet e saj?

James Hooper: Do të jetë një prioritet i ulët. Sekretari i Shtetit, Marco Rubio, nuk ka përvojë në Ballkan, ndaj nuk mendoj se do të jetë fokusi i tij.

Nëse do të kishte ndonjë krizë, siç ka ndodhur disa muaj më parë, kur është dukur se ekziston rreziku i sulmit të Serbisë përtej kufirit, Shtetet e Bashkuara do të mund të ndërhynin.

E, nëse Shtetet e Bashkuara përfshihen, atëherë do të kishit avantazhin ose rrezikun e një zgjidhjeje të imponuar – një zgjidhjeje të imponuar nga Shtetet e Bashkuara. Unë mendoj se Kosova duhet të mendojë me shumë kujdes për këtë – nëse dëshiron të ketë një zgjidhje të imponuar amerikane.

Por, unë mendoj se Kosova duhet ta shqyrtojë edhe nëse është më mirë për interesat e saj që të negociojë drejtpërdrejt me Serbinë. Unë vetë besoj se do të ishte më mirë që Kosova të negocionte drejtpërdrejt me Serbinë për t’i dhënë fund konfrontimit.

E përsëris, Kosova nuk do të mund ta sigurojë njohjen nga Serbia duke negociuar drejtpërdrejt me të, sepse Serbia nuk do ta njohë Kosovën derisa ajo të pranohet si anëtare e BE-së. Dhe, kjo nuk do të ndodhë shpejt, me aq sa kuptoj BE-në dhe synimet e saj.

Por, ka një sërë gjërash që udhëheqësit e Kosovës mund t’i bëjnë. Gjëja më thelbësore është t’i riparojnë marrëdhëniet me Shtetet e Bashkuara. Rregullojeni atë marrëdhënie përpara çdo gjëje tjetër!

Së dyti, mendoj se ata duhet të zhvillojnë marrëdhënie të mirë, solide me shefen e politikës së jashtme të BE-së, Kaja Kallas. Ajo është nga Estonia. Estonia është një shtet i vogël, i cili ka qenë nën kontrollin e Bashkimit Sovjetik. Pra, e di se si është të jesh i pushtuar nga një fuqi armiqësore. Ndaj, mendoj se Kallas do të jetë dashamirëse, ose së paku do ta kuptojë situatën në Kosovë.

Dhe, së treti, kryeministri Kurti duhet të zhvillojë një marrëdhënie me presidentin [Aleksandar] Vuçiq të Serbisë.

“Të krijohet një kanal direkt komunikimi mes Kosovës e Serbisë”

Radio Evropa e Lirë: Por, a mendoni se Serbia do të pranonte të angazhohej drejtpërdrejt me Kosovën?

James Hooper: Po. Pse nuk do të pajtohej? Mes [ish-presidentit të Kosovës, Hashim] Thaçi dhe presidentit të Serbisë, Vuçiq, ka pasur një marrëdhënie komunikimi dhe ka qenë shumë produktive. Ndoshta disa kosovarë janë kritikë dhe nuk pajtohen me mua, por ajo ka qenë një marrëdhënie produktive. Nuk i ka bërë miq, por i ka bërë të mësojnë se si të merren me njëri-tjetrin dhe si të komunikojnë me njëri-tjetrin.

Tani, unë nuk mendoj se zoti Vuçiq ka ndonjë pëlqim të veçantë apo ndonjë respekt të veçantë për zotin Kurti. Dhe, nuk mendoj se zoti Kurti ka ndonjë respekt të veçantë për zotin Vuçiq. Unë mendoj se ai e sheh Serbinë si armike të përhershme të Kosovës dhe ai dëshiron që populli i Kosovës të pajtohet me këtë dhe shumëkush pajtohet.

Ai, po ashtu, do që bashkësia ndërkombëtare ta mbështesë Kosovën dhe ta mbrojë atë nga armiku i saj – pra ta trajtojë Serbinë si armike. Unë nuk mendoj se komuniteti ndërkombëtar do ta bëjë këtë. Nuk mendoj se është dakord me zotin Kurti për këtë.

Por, unë mendoj se është plotësisht e mundur që Kosova të ketë marrëdhënie me Serbinë, e cila nuk është marrëdhënie miqsh, por fqinjësh. E vetmja mënyrë për ta arritur këtë, sipas mendimit tim, është që udhëheqja e Kosovës të zhvillojë një kanal komunikimi me zotin Vuçiq.

Radio Evropa e Lirë: E thatë disa herë se Qeveria e Kosovës duhet t’i përmirësojë marrëdhëniet e saj me Shtetet e Bashkuara. Si?

James Hooper: Qeveria e Kosovës duhet të komunikojë, duhet të mësojë se si të komunikojë në mënyrë më efektive me Uashingtonin.

Tani për tani, Qeveria amerikane e konsideron kryeministrin Kurti si kokëfortë, të paaftë për të negociuar dhe ngatërrestar. Është shumë e rrezikshme për Kosovën kur amerikanët e shohin atë si problem.

Kosova duhet të ketë një marrëdhënie më të mirë, pra të komunikojë më mirë me Uashingtonin dhe të mos i japë leksione Uashingtonit.

Unë mendoj se amerikanët besojnë se Qeveria e Kosovës po përpiqet të krijojë probleme me Serbinë. Unë e di se Serbia nuk është e pafajshme në këtë situatë dhe se, ndonjëherë, do që të krijojë probleme me Kosovën.

Por, është e rrezikshme që amerikanët të besojnë se Kurti është ngatërrestari kryesor në Ballkan, që dëshiron të krijojë probleme me Serbinë, të cilat mund të kërkojnë ndërhyrjen e Shteteve të Bashkuara dhe NATO-s. Shtetet e Bashkuara nuk duan të ndërhyjnë ushtarakisht në një situatë krize në Kosovë. Dhe, nuk mendoj se Kosova duhet të supozojë se Shtetet e Bashkuara do të ndërhyjnë.

Radio Evropa e Lirë: A mendoni se përkushtimi i Uashingtonit ndaj sovranitetit të Kosovës do të mbetet po aq i fuqishëm sikurse më parë?

James Hooper: Ajo që mund të thuhet për [ish-presidentin amerikan, Joe] Biden, është se ai ka pasur njohuri për Ballkanin. Si senator, ai ka qenë shumë i përfshirë në Ballkan – qoftë me Kosovën, qoftë me Bosnje e Hercegovinën. Dhe, mendoj se mbështetja e tij për sovranitetin e Kosovës ka qenë shumë e fortë. Nuk mund të imagjinoj ndonjë më të fortë.

Unë nuk do të pretendoja se mbështetja e Amerikës për sovranitetin e Kosovës do të vazhdojë. Me siguri se do të vazhdojë, por unë nuk do ta bëja atë supozim. Kosova duhet të punojë më shumë për t’i bindur amerikanët që të përfshihen në mënyrë aktive dhe të angazhohen në mënyrë aktive.

Ky është vërtet mesazhi im, që Kosova nuk duhet të supozojë asgjë rreth Shteteve të Bashkuara, por duhet të punojnë për ta siguruar mbështetjen e tyre.

Radio Evropa e Lirë: Nëse SHBA-ja do të kishte një qasje më transaksionale – siç thonë tani për presidentin Trump – çfarë do të mund t’i kërkonte Kosovës në atë rast? A do të mund të përballet Kosova me presion për të bërë ndonjë koncesion territorial apo politik?

James Hooper: Një marrëveshje transaksionale mund të nënkuptojë që amerikanët presin nga kosovarët të bëjnë lëshime politike. Ndoshta edhe territoriale… por mendoj koncesione politike.

Radio Evropa e Lirë: A keni diçka konkrete në mendje?

James Hooper: Nuk dua të jem i padrejtë ndaj presidentit Trump… Së pari, ai nuk e kupton Ballkanin, nuk është përpjekur kurrë që ta kuptojë dhe nuk pretendon se e kupton. Nuk është një element kryesor i politikës së tij ndaj Evropës. Është përgjegjësi e Qeverisë së Kosovës që ta ndihmojë presidentin Trump që të kuptojë më mirë Ballkanin.

“Strategji e Kosovës duhet të jetë anëtarësimi në NATO”

Radio Evropa e Lirë: Çfarë hapash duhet të ndërmarrë Kosova për të mbrojtur interesat e saj?

James Hooper: Mendoj se Kosova ka nevojë për një marrëdhënie të drejtpërdrejtë me Serbinë, të cilën nuk e ka tani. Nëse nuk mund të llogaritet automatikisht se SHBA-ja dhe NATO-ja do ta mbrojnë

Kosovën në çdo situatë krize, atëherë Kosova duhet të sigurohet që të mos ketë kriza dhe duhet t’i parandalojë ato, sepse çdo përshkallëzim i situatës do të kërcënonte pavarësinë e Kosovës.

Unë mendoj se Kosovës i duhet një strategji, kryeministrit i duhet një strategji. Dhe strategjia duhet të jetë anëtarësimi i Kosovës në NATO. Sigurisht që Kosova dëshiron të jetë në NATO dhe të gjithë e dinë këtë.

Por, nuk mendoj se Kosova e di se si të futet në NATO. Nuk është e lehtë, por kjo është ajo që Kosovës i duhet shumë – të jetë pjesë e NATO-s. Mendoj se është më e rëndësishme për Kosovën që të jetë pjesë e NATO-s sesa e BE-së.

Populli i Kosovës duhet ta shohë si përgjegjësi të kryeministrit Kurti që të negociojë, të gjejë një mënyrë, një rrugë për ta futur Kosovën në NATO. Ky duhet të jetë qëllimi.

Radio Evropa e Lirë: Mendoni se Kosova tani nuk është duke punuar drejt atij qëllimi?

James Hooper: Po, por nuk është efektive. Çdokush e di se Kosova dëshiron të bëhet pjesë e NATO-s, nuk po zbuloj ndonjë të vërtetë të fshehtë, por problemi është se ju nuk mund të hyni në NATO duke i dëmtuar marrëdhëniet me Shtetet e Bashkuara. Sepse, nëse Shtetet e Bashkuara duan që Kosova të jetë në NATO, ajo do të jetë në NATO.

Edhe pse disa nga vendet e NATO-s nuk e duan këtë… nëse amerikanët duan që të ndodhë, do të ndodhë. Ky është realiteti.

Siç e them unë, NATO-ja është besimi në fuqinë, qëllimin dhe vendosmërinë amerikane. Dhe shtetet e tjera anëtare të NATO-s e kuptojnë rolin e rëndësishëm që luajnë Shtetet e Bashkuara – së paku rolin e rëndësishëm që kanë luajtur deri më tani. Në të ardhmen, do të shohim. Por, është përgjegjësi e Qeverisë së Kosovës që të zhvillojë një strategji, për të ecur drejt anëtarësimit në NATO dhe për t’i bindur Shtetet e Bashkuara se është në avantazhin e tyre që Kosova të jetë në NATO.

Radio Evropa e Lirë: Kosova nuk e ka ende qeverinë e re – pas zgjedhjeve të 9 shkurtit – por cilat mendoni se duhet të jenë prioritetet e saj kur të formohet dhe pavarësisht se kush e formon atë?

James Hooper: Anëtarësimi në NATO. Prioritet i dytë duhet të jetë përfundimi i konfrontimit me Serbinë. Përfundimi i këtij konfrontimi e bën Kosovën gjithashtu kandidate më atraktive për anëtarësim në NATO, dhe është një gjë që mund të bëhet. Të dyja këto ndërlidhen – nëse e ke njërën, është më lehtë ta arrish tjetrën.

Gazetari Genc Burimi, në intervistën e tij në edicionin e pasdites në SYRI TV, tha se me ngjarjet e ndodhura së fundmi, kanë vënë në vështirësi Ramën.

Sipas tij, Rama sot është i kapur në çark nga drejtësia, ndërsa e cilëson arrestimin e kryebashkiakut Veliaj një fund pa nder dhe pa lavd.

Burimi: Po jetojmë një vetëvrasje kolektive të kësaj mazhorance. Nuk ka tjetër kualifikim të kësaj që po ndodh. Minjtë janë të parët që e lënë anijen kur mbytet. Dhe këta minj janë sot mazhoranca, që po lënë anijen e drejtësisë, që deri dje e mbanin fort, dhe sot po e lëshojnë. Për mendimin tim opozita nuk duhet të bënte komente, të linte thjesht opinionin publik kombëtar dhe ndërkombëtar se si po diskreditohet kjo mazhorancë.

Çfarë fundi pa nder dhe pa lavd. Ata që deri dje jepnin leksione e moral, ata që deri dje thoshin që ne KURRË këtë drejtësi nuk do ta prekim. Sot shkojnë dhe manifestojnë para drejtësisë. Opozita dhe ne gazetarët kemi të drejtë të komentojmë drejtësinë. Por ai që është në pushtet, kurrë. Ai e mban drejtësinë nga buxheti dhe me një cinizëm të pashoq, u kujtoi Rama SPAK se u jep rrogën.

Kthimi i Ramës ndaj drejtësisë nuk është punë sinqeriteti, është punë mbijetese. Rama është i kapur në çark sot. Sot kjo drejtësi mori trimërinë, sepse e pa drejtësia që ndryshoi era, e panë që më 5 nëntor që lëshoi flladin nga Uashingtoni. Dhe si me magji, që nga ajo datë, kjo drejtësi vetëm po fiton. Liroi Berishën, arreston Veliajn. Kjo drejtësi nuk do të thotë se u bë e mirë sot dhe nesër. sn

David Kanin, profesor i Studimeve Evropiane në Universitetin Johns Hopkins në Uashington, thotë se rezultatet e zgjedhjeve parlamentare në Kosovë kanë treguar se grindjet e kryeministrit Albin Kurti me amerikanë, e kanë dëmtuar deri në një masë partinë e tij – Lëvizjen Vetëvendosje.

Në një intervistë dhënë Radios Evropa e Lirë, Kanin thotë se nëse Kurti zgjidhet sërish kryeministër, nuk është e qartë nëse marrëdhëniet me SHBA-në do të bëhen më mirë.

“Por, është shumë e qartë se njerëzit përreth presidentit [amerikan, Donald] Trump, janë të pakënaqur me të, njësoj sikurse kanë qenë njerëzit përreth [ish-presidentit Joe] Biden”, thotë Kanin.

Viteve të fundit, SHBA-ja disa herë i ka tërhequr vërejtjen Qeverisë së Kurtit për disa veprime në veriun e Kosovës, që ajo i ka konsideruar si të njëanshme dhe të pakoordinuara.

Kanin thotë se kushdo që ta formojë Qeverinë e re të Kosovës, do ta ketë formimin e Asociacionit të komunave me shumicë serbe në mesin e sfidave të menjëhershme.

Radio Evropa e Lirë: Profesor Kanin, partia e Kurtit, sipas rezultateve preliminare, humbi rreth 10 për qind të mbështetjes. Cilët faktorë mendoni se ndikuan në këtë rënie?

David Kanin: Ishin zgjedhje ndryshe kësaj here. Serbët votuan dhe një përqindje u shkoi atyre. Po ashtu, grindjet e Kurtit me amerikanë nuk e kanë ndihmuar. Mendoj se e kanë dëmtuar deri në një masë, por jo edhe aq të madhe, sepse ky nuk është një rezultat katastrofik për të. Ai vazhdon ta ketë partinë më të madhe.

Partia Demokratike e Kosovës dhe Lidhja Demokratike e Kosovës nuk i kanë votat për të formuar koalicion pa Kurtin. Atyre u duhet më shumë mbështetje. Atë do të mund ta siguronin nëse do të shkonin në koalicion me Listën Serbe, por a do të shkonin? A do të ishin këto dy parti të gatshme të punonin me serbët për të formuar një qeveri? Kjo është pyetja. E, nëse nuk janë të gatshme, ato do ta kenë të vështirë t’i mbledhin 61 mandate në Kuvendin e Kosovës.

Sipas prognozave tash për tash, Kurti mund t’i sigurojë 54 mandate, e për të formuar shumicën i duhen edhe 7. Këtë mund ta sigurojë me pakicat joserbe. Nuk po them se kjo do të ndodhë, por nëse Kurti është i gatshëm të bëjë koalicion – sepse ka thënë që jo – ai e ka shansin.

Radio Evropa e Lirë: Kush prisni ju që ta udhëheqë Qeverinë e ardhshme të Kosovës?

David Kanin: Nuk e di. Mendoj se një pjesë varet prej asaj nëse Kurti e mendon vërtet atë që thotë – kur thotë se nuk do të shkojë në koalicion. Nuk e di nëse ai e beson vërtet këtë.

Unë mendoj se amerikanët do të shtyjnë për një qeveri që do të jetë e bashkuar – nëse nga asgjë tjetër – nga vullneti për të krijuar Asociacionin e komunave me shumicë serbe. Kjo është ajo që ne amerikanët do të duam. Por, mendoj se është shumë herët të dihet se kush do të jetë kryeministër, sepse nuk e di se çfarë bisedash janë duke u zhvilluar mes partive të ndryshme, nëse janë duke u zhvilluar.

Asociacioni, ndër sfidat e para

Radio Evropa e Lirë: Cilat do të jenë sfidat më të mëdha për Qeverinë e re, pavarësisht se kush e formon atë?

David Kanin: Gjëja e parë do të jetë Asociacioni i komunave me shumicë serbe. Se a do të jetë Qeveria e re e gatshme ta formojë atë, duke pasur parasysh këmbënguljen amerikane dhe evropiane, mbetet të shihet. Por, këtë e komplikon fakti se edhe Qeveria serbe është në telashe. A do të mbijetojë [presidenti i Serbisë, Aleksandar] Vuçiq? A do ta dëbojnë protestat aktuale? Pra, varet edhe nga ajo se kush do të jetë në Qeverinë e Serbisë, ose cili do të jetë qëndrimi i Vuçiqit ndaj Qeverisë së re të Kosovës, apo i njerëzve që do ta zëvendësojnë atë…

Pra, ka shumë pasiguri. Natyrisht, Qeveria e re e Kosovës do të duhet t’i vendosë edhe prioritetet e saj të brendshme për sa i përket ekonomisë, arsimit, shëndetësisë… pastaj vijnë marrëdhëniet me Bashkimin Evropian, çështjen e statusit – jashtë Serbisë, sepse janë pesë vende të BE-së që nuk e njohin ende Kosovën.

Ne e dimë se qeveritë e Kosovës, edhe para Kurtit, nuk kanë qenë në gjendje të sigurojnë njohje nga asnjëri prej këtyre pesë vendeve të BE-së.

“Dialogu do të varet edhe nga fati i Vuçiqit”

Radio Evropa e Lirë: Ju a prisni ndonjë përparim në dialogun me Serbinë?

David Kanin: Mendoj se varet nga ajo se çfarë ndodh në Serbi. Për herë të parë, udhëheqja e Vuçiqit është në pikëpyetje. Është e mundur që regjimi i tij të jetë në telashe. Mendoj se ajo që ndodh në Serbi, është shumë e rëndësishme për t’iu përgjigjur kësaj pyetjeje. Kur të bëhet e qartë, ndoshta edhe ne do të dimë më shumë.

Nëse Kurti bëhet sërish kryeministër, ai mund të gjejë mënyra për ta vonuar çdo lëvizje drejt Asociacionit të komunave me shumicë serbe, duke vënë në dukje jostabilitetin në Serbi. Nëse vijnë njerëz të tjerë, ata mund të dëshirojnë të kenë marrëdhënie të përmirësuara me Serbinë. Por, sërish, derisa ta dimë se cila është e ardhmja e Qeverisë serbe, nuk do të jetë e qartë se si do të shkojnë gjërat.

Radio Evropa e Lirë: Siç e përmendët edhe ju më parë, lidhjet e Kosovës me Shtetet e Bashkuara janë përballur me tensione viteve të e fundit. A mendoni se Qeveria e re do të ndërmarrë hapa për të përmirësuar marrëdhëniet me Uashingtonin?

David Kanin: Nëse Qeveria e re nuk është me Albin Kurtin, nëse është ndonjë lloj koalicioni pa Lëvizjen Vetëvendosje, atëherë po. [I dërguari i Shtëpisë së Bardhë për misione të posaçme] Richard Grenell e ka bërë të qartë se amerikanët e duan Kurtin jashtë. Një javë para zgjedhjeve, Grenell e ka bërë shumë të qartë pozicionin e amerikanëve.

“Njerëzit përreth Trumpit, të pakënauqr me Kurtin”

Radio Evropa e Lirë: E, çfarë nëse Kurti bëhet sërish kryeministër? Çka do të ndodhë me marrëdhëniet me SHBA-në?

David Kanin: Do të jetë e vështirë. Nëse zgjidhet kryeministër, ai do të mund të thotë se ka mandat njësoj sikurse presidenti amerikan. Ai do të përpiqet të bashkëpunojë me amerikanët, ai do të thotë se është duke bashkëpunuar dhe për çdo gjë do t’i fajësojë serbët.

Por, është shumë e qartë se njerëzit përreth presidentit [amerikan, Donald] Trump, janë të pakënaqur me të, njësoj sikurse kanë qenë njerëzit përreth [ish-presidentit amerikan, Joe] Biden. Pra, nëse Kurti mbetet kryeministër, nuk është e qartë nëse marrëdhëniet me SHBA-në do të bëhen më mirë.

Radio Evropa e Lirë: Por, ai këmbëngul se këto marrëdhënie nuk kanë qenë kurrë më mirë…

David Kanin: Ajo ka qenë një deklaratë e fushatës. Nuk është e vërtetë. Grenell i është përgjigjur menjëherë asaj deklarate, duke thënë se nuk është e vërtetë, se marrëdhëniet janë të tmerrshme dhe se janë në një nivel shumë të ulët.

Radio Evropa e Lirë: Shikuar përpara, cilat politika apo vendime mund ta përcaktojnë mandatin e ri të Kurtit si kryeministër?

David Kanin: Nëse kthehet si kryeministër, do të duhet të shohim nëse do të vazhdojë të ketë një qasje shumë të ashpër ndaj serbëve në veri të Kosovës. Ai i ka minuar institucionet e tyre, i ka mbyllur shumë prej tyre, sepse, sipas tij, kanë funksionuar kundër interesave të Kosovës.

Nëse kthehet, ai do të ketë një shumicë më të vogël, do të jetë një Kuvend më ndryshe, ndaj mbetet të shihet nëse do të vazhdojë me atë fushatë kundër serbëve, edhe pse amerikanët janë shumë kundër saj.

Radio Evropa e Lirë: Kurti insiston se ka të drejtë t’i mbyllë ato institucione, duke u thirrur në ligjet dhe Kushtetutën e vendit…

David Kanin: Vetëm se keni të drejtë të bëni diçka, nuk do të thotë se duhet ta bëni atë. Ai mund të zgjedhë nëse do ta vazhdojë ose jo presionin ndaj serbëve të Kosovës. Kjo është një zgjedhje që ai mund ta bëjë, dhe kjo është një zgjedhje që unë do t’i kushtoja vëmendje.

“Pavarësisht presionit, partia e Kurtit mbetet më popullorja”

Radio Evropa e Lirë: Dhe një pyetje të fundit – çfarë mesazhi mendoni se u dërguan rezultatet e zgjedhjeve partnerëve ndërkombëtarë të Kosovës?

David Kanin: Mendoj se mesazhi duhet të jetë se një pjesë e madhe e elektoratit të Kosovës mbetet e dyshimtë për bashkëpunimin me serbët, mbetet dyshuese ndaj Serbisë. Një pjesë e madhe vazhdon t’i mbështesë politikat e Kurtit në veri të Kosovës dhe në lidhje me Asociacionin e komunave me shumicë serbe.

Bashkësia ndërkombëtare duhet ta kuptojë se, pavarësisht presionit, aftësia e saj për të ndikuar në elektoratin e Kosovës në këto zgjedhje, ka qenë e kufizuar, sepse partia e Kurtit mbetet më popullorja në vend. Ai ka shumë më shumë vota sesa rivalët e tij për kryeministër.

Më 11 maj në Shqipëri mbahen zgjedhjet e përgjithshme parlamentare dhe për herë të parë shqiptarët që ndodhen jashtë, do të votojnë nga vendet ku jetojnë. Mark Gjonaj kryetar i Këshillit Koordinues të Diasporës e konsideron këtë një moment historik duke theksuar rëndësinë e votës së emigrantëve për fatet e vendit të origjinës. Sipas të dhënave zyrtare jashtë Shqipërisë janë 1.1 milionë shqiptarë me të drejtë vote, por vetëm rreth 10% e tyre kanë aplikuar për t’u regjistruar. Gjatë intervistës për Zërin e Amerikës zoti Gjonaj thotë i bindur se deri më 4 mars, që është dhe afati i fundit i regjistrimit, numri i aplikimeve do rritet ndjeshëm, falë fushatave të informimit, e ndihmës që po i jepet diasporës. Me zotin Gjonaj bisedoi kolegia Menada Zaimi.

Zëri i Amerikës: Zoti Gjonaj, për herë të parë shqiptarët jashtë do të votojnë në vendin ku jetojnë, për zgjedhjet parlamentare të Shqipërisë. Si u arrit deri këtu?

Mark Gjonaj: Para së gjithash ju falënderoj për mundësinë dhe që po mbuloni një çështje kaq të rëndësishme. Prej dekadash na është premtuar vota e diasporës. Më në fund po realizohet. Është hera e parë që diaspora do të mund të votojë në zgjedhjet e ardhshme parlamentare nga vendet ku jeton. Shumë njerëz dhe grupe kanë luftuar për këtë, për një kohë të gjatë, ndaj është e rëndësishme të njihen përpjekjet e tyre në këtë drejtim, përfshirë edhe ato të Këshillin Koordinues të Diasporës. Në vitin 2020, pasi u formuam, këshilli e nisi punën me një peticion që u nënshkrua nga 100 organizata ndërkombëtare, si dhe më shumë se 50 ambasadorë, ku bëhej thirrje për votimin e diasporës. Është një e drejtë kushtetuese. Është diçka që duhet të kishte ndodhur shumë kohë më parë dhe besoj se do të jetë një faktor ndryshimi për të ardhmen e Shqipërisë dhe drejtimin që po merr. Po jetojmë në një periudhë frymëzuese.

Zëri i Amerikës: Si kryetar i Këshillit Koordinues të Diasporës, nga kontaktet që keni, a keni vënë re interes për të votuar mes diasporës shqiptare, si në Shtetet e Bashkuara, ashtu dhe në vendet e tjera ku banojnë shqiptarët?

Mark Gjonaj: Absolutisht! Diaspora vlen, zëri i diasporës vlerësohet. Zëri dhe vlerësimi bëhet me votë. Diaspora po informohet me shpejtësi mbi afatet, që janë deri më 4 mars për t’u regjistruar dhe më pas zgjedhjet më 11 maj. Ne po bëjmë pjesën tonë për t’i njoftuar dhe diaspora tashmë po angazhohet. Ju e dini, ne shqiptarët si popull i zvarrisim disi gjërat, dhe ndoshta do të na duhet të presim. Por megjithatë po vëmë re interesim të menjëhershëm. Detyra jonë është që ndihmojnë në regjistrimin dhe realizimin sa më parë të procesit. Kjo është edhe detyrë e mediave apo e udhëheqësve politikë, që të sigurohen që ata të cilët mund të votojnë, të regjistrohen sa më shpejt, të sigurohen që dokumentet e tyre të rinovohen. Nëse keni një pasaportë të skaduar, nëse keni letërnjoftim të skaduar, duhet t’i rinovoni ato menjëherë, pasi të regjistroheni. Qeveria po përpiqet ta përshpejtojë procesin. Besoj se është 5 deri në 12 ditë për kartat e identitetit, dhe diku deri në 20 ditë për rinovimin e një pasaporte. Ndaj inkurajoj të gjithë që të mos presin deri në minutën e fundit për ta bërë këtë. Shpresojmë se qeveria do marrë vendim nëse diaspora do të lejohet të votojë me letërnjoftime të skaduara. Megjithatë i inkurajoj të gjithë që të mos presin, por të veprojnë menjëherë. Rinovoni kartat tuaja të identitetit dhe bëhuni pjesë e historisë dhe këtij momenti që do të formësojë të ardhmen e vendit.

Zëri i Amerikës: Zoti Gjonaj, një numër jo i vogël aplikimesh po refuzohen për shkak se dokumentet nuk janë plotësuar si duhet, a po punoni ju me komunitetin për t’i ndihmuar ata?

Mark Gjonaj: Besoj se çdo votë vlen, çdo votë është e rëndësishme. Çdo votë e çdo shtetasi shqiptar duhet të numërohet. Ata që po hasin në vështirësi për t’u regjistruar dhe për të marrë miratimet që u nevojiten, ne do të bëjmë sa të mundemi. Dhe kur them ne, kam parasysh diasporën. Ne kemi vënë në dispozicion udhëheqës të komunitetit, linja telefonike, adresa të postës elektronike për të ndihmuar ata individë aplikimet e të cilëve nuk po miratohen. Ne kemi lidhje të drejtpërdrejtë me përfaqësuesit e Komisionit Qëndror të Zgjedhjeve në Shqipëri, për t’u siguruar që kur lind një problem, të gjejmë një mënyrë për ta zgjidhur atë. Kemi shumë punë përpara nesh, por kjo fillon me diasporën që bën pjesën e saj duke u regjistruar, e për problemet që dalin, ne bëjmë pjesën tonë për t’i zgjidhur ato, për t’u siguruar që çdokush që mund të votojë në mënyrë të ligjshme, të jetë pjesë e procesit.

Zëri i Amerikës: Megjithatë a mendoni se është bërë mjaftueshëm për të informuar diasporën mbi procesin e regjistrimit si votues?

Mark Gjonaj: Bëhet fjalë për një potencial prej rreth 1.4 apo 1.7 milionë votuesish. Informimi është një detyrim besoj për qeverinë, për udhëheqësit tanë politikë, për partitë politike, për udhëheqësit e diasporës dhe organizatat, apo institucionet fetare të gjitha luajnë një rol. Edukimi i votuesve është thelbësor. Çfarë duhet bërë dhe deri kur. Katër marsi është dita e fundit për t’u regjistruar. Zgjedhjet do të jenë më 11 maj. Sa ditë mbeten për të rinovuar kartat e identitetit nëse ju ka skaduar, që është një proces më vete, dhe ne po ndihmojmë në përshpejtimin e tyre. Ne do të sigurohemi që të gjithë ata që mund të votojnë ligjërisht, vota e tyre të numërohet në zgjedhjet e ardhshme.

Zëri i Amerikës: Zoti Gjonaj deri tani ata që kanë një dokument identifikimi të skaduar shqiptar, nuk do të mund të votojnë. Autoritetet thonë se po punojnë për të adresuar këtë çështje. Por derisa të zgjidhet, pyetja ende qëndron. A duhet të bëjnë autoritetet shqiptare një përjashtim dhe të lejojnë diasporën të votojë me letërnjoftime shqiptare të skaduara? Janë rreth 600 mijë shqiptarë me letërnjoftime të skaduara dhe një pjesë e konsiderueshme e tyre janë pjesëtarë të diasporës.

Mark Gjonaj: Unë besoj në demokraci, besoj se çdo votë vlen. Çdo votë ka rëndësi. Absolutisht që qeveria duhet të bëjë më shumë për të lejuar që ata të cilëve u kanë skaduar dokumentet e identifikimit ose e kanë humbur atë, të bëhen pjesë e këtij procesi. E di që ata kanë përshpejtuar procesin e rinovimit të dokumenteve. Pra, për një proces që nevojiteshin javë të tëra për t’u përmbyllur, tashmë kërkohen vetëm 5 deri në 12 ditë për të marrë një kartë të re indentiteti dhe deri në 20 ditë për një pasaportë. Di që qeveria po shpenzon një sasi të konsiderueshme parash për përshpejtimin e procesit. Por a mund të bënin më shumë? Do të doja të shihja që çdo qytetar me pasaportë apo kartë identiteti të skaduar që jetë votues i konfirmuar e të njihet si i tillë. Absolutisht. Çdo gjë që shmang gjithëpërfshirjen përkthehet në shtypje të së drejtës për të votuar. Kjo nuk është ajo që ne duam. Ne duam pjesëmarrje të votuesve.

Zëri i Amerikës: Një tjetër shqetësim lidhet me ata që nuk kanë fare dokumente identiteti. Disa parti politike po sugjerojnë që ata të votojnë me kartat e identitetit të vendeve ku po banojnë. A jeni dakord me këtë propozim?

Mark Gjonaj: Jo. Mendoj se kjo është një sfidë e madhe dhe e vështirë për t’u kapërcyer. Votuesit duhet të jenë të verifikuar. Ne duam të sigurohemi që ata që janë shtetas të Shqipërisë të mund të votojnë dhe duhet të votojnë. Unë nuk jam një shtetas i Shqipërisë e për këtë arsye nuk do të marr pjesë në këto zgjedhje dhe as që duhet të jem në gjendje ta bëj një gjë të tillë. Pra, procesi për ata që nuk kanë karta identiteti apo nuk mund të marrin një të tillë, apo nuk mund ta vërtetojnë se janë shtetas shqiptarë, duhet të jetë një i qartë, sepse kjo është pjesë e demokracisë dhe transparencës. Vetëm ata që janë shtetas shqiptar duhet të jenë në gjendje të votojnë. Ka kritere se si kjo mund të provohet që jeni i tillë dhe do të doja ta shihja këtë gjë që të zbatohej.

Zëri i Amerikës: Sipas të dhënave të Komisionit Qendror të Zgjedhjeve, duket se pjesëtarët e rinj të diasporës po tregojnë më shumë interes për procesin e votimit. A ishte kjo diçka e pritshme apo surprizë edhe për ju gjithaq?

Mark Gjonaj: Për mua ishte një surprizë e këndshme që të rinjtë dhe brezat e rinj angazhohen në këtë proces politik. Ata e vlerësojnë demokracinë. Ata e dinë vlerën e votës. Ekziston një thënie që thotë: “Shqiptarët dinë si me vdek për atdhe, por duhet me dit edhe si me jetu për atdhe”. Dhe ndoshta janë të rinjtë që e kanë përqafuar këtë pikëpamje. Që nuk duhet të jemi në kërkim të këngëve folklorike sesa heronj jemi, por duhet të kërkojmë të jemi një faktor formësues, për të ndihmuar në ndërtimin e një të ardhmeje më të ndritur për atdheun tonë dhe diasporën kudo që jeton. Ndaj jam i kënaqur të dëgjoj që të rinjtë janë të angazhuar në përqindje kaq të mëdha. Do të shpresoja që të rinjtë të bindnin edhe anëtarët e tjerë të familjes jo vetëm asaj të ngushtë, t’i inkurajojnë ata të bëjnë të njëjtën gjë, të bëhen pjesë e këtij momenti historic, që ndodh për herë të parë.

Zëri i Amerikës: Në Shqipëri ka zëra që shpesh shpërfillen ose anashkalohen që vënë në pikëpyetje nësë është e drejtë që një përfaqësues i diasporës të ketë të njëjtat drejta sa i takon votës me një shqiptar që jeton në Shqipëri. Disa vende u japin shtetasve të tyre emigrantë të drejta të pakufizuara mbi votimin, si Franca për shembull, por në vende të tjera emigrantët votojnë vetëm nëse kanë një numër të caktuar vitesh që janë larguar nga vendi, si Gjermania me një kufi prej 25 vitesh, përveçse nëse një person tregon se është ende i prekur nga vendimet politike në Gjermani. Çfarë mendimi keni mbi këtë çështje?

Mark Gjonaj: Shqipëria po ndjek atë që bëjnë pothuajse 130 vende të tjera të botës, të cilat në një mënyrë apo tjetër, e lejojnë diasporën të votojë në zgjedhje. Pra nuk ka asgjë të re në këtë drejtim. Ne nuk po rishpikim rrotën. Thjesht po ndjekim shembujt dhe jam i lumtur që po bëhet tani. Nuk mendoj se pyetja në të ardhmen do të jetë, pse e lejua diaspora të votojë, por pse pritëm kaq gjatë? Përfitimet janë të qarta. Mbrojmë identitetin tonë, interesat tona personale, duke kujtuar gjithmonë borxhin që kemi ndaj atdheut tonë. Pjesëmarrja e diasporës, kudo që jeton, duke përdorur ndikimin që kanë në vendet e tyre të reja, për të qenë pjesë e formësimit të së ardhmes së atdheut të tyre. Janë kohë te arta. Është një borxh që i kemi atdheut tonë dhe është e pabesueshme që ne jemi pjesë e këtij momenti të historisë.

Zëri i Amerikës: Zoti Gjonaj disa argumentojnë se emigrantët shpesh përjetojnë një shkëputje me vendin e tyre të origjinës dhe për rrjedhojë, kur votojnë, ata ndoshta do të priren t’i shohin çështjet përmes një këndvështrimi prej turisti, pa adresuar çështjet urgjente me të cilat përballet Shqipëria. A është ky një shqetësim i ligjshëm?

Mark Gjonaj: Kjo është një e drejtë kushtetuese. Në këtë aspekt argumenti ligjor është i tejkaluar. Ne e përqafojmë për atë që është, një e drejtë kushtetuese që duhet ta ketë çdo qytetar shqiptar. Gjykatat e kanë marrë këtë vendim dhe sot qeveria po punon për ta realizuar atë. Tashmë duhet të përqëndrohemi në edukimin e diasporës se pse duhet të votojë. Është e thjeshtë, nëse nuk voton, nuk ke të drejtë të ankohesh. Vota juaj është zëri juaj. Ju meritoni të jeni pjesë e formësimit të së ardhmes së atdheut tonë. Ne të gjithë kemi investime, qoftë nëpërmjet familjes, qoftë si pjesë e krenarinë kombëtare apo identitetin shqiptar. Ne duam që shqiptarët të kenë sukses. Diaspora është një pasuri për Shqipërinë dhe duhet përqafuar si një e tillë. Nuk është një fantazëm. Ajo mund të japë një kontribut të konsiderueshëm, jo vetëm në ekonomi, me paratë që dërgon në atdhe, ku dhe përqëndrohet gjithmonë vëmendja. Ku janë ata njerëz që vënë në dyshim votën e diasporës kur 15% e Prodhimit të Brendshëm Bruto së Shqipërisë vjen nga diaspora? Pse nuk pyesin për këto? Lidhjet janë të qarta. Ne duhet të përforcojmë identitetin tonë dhe lidhjen tonë me atdheun. Është një përfitim i dyanshëm.

Zëri i Amerikës: Zoti Gjonaj në bazë të të dhënave të Komisionit Qendror të Zgjedhjeve, janë 1.1 milionë votues që banojnë jashtë Shqipërisë. Nga këta, deri tani, vetëm rreth 10 për qind kanë aplikuar. E shihni si shenjë skepticizmi ndaj procesit, apo thjesht ngaqë procesi është i ri?

Mark Gjonaj: Procesi i regjistrimit nisi më 11 janar. Kemi edhe rreth pesë javë të tjera deri më 4 mars që afati i regjistrimit të përfundojë. Besoj se në ditët dhe javët në vijim, ndërsa bëjmë fushatë, informojmë dhe edukojmë publikun e gjerë, do të shohim dhe një rritje të madhe të pjesëmarrjes. Kjo është ajo që shpresoj. Ne do të bëjmë pjesën tonë për t’i informuar të gjithë ata që mund të votojnë se duhet të votojnë duke u dhënë atyre informacionin që u nevojitet, si për shembull t’u japim adresat e faqeve në internet që duhet të vizitojnë, t’u ofrojmë informacion apo burime nëse kanë pyetje ose ndonjë problem, përfshirë hapjen e zyrave lokale. Kemi dy zyra të tilla në Bronks që janë të hapura për publikun e gjerë e që çdokush mund të shkojnë atje personalish. Do të ketë numra telefoni në dispozicion, dhe për ata që duhet të kontaktojnë nëpërmjet internetit, një adresë emaili [email protected], ku mund të na kontaktojnë. Ne do t’u përgjigjemi, e shpresojmë ta adresojmë problemin që kanë. Ne kemi një rol për të luajtur dhe kjo gjë më emocionon. Besoj se deri më 4 mars, anëtarët e diasporës do të regjistrohen për të votuar, përtej pritshmërive.

Zëri i Amerikës: Duke qenë se diaspora do të votojë me postë, një shqetësim që po ngrihet në Shqipëri është mundësia e mungesës së fshehtësisë në votim apo për votim familjar. Cili është qëndrimi juaj mbi këtë çështje?

Mark Gjonaj: Këto janë të gjitha pjesë e diskutimeve familjare. Gjëra që i përjetojmë brenda mureve të shtëpisë çdo ditë. Ka diskutime politike, nëse jemi me të majtën apo të djathtën, çfarë qëndrimi kemi mbi zgjedhjet presidenciale apo lokale. Këto janë debate të shëndetshme që çdo familje duhet t’i ketë. Por shqetësimi im kryesor është që diaspora shqiptare të regjistrohet e të votojë. Se për kë votojnë ata është një çështje personale, u takon atyre individëve, familjeve të tyre dhe komunitetit. Sot ne do të përqendrohemi tek regjistrimi, e që të sigurohemi që procesi të jetë transparent, të sigurohemi që të edukojmë komunitetin mbi këtë të drejtë.

Zëri i Amerikës: Zoti Gjonaj në raportin e fundit të ODIHR-it për zgjedhjet në Shqipëri, vihet ndër të tjera në dukje shqetësimi për presion që i bëhet punonjësve të administratës për votën. A besoni se kjo dukuri mund të prekë diasporën në një formë a një tjetër?

Mark Gjonaj: Çfarëdo pretendimesh të ketë, besoj se diaspora nuk është e manipulueshme. Vota e diasporës është një votë e pastër. Çfarë kërkon diaspora? Ata kërkojnë një vend më të shëndetshëm. Ata kërkojnë t’i jepet fund korrupsionit, të forcohet shteti ligjor. Ata kërkojnë investime në institucionet arsimore e të shëndetësisë. Ata duan të shohin Shqipërinë dhe popullin e saj, që të përparojë. Diaspora shqiptare nuk do të mund të manipulohej apo blihej lehtë. Ata do të bëjnë atë që është e drejtë për vendin, popullin dhe çështjen kombëtare. Dhe unë i besoj fort kësaj gjëje.

Intervistë me shkrimtarin dhe historianin e njohur Jusuf Buxhovi

Shkrimtari dhe historiani i njohur Jusuf Buxhovi, në një intervistë për gazetën “Kosova Sot”, ka shpalosur mendimet mbi ndikimet që formuan krijimtarinë e tij, si dhe analizat mbi periudhat historike kyçe të Kosovës, përfshirë vitet e 80-90, periudhën e luftës dhe ngjarjet e pasluftës. Po ashtu, ai ofron një pasqyrë të rëndësishme për veprat e tij historike dhe për rolin e Dr. Ibrahim Rugovës në historinë e Kosovës, duke theksuar filozofinë politike të tij dhe ndikimin që ka pasur kjo filozofi në zhvillimet e Kosovës, si dhe arsyet e mospajtimeve brenda shoqërisë shqiptare.

“Kosova Sot”: I nderuari Buxhovi, ju keni një rrugëtim të pasur në fushën e letërsisë dhe historisë. Cilat janë ndikimet kryesore që e kanë formuar krijimtarinë tuaj si shkrimtar dhe historian?

Jusuf Buxhovi: Krijimtaria, përmes imagjinatës, mundëson “jetën paralele”, një liri të pakufishme në një hapësirë ku realiteti zëvendësohet me të irealen. Bota ireale është magjike…
Nëse mund të thuhet se imagjinata përmes letërsisë ma ka krijuar hapësirën e lirisë, historiografia, me faktet dhe ngjarjet si realitete, shfaqet si antipodi i saj, ma ka përjashtuar imagjinatën. “Lufta” midis letërsisë dhe historiografisë ka ndikuar në krijimin e një dhome, ku “tirania” e faktit, përmes krijimtarisë, ka kaluar në kujtesën historike, ndërsa përmes letërsisë, ngjarjet e caktuara kanë fituar kredibilitet historik, që vetëm arti mund ta përjetësojë, siç ndodh me luftën e Trojës nga vepra e Homerit dhe të tjera të ngjashme…

“Kosova Sot”: Me rastin e 35 vjetorit të themelimit të LDK-së dhe 35 vjetorin e rënies së Murit të Berlinit, së fundi keni botuar librin “Vitet e Gjermanisë”. Duke qenë i involvuar në rrjedhat e kohës çfarë ndikimi kishte “dosja gjermane” mbi imazhin dhe besueshmërinë e Dr. Ibrahim Rugovës në qarqet politike shqiptare dhe ndërkombëtare gjatë periudhës së luftës për çlirimin e Kosovës?

Jusuf Buxhovi: “Vitet e Gjermanisë” shfaq tablonë e një memorie intelektuale, kulturore, po edhe politike të një korrespodenti të përhershëm të gazetës Rilindja të akredituar në Gjermani nga mesi i viteve të shtatëdhjeta të shekullit të kaluar deri te ato të fundviteve të dekadës së parë të këtij shekulli. Karriera ime publicistike 35-vjeçare në një vend që ka kontribuar në njohjen tonë historike, kulturore dhe politike nga fundi i shekullit XIV me dëshmitë e kalorësit Von Haff rreth gjuhës shqipe për të vazhduar me ato të filozofit Laibnic, Ksylanderit, Hanit e deri te Gustaf Majeri që themelojnë shkencën e albanologjisë ka paraqitur një mundësi të madhe për t’u parë dhe hulumtuar nga brenda ky zhvillim i rëndësishëm. Krahas këtij dimensioni, ka qenë edhe ai politik i Gjermanisë së bashkuar nga Kongresi i Berlinit, që nga pavarësia e Shqipërisë në vitin 1912 e deri te koha jonë, shënon involvimin aktiv të këtij shteti në zhvillimet shoqërore dhe politike të botës shqiptare në përgjithësi, fillimisht me emërimin e gjeneralit Vilhelm von Vid në krye të shtetit të njohur shqiptar në vitin 1914, për të vazhduar mandej edhe me dy ndërhyrje gjermane në kapitujt “e ribashkimeve” shqiptare nga viti 1916-1918 si dhe në krijimin e Qeverisë Shqiptare në krye me R. Mitrovicën nga nëntori i vitit 1943 deri në nëntor 1944. “Inserteve” gjermane në politikën shqiptare, nga rënia e Murit të Berlinit në vitin 1989, do t’u shtohen ato të veprimit të drejtpërdrejt politik të shtetit të bashkuar gjerman në rrethanat e tranzicionit në Shqipëri si dhe të ndihmës së drejtpërdrejt pluralizmit shqiptar në Kosovë (me themelimin e LDK-së), e mbi të gjitha të pranimit të refugjatëve shqiptarë nga fillimi i viteve të nëntëdhjeta dhe veçmas gjatë represionit policor dhe ushtarak të regjimit të Millosheviqit në Kosovë nga viti 1989 deri në qershor të vitit 1999, kur vendoset protektorati ndërkombëtar në Kosovë. Gjatë kësaj kohe, politika gjermane ka përkrahur lëvizjen shtetformuese në Kosovë nga ndihmat humanitare, ato materiale, e mbi të gjitha me strehimin e Qeverisë së Bukoshit në Gjermani, të sigurimit të bazës materiale për “shtetin paralel” e deri te fondet për rezistencën e armatosur. Gjermania, po ashtu, ka qenë ndër vendet e NATO-s që ka marrë pjesë dhe në fushatën ajrore kundër forcave policore dhe ushtarake në Kosovë nga 24 marsi deri më 10 qershor 1999, siç ka qenë tejet aktive në procesin e konsolidimit të administratës së UNMIK-ut dhe të KFOR-it me trupat gjermane në të.
Theksimi i “Dosjes gjermane” ka një rëndësi, meqë nxjerr në pah një pjesë të rëndësishme të atij zhvillimi tejet dinamik me të cilin u përball Dr. Rugova si president historik gjatë fushatës ajrore, kur pengu nga Millosheviqi u përcoll edhe me “një tërmet” të brendshëm kundër Rugovës, nga disa nga bashkëpunëtorët e tij të ngushtë, që morën nismën për rrëzimin e tij nga posti i kryetarit të LDK-së dhe nga posti i presidentit me arsyetimet “e tradhtisë”! Kështu që, Vitet e Gjermanisë ka për qëllim të nxjerrë në pah dimensionin e brendshëm të këtij zhvillimi, që përmes memorizimit të momenteve të veçanta, ndër të cilat ka qenë edhe qëndrimi disaditësh i presidentit historik Dr. Rugova në Gjermani, pas lirimit nga pengu i Millosheviqit në maj të vitit 1999, demitizon një pamje idilike të hierarkisë rugoviane nën trysninë e rrethanave të caktuara, që është edhe e natyrshme kundruall skenarëve të shumtë nga jashtë e nga brenda në rolin e një figure shahu…
Shteti gjerman, që ishte shumë i pranishëm asokohe në hapësirën shqiptare me diplomatë, vëzhgues dhe ushtarakë, siç do shtet tjetër nga sofra e fuqive të mëdha, kishte përgatitur një dosje rreth këtyre zhvillimeve, me të cilën Dr. Rugova do të njoftohej gjatë qëndrimit në Bon. Kjo dosje, natyrisht, do të përhapet edhe në qarqet e gazetarëve të akredituar në Bon për t’u dematuar skenari i Millosheviqit me Rugovën-peng, por njëherësh për t’u pasqyruar edhe efektet e tij diletante në skenën e brendshme shqiptare. Natyrisht, se kjo dosje do t’u shërbejë bisedave që kisha me të, të cilat janë kryesisht të natyrës intelektuale, një dialog midis krijuesve për problemet politike përmes metaforave letrare. Këtë diskurs e zgjodhi vetë Rugova, gjë që jo rastësisht, Xhojsi kthehet në një referencë emblematike, që dëshmon se fati i intelektualit – krijues, deshtë a padeshtë, është i lidhur edhe me dimensionin politik në rrethanat e caktuara kur ata ngarkohen me përgjegjësi politike, siç ngjau me Rilindasit, siç ngjau edhe me brezin e gjithmbarshëm intelektual të viteve të tetëdhjeta, të cilit i takoi edhe Dr. Rugova. Siç shihet nga libri, ngarkesat politike, me logjikën e abrakadabrës, intelektualët i kthejnë në peng të pashmangshëm, kur nga heroi kthehen në tradhtar dhe e kundërta. Këtë e përjetoi edhe Dr. Rugova. Ndaj, nuk është e rastit që ai ndjehet si gjenerali Bolivar i Markezit në romanin e famshëm “Gjenerali në kurthin e vet”…

“Kosova Sot”: Në romanin tuaj “Kodi i Dashurisë” keni trajtuar ngjarjet e viteve të 80-90, periudha shumë e rëndësishme për historinë e Kosovës. Si e shihni ndikimin e këtij periudhe në letërsinë dhe kulturën shqiptare?

Jusuf Buxhovi: Ngjarjet e viteve të tetëdhjeta dhe të nëntëdhjeta janë pjesë e kthesave të mëdha historike, atyre që përcaktuan binarët e shtetndërtimit të Kosovës përmes rezistencës institucionale aktive paqësore e deri te ajo e armatosur, që solli ndërhyrjen ndërkombëtare të NATO-s dhe protektoratin ndërkombëtar. Është fare e natyrshme, madje e pashmangshme për letërsinë që ky zhvillim historik të përfshihet në krijimtari. Romani im “Kodi i dashurisë” merret me dimensionin shoqëror, kulturor dhe politik të këtij zhvillimi në përputhje me analogjitë historike nga antikiteti, mesjeta dhe koha më e re, pra e shtetformimit. Te romani im pasqyrohet lidhja historike, kulturore dhe politike shqiptaro-gjermane në një kontekst të thellë kohor, që përkon me fatin shpesh të njëjtë të të dy popujve të ndarë pas Luftës së Dytë Botërore…

“Kosova Sot”: Ju keni botuar veprat historike të rëndësishme si “Kosova” dhe “Kongresi i Berlinit 1878”. Çfarë e bëri veprën tuaj kaq të veçantë dhe si u prit ajo nga komuniteti shkencor dhe lexuesit?

Jusuf Buxhovi: Veprat “Kongresi i Berlinit 1878” si dhe “Kongresi i Berlinit dhe Lidhja Shqiptare 1878-1881” paraqesin kontributin tim të parë në fushën e historiografisë, që lidhet drejtpërdrejt me qëndrimin tim si korrespodent i “Rilindjes” në Bon, me ç’rast m’u mundësua futja në arkivat gjermane, prej nga nxora dokumentet origjinale të Kongresit të Berlinit në frëngjisht dhe gjermanisht të përkthyera në shqip. Rëndësia e këtyre dokumenteve është tejet e madhe, ngase demistifikuan falsifikimet që iu bënë nga historiografia serbe dhe ajo ruse për qëllime hegjemoniste. Dokumentet e Kongresit, studiuesit shqiptarë mund t’i shfrytëzonin nga arkivat e Beogradit dhe Moskës të censuruara, që kishin për qëllim të krijonin përshtypjen e gabuar të përjashtimit dhe armiqësimit të shqiptarëve me Europën. Për fat të keq, historiografia jonë institucionale në Tiranë dhe Prishtinë, edhe sot e gjithë ditën citon falsifikimet e Haxhivasilevit, Goipçeviqit dhe të tjerëve rreth Kongresit të Berlinit dhe jo dokumentet origjinale nga librat e mia. Ndodh kështu, ngaqë shumë nga studimet e tyre zhvlerësohen. Për shumë nga historianët tanë, parimi i rishqyrtimit dhe rishkrimit të historiografisë sipas dokumenteve origjinale, nuk vlen karshi interesave personale!

“Kosova” në tetë vëllime, si dhe ekstraktet e saj “Dardania” dhe “Maqedonia”, që u shkruan nga viti 2012-2019, paraqesin projektin e parë individual të historiografisë te ne të kësaj natyre. “Kosova” në tetë vëllime, siç theksohet në parathënie, paraqet historinë e Shqipërisë së natyrshme nga antikiteti e deri te koha jonë të mbështetur mbi mbretërinë e Dardanisë, si njërën ndër shtyllat kryesore të saj, që bashkë me “Maqedoninë” dhe “Epirin” paraqesin trinomin historik të mbretërive tona në antikitet, hapësira etnike e të cilave ka ardhur deri te koha e jonë me atë përbërje që e kishte në antikitet. Ajo që e dallon punën time në këtë vepër është ikja nga koncepti ideologjik, dominues te ne gjatë kohës së monizmit ideologjik në Shqipëri dhe Jugosllavi, si dhe ikja nga diktati hegjemonist i historiografisë serbe me dy gënjeshtra historike: atë të gjoja shtetit mesjetar serb të lidhur me dinastinë Nemanjane të Rashë, si dhe të ashtuquajturën autoqefali të Kishës Ortodokse serbe në mesjetë, gjë që as e para, pra shteti mesjetar serb i lidhur me Rashën, dhe autoqefalia kishtare në mesjetë nuk qëndrojnë. Ato janë pjellë e falsifikimeve të dokumenteve nga ato kishtare, kryesisht të manastirit të Hilandari, dhe atyre politike në përputhje me politikën pansllaviste të Moskës nga fillimi i shekullit XVIII për krijimin e shteteve vasale ortodokse në hapësirën europiane të perandorisë Osmane në shpërbërje, që do t’i shërbejnë platformave politike të krijimit të Serbisë, Malit të Zi dhe Greqisë mbi bazat e ortodoksisë, paçka se një pjesë e madhe e etnisë shqiptare i takonte Kishës Ortodokse si dhe krishterimit nga zyrtarizimi në shekullin IV nga Konstantini i Madh, me prejardhje dardane.

Në veprën time, sillen shumë argumente të këtyre falsifikimeve, sidomos ato që lidhen me të ashtuquajturin shtet mesjetar serb, të lidhur me dinastinë Nemanjane të Rashës, që si referencë kryesore kanë librin e S. Novakoviqit “Zakonik Cara Dushana 1355”, të botuar së pari në vitin 1899 dhe të ribotuar, me plotësime, në vitin 1908. Vetë Novakoviqi në parathënie thekson se studimi i tij nuk paraqet Zakonikun (Kodin) nga shekulli XIV, por një të sajuar nga rrëfime të priftërinjve dhe mësuesve serbë në Prizren nga shekulli XIX! Po ashtu, thotë se “Zakoniku” është arnuar me 16 versione të shënuara nëpër manastire të ndryshme! Kjo vepër, e përkthyer në shumë gjuhë botërore, pa shqyrtim kritik, është pranuar si “bazë e shtetit mesjetar serb”! Përkthimi i veprës sime në anglisht në vitin 2014 dhe futja e saj si literaturë paralele për historinë e Europës Juglindore në universitetet amerikane, si dhe promovimet në Harvard dhe disa universitete amerikane dhe të tjera, nxorën në pah këtë falsifikim, gjë që humbi kredibilitetin shkencor në universitetet amerikane dhe gjetiu ku konsultohet vepra ime. Por, për fat të keq, jo edhe te shumë historianë tanë, që e citojnë dhe ditë e natë pranojnë “shtetin mesjetar serb në Kosovë”, të ndërlidhur me Rashën, kur në asnjë dokument meritor të asaj kohe, përfshirë këtu edhe ato të perandorëve Kantakuzen dhe të kronistëve bizantinë, zhupania e Rashës nuk lidhet me “shtetin mesjetar serb”, pos që përmendet si zhupani tribale, ndërsa Nemanjajt me origjinë tribale (një fis, që nga shumë autorë antik shihet si dardan, ilir e diku edhe trakas). Ngjashëm ngjet edhe me të ashtuquajturën autoqefali të Kishës Ortodokse nga Mesjeta, që, sipas kronikës së Demantianit, peshkop i Peshkopatës së Ohrit nga viti 1275, nuk ishte tjetër pos një autonomi e përkohshme nga Peshkopata e Ohrit, e instaluar me ndihmën e Vatikanit, në vitin 1217, gjatë kohës së kryqëzatës së katërt, kur Perandoria e Bizantit në Kostandinopojë nga vitin 1204-1265 do të zëvendësohet nga ajo Katolike e Romës. Autoqfalinë, Kisha Ortodokse serbe do ta sigurojë në vitin 1923, pasi që të jetë krijuar monarkia Serbe-kroate-sllovene. Madje, si një kishë e bashkuar nga mitropolia e Beogradit, e Karllovcit, e Malit të Zi dhe e Kosovës. Ky bashkim është shitur si autoqefali dhe vazhdon me këtë avaz, pos për historianët tanë, me pasoja të rënda politike për shtetin e Kosovës, të legjitimuara me Pakon e Ahtisarit!

“Kosova Sot”: Me rastin e 20 vjetorit të shkuarjes në amshim, nga këndi i juaj si e përshkruani rolin e Dr. Ibrahim Rugovës në historinë e Kosovës?

Jusuf Buxhovi: Me pak fjalë: Rugova është kryetar historik i shtetit të Kosovës, i zgjedhur me votën e lirë në vitin 1992, 1998 dhe i konfirmuar edhe ndërkombëtarisht në zgjedhjet e vitit 2001 dhe 2004. Meqë Kosova është shtet, paraqet të arriturën më të madhe të shqiptarizmit në këtë shekull, Rugova shfaqet rilindasi i fundit.

“Kosova Sot”: Cilat janë arsyet përse disa persona nuk pajtohen me filozofinë politike të Rugovës dhe si lidhen thyerjet për dhe kundër tij me dallimet ideologjike në shoqërinë shqiptare?

Jusuf Buxhovi: Arsyet e këtyre mospajtimeve janë politike, meqë Rugova dhe lëvizja shtetformuese që ai e drejtoi, kishte konceptin e përkatësisë perëndimore dhe qytetërimit europian, si dhe kthimit në vorbullën e tij. Ndërsa, kundërshtarët e tij jo të paktë, kishin koncepte ideologjike të lidhura me të majtën dhe socializmin. Kishte edhe një amalgam tjetër të kundërshtarëve të tij nga e majta dhe militantët folklorikë, me parullat e bashkimit ideologjik me metoda revolucionare, e lidhur me enverizmin, që do të marrë fund me shfaqjen e parullës për Kosovën republikë në vitin 1968, të dinamizuar në demonstratat e vitit 1981. Ndryshimi i diskursit politik nga ai i irredentizmit ideologjik nga grupet ilegale midis viteve të pesëdhjeta dhe të gjashtëdhjeta, te ai i republikës së Kosovës, pra si të barabartë në federatën jugosllave, ndryshon edhe mendësinë politike në Kosovë, e cila do të orientohet kah ngritja e vetëdijes institucionale (universitetit në gjuhën shqipe, Akademisë së Shkencave, veprimtarisë botuese, teatrit, filmit e të tjerave), që do të përqafohet edhe nga lëvizja e rezistencës institucionale aktive paqësore deri te rezistenca e armatosur. Rugova dhe brezi i tij i takon këtij të dytit.

“Kosova Sot”: Si mund të interpretohet kërkesa e Rugovës për barazi dhe liri në kontekstin e zhvillimeve shoqërore dhe politike të Kosovës?

Jusuf Buxhovi: Kërkesa për barazi dhe liri, që ishte themel i programit të Lidhjes Demokratike të Kosovës, ishte kërkesë reale, në rrethanat e tronditjeve në ish Jugosllavi, ku barazia nënkuptonte avancimin e subjektivitetit politik të Kosovës në federatën apo konfederatën e ardhshme jugosllave, me çka kjo e barazonte me subjektet tjera që kishin edhe të drejtën e shkëputjes. Kjo kërkesë, evoluoi tek ajo e pavarësisë, pas konferencës së Hagës së gushtit 1991 kur u pranua shpërbërja e Jugosllavisë. Kërkesa për liri, ishte në përputhje me frymën e ndryshimeve demokratike dhe të pluralizmit që solli rrënimi i Murit të Berlinit në nëntor 1989.

“Kosova Sot”: Si njëri nga themeluesit e LDK-së, Rugovizmi si filozofi politike a bashkëjeton ende brenda LDK-së apo është shpërndarë edhe në partitë e tjera?

Jusuf Buxhovi: Ajo që quhet Rugovizëm dhe ka të bëjë me lëvizjen e shtetndërtimit tonë nga fundvitet e tetëdhjeta dhe ato të nëntëdhjeta, që ndërkombëtarizoi çështjen e Kosovës deri tek ndërhyrja e armatosur e NATO-s në mars të vitit 1999, ka të bëjë me dy faktorë: rrumbullakimin e shtetit të Kosovës nga brenda dhe nga jashtë, si dhe përkatësinë perëndimore, me në krye aleancën historike me SHBA-të. Spektri politik i Kosovës, me ndonjë përjashtim, mbrojnë këtë vijë, pa alternativë.

“Kosova Sot”: Cilat janë temat që do të shqyrtoni në veprat tuaja të ardhshme?

Jusuf Buxhovi: Letërsia nuk i duron konceptet e as planet. Ajo i nënshtrohet imagjinatës dhe spontanitetit. Ndërsa, sa i përket historiografisë, në kuadër të planifikimeve të mia, mbetet edhe mbretëria e Epirit, që bashkë me Dardaninë dhe Maqedoninë të përkthyera edhe në anglisht, për ta plotësuar trinomin e mbretërive tona në antikitet.

“Kosova Sot”: Çfarë mesazhi do të dërgonit për ata që janë të apasionuar pas studimit të historisë dhe letërsisë shqiptare, duke pasur parasysh edhe përvojën tuaj të gjatë si shkrimtar dhe historian?

Jusuf Buxhovi: Letërsia duhet të paraqesë liri shpirtërore përmes imagjinatës. Ndërsa historiografia angazhim të përhershëm për në shërbim të nxjerrjes së të vërtetës përmes fakteve dhe vetëm fakteve…

Intervistoi: Armend Preteni

(Kosova Sot Online)

Forcimi i institucioneve brenda, dhe forcimi i shtetësisë së Kosovës jashtë, janë disa prej prioriteteve në të cilat duhet të fokusohet Kosova më 2025, porosit Engjellushe Morina, hulumtuese e lartë për politika në Këshillin Evropian për Marrëdhënie me Jashtë, me bazë në Berlin.

Në një intervistë për Radion Evropa e Lirë, ajo reflekton mbi zhvillimet kryesore të vitit që lamë pas, për atë që e konsideron qasje të padrejtë të Bashkimit Evropian ndaj Kosovës, për fatkeqësinë e, siç thotë ajo, politizimit të procesit të anëtarësimit të Kosovës në Këshillin e Evropës, dhe për nevojën që Kosova të koordinohet me partnerët, si dhe të shohë më larg në vendimet që merr.

Edhe me udhëheqjet e reja në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe në Bashkimin Evropian, ajo nuk parasheh ndryshim rrënjësor në procesin e dialogut mes Kosovës dhe Serbisë.

Radio Evropa e Lirë: Zonja Morina, a mund të na tregoni se si e keni parë ju vitin 2024 për Kosovën?

Engjellushe Morina: Viti 2024 për Kosovën nuk është se ka qenë edhe pa turbulenca, sepse marrëdhëniet me Bashkimin Evropian, si dhe çështjet e sigurisë, nuk është se kanë qenë të relaksuara sa duhet. Nuk ka pasur zgjidhje përfundimtare për disa çështje me të cilat Kosova ballafaqohet edhe sot.

Radio Evropa e Lirë: Ju e përmendët Bashkimin Evropian, por gjatë vitit 2024, Kosova ka vazhduar të përballet me masat ndëshkuese të bllokut evropian. A ka qenë Perëndimi i drejtë ndaj Kosovës në këtë aspekt?

Engjellushe Morina: Masat nuk kanë qenë të drejta në asnjë moment. Edhe disa shtete të Bashkimit Evropian këtë e konfirmojnë nëpër deklarime të ndryshme. Tash duket se ka konsensus që masat të hiqen, nëse jo përnjëherë, atëherë gradualisht. Në këtë pikëvështrim, shumë analistë e kanë pasur përshtypjen që masat do të duhej të shkonin në tjetër drejtim, në këtë rast në drejtim të Serbisë, e cila ka qenë agresore në disa prej ndodhive që i kemi parë në veri të Kosovës, por për habinë e shumicës prej nesh, masat iu vendosën Kosovës. Masat kanë qenë një lloj ndëshkimi që Kosova të sillet ndryshe në relacion me veriun, dhe në relacion me dialogun me Serbinë. Nuk kanë qenë mjeti më i mençur për të ndëshkuar një vend që veçse është në pozitë të dobët në relacion me Bashkimin Evropian dhe dialogun me Serbinë.

Radio Evropa e Lirë: A mund të bëjë diçka Kosova që të bindë BE-në për të ndryshuar qasjen karshi saj?

Engjellushe Morina: Kosova, në fakt, edhe para shpalljes së pavarësisë, e ka pasur shumë të qartë integrimin e saj në institucionet euro-atlantike. Deri më sot, nuk shoh që Kosova ka pasur shkelje serioze në rrugëtimin drejt BE-së dhe NATO-s. Ngadalësimi i këtij procesi vjen prej BE-së, duke nisur nga mosnjohja e pavarësisë së Kosovës nga pesë shtete anëtare të bllokut evropian, më pas nga qasja e BE-së, që e trajton statusin e Kosovës si neutral. Njëjtë edhe me NATO-n. Nuk shoh që Kosova nuk ka qenë e qartë për anëtarësimin në këto organizata.

Radio Evropa e Lirë: E përmendët më parë veriun. Qeveria e Kosovës ka thënë përgjatë vitit 2024 se e ka shtrirë autoritetin në veriun e vendit përmes vendimeve të ndryshme, siç është pamundësimi i përdorimit të dinarit serb për pagesa me para të gatshme, mbyllja e disa institucioneve paralele serbe, por edhe është kritikuar nga Perëndimi për, siç është thënë, moskoordinim.

Engjellishe Morina: Do ta bëj këtu një paralele, ndonëse për disa mund të mos jetë aq me vend. Në rastin e Moldavisë, ky vend i ka disa probleme të brendshme me disa zona që nuk iu nënshtrohen ligjeve dhe institucioneve qendrore të Moldavisë, mirëpo Moldavia vitin e fundit, dhe pas nisjes së luftës së Rusisë në Ukrainë, i ka marrë disa masa të njëanshme, dhe jo aq të koordinuara me aleatët. Ka pasur deklarata të BE-së që nuk duhet të bëhet integrim me forcë i këtyre rajoneve – po flasim sidomos për Transnistrinë – mirëpo Moldavia nuk është vënë nën masa ndëshkuese për shkak të këtyre vendimeve që i ka marrë. Në rastin e Kosovës, qëndrimet dhe trajtimi ndaj saj është krejt ndryshe.

Shtetësia e Kosovës njihet nga të gjitha vendet e QUINT-it [Shtetet e Bashkuara, Britania e Madhe, Gjermania, Italia, Franca] dhe nga 22 vende të BE-së, por nëse Kosova sillet sikurse në kohën e fundit, sidomos në veriun e Kosovës, atëherë Kosova përfundon në masa ndëshkuese nga BE-ja, dhe aplikimi i saj për anëtarësim nuk është trajtuar fare për dy vjet.

Atëherë pse e kemi këtë trajtim të dyfishtë, kur në fakt blloku evropian do të duhej të kishte një strategji që i integron sa më shumë këto shtete, pa standard të dyfishtë, por që do të kishte qëllim sigurimin e Ballkanit Perëndimor, shtetet e lindjes së Evropës, por edhe vetë BE-në.

Megjithatë, besoj që Qeveria e Kosovës, në të ardhmen – sidomos kur është fjala për veriun – duhet të konsultohet, por edhe ta ketë parasysh që masat që merr të kenë një kohë paralajmërimi, nëse e marrim shembull dinarin. Ka pasur situata kur qytetarët e thjeshtë të veriut nuk kanë pasur zgjidhje tjetër, pasi ky vendim është vënë në funksion. Këtu ka qenë shumica e gabimeve, nuk është menduar thellë se çfarë pas hyrjes në fuqi të një vendimi.

“Anëtarësimi në Këshillin e Evropës u politizua”

Radio Evropa e Lirë: A ka mundur të bëjë Kosova më shumë për avancim në skenën ndërkombëtare në vitin 2024, përfshirë anëtarësimet në organizata? Nuk u anëtarësua në Këshillin e Evropës, edhe pse ishte vetëm një hap larg.

Engjellushe Morina: Absolutisht. Edhe anëtarësimi në Këshillin e Evropës është një shembull kur disa vende anëtare të BE-së e kanë pasur qasjen, jo vetëm të pabalancuar, por edhe e politizuan procesin e anëtarësimit, në mënyrë shumë të panevojshme dhe dëmtuese për Kosovën. Raporti i raportueses së Këshillit e tha shumë qartë që Kosova i plotëson të gjitha kushtet që të jetë anëtare, por disa shtete, sidomos Franca, avokuan që Kosova duhet fillimisht të marrë disa hapa në dialog me Serbinë – çka nuk do të duhej të lidhej me procesin e anëtarësimit të Kosovës në organizata të ndryshme. Kur flas për trajtimin jo të balancuar të BE-së, janë këto raste.

Kosova ka shumë për të bërë për t’iu afruar anëtarësimit nëpër organizata, mirëpo pikësëpari duhet të forcojë rendin dhe ligjin në Kosovë, trajtimin e grupeve të ndryshme minoritare, zbatimin e Kushtetutës së Kosovës në tërë territorin e vendit.

Nuk dihet shumë për qasjen e administratës së re amerikane

Radio Evropa e Lirë: Çfarë qasje besoni që do të ketë administrata e re amerikane kundrejt Kosovës?

Engjellushe Morina: Administrata e re ende nuk e ka bërë të qartë se si do t’i qaset Ballkanit Perëndimor. Një gjë është e qartë, që kjo administratë e re e ka për synim zvogëlimin e ndikimit të saj në Evropë, sidomos në çështjet e sigurisë. Mund të spekulojmë se çfarë do të jetë qasja e administratës së re ndaj Ballkanit, por nëse tërhiqet prej Evropës, do të ketë tërheqje goxha substanciale edhe prej ndikimit në politikën e shteteve të Ballkanit Perëndimor. Në aspektin e sigurisë nuk është pamje shumë pozitive.

“Nuk pres ndryshime të mëdha në procesin e dialogut”

Radio Evopa e Lirë: A prisni qasje të re në dialogun mes Kosovës dhe Serbisë, tani që ka udhëheqje të re, si në SHBA, ashtu edhe në BE?

Engjellushe Morina: Me siguri qasje të re do të ketë, por ato premisat primare nuk do të ndryshojnë. Besoj që BE-ja do të vazhdojë me shtyrjen e implementimit të marrëveshjes së fundit, Marrëveshjen e Brukselit dhe aneksin e Ohrit. Nuk besoj që do të ketë ndryshim këtu, nuk pres që do të dalë ndonjë dokument i ri.

Radio Evropa e Lirë: Kush besoni që e ka fajin për ngecje të procesit të dialogut? E përmendet Marrëveshjen për normalizim të marrëdhënieve, e arritur më 2023, por nuk është bërë asnjë hap drejt zbatimit të saj.

Engjellushe Morina: Nuk është se ka fajtor në njërën anë, apo në anën tjetër. Mendoj që i gjithë procesi duhet të rishikohet dhe pastaj të shikohet se a është proces i cili sjell rezultate në fund, apo është proces që duhet të ketë ndryshime substanciale në qasje. Njëri prej problemeve është se në procesin e dialogut duhet të ketë fokusim në normalizimin e marrëdhënieve mes Kosovës dhe Serbisë. Nuk duhet lënë dera e hapur për Serbinë që të ketë ndikim në punët e brendshme të Kosovës. Qasja e Serbisë ndaj veriut të Kosovës është problematike. Në fund të vitit 2022, nën ndikimin e Serbisë, të gjithë pjesëtarët serbë u tërhoqën nga institucionet e Kosovës. Kjo shkon kundër integrimit të minoritetit serb brenda Kosovës. Nëse nuk ka integrim të minoritetit serb në institucionet e Kosovës, nuk shoh që do të ketë normalizim të shëndoshë të marrëdhënieve mes dy vendeve.

Radio Evropa e Lirë: Sa besoni që do të mund të zgjasë dialogu në formatin ekzistues?

Engjellushe Morina: Shpresoj që nuk do të zgjasë kësisoj, dhe shpresoj që përfaqësuesi i ardhshëm special për dialog të ketë qasje ndryshe dhe do të ketë një afat kohor të caktuar për arritjen e disa qëllimeve kryesore në këtë proces, dhe këto qëllime kryesore duhet të përpilohen bashkë me palët dhe që ato të trajtohen në mënyrë të barabartë. Përndryshe, nuk pres që do të ketë ndonjë rezultat substancial, apo që procesi do të përfundojë në një të ardhme të afërt. Definitivisht jo më 2025.

“Të gjendet konsensus i brendshëm për Asociacionin”

Radio Evropa e Lirë: Një prej kërkesave të kamotshme për Kosovën është edhe formimi i Asociacionit të komunave me shumicë serbe. Si besoni që duhet të jetë epilogu i kësaj çështjeje?

Engjellushe Morina: Mendoj që premisat kryesore, ose dokumenti bazë për themelimin e Asociacionit, së pari, duhet ta ketë përkrahjen e të gjitha subjekteve politike, por edhe të minoritetit serb, sidomos në veri, që të mund të ecë tutje. Por, për momentin, askush nuk pajtohet se si duhet të duket Asociacioni i komunave me shumicë serbe në Kosovë. Ky është problem. Nuk duhet t’i lihet barra një qeverie, cilado që të jetë. Rruga deri te zgjidhja e këtij problemi të quajtur asociacion duhet të gjendet brenda një konsensusi politik mes partive politike, por edhe aktorëve tjerë, komunitetit në veri, si dhe ekspertëve që e njohin anën ligjore.

Situata e brishtë e sigurisë

Radio Evropa e Lirë: A mund të na përmendni diçka të mirë që i ndodhi Kosovës më 2024 dhe diçka jo të mirë?

Engjellushe Morina: Një gjë e mirë është që nuk ka pasur konflikte tutje në Kosovë, konflikte me përmasa më të gjera sesa ai që e pamë në Banjskë, në shtator të vitit 2023. Kjo ka qenë pozitive, duke e ditur sa e brishtë është situata e sigurisë në atë pjesë të Kosovës, dhe duke i ditur tendencat e ndryshme që vijnë prej shtetit të Serbisë.

Radio Evropa e Lirë: Autoritetet e Kosovës e konsiderojnë sulmin e fundit në kanalin e Ibër-Lepencit si ndër më të rrezikshmit që prej periudhës së pasluftës.

Engjellushe Morina: Definitivisht janë të rrezikshme, sepse në rastin e Kosovës, shanset kanë qenë që një pjesë e mirë e Kosovës të mbetet pa rrymë, por duhet të presim derisa të dalin të gjitha rezultatet e hetimit.

Si diçka negative, është për keqardhje që Kosova nuk ka pasur mundësi që të përparojë tutje në rrugëtimin e saj për anëtarësim në Bashkimin Evropian, dhe nuk pati sukses as në anëtarësim në Këshillin e Evropës, si dhe nuk pati asnjë njohje nga pesë shtetet mosnjohëse të BE-së, që në rrafshin afatgjatë nuk i ndihmon Kosovës për një anëtarësim të shpejtë në asnjërën prej këtyre organizatave.

Radio Evropa e Lirë: Cilat besoni se duhet të jenë prioritetet e Kosovës më 2025?

Engjellushe Morina: Forcimi i institucioneve brenda, dhe forcimi i shtetësisë së Kosovës jashtë, janë disa prioriteteve që Kosova veçse i ka që disa vite. Nuk është diçka e re. Por, duhet të ketë përparim më të shpejtë, duke pasur parasysh situatën në të cilën gjendet Evropa, me rezultatet e zgjedhjeve në Amerikë dhe në Evropë. Duke i pasur të gjitha këto parasysh, duhet të ketë një qasje më rigoroze në forcimin e institucioneve brenda vendit dhe përgatitjen për anëtarësim në Bashkimin Evropian dhe në NATO. Pa anëtarësim në këto dy organizata, Kosova do të jetë në gjendje shumë të dobët, sepse gjendet në një rajon që nuk e ka ende të qartë stabilitetin afatgjatë.

Ish-diplomati amerikan, Cameron Munter, thotë se negociatat mes Kosovës dhe Serbisë për normalizimin e marrëdhënieve, nuk mund të vazhdojnë pa ndryshuar asgjë, “nëse nuk duam t’i kalojmë edhe 15 vjet të tjerë duke pritur”.

Ai beson se rikthimi i Donald Trumpit në Shtëpinë e Bardhë do të imponojë patjetër ndryshim të strategjisë, pasi, siç thotë, Trump do marrëveshje.

“Synim i tij nuk është t’i fusë serbët dhe kosovarët në Bashkimin Evropian. Synim i tij është ta bëjë më të mirën për Shtetet e Bashkuara, ta bëjë Amerikën sërish madhështore”, thotë Munter në një intervistë dhënë Radios Evropa e Lirë.

Sipas tij, kryeministri i Kosovës, Albin Kurti, ka avantazhe dhe disavantazhe në raport me presidentin e zgjedhur, ndërsa presidenti i Serbisë, Aleksandar Vuçiq, ka punuar në krijimin e lidhjeve personale me njerëzit e administratës së tij.

Munter ishte ambasador i SHBA-së në Serbi, kur Kosova shpalli pavarësinë në vitin 2008.

Radio Evropa e Lirë: Zoti Munter, Kosova dhe Serbia janë të angazhuara në negociata për normalizimin e marrëdhënieve për gati 14 vjet, por qëllimi përfundimtar mbetet ende larg. Nëse dikush do të duhej të mbante përgjegjësi për këtë situatë, kush besoni se do të ishte?

Cameron Munter: Nuk jam adhurues i madh i gjetjes së fajtorit. Jam adhurues i gjetjes së zgjidhjes. Ndaj, dua të bëj disa vlerësime se çfarë ka shkuar keq dhe çfarë mund të ketë shkuar mirë.

Unë mendoj se fokusi ka qenë në gjëra të vogla, në detaje – qofshin ato targa të makinave apo dokumente… Këto natyrisht se janë të rëndësishme në jetën e përditshme. Por, unë kam ndjesinë se duhet të zgjerohet diapazoni dhe kjo të mos trajtohet vetëm si çështje e Kosovës dhe Serbisë. Sepse, në të gjithë Ballkanin Perëndimor ka çështje shumë të mëdha dhe sa më shumë që zhytemi në detaje, aq më pak përparim bëjmë.

Megjithatë, do ta thyej pak rregullin tim dhe do ta fajësoj pak Bashkimin Evropian, ku ka një tendencë për t’u marrë me detaje dhe jo me strategji të shkallës së gjerë.

Unë mendoj se strategji në shkallë të gjerë do të ishte sikur t’i shqyrtonim të gjitha çështjet në rajon, e jo vetëm çështjet institucionale.

Për çfarë brengoset BE-ja? Brengoset për imigrimin. Brengoset për energjinë. Brengoset për infrastrukturën. Këto janë çështje që Ballkani mund të ndihmojë të zgjidhen.

Nëse do të merreshim me to, më shumë sesa me detaje të vogla, mendoj se do të bënim më shumë përparim, sepse ato janë në interesin e të gjithëve, jo vetëm të Kosovës dhe të Serbisë, por edhe të Bashkimit Evropian, e madje edhe të SHBA-së.

Pra, përgjigjja ime për ju është: nëse duam të ketë përparim mes Kosovës dhe Serbisë, ai duhet të nxirret nga zgjidhja e çështjeve të mëdha.

Radio Evropa e Lirë: Pra, mendoni se ndërmjetësuesit ndërkombëtarë kanë mundur të bëjnë më shumë në këtë proces?

Cameron Munter: Po. Marr si shembull Procesin e Berlinit, të mblidhen çdo gjashtë muaj, ta bëjnë listën e problemeve… Unë nuk dua të jem skeptik, por ky proces [i negociatave] e ka treguar veten jo në 3-4 vjetët e fundit, por në dhjetë vjetët e fundit, sepse nuk ka pasur përparim.

Unë jam larguar nga Serbia në vitin 2009, pra para 15 vjetësh, dhe shumë prej problemeve atje mbeten të njëjta.

Unë mendoj se procesi aktual duhet të ndryshojë dhe mendoj se do të ketë një shtysë për ta ndryshuar atë me ardhjen e administratës së re në Uashington.

Administrata e re në Uashington nuk është mike e Bashkimit Evropian. Donald Trump nuk është dikush që mendon shumë për Bashkimin Evropian. Donald Trump nuk brengoset, ai do marrëveshje. Ai do marrëveshje me Serbinë, me Hungarinë, me Rumaninë… Nuk ka rëndësi. Ai do marrëveshje dhe nuk është strategjik.

Kjo do të thotë se mënyra tradicionale strategjike me të cilën kanë biseduar Bashkimi Evropian dhe gjashtë vendet e Ballkanit Perëndimor, nuk është më qëllim i Donald Trumpit. Atij nuk i intereson nëse dikush do të hyjë ndonjëherë në Bashkimin Evropian. Atij i intereson arritja e një marrëveshjeje.

Unë mendoj se njerëzit që jetojnë në rajon, njerëzit që punojnë në rajon, duhet ta kenë parasysh se qasja e deritashme nuk do të funksionojë më – nuk do të ketë më një Gabriel Escobar [ish-i dërguar i SHBA-së për Ballkanin Perëndimor] që e mbështet Mirosllav Lajçakun [përfaqësues i posaçëm i BE-së në dialogun Kosovë-Serbi].

Amerikanët nuk do të jenë më pjesë e kësaj. Ata do të thonë: kemi probleme me gazin natyror, me imigrimin, me investimet… Do të na ndihmoni t’i zgjidhim apo jo? Dhe, kështu, Kosova, Serbia, Mali i Zi… të gjashtë vendet e Ballkanit Perëndimor mund të jenë pjesë e përgjigjes, në vend se të jenë problemi që BE-ja duhet ta zgjidhë.

Radio Evropa e Lirë: Marrë parasysh se ka disa çështje urgjente ndërkombëtare në këtë kohë, sa mendoni se do të përfshihet administrata e re amerikane në marrëdhëniet mes Kosovës dhe Serbisë?

Cameron Munter: Mendoj se fokusi i Shteteve të Bashkuara as që do të jetë në çështjet e jashtme, por në çështjet e brendshme. Kam qenë në Uashington së voni dhe kam dëgjuar sesi amerikanët flasin për tri prioritete. Prioriteti i parë është Kina, prioriteti i dytë është Kina dhe prioriteti i tretë është Kina. Ajo është e gjitha për çfarë flasin. Ndaj, mendoj se angazhimi në Ballkan do të vijë në vazhdën e çështjeve të brendshme.

Nëse amerikanët do të jenë vërtet të ashpër ndaj Kinës, një gjë e tillë nuk do të jetë e lehtë për [presidentin e Serbisë] Aleksandar Vuçiq, sepse ai ka punuar shumë për të zhvilluar marrëdhënie të mira me kinezët dhe marrëdhënie të mira me amerikanët.

Por, këtu, ekziston edhe elementi personal. Richard Grenell, i cili tani është emëruar këshilltar për projekte speciale i presidentit Trump, dhe dhëndri i tij, Jared Kushner, kanë shfaqur interes të madh për investime në Shqipëri, në Serbi e vende të tilla.

Pra, do të ketë njerëz që do të ndjekin marrëveshje, por jo në stilin tradicional amerikan. Mënyrë tradicionale ka qenë kur [sekretari amerikan i Shtetit] Antony Blinken ka shkuar në Bruksel, kur Gabriel Escobar ka shkuar në Ballkan…

E, tani, mënyrë jotradicionale do të jetë ndjekja e marrëveshjeve jo me synim strategjik, por opurtunist.

Radio Evropa e Lirë: A prisni që Kosova dhe Serbia të detyrohen të bëjnë kompromise të vështira?

Cameron Munter: Ato mund të detyrohen. Qëllimi i vjetër ishte: nëse e bëni këtë, do të hyni në Bashkimin Evropian – si formë e shpërblimit; nëse nuk e bëni, nuk do të hyni kurrë.

Synim i Donald Trumpit nuk është t’i fusë serbët dhe kosovarët në Bashkimin Evropian. Synim i tij është ta bëjë më të mirën për Shtetet e Bashkuara, ta bëjë Amerikën sërish madhështore. Ai nuk thotë ‘bëjeni Kosovën sërish madhështore’, ‘bëjeni Serbinë sërish madhështore’.

Nëse njerëzit që i drejtojnë këto vende, [kryeministri i Kosovës, Albin] Kurti, dhe [presidenti i Serbisë, Aleksandar] Vuçiq, i kushtojnë vëmendje… ata do të përpiqen t’i përshtatin interesat e tyre me interesat e Trumpit.

Për mua, interesat e Trumpit nuk janë gjithmonë të qarta, ndaj atyre do t’u duhet të zbulojnë se çfarë të bëjnë. A do të thotë kjo se ata duhet të bëjnë kompromise të dhimbshme? Ndoshta. Por, le të kujtojmë se nuk do të jenë në kontekstin e asaj që kemi pasur në të kaluarën.

Unë nuk pres që të ketë aq shumë angazhim si në të kaluarën. Mund edhe të gaboj, por çfarë nëse Trump thotë: ‘unë nuk dua që ju ta vazhdoni bashkëpunimin me Kinën’? Çfarë do të bëjë Aleksandar Vuçiq? Kompromis të dhimbshëm, apo jo? Pra, mund të ketë kompromise të dhimbshme, por jo të tilla që priteshin në të kaluarën.

Radio Evropa e Lirë: E, çfarë sa i përket Kosovës në atë rast? Kosova nuk është shumë e lidhur me Kinën.

Cameron Munter: Keni absolutisht të drejtë. Nëse udhëheqësit e Kosovës janë të zgjuar, do t’i thonë: ‘ne jemi me ju, ne jemi të ashpër ndaj Kinës’. Ata do të duhej të luanin me këtë kartë. Por, Kurti është ndryshe nga Vuçiqi, ata nuk janë të ngjashëm në mënyrën se si u qasen problemeve.

Kurtit do t’i duhet të punojë shumë për të krijuar një lidhje personale me njerëzit në administratën Trump. Në këtë drejtim, Vuçiq ka bërë punë më të mirë në të kaluarën.

Radio Evropa e Lirë: Po thoni se Kurti është në disavantazh sa i përket kësaj?

Cameron Munter: Po, mendoj se ai është në disavantazh, sepse këtu ka një histori të lidhjeve personale. Vuçiq ka qenë te Trumpi në Shtëpinë e Bardhë. Ka një histori të marrëveshjeve biznesore. Ka premtime se do të ketë investime në rrugën kryesore në Beograd, në ndërtimin e një hoteli luksoz.

Ky lloj marrëdhënieje – mesa di unë – nuk ekziston midis Kurtit dhe njerëzve në administratën e re të SHBA-së.

Shtetet e Bashkuara dhe Evropa kanë qenë të lidhura ngushtë në të kaluarën. Në katër vjetët e fundit, ato kanë thënë se politika e tyre është e njëjtë, por kjo nuk duket se ekziston më. Tani do të duhet një lloj i ri i politikës, në të cilën udhëheqësit e dy vendeve [Kosovës dhe Serbisë] do të duhet të vendosin: të shkojnë në drejtimin evropian apo në drejtimin amerikan?! Normalisht nëse ata janë të ndryshëm.

Radio Evropa e Lirë: Dhe, cila do të ishte zgjedhja më e mirë, sipas jush?

Cameron Munter: Sipas meje, ajo që duhet të bësh, është të marrësh informacione. Askush prej nesh nuk e di ende… Të vendoset në dhjetor të vitit 2024 se cila do të jetë politika, mendoj se nuk është një gjë e zgjuar. Ajo që duhet të bëjnë udhëheqësit e të gjitha vendeve të Ballkanit Perëndimor, jo vetëm të Kosovës dhe të Serbisë, është të presin se kush do të merret më shumë me çështjet e tyre.

Nëse ne flasim pas gjashtë muajsh, situata mund të jetë krejt ndryshe. Trump nuk do që të jetë i parashikueshëm. Për diplomatët tradicionalë si unë, kjo është e tmerrshme. Por, nëse kjo është ajo që ai do, ne duhet të pajtohemi.

Unë, si diplomat amerikan, kam besuar gjithmonë se të gjitha vendet e Ballkanit Perëndimor do t’i përkasin Bashkimit Evropian dhe familjes së vendeve demokratike në Perëndim. Trump është presidenti i parë që kam parë, që nuk i intereson komuniteti i demokracive në Perëndim. Pra, është një botë e re. Ju duhet të shikoni se cilat janë avantazhet e juaja dhe çfarë mund të bëni. Por, këtë nuk do të mund ta dini derisa të kalojnë disa muaj të administratës së tij.

Radio Evropa e Lirë: Do të shohim edhe 14 vjet të tjerë me negociata?

Cameron Munter: Jo, nuk mendoj ashtu. Mendoj se do të shohim opsione të tjera. Mund të ndodhë që gjashtë vendet e Ballkanit Perëndimor nuk bëhen kurrë anëtare të BE-së. Mund të ndodhë që vetë Bashkimi Evropian ndryshon dhe reformohet dhe nuk ka më ide ekspansioniste, që kanë qenë bazë e Bashkimit Evropian në 30 vjetët e fundit. Mund të ketë reforma brenda BE-së dhe ato të vijnë jo si rezultat i ngjarjeve në Ballkan, por si rezultat i mënyrës sesi përfundon lufta në Ukrainë, ose si funksionon tregtia me Kinën dhe me SHBA-në.

Pra, Ballkani Perëndimor duhet të presë për të parë sesi ndryshojnë gjërat në botë përpara se të marrë vendime për të ardhmen e tij.

Por, ju nuk keni nevojë vetëm për Gjermaninë dhe Amerikën që të marrin vendime për ju. Ju mund të merrni vendime edhe me vende të tjera.

Për shembull, për të pasur furnizime koherente me energji në të gjitha vendet në rajon, duhet të ndërtohen tubacione dhe infrastruktura. Ju nuk keni nevojë për Amerikën për ta bërë një gjë të tillë. Do të ishte një ndihmesë nëse Amerika do të ndihmonte, por mund ta bëni vetë, duke punuar së bashku. Dhe, nëse e bëni këtë, ju arrini përparim – edhe nëse Berlini mendon për diçka tjetër, ose Amerika mendon për diçka tjetër.

Do të ishte një gjë e zgjuar të mendohej për një Ballkan më të madh, në vend se të thuhet se ‘ne jemi gjashtë vendet e Ballkanit Perëndimor, që presim për të hyrë në Bashkimin Evropian, dhe kjo është e gjitha që bëjmë’.

Unë do të shikoja jashtë dhe do të thosha: si të merremi me çështjet e tilla si gazi natyror? Çfarë qasjeje të përbashkët mund të ndjekim për të nxitur turizmin? Si të arrijmë që njerëzit tanë të kenë perspektivë për një të ardhme më të mirë dhe të mos varen nga amerikanët?

Radio Evropa e Lirë: Por, a është kjo e mundur nëse Serbia nuk e njeh ende Kosovën?

Cameron Munter: Kosovarët mund të punojnë me grekët, kosovarët mund të punojnë me maqedonasit… Keni njerëz të tjerë në rajon, me të cilët mund të punoni. Ju nuk duhet të mendoni ashtu siç keni menduar në 15 vjetët e fundit. Mund të nisni një rrugë ndryshe, të ndërmerrni iniciativa ndryshe.

Nëse vazhdojmë të mendojmë vetëm për njohjen mes Kosovës dhe Serbisë, do t’i kalojmë edhe 15 vjet të tjerë duke pritur. Unë besoj se kjo nuk është thjesht një çështje diskrete mes dy vendeve. Kjo kërkon një zgjidhje më të gjerë, brenda së cilës Kosova dhe Serbia mësojnë të kenë një të ardhme të begatë, të drejtë dhe demokratike.