PJESA III

IMZOT  FRANO  GJINI

 

RREGJENT’ I  DELEGACIONIT  APOSTOLIK  NË  SHQIPNI

 

“Unë nuk do ta ndajë kurrë grigjën teme nga Selia Shenjtë!”

Imzot Frano Gjini

 

Ka lé në Shkodër në vitin 1886 nga prindët Pjetër (Tuke) e Drande Gjini. Ishte nga një familje e vjetër qytetare. Shkollën fillore dhe gjimnazin e ka përfundue ndër Etnit Jezuitë të vendlindjës, ndërsa ato të lartat teologjike i ka krye në Propaganda Fide, në Romë, ku u shugurue edhe meshtar në vitin 1908. Vjen në atdhe dhe emnohët sekretar i Argjipeshkvit të Durrësit, tue krye edhe shërbimet fetare në fshatin e Delbinishtit. Shkon për 18 muej në qytetin e Durrësit dhe rikthehët prap në Delbinisht deri në vitin 1914. Emnohët famullitar i Dërvenit në Fushë-Krujë, për dy vjet dhe më 14 nandor 1919 emnohët prap në Durrës deri në vitin 1924. Prej Durrësit shkon në Kurbin deri në vitin 1928. Prej Kurbinit shkon në Perlat të Kthellës së Mirditës. Në vitin 1930 Shugurohet Ipeshkëv i Durrësit, kohë në të cilën administronte edhe Vlonën. Mbas dy vjetësh, në vitin 1932 asht Abat i Mirditës, me seli në Orosh. Në vitin 1944 asht edhe administrues i Lezhës.

Në vitin 1945, në fundin e muejt maj, mbas largimit nga Shqipnia të Delegatit Apostolik Imzot Leone G. B. Nigris, prej qeverisë komuniste të Tiranës, Selia Shenjtë e emnon:

IMZOT FRANO GJININ, REGJENT’I DELEGACIONIT APOSTOLIK NË SHQIPNI.

• Asht i pari shqiptar që emnohet në këtë detyrë të naltë në shtetin Shqiptar, ç’ prej thëmelimit të tij.

Me datën 20 nandor 1945 i vjen zyrtarisht emnimi nga Vatikani. Dokumenti i ardhun nëpërmjet të Ambasadës Italiane i dorëzohet nga At Giovani Fausti S.J., që atëherë ishte me detyrë në Tiranë.

Qeveria komuniste e Tiranës nuk e njeh asnjëherë këtë detyrë dhe as Regjentin e posa emnuem.Që në moshën e re bije në sy përvujtnia dhe matunia e tij gja që e miqëson shumë me Imzot Bumçin, Prennushin, Jul Bonattin, At Meshkallën, At Giadrin, Don Shtjefën Kurtin etj.

Imz. Gjini, vertetë njihej dhe jo vetëm konsultohej me ta, por asht edhe bashkëpunëtor besnik për të gjitha problemet fetare të krahinave që administron. Mbas emnimit si Regjent kërkon nga Vatikani zëvendsimin e tij, mbasi sheh vështirësitë e mëdha që i dalin nga qeveria komuniste. Ishte nandori i 1945, kur e kërkon këtë gja nga Vatikani, por Vatikani nuk miraton kërkesën e Imzot Gjinit.

Në janar të 1946 përsëritë kërkesën gojarisht me anë të At Filipe Kjeja, italian, që niset për Itali, njëkohësisht njofton Vatikanin për reformat komuniste që po zbatoheshin këtu, si: mbyllja e shkollave fetare, shtetizimet e pronave të Kishës, reprazaljet dhe arrestimet, pushkatimet e klerikëve të pafaj, etj. Në muejn shkurt 1946 i poston një letër Nuncit Apostolik të Vatikanit në Francë, (mbasi Shqipnia nuk kishte atëherë lidhje postare me Italinë) ku, kërkonte skjarime për çështje të ndërpreme fetare. Në muejn maj të 1946 flitej nga radio Vatikani se në Shqipni do të vinte një amerikan i deleguem i Vatikanit për me asistue këtu, por kjo nuk ngjau, gja e cila dha me kuptue se komunistëve shqiptarë po u lejohej dorë e lirë me veprue edhe ndaj Fesë, ashtu si ndër të gjitha çështjet tjera.

Imzot Gjini asht ndër të parët që kuptoi kjartë qëndrimin e Amerikës, Anglisë dhe Italisë. Ai porsa u emnue zyrtarisht në detyren ë re si Delegat i Vatikanit, kërkoi të paraqitej tek Enver Hoxha, aso kohe kryetar i qeverisë së Tiranës, por kërkesa e tij nuk u pranue.

Kishe me thanë se Imzot Gjinin nuk e kishte marrë malli me pa surratin e Enver Hoxhës, por si dukët donte me matë pulsin e tij për të ardhmën. Ai kishte qëllim me këtë kërkesë që të bisedonte për mbylljen e shkollave, për lirinë e fjalës dhe të shtypit, si dhe për disa nga masat ekonomike që qeveria kishte ndërmarrë kundrejt Kishës Katolike. Gjithmonë masat ekonomike në sistemin komunist paralajmërojnë masat politike. Kryesisht takimi u kërkue nga Imzot Gjini, se Ai nuk mund të qëndronte indiferent ndaj vëprimeve zyrtare që po kryente qeveria komuniste kundër Klerit, inteligjencës dhe katolikëve në veçansi.

Në këtë takim Imzot Gjini kërkonte edhe praninë e Imzot Vinçenc Prennushit, si Argjipeshkëv i Durrësit dhe i Tiranës, Imzot Gjergj Volaj, At Mati Prennushit, si Provinçial i Françeskanëve të Shqipnisë. Ishte mueji  dhetor 1945 kur u ba kërkesa zyrtare për takim, por nuk u realizue se gjoja sa kishin përfundue zgjedhjet e dhetorit. Në mars të 1946-ës, në qelën e Tiranës që administronte Don Shtjefën Kurti, u mblodhën prap të gjithë përsonat e sipërpërmendun ku, përveç tyne  ishte At Meshkalla.

Aty u vendos që t’i shkruhet një letër qeverisë dhe t’i dorëzohej nga Don Shtjefni. Letra u përpilue nga At Meshkalla me sugjerimet dhe pëlqimin e të gjithëve që ndodheshin aty, mbasi ata përfaqësonin vullnetin e klerit në përgjithësi.

Një kopje u vëndos t’i jepet Misionit Anglez ose Amerikan, me vue në dijeni Vatikanin, mbasi përfundimisht ishin ndërpre lidhjet e korrespondencat nga Shqipnia. Dërgimi i kësaj letre në Vatikan kishte për qëllim që të vihej në dijeni Selia Shenjte se Kleri katolik Shqiptar nuk i ndërpret lidhjet me té, dhe se kjo çështje asht vetëm një kërkesë kambëngulëse e qeverisë komuniste të Tiranës, e kryesueme nga E. Hoxha. Letra nuk u dërgue me dorë mbasi një jezuit italian që shkonte ato ditë atje kishte frikë me e marrë letrën, se mos e kontrollojnë dhe i pezullojnë nisjën për Itali. Ai mori përsipër me i shpjegue Vatikanit gojarisht përmbajtjën e letrës si dhe kërkesën e Imzot Gjinit për zëvendsimin e tij, mbasi ai nuk njihët nga qeveria e Tiranës.

Flitët, se letrat deri vonë i ka pasë të ruejtuna Don Lec Sahatçija që kryente edhe punën e sekretarit të Imzot Gjinit, por e vërteta nuk dihet se ku kanë përfundue ato letra. Asht edhe një mendim tjetër se mund të jenë zhdukë me vdekjen e Don Mark Xhanit në hetuesi, tue mos pasë ma mundësi me u dijtë ku mund të jenë mëshehë prej tij. Letra asht shkrue mbasi e pranon edhe At Meshkalla, por fatin e saj nuk e di as ai.

Takimin me Misionet e hueja e mori përsipër Imzot Vinçenc Prennushi, i cili u takue me Z. Hudgson në Misionin Anglez dhe i paraqiti me gojë gjithë përmbajtjën e letrës me prezencën e Don Shtjefën Kurtit, i cili fliste shumë mirë frengjishtën.

Ai u tregue shumë pesimist mbasi sidukët ishte koha kur marrëdhanjët e qeverisë me anglezët ishin në ftohje, të paktën në dukje.

Kam përshtypjen, se, klerikët komunikonin me të huejt vetëm gojarisht mbasi nuk duhet ti kenë besue as atyne me dhanë e me marrë letra, gjithmonë një punë me rrezik.

Në vitin 1946 Imzot Gjini bante edhe ndonjë rrugë nga Mirdita, mbasi nuk kishte mundësi zëvendsimi me ipeshkëv tjetër në atë zonë. Sigurisht, ai atje kishte kalue kohë të gjatë ndër ata male. Koha ishte shumë e vështirë në të gjitha anët.

Malët ishin mbushë me të arratisun që nuk e pushonin përpjekjen për liri nga komunistët nën drejtimin e Mark Gjomarkut. I vëllai i Markut, Lleshi (edhe ky, oficer akademist në mal), që thirrej Lleshi i zi.

Lleshi i ban një kërkesë Imzot Gjinit, tue i krijue mundësinë me u largue nga Shqipnia me anën e një avioni anglez që sillte ndihma për çetat e malëve, mbasi ishte hapë fjala se mund të arrestohej shpejt.

Imzot Frano Gjini, iu përgjegj: “Unë edhe po iku, po kujt t’ia la besimtarët e Sh’Lleshdrit? – Kjo punë nuk bahet kurrë prej meje!”.

Sigurisht, kjo temë nuk u hap ma prej tyne.

Përgjegja e shkurtë, e shpejt dhe e saktë tregon shpirtin e klerikut të vërtetë që asht gati me u flijue por jo, me lanë popullin pa drejtues të Fesë në atë kohë aq të mnerëshme. Kështu vepruen edhe shumë priftën të tjerë që edhe ata nuk u arratisën por pranuen Kalvarin e pafund.

Ai, jo vetëm, qëndroi në atdhe por punoi me përkushtim dhe i vendosun në detyrën e naltë dhe të randë që iu ngarkue. Përgjegjësia e madhe e tij vrehët në vëprimet e matuna dhe të pagabueshme që kryen.

Sa merr detyrën ai asht i vetëdijshëm se asht para një lufte të përgjakshme të shpallun nga komunistët. Kërkesat e Hoxhës, Shehut dhe të Xoxës me klerikët e Shkodrës dhe të Tiranës, që në ditët e para të janarit 1945, për bashkpunim dhe shkëputje nga Vatikani, loja e Sejfulla Maleshovës, gjoja për formimin e një partie demokristjane për zgjedhjet e dhetorit të 1945, nxjerrja jashtë e Delegatit Apostolik Nigris, më 5 maj 1945, mos njohja e Regjentit të ri nga qeveria e Hoxhës, tue mos pranue takimin e kërkuem nga Imzot Gjini, eleminimi i deputetëve të dhjetorit me pikëpamje jokomuniste, formimi i qeverisë me prioritet filosllav jugosllav dhe rus, miqësia e madhe me druzhe Titon, formimet e grupeve e organizatave me njerëz te pafajshëm, pushkatimet e njëmbasnjëshme, etj. etj. e detyrojnë Imzot Gjinin, me ndërmarrë hapin ma të rëndësishëm që i pret mundësinë qeverisë me akuzue klerin katolik, me urdhën të vet: “Mos implikimi i çdo kleriku, kushdo kjoftë me asnjë çështje politike pra, ndalimin e plotë të marrjës me politikë të klerit. Urdhni asht i padiskutueshëm dhe i pakundërshtueshëm.” (Kopja asht në Arkivin e Shtetit Tiranë).

Promemoria e lëshueme për këtë qëllim me datën 25 nandor 1944 nga Imzot Frano Gjini, mbasi Delegati Nigris ndodhej në Itali, asht dokumenti ma i saktë që tregon mendjen e hollë dhe largpamësinë e tij për kohën që po vinte. Këto cilësi të Imzot Gjinit të forcueme me karakterin burrnor e trim, ndoshta, ishin arësyet që Vatikani e zgjodhi atë për Regjent, në atë grup ipeshkvijsh që kishte atëherë Shqipnia, një vend i vogël me njërëz me të vërtetë të mëdhaj.

Qëndrimi i haptë dhe burrnor i Imzot Gjinit tashti nuk i përkiste vetëm Mirditës, por ishte qëndrimi i mbarë Katolikëve Shqiptarë tue fillue nga Shkodra, në Vlonë e Korçë, e ku kishte kjoftë edhe vetëm një besimtar katolik. Ai tashti ishte edhe Burri ma trim në radhët klerit mbasi e dinte mirë se me çfarë komunistësh kishte punë, por, edhe  e njihte mirë mënyrën e sjelljes së tyne të pashpirtë e barbare me klerin shqiptar.

Ai ishte i vetëdishëm për rrugën e rrezikshme por edhe të pakëthyeshme në të cilën për fat të mirë, e solli historia. Ai i ruhët dhanjes shkak, por nuk i frigohet kërcënimit. Ai njeh mirë mënyrat komuniste të dredhisë dhe pabesisë prandej, edhe punoi me mendje të freskët dhe të mprehtë për ruajtjen e pastër të Fesë, ndër kushtet ma të vështira të krejt Lindjës, ku komunizmi, nuk ishte thjeshtë një grup njerëzish të paditun e kriminelë.

Ai ishte përballë atyne bishave komuniste të mnershëm, fanatikë dhe vegla të shovenistëve sllavë e aziatikë, që historia do t’i cilësojnë si kafshët ma të egra të komunizmit ndërkombëtar të mbarë globit…njëditë.

Ai dinte dhe njihte mirë fillimisht praktikën që po ndiqej me liritë thëmelore të qytetarëve, tue përfshi të drejtën me jetue dhe me shprehë lirisht mendimet individuale ose të përgjithshme, madje, dhe të drejtat kryesore: jeta dhe paprekshmënia e saj… që po shkeleshin çdo çast tue torturue dhe vra çdo besimtar i thirrun “kundërshtar”, vetëm pse BESONTE NË ZOTIN, pikërisht, ata, që hypën në pushtet tue mashtrue popullin “pa dallim feje, krahine dhe ideje” dhe që, do të mbetën në histori si regjimi ma përdhunues e gjakatar i shekullit.

Imzot Frano Gjini asht pa asnjë mëdyshje një nga klerikët katolikë që deri në çastet e fundit vetëm kryen detyrën. E kam shkrue edhe në librin “Martirizimi i Kishës Katolike Shqiptare”, sesi, kur ndodhej i lidhun ndër degët e ullinjëve të hetuesisë (tek shtëpia e  Çiurçisë), gjeti rasën dhe i bani me shenj një të lidhunit tjetër, që po jepte shpirt dhe, ashtu si ishte i varun, lujti kokën në shenj të Kryqit, për me e zgjidhë nga fajet e kësaj jetë atë martir që mbas pak minutash u gjet para gjyqit të mbramë… por, që me siguri ka pa Fëtyrën e Zotit.

Imzot Frano Gjini asht Ai klerik që me pranga ndër duer thërret në bankën e të akuzuemve kur po i jepej vëndimi “me vdekje”: “Jeni të zgjidhun vëllazën, të gjithë shka jeni dënue këtu me vdekje, qëndroni si burrat se asht lavd me vdekë për Fé të Jezu Krishtit!…”, dhe bishat e tërhoqën zvarrë nga ajo dhomë ku bahej gjyqi…

• Asht e vertetë që Imzot Frano Gjinin nuk e pau kush përveç shokëve të tij, që shkuen të lidhun bashkë kambësh e duersh në Zallin e Kirit, më 11 mars 1948, po, dokumentat sot flasin per kete Burrë.
• Dosja nr. 1302/II – A, viti 1948, (Arkivi i Ministrisë së Mbrendshme Tiranë), asht dokumenti ma i saktë që tregon se kush ishte Ky, Imzot Frano Pjetër Gjini?
• Pse u zgjodh Regjent’i Delegacionit Apostolik në Shqipni? ●Çfarë qëndrimit mbajti në torturar e mnershme që provoi për 16 muej mbi trupin e Tij?
• Cili ishte faji i Tij? Kush e akuzoi dhe pse? Cila ishte arësyeja që e pushkatoi terroristi Enver Hoxha?….
• Dhe, do të bindeni se arësyeja e vetme asht kjo:

 

• IMZOT FRANO PJETËR GJINI, ISHTE ATDHETAR, ISHTE KLERIK KATOLIK ME PIKPAMJE DEMOKRATIKE EVROPJANE PERËNDIMORE, ISHTE KREJTËSISHT I PAFAJSHËM DHE, U PUSHKATUE VETEM SE ISHTE REGJENT’ I DELEGACIONIT APOSTOLIK NË SHQIPNI.
• PRA, AI ASHT AI BURRË QË NUK PRANOI ME U BA AGJENT I KOMUNISTËVE, PO EDHE NUK PRANOI ME U SHKËPUTË KISHA KATOLIKE SHQIPTARE NGA PAPA DHE VATIKANI DHE, ME U LIDHË ME LINDJËN SHOVENISTE SLLAVE E AZIATIKE, KOMUNISTE BOLSHEVIKE.
• AI ASHT TRIM SE ASHT I BINDUN, SE GJAKU I PAPËRLYEM I TIJ, DO TË DERDHET NË THËMELET E FORTA E TË PALËKUNDUNA TË KATOLIÇIZMIT NË TOKËN E BEKUEME SHQIPTARE!

DON DEDË MAÇAJ

(1920 – 1947)

 

USHTARI  BESNIK  I  ATDHEUT  DHE  I  FESË THA

ME DATEN 28 MARS 1947:

“JA KU PO E THEM PARA ZOTIT TONË, QË SHPEJT

KA ME MË PRITË, DHE PARA GJITHË JUSH, USHTARË

TË SHTREJTË, QË PO MË VRASIN VETËM PER SHKAK

SE URREJNË FENË KATOLIKE. I THAM KËTO FJALË PA LIGSI DHE PA URREJTJE PER ATA QË DO TË MË PUSHKATOJNË!

RRËNOFTË KRISHTI – MBRETI YNË! RRËNOFTË PAPA!

RRËNOFTË SHQIPNIA!”

 

Kjo dishmi asht e një ushtari që u lidh ndër pranga ato ditë bashkë me Martirin.

Dishmia e z. Aleksander Nokaj, u botue vite ma parë nga Prof Gjon Sinishta në Buletinin Katolik Shqiptar, në San Fancisko, ShBA.

Vlera e këtyne pak rreshtave qendron në një dukje të kjartë të vrasjeve që janë ba per një gjysë shekulli në Shqipni, mbas vitit 1944… per një motiv…nga PKSh, vegël e sllavokomunistëve jugosllavë, me anen e turkoshakut Enver Hoxha dhe pasuesit tij poaq anadollak, Ramiz Alia. Si njeni si tjetri besoj, e kanë lexue “me andje” atë ditë, me 28 Mars 1947, radiogramin nga komandanti i repartit ushtarak të Permetit, i cili, njofton edhe “komandantin e pergjithshëm”, terroristin kriminel Enver Hoxha…se “e vramë edhe një Prift Katolik Shqiptar…

E hoqёm edhe njё Kryq!”

Don Dedë Maçaj ishte nga Mali i Jushit, prej familjes së Gjeto e Tringë Maçaj. Ka lé me 5 Shkurt 1920, perfundon studimet në Romë, shugurohet Meshtar me 19 Mars 1944 dhe mbas tri vjetësh, kur thirret me krye sherbimin ushtarak, pushkatohet!

Dishmitë e z. Aleksander Nokaj dhe Nikollë Koleci, që ishin prezent në çastin e ekzekutimit tregojnë se plumbat e parë të brigades së pushkatimit, që perbahej nga 8 vetë, nuk e vranё…E nësa Don Deda, po vazhdonte Lutjen e vet ndër gjunjë, ushtarët thirren: “Është i pafaj, faleni!”, po aktivistët e PKSh urdhnuen: “Plumbin ballit, plumbin ballit!”

Një breshni e dytë e skuadres së pushkatimit e bani Don Maçen të këputej mbi një pellg nga gjaku i vet”…flasin dishmitarët e ngjarjes së pergjakëshme…

Lexues i nderuem!

Shumë herë kam marrë në dorë jeten e Don Dedë Maçajt.

Ua them me zemer të hapun: Tue shikue foton e Tij, rrij e mendoj: Si mund të kurdisej me u vra Ky djalë i pafajshem, pse nuk asht Musliman!?

Një brezni e tanë e Shqiptarëve tue u vra, tue u masakrue, tue u pergjakë, sa mos me u njohë as nga shokët e njerëzit e vet, që pak orë përpara kanë pi çajen e mjesit…

Lidhen ndër pranga e vargoj…akuzohen, dhunohen, shpifen, torturohen …humbin …Aq sa edhe Nanat e Tyne, ishin ma tё knaquna me ua vra djelmёt se, me i lanё me jetue ashtu…nder qelitё e podrumet e pista tё sigurimit shtetit…

E pse?… Pse?

Deri kur: Pse?

Çka asht kjo Urrejtje?

Iku një brez, iku i dyti dhe po ikim edhe né…

E Urrejtja vazhdon…me u mbjellё nё trojet Shqiptare!

Ishim fëmijë kur u njohëm me krizmat e armëve partizane, që shkrepeshin në Zallin e Kirit të Shkodres, mbas Rrëmajit, nder Bardhej, tek kallamat…brijë Drinit e brijë Bunës, nga Urrejtja!

E Nana, zgjohej tremshem!…

Ké do të kenë vra sot?!

Kanë pa kufomen e Muzafer Pipës e Kolë Prelës, me Ta edhe Paulin Pali…

Nën shelqe të Samrishit në breg të Bunës, tradhëtarët vrasin pabesisht Lulen e Rinisë Shkodrane Bardhosh Danin me Mark Cacaj e Brahim Dergutin…

E lotët i shkonin rrëkajë…Të shkretat Ato Nana…pershpërisnin me vete!

E, zemra u plaste! Vetem nga Dhimbja!

Vetem nga Dashnia…per Motrat e veta…

Sytë e Nanave tona Shqiptare vazhduen një gjysë shekulli veç tue lotue!…

Shfarosej Rinia Shkodrane e Shqiptare, varrosej zallishtave …e tash kah e vona u lane gjak dhe kufijtë, shetiteshin nder pjaca Djelmënia Shqiptare e thurun në tela me ferra… e Nanat tona thonin të brengosuna me zemer të plasun nga shkrepjet e armëve:

“O Zot! Deri kur kështu,… tue u vra Vllau me Vllanë…

Vetem per Urrejtje!?”

 

Shqiptarë!

“Urrejtja… u ka lodhë kujtesen!

A e dini se Ndue Pali e Caf Meti janë në Një Vorr!”

Turp për komunistët anadollakë e filoserb të Shqipnisë, por ma turp për Shtetin e sotëm…që nuk nxjerrë në pah këta akte kriminale dhe autorët e tyne, që nuk krahasohën me asnjë vend tjetër të Botës:

Të vrasësh njeriun se asht i besimit Katolik, në Shek. XX ?…

• As kjo veper kriminale nuk quhet Gjenocid?

A ka Shteti Shqiptar ndonjë dokument që në shekullin e XX, Don Nikoll Kaçorri, nenkryetar në qeverinë e Vlonës, Luigj Gurakuqi në qeverinë e Durrësit apo të Nolit në 1924, apo At Anton Harapi e Lef Nosi në Regjencën Shqiptare të vitit 1944, kanë vra të paktën një njeri se ishte musliman? Këte vepër nuk e kanë ba as pushtuesit e huej italianë as gjerman…madje, edhe në kohë lufte. Prandej, krimet e komunistëve në Shqipni nuk krahasohen as me ata të fashizmit as me të nazismit…

• E kam thanë dhe, po, e përsërisë, e do t’a persëris prap se:

“Në Shqipni janë kenë komunistët që e kanë inaugurue terrorin në masë si vegël dhe mjet qeverisës!”

• Në Shqipni asht krye Gjenocid!

Hapni Dosjet se nuk mund të “shlyhen” krimet nga “koha apo harresa” e faktëve dhe zhdukja e dokumentave. Zvarrisja dhe moshapja e dosjeve tregon se pushtetarët e rinjë që po zvarrisin hapjen e dosjeve, jo vetëm, janë pjellë e sistemit komunist por në çdo kohë ata kanë mendue dhe mendojnë ripèrsëritjen e veprave të baballarve të vet…

• “Urrejtja shuen Rininë, Urrejtja shuen Fise, Urrejtja ka shue edhe Kombe!”
• Urrejtja, kjo brengë djallzore e trashigueme…tash sa shekuj,

Vazhdon me vra Shqiptarët…

K L E R I K Ë T   E   F A M I L J Ë S   P R E N N U S H I

P Ë R B A L L Ë    T E R R O R I T    K O M U N I S T

 

• AT M A T I P R E N N U S H I    O.F.M.

PROVINÇIAL I FRANÇESKANËVE TË SHQIPNISË

(2 TETOR 1881 – 11 MARS 1948)

 

• IMZOT V I N Ç E N C P R E N N U S H I   O.F.M.

ARGJIPESHKËV I DIOÇEZIT TË DURRËSIT

(4 SHTATOR 1885 – 19 MARS 1949)

 

●DON   K O L E C   P R E N N U S H I

FAMULLITAR I DAJÇIT TË BREGUT BUNËS – SHKODËR

(1 JANAR 1902 – 2 KORRIK 1950)

 

 

 

 

 

• “POPULL SHQIPTAR,

EC PËRPARA ME KURAJO DREJT SHTIGJËVE TË SOLIDARITETIT. ASHT NJË RRUGË E VËSHTIRË KJO, POR NË TÉ JANË  TË MBJELLUNA FARNAT E SHPRESËS.

LE TË SHOQNOJNË FORCA E MARTIRËVE TË TU, DISHMITARË GJITHMONË NË ROJE TË LIRISË NË VITËT E PAFUND TË SHTYPJES SË RREGJIMIT TOTALITAR.»

 

PAPA  GJON  PALI  II

Tiranë, 25 prill 1993

 

AT MATI PRENNUSHI O.F.M.

 

“Mbrojeni trimnisht me hekur qytetin e Atdheun tuej,

kjoftë edhe tue derdhë gjakun deri në pikën e fundit!”

Don Marin Barleci

 

Ka lé në Shkodër më 2 tetor 1881, prej prindve Kolë e Drande Prennushi. Asht i pagëzuem me emnin Paulin. Familja Prennushi asht e vjetër në qytetin e Shkodrës. Të parët e tyne kanë ma shumë se 300 vjet që kanë ardhë nga Zhupa, fshat malor por, që, asnjëherë nuk asht shkelë nga turqit deri në ardhjen e kësaj familje në Shkodër, prandej, edhe nuk kanë ndrrue Fé. Tregojnë se vazhdimisht kanë pasë klerikë në za. Ndër të fundit asht kenë Don Mati Prennushi, axha i At Matisë, i cili ka vdekë në vitin 1904 dhe asht varrosë në Rrëmaji, ku sot janë vorret e kësaj familje.

Don Matia ishte i njohtun për aktivitet atdhetar në krahinat e Veriut. At Matia trashigoi emnin e tij, mbasi pikërisht atë vit kur ai vdiq, ky u shugurue meshtar, më datë 4 prill 1904, në Kishën e Françeskanëve të Gjuhadolit. At Matia mësimet e para i mori në Troshan, ku edhe iu kushtue Urdhnit të Shën Françeskut, i njohtun në Shqipni “Urdhni i Fretënve të Vogjël, O.F.M.”. Vazhdoi në Bosnje mbasi pothuej ishte ba traditë paraprëgatitore e fretënve për vazhdimin e studimeve të nalta në Austri. Kjo rrugë asht ndjekë nga pjesa ma e madhe e françeskanëve shqiptarë, mbasi Austria jo vetëm, se ishte forcë e madhe, por edhe ishte e vullnetëshme me ndihmue Shqipninë me kuadër të naltë në të gjitha fushat. Pergatitja e klerikëve atje bahej me dëshirën ma të madhe prej tyne mbasi atë kohë ajo shihte edhe tëposhtën që kishte marrë Përandoria Turke. At Matia studimet e nalta i përfundoi në Grac në vitin 1904.

E theksova këtë fakt mbasi edukata dhe kultura e marrun në këto qendra edukimi në Austri, la përjetësisht gjurmët e veta të pashlyeshme në formimin atdhetar e fetar në të gjithë ata shqiptarë që edhe pse ishin ende nën pushtimin mizor turk, formuen atë brezni që Shqipnia nuk do të mundët me e persëritë kurrëma.

Në moshën 24 vjeçare At Matia, zotnonte mirë gjuhët: latinisht, greqishtën e vjetër, italisht, gjermanisht, serbo-kroatisht dhe frengjisht, gjuhë, të cilat i fliste dhe i shkruante saktësisht.

Françeskani i ri e filloi misionin e tij si profesor në gjimnazin e fretënve dhe mbas një viti shkon në Katund të Kastratit të Koplikut, ku, përfshihej edhe Bajza. Ka edhe sot familje e që kujtojnë me respekt meshtarin e ri ndër votrat e të parëve të tyne.

Shumë shpejt u fiton zemrën besimtarëve të vet. At Dioniz Maka më tregonte më 14 prill 1995: “Kur turqit në agoninë e tatpjetës, mendonin aty nga 1905 me djegë Shkodrën, në shenjë hakmarrjeje për përpjekjet që po baheshin me dalë nga zgjedha e robnisë së tyne, njëditë të dielë mbas meshët At Matia çveshi teshat e meshës e u tha besimtarëve me pritë në oborr pesë minuta. Ai vetë shkoi te qela, doli para Kishës dhe ju drejtue të pranishëmve tue nxjerrë prej xhepit të zhgunit një alltije: – Kush asht burrë dhe e don me zemër Shkodrën o sot o kurrë, me ardhë mbas meje, do t’ju prij unë e do të shkojmë me i ndalue dorën hasmit turk që don me zharitë vëllaznit tonë!

Të gjithë si ishin shkuen ndër shtëpia, ndrruen teshat, u armatosën dhe u rreshtuen mbas tij ndër kuaj për pak kohë. Dhanë kushtrimin përreth ndër male dhe nën drejtimin e At Matisë u nisën në drejtim të Shkodrës. Lajmi erdhi shumë shpejt edhe në Shkodër.

Me të marrun vesht Valia dërgoi ndërmjetësit tek Kisha e Madhe e Shkodrës për me e ndalue këtë veprim, tue premtue se ushtria turke nuk do të bajë asnjë reprazalje kundër shkodranëve. Imzot Guarini i dërgoi  një përfaqësues me u dalë para malësorëve që po vinin me At Matinë në krye. Përfaqësuesi i klerit i takoi ata pak pa mërrijtë në Vrakë dhe mbasi ishin marrë garancitë prej Valisë, malësorët u kthyen, Shkodra shpëtoi… At Matia qysh i ri asht dallue në trimni. Kishte një za të trashë dhe pak të marrun… e, si tash e kam ndër veshë zanin e tij kur këndonte Gloria…”

Me shkuemjen e Imzot Lazër Mjedjes në Prizren, aty nga 1908, At Matia shkon në Traboin, Deçiq dhe Greçë.

Tue pa përditë me sy tiparët e malësorit të kulluem atje, ai preku me dorë gjanë ma të çmueshme që e karakterizon shqiptarin dhe që e veçon nga kombët tjera, aty ishte burrnia e besa!

Në çdo votër ndër ata male përcillej ndër breza qëndresa e kreshnikia pa mburrje.

Virtyti ma i shenjti i yni besa, qarkullonte ndër damarët e gjakut të malësorit fisnikinë me formulen Fé e Atdhé, aqsa dukej sikur ky ny i pazgjidhshëm asht lidhë njëherit me kërthizën e tij.

Prova ma e saktë asht vetësakrifica për hatër të mikut, ndërsa, për priftin edhe binte në zjarr e nuk i dhimbsej jeta si me lé së dyti.

Ishin françeskanët të parët që e provuan këtë gja ndër male mbasi me ndôre të këtyne, ata mërrijtën me falë edhe gjaksin.

Ishte besa që në karakterin e atyne burrave ruente të forta dhe të freskëta ndjesitë atdhetare që prisnin çdo çast me u zgjue nga dora e bekueme me gjakun e martirëve, nga dora e atij Kreshniku që shpejt do të thërriste: “Çonju burra, ku jeni, drejt e në Deçiq!…”

E, mbas Tij, fluturuan edhe shqipet e Alpëve tona!

Më 24 mars 1911 janë At Mati Prennushi e At Buon Gjeçaj, që shpalosin nga gjoksi i tyne Flamurin Kombëtar të Gjergj Kastriotit – Skënderbeut, dhe ia dorëzojnë të pathyeshmit Trim të Traboinit, DED GJO’ LULIT, që me ata dy sy zhgabë që i vezullojshin prej gëzimi, e buzëngërthye nën ata mustakë të bardhë si biluri, me kësulë mbi një sy si bora e MAJËS SË BRATILES, i mbërthyem ndër armët e Të Parëve, në atë brez të punuem prej lokes qysh se rrezja e diellit kishte shkrepë ndër ato maje, me ata çakçirë nën të artin xhamadan ku rrahte ORA E SHQIPNISË, aty, po, ishte zëmreku i kombit ku gufonte gjaku i shkuem rrëkajë i Fatosave; aty, po, ishte ajo e forta zemër që me duer prej bronxi, ngjiti në atë shtizë të latueme në shekuj atë cohë KUQ E ZI, të qëndisun nga duert e bijave të Rozafës, po, në atë shkam ku asht daltue amaneti i GJERGJIT, që për pesë shekuj priti: AGIMIN E LIRISË….

Po, po, bash AI BURRË, që sot nuk ka as vorr!

Për këtë ngjarje kaq të randësishme përveç dokumentëve historike të botueme të asaj kohe, fotografive etj. në revistat “Leka”, “Hylli i Dritës”, etj. shkruan edhe Stephen Schwartz, në Albanian Catholic Bulletin, 1994, vol. XV, fq.150, University of San Francisco: “On March 24, 1911 the Albanian double-headed eagle flag was raised for the first time in five centuries since the death of Scanderbeg. The flag was raised on the top of Deçiq mountain, near the toën of Tuzi. It had been wrapped and secretly carried from Shkoder by Franciscan Father Mati Prennushi under his religious habit.”; dhe, e përkthyeme shqip: “Më 24 Mars 1911, pesë shekuj mbas vdekjes së Skënderbeut, për herë të parë u ngrit Flamuri Shqiptar me shqiponjën dykrenare. Flamuri u ngrit në maje të malit Deçiq, afër qytetit të Tuzit. Atë e solli në mënyrë të fshehtë nga Shkodra, Françeskani Padre Mati Prennushi, i cili e kishte palosë nën zhgunin e tij.”

At Matia nuk asht i knaqun vetëm me lirinë e malëve mbasi atje liria pothuej nuk ishte shkelë asnjëherë. Vepra fisnike e Deçiqit vërtetë që ishte një shpërblim i luftës së vazhdueshme të malëve tona, por kënaqësia duhej me u shtri në të gjithë vendin.

Asht kjo arësyeja që në qelën e At Matisë, në Greçë, shkon Imzot Lazër Mjedja dhe organizojnë takimin historik ku përpilohet një dokument i randësishëm: “Memorandumi i Greçës”, më 23 qershor 1911, që i prinë ngjarjës së madhe të Pavarësisë Kombtare në Vlonë, më 28 nandor 1912. Ky memorandum u shkrue në gjuhën frenge nga dora e atdhetarit Luigj Gurakuqi dhe u përpilue nga Imzot Lazër Mjedja, Ismail Qemali, Luigj Gurakuqi, At Mati Prennushi, At Buon Gjeçaj, dhe asht nenshkrue nga: Sokol Baci i Grudës, Ded Gjon Luli i Traboinit të Hotit, Dedë Nika Bajraktar i Grudës; Dodë Preçi Bajraktar i Kastratit; Tomë Nika i Shkrelit, Col Dedi i Selcës Këlmendit; Lul Rrapuka i Vuklit të Këlmendit; Llesh Gjergji, Bajraktar i Nikçit; Gjeto Marku i Hotit; Mehmet Shpendi, i pari i Djelmënisë së Shalës; Martin Preka i Shkrelit; Prelë Marku, Bajraktari i Shalës, Avdi Kola Bajraktar i Gimaj, Nik Mëhilli i Shllakut, Pup Çuni Prekalor, Binak Lulashi Toplanas; Bash Bajrami Bajraktar i Nikajve dhe Bec Delia.

Ajo që sot bie në sy në këte Dokument kaq të rendsishem asht përdorimi i saktë i terminologjisë juridike të asaj kohe, kur as Shqipni nuk kishte…që, të jep përshtypjen e përpilimit të tij në kohën e sotme moderne prej ndonjë grupi juristësh të një shteti shumë të përparuem.

Kur malazezët shkelin tokat tona, për këto akte atdhetarie që At Matia kishte organizue e kapin dhe e dënojnë me varje në litar. Gjatë zhvillimit  të gjyqit një anëtar i  trupit gjykues, i thotë: “E sheh litarin që ke në brez, në atë litar do të varim!”….dhe,  At Matia me buzë në gaz i përgjigjët: -“Ua dij për nderë me më varë në konopin tem mbasi me siguri litari em ka me ma falë jetën!”

            Thanja kishte dy kuptime: Së parit, konopi i Françeskanit do të këputej, mbasi nuk do të pranonte që të varet kush në atë litar; së dyti, litari i tij nuk kishte si me bajtë peshën e randë të trupit të madh e të shëndetshëm të At Matisë. Asht e vërtetë që me At Fishtën ishin miq por ishin edhe bashkëpunëtorë. Për hirë të kësaj dashtnije që kishte At Fishta për té, ai ndërhyni tek Krajl Nikolla për me i falë jetën At Matisë.

Krajli jo vetëm i fali jetën por edhe e liroi dhe ja dha me vedi. Erdhën në Shkodër ku për pak kohë punoi si profesor në Gjimnazin Françeskan. Siduket, ata i përpiqte bashkë edhe humori. Fishta e tregonte shpesh thanjën e At Matisë para gjyqit dhe qeshëshin. Kjo vërehet edhe ndër ato pak letra të korrespondencës së tyne që për fat nuk janë zhdukë dhe prej të cilave një muejta me e fotokopjue. Pjesa ma e madhe e tyne asht e vështirë me ra në duert e mija.

Nuk zgjati shumë kohë dhe At Matia u kthye në Bajzë të Kastratit edhe njëherë mjedis miqve të vjetër, që e pritën me dashtninë ma të madhe. Në vitin 1924 asht përkrah Opozitës si gjithë Kleri Katolik, kryesisht ai Françeskan kundër Regjimit të Zogut.

Lëvizjet e 1926 e përfshijnë edhe At Matinë, i cili mbas vrasjes së Luigj Gurakuqit, nuk donte me i ndigjue emnin Zogut dhe as Musa Jukës. Arrëstohet prap në këtë Lëvizje bashkë me shumë klerikë të tjerë. Don Gjon Gazulli u dënue me varje dhe u ekzekutue vëndimi në Shkoder. At Matia u dënue me pushkatim. Këtë herë asht At Palë Dodaj që ndërhyn tek Zogu, i cili për miqësinë që kishte me At Palin, ia fali jetën At Matisë. Edhe ky e liron por me kusht që At Matia me u largue nga ato krahina. Atëherë detyrohet me u largue përfundimisht dhe emnohet në Laç të Kurbinit. Në vitin 1928 shkon në Iballe të Pukës dhe mbas pak vitësh asht famullitar në Gomsiqe. Në vitin 1941 emnohët në Tiranë, megjithëse aty nuk shtrihej veprimtaria e Françeskanëve. Bashkë me Provinçialin e tyne At Anton Harapin, hapin Kishën Françeskane të kryeqytetit, ku At Matia ushtron një aktivitet të gjanë atdhetar.

Aty bashkëpunon me At Meshkallën, Imzot Vinçenc Prennushin, Imzot Bumçin, Don Lazër Shantojën etj. At Matia jo vetëm ishte antifashist por ishte edhe anti-italian. Nuk pajtohej me pushtimin e Shqipnisë nga Italia, gja të cilën, e ka shpreh pa kurrfarë frike. Në Kishën Françeskane të Tiranës më 28 nandor 1942, ai ka vue Flamurin Kombëtar me shqipën e flamurit të Deçiqit, pa stemat e fashizmit. Kryente vizita kortezie ndër autoritetet shtetnore edhe italiane që i kishte të detyrueme po, prej tyne Ai konsiderohej “françeskan me ndjenja të theksueme nacionaliste dhe antifashiste italiane”. Dëshmi e At Dioniz Makës.

Në Tiranë ai u njoht me shumë përsonalitete të kohës si, me Shefqet Vërlacin, Mustafa Krujën, Maliq Bushatin, Iliaz Agushin, Musa Gjylbegun, Rexhep Mitrovicën, Ibrahim Biçakun, Lef Nosin, Cafo Beg Ulqinin etj. Të gjithë dokumentët arkivore të marrëdhanjëve të At Matisë, me këta përsonalitete, flasin vetëm për ATDHETARIZËM. Ai, edhe pse ishte në Tiranë ruen miqësinë me fisin e Ded Gjo’Lulit, me Prekë Calin, Kol Zefin e Grudës, Kol Ndoun – Bajraktar’i Shalës, Lulash Gjeloshin e Shoshit dhe, e veçon Gjelosh Lulin, si trim dhe atdhetar. Në grupin e politikanëve të njoftun ruen respekt të veçantë për Mehdi Frashërin, si politikan, jurist, historian dhe liberal shumë i kulturuem.

Ndër takimet e bame me italianët shihët kjartë interesa që ata kishin për té, dhe ky përfiton tue u marrë të holla për ndërtime qelash e Kishash në zonat e Tiranës. Kjo dokumentohët edhe me shpjegimet e shpënzimeve të bame në materialin e ruejtun në Arkivin e Shtetit në Tiranë. (shif librin “Françeskanët”).

Në vitin 1943 vjen në Shkodër. Mbas emnimit të At Anton Harapit në Regjencë, në vendin e tij si Provinçial i Françeskanëve të Shqipnisë, emnohet At Matia, detyrë e cila i njihët zyrtarisht nga eprorët në muejin qershor të vitit 1944. Detyrën e fillueme në gjysmën e vitit 1943 e vazhdon pa emnim zyrtar, mbasi  rruga e ndjekun me At Harapin për aprovimin e emnimit të tij në Regjencë vazhdoi aq kohë. Mënyrën si u veprue do ta shpjegoj tashti nga burimet e vërteta për këtë çashtje:

Zgjedhja e At Mati Prennushit si Provinçial asht mjaft origjinale.

Po filloj me citue At Konrad Gjolaj, i cili ishte i pranishëm në atë mbledhje posa kishte ardhë nga studimet prej Italie. Në librin “Çinarët” (fq. 67) shkruen: “At Çiprian Nika ishte ndër françeskanët ma me vlerë që ka pasë kleri e kjo asht edhe arësyeja që kur u zgjodh Provinçial At Matia, pat ngulë kambë mos me u zgjedhë At Çipriani, se komunistët punën e parë që kanë me ba kanë me pushkatue Provinçialin, prandej, t’a ruejmë At Çiprianin për ma vonë, mbasi asht i ri dhe i vlefshëm shumë për né. Ai e mori vetë detyrën e Provinçialit me bindje të plotë se do të pushkatohet, por At Matisë nuk i bante përshtypje pushkatimi, se edhe dy herë maparë kishte shkue deri te gryka e pushkës, bile edhe deri tek stoli i konopit në Serbi.”. Po në këtë mënyrë e shpjegon edhe At Dioniz Maka mënyrën e zgjedhjes së tij Provinçial.

Në fq 65 (po aty), At Konrrad Gjolaj shkruen: “Ardhjen e At Mati Prennushit si Provinçial të Françeskanëve të Shqipnisë, unë e kam konsiderue gjithmonë si një fat i madh i Kishës Katolike dhe i Françeskanëve të Shqipnisë. Ai asht kenë portreti shpirtnuer, fizik e moral i një françeskani të vërtetë. Inteligjent, trim dhe organizator. Janë tri cilësi të vështira me u kombinue, por sidukët Zoti tue dashtë me na ruejtë me faqe të bardhë na shndriti mendjën me zgjedhë At Matinë në kohën ma të rrezikshme dhe delikate, në të cilën asht ndodhë Kisha përballë terrorit sllavo-aziatik komunist”.

Shkuemjen e At Anton Harapit në Regjencë, At Matia e konsideron të rregullt dhe në përputhje të plotë me normat ligjore të Urdhnit, mbasi vetë At Antoni ka kërkue rrugën ligjore.

Mbasi u mblodhën françeskanët: At Mati Prennushi, At Pal Dodaj, At Çiprian Nikaj, At Donat Kurti, At Pashko Bardhi, At Gjon Shllaku dhe At Augustin Ashiku; At  Matia deklaron: “… U bisedue në se mund t’i sillej ndonji dobi Atdheut me pjesëmarrjen e tij (Padër Antonit) në Regjencë, e arritëm në përfundimin se mund t’i sillet shumë, prandej, e autorizueme Padër Antonin të marrin pjesë në Regjencë. (A. M. Prennushi Dosja 1302, fq. 56, Arkivi Min. Mbrendshme, Tiranë).

Ma poshtë vazhdon: “Mbas kësaj mbledhjeje i asht kërkue mendimi Papës dhe Vatikani në bazë të Kodit Kishtar, e lé në dorë të Argjipeshkvit. Argjipeshkvi i Shkodrës e pëlqen këtë vëndim dhe Padër Antoni shkoi në Regjencë”.(po aty fq. 57.)

Kur hetuesi e pyet At Matinë, se konsiderohët apo jo At Antoni “kriminel lufte”, përgjegja asht kjo: “Për Padër Anton Harapin nuk ka ndonjë fakt që të më bindin se ky mund të jenë kenë kriminel lufte”. (Dosja 1302 fq. 6). Letra e At Antonit që i ka dhanë Osman Kazazit njëditë para pushkatimit, ende nuk po botohet. E quej me vlerë po të ishte mundësia e një studimi të plotë për At Anton Harapin, me nxjerrë në dritë një letër të Lef Nosit që ruhet në Arkivin e Shtetit, me të cilën Lef Nosi kërkon me çdo kusht kenjen e At Antonit në përbamjen e Regjencës.       Po aty asht e ruejtun një letër tjetër që At Matia u dërgon të gjithë françeskanëve me rastin e vrasjes At Lekë Lulit në mënyrë mizore dhe trathtisht, vetëm me i plaçkitë të hollat që kishte me vedi. Në këtë letër jep urdhën të premë që asnjë frat të mos merrët me politikë dhe të mos ju besojnë asnjenës parti, mbasi jo vetëm mund të pësojnë fatin e At Lekë Lulit, por edhe do të njolloset me akuzat ma të këqia nga ajo parti që do t’i marrë edhe jetën. Porosia asht e padiskutueshme. Ka një shënim me të cilin akuzojnë At Matinë, se kjo letër asht shkrue vetëm kundër Lëvizjes N.Çl. dhe formacionëve partizane. Qëllimi i vërtetë me sa duket asht frika e përzimjes klerikëve në turbullinat e kohës.

Në të vërtetë koha e turbullt dhe e pasigurt e vitit 1944 sjell të paprituna të njëmbasnjëshme. Shumë nana shkodrane zanë derën e kuvendit për me ju shpëtue kokat e djelmëve të kapun nga gjermanët, si komunistë ose të dyshimtë; shumë të tjerë afrohën me vërejtë se çfarë qëndrimi po mbante kleri kundrejt partizanëve; shumë të tjerë vijnë me lypë ndihmë për jetesë si Pjerin Kçira me shokë; shumë të tjerë kërkojnë me rrahë në të dy krahët dhe me e pasë mirë me të gjitha palët e, që këta të fundit janë kenë ma të shumtit. Praktikisht në Kuvendin e Fretënve gjetën strehë edhe shumë prej atyne që ma vonë do të dëshmojnë për “veprimtarinë antikombëtare” të françeskanëve, vetëm e vetëm me sigurue një vend pune të rahatshëm, me marrë një gradë shkencore të pameritueme etj. etj., që shtjellohën ma kjartë në ngjarjet e ndodhuna mbas vitit 1944.

Proçesët e bame ndër gjyqet e hapuna të Shkodrës janë dëshmi e mirë dhe mbahën mend nga qytetarët, por proçesët e “mbylluna”, që sot edhe ato janë të hapuna e publike, për fat të keq, dëshmojnë se shumë vetë kanë mendue se komunizmi asht i “përjetëshëm” dhe asnjëherë, nuk kanë mendue se do të dalë në shesh e vërteta e vëprimeve të tyne.

• Nuk ishte detyrë e thjeshtë me kenë Provinçial në një kohë ma keq se në kohë të paganëve, për Françeskanët e Shqipnisë ishte koha ma e vështirë e shekullit. Mos harroni se, gjithshka ishte në dorën e jugosllavëve, e kush ma parë se fretnit do të kishin punë me ta?
• At Mati Prennushi ruejti dinjitetin e vet dhe të shokëve pa madhështi. Ai u ndodh i vorfën mjedis të vorfënve të Asizit, dijti me lidhë gjithmonë veprën me logjikën, tue arësytue gjithshka e këshillonte atë vëllau i kuvendit.
• Ai ishte i sjellshëm, i premë në vëndime, i njerëzishëm, bujar dhe i pakundërshtueshëm, mbasi me fjalë e vepra nuk dijti me iu randue as anmikut. At Matia, ishte elokuent, të bante për vedi, se ishte gjithmonë dashamirës. Këshilla e vërejtja e tij mirëpritej si prej ATIT.
• Punoi pa iu ndigjue zani për Fé e Atdhé si të gjithë françeskanët, mbasi në zemër i vlonte LIRIA.
• Ai vdiq i respektuem edhe nga anmiqtë, se njihëj për Burrë trim.

 

IMZOT   V I N Ç E N C    P R E N N U S H I

 

“…E ngarkuan me bajtë trungje  prej rrugës poshtë e te kodrina ku gjindëj burgu. Si Krishti n’Udhën e Kalvarit  u përpoq tri herë me radhë, por u rrëzue të trija herët pa  shprehë ankim.”

Prof. Arshi Pipa

 

Ka lé në Shkodër me 4 shtator 1885, nga prindët Gjon e Drande Prennushi dhe asht pagëzue me emnin Kolë. Mësimet e para i mori në vendlindje, ndërsa, në seminarin e Troshanit iu kushtue Urdhnit françeskan. Mësimet e nalta i përfundoi në Tirol të Austrisë.

Asht shugurue meshtar me datën 25 mars 1908 dhe si françeskan merr emnin At Vinçenc Prennushi O.F.M.

Asht i formuem jo vetëm nga ana fetare, atdhetare dhe kulturore, por radhitët ndër letrarët ma në za të Rilindjës sonë. Shkruen në revistën “Hylli i Dritës”,”Lajmtari i Zemrës së Krishtit”, “Zani i Shna Ndout” dhe ka vlera të posaçme për artikujt e shkruem në gazetën “Ora e Maleve”, mbasi, aty, Ai shfaqë edhe pikëpamjet e veta atdhetare, politike dhe demokratike. Ban pjesë në veprimet e vazhdueshme të klerit për pavarësinë dhe si i tillë, me rastin e ngritjës së Flamurit në Kalanë “Rozafat” në Shkodër, me 14 mars 1914 mban fjalimin kryesor ku spikat oratoria e At Vinçencit.

Në librin “Ndër lamijet e demokracisë së vërtetë”, At Vinçenci, jep mendime të sakta për një shtet të andrruem demokratik të tipit Perëndimor, mendime që mbetën të gjalla edhe për kohën e sotme.

Fusha e përkthimëve asht ndër ma të dashtunat për té, mbasi “Fabiola” dhe “Quo vadis?” janë kenë si oficet e klerikëve ndër familjet shkodrane. Libri “Gjeth e lule” mbetët ndër veprat e letrarit të nivelëve të nalta mbasi ashtu ishte edhe pena e tij.

At Vinçenci asht kenë Provinçial i Françeskanëve në vitin 1928. Koha e shërbimit si drejtor’i Kolegjit Françeskan dhe si Provinçial ka provue mendimin se ai dinte me drejtue, prandej në vitin 1936 At Vinçenci shugurohet Ipeshkëv i Sapës (Dioçezi i Zadrimës). Në vitin 1940 Ai emnohet Argjipeshkëv i Dioçezit të Durrësit.

Kur asht Metropolitan i Durrësit asht edhe koha kur kryeqyteti i Shqipnisë Tirana, përfshihej në Dioçezin e tij (ashtu si sot), pra, vetvetiu qendra kryesore e Shqipnisë kalonte nën drejtimin e Imzot Prennushit.

Asht e vërtetë se aso kohe ai ka përkrah tij edhe Imzot Luigj Bumçin, një ndër përsonalitetët ma të njohtuna të Klerit Katolik  edhe si politikan i shquem, që ka lanë emnin e vet të paharruem në çastët ma delikate të fateve të Shqipnisë. Atë kohë në Tiranë nuk duhet harrue se ishte edhe Don Lazër Shantoja, At Pjetër Meshkalla dhe Don Shtjefën Kurti, përsonalitete që kanë lanë në kujtesën e qytetarëve të Tiranës një “epokë”, ku spikatën me punën e tyne këta kolosë të atdhetarizmës.

Fatkeqësisht gjendja e keqe shëndetësore e Imz. Bumçit, ndoshta, randoi punën e Imzot Prennushit, por fatmirësisht Imzot Prennushi, jo vetëm, kreu me ndër detyrën e klerikut të divoçëm, por edhe nuk i la kurgja mangut Imzot Bumçit edhe në fushën politike pikërisht, në fazën ma delikate të historisë përballë pushtimit fashist italian, atij gjerman dhe së fundit, atij sllavo -komunist jugosllav e rus, të vitit 1944.

Asht e vërtetë se Jakomoni i dha një dekoratë Vinçenc Prennushit, po kurrë nuk asht shkrue çfarë ka thanë Jakomoni për françeskanët e Shqipnisë dhe për shkollat e tyne; kurrë nuk asht botue teksti i plotë i kujtimeve të Kontit Çiano, ku shprehët kjartë e sakt pritja që i ka ba Italisë Kleri Katolik dhe Katolikët e Shqipnisë. Pra, këtij Kleri dhe këtyne françeskanëve i përkiste edhe Imzot Vinçenc Prennushi, i cili deklaron: “Kam marrë një medalje nderi për shka, nuk e dij – Lekë jo. Dekoratës nuk i dij as emnin”. (Dosja 1245 Arkivi i M.M.Tiranë). Kujtimet e Kontit Çiano as nuk kanë me u botue ndonjëherë, mbasi fatkeqësisht aty asht shkrue edhe se kush e priti mirë okupacionin fashist. Për telegramin e dërguem mbas okupacionit fashist shprehët kjartë bashkfirmuesi Imzot Frano Gjini (atëherë Abat i Mirditës), në letrën origjinale të Tij:

“…4. se nuk ia kam dhanë kurr aderimin tem okupacionit italian me përjashtim të nji telegrami dërgue mbas 22 ditësh nga okupacioni italian, bashkë me Kolegët të tjerë t’Episkopatit, i cili telegram nuk ka tjetër kuptim veç nji formalitet konvenience, të detyruem nga fataliteti historik të ngjarjeve të kohës të pregatituna prej tjerve; po si kanë veprue të gjithë përfaqsuesit e entëve civile, ushtarake e fetare të vendit tonë.” (Dosja 1302 Arkivi M.M.Tiranë).

Ndërsa, Imzot Prennushi, deklaron: “Se shka përmban telegrami nuk me kujtohët, ai asht ba nga Metropoliti i Shkodrës.” (Dosja 1245, Arkivi M.M.Tiranë).

Si Imzot Prennushi, si Imzot Gjini, deklarojnë se, “na kemi firmue para një fakti të kryem dhe, jo, para okupacionit të Shqipnisë nga Italia.”.

“Nuk i kam ba fashizmit asnjë shërbim”, shënon Imzot Prennushi, dhe i qëndron kësaj fjalë deri në fund. Sigurisht, kjo qëndresë bazohej tek e vërteta, mbasi vëprimet e tija diheshin.

Në vitin 1945 Enver Hoxha, i kërkon një takim Imzot Prennushit dhe ky e pranon. Në atë takim asht kenë prezent edhe Imz. Gaspër Thaçi. Rezultatin e atij takimi e kujtoj edhe unë…

Kur erdhi Enver Hoxha në Shkodër në vitin 1949 dhe mbajti një fjalim disa orësh në balkonin e pallatit të Prefekturës, ku, edhe i rrahu shpatullat “birit të denjë të kllasës puntore të Shkodrës”, “shokut të dashur” Tuk Jakova, kujtoj si tashti, se kur foli për takimin e tij me Ipeshkvijtë, imitoi tue ferkue duert Imzot Prennushin, dhe shprehu si zakonisht “konsideratën” e tij për Klerin Katolik si agjenturë e Vatikanit, mbasi aty i kishte ngecë sharra Enver Hoxhës, tek shkëputja nga Papa…

Me datën 19 maj 1947 Imzot Prennushi arrestohët dhe si të tjerët fillon Kalvarin. Qëndrimi i tij në hetuesi tregon karakterin burrnor që shihët edhe ndër ata pak dokumenta që ruhën. Imzot Prennushi asht i parapergatitun për rrugën që ka përpara. Ja, si shprehët për té At Gjolaj: “…Letra që Imzot Frano Gjini u ka dërgue Misjonëve të hueja i asht dorzue Imzot Prennushit, me ia dhanë atyne. Prezent ka kenë edhe Don Anton Muzaj e Don Shtjefën Kurti. Letra asht përpilue nga At Meshkalla.

Arësyeja që e shkruen këte letër asht kenë mospritja e drejtuesve të Klerit nga ana e Enver Hoxhës. Mbasi Imzot Vinçenc Prennushi  e kishte dorzue këte letër erdhi në Shkodër, dhe na tha atyne pak  vetëve  që ishim në oborrin e Kuvendit të Gjuhadolit:

-Bijt’e mijë, ishe tek përfaqsuesi i UNRRES, dhe i shpjegova shka asht tue u ba në Shqipni me Klerin dhe popullin Katolik. I tregova represionet dhe burgjet e mbushuna me né. I tregova se pasiguria shtohet përditë e ma shumë. Ai u përgjegj: -Ecelenza, i dijmë të gjitha shka ke thanë e shka ké me thanë, bile, dijmë edhe ma shumë se ju, prandej duhët të dini se kemi ba shka asht e mundun por nuk kemi shka bajmë ma.

Ju jeni të përfunduem se për 40 vjet, komunizmi nuk do të hiqet prej Shqipnijet!

Unë ika.

Na që ndigjuem, i thamë: -Ti jé pesimist!

Imzot Prennushi, ashtu i ambël dhe i butë si ishte Ai, na tha: -Jo, nuk jam pesimist por keni me pa e ndoshta ma parë tek unë se shka do t’iu gjejnë ju.

Ndoshta, asht premtue prej Zotit me e provue unë shumë shpejt”. Prej asaj ditë nuk e pashë ma. Ai me të vërtetë u martirizue.”

Kur, Imzot Prennushi pyetët për shkuemjen e tij në Misionin amerikan, ai përgjegjet: “Në Misionin amerikan kam shkue për kryeshndosh për Rusveltin… Në Tiranë në një mbledhje të Klerit kemi diskutue për mbylljen e shkollave, të seminarëve dhe shoqnive fetare si dhe ndalesat e qeverisë për fenë. (Në janar 1946) Kemi paraqitë në qeveri një memorandum me të cilin kërkonim të drejtat tona fetare. Nga një kopjo ia kam çue edhe misionëve amerikane e franceze në Tiranë.” (Dosja 1245).

Imzot Prennushi shpjegon për një takim me gjeneralin Hudgson, kur vizitoi Zyrën Famullitare, në Tiranë: “Hudgson ka ardhë me dy oficera. Unë nuk dij frengjisht po dinte Don Shtjefën Kurti. Kemi bisedue mbi çeshtje të përgjithshme por me hollësi nuk më kujtohët se çfarë. Mbas disa ditësh i kam këthye vizitën unë me Don Shtjefnin, në Pallatin e Misionit anglez ku më kujtohët se më ka pyet për flamurët që mbante populli në rrugët e qytetit dhe më tha: -Ma mirë do të ishte kenë që të gjithë këto flamuj t’i bënin rrobe me veshë fukaratë!

Nuk u shpreh mirë për qeverinë, por u tregue i ftoftë.”(po në atë dosje).

Për vuejtjet dhe torturat e bame mbi Imzot Prennushin tregon Prof. Arshi Pipa, ndërsa, kush ishte Imzot Vinçenci, tregojnë këto rreshta të deponuem në hetuesi prej tij me datën 4 shtator 1947:

“….Unë (Vinçenc Prennushi) i thojshe popullit kur kishe kontakte me té dhe sidoemos me pjesën Katolike, se qeveria e sotme udhëhiqet nga komunistat të cilët né na luftojnë deri në zhdukje”.

 

• Me datën 18 dhetor 1947, Gjykata Ushtarake e Durrësit e përberë nga: Kryetari, major Gjon Banushi, anëtarë, major Zhule Çiriako, kapiten Halim Ramohito dhe prokuror, kapiten Petrit Hakani, hapin gjyqin kundër të pandehurve:

1. Monsinjor Vinçenc Gjon Prennushi, datlindja 1885, Kryepeshkop i Durrësit, i biri i Gjonit dhe i Drandës, lindë në Shkodër.
2. Don Anton Lekë Zogaj, datlindja 1905, prift katolik, i biri i Lekës dhe i Marijes, lindë në Kthellë të Mirditës.

3.Don Pal Martin Gjini, datlindja 1910, prift katolik në Jubë, i biri i Martinit e Terezës, lindë në Shkodër, arrestue me 19 maj 1947.

Vëndimi i gjykatës u dha me datën 20 dhetor 1947 si vijon:

1.Don Anton Zogaj, vjeç 42, me vdekje, me pushkatim.

            2.Monsinjor Vinçenc Prennushi, vjeç 63, me 20 vjet burg.

            3.Don Pal Gjini, vjeç 37, me 10 vjet burg, heqje lirie.

Vëndimi i Gjykatës së Durrësit përcillet për shqyrtim në Gjykatën e Naltë të Tiranës, bashkë me një relacion të prokurorit të Durrësit, i quejtun Sotir Qiriaqi (data, 1 dhetor 1947), në të cilin kam shkëputë një frazë, lexoni me kujdes:

“…Don Anton Zogaj pranon menjëherë sa thotë katoliku Gjon Vlashi se ka zhvilluar aktivitet të gjerë kundërshtar, sidoemos në pjesën katolike….Mbrend në Kishë ka bërë mbledhje me katolikun Gjon Vlashi e Palush Koka….”. (përforcimi i shkronjave në tekst asht i emi, autori).

Gjykata e Naltë Ushtarake Tiranë e përberë nga: Kryetar, major Niko Ceta, anëtarë, kapiten Nexhat Hyseni, kapiten II Mustafa Iljazi dhe sekretar aspirant Thoma Rino, me datën 23 shkurt 1948, mbasi shqyrtoi çeshtjën e të pandehurve….”refuzon kërkesen e tyre”….

            ***

Arësyeja e refuzimit nuk ka nëvojë për koment, mbasi do të lexoni prap ma poshtë:

“…..Don Anton Zogaj dhe dy shokët e tij të akuzuar mohuan, njëkohësisht edhe pohimët e tyre në proçes-verbalët e hetuesisë në Sigurim, shoqëruar megjithse fjalë për fjalë janë të njëllojta dhe pa asnjë ndryshim me deponimet e të pandehurve….

Don Anton Zogaj thotë se, unë kam ba një proçes-verbal dhe nuk e pranoj krejtësisht…por më kanë detyruar….

Janë kundërshtarë koshient të Pushtetit Popullor.

Vinçenc Prennushi  deklaron se lufta ime ishte kundër komunistave e Partisë Komuniste që të mos egzistonte, kur të formohej Pushteti që mendonim me zbarkimin e amerikanëve.” (Dosja 1245, po aty).

• Prof. Arshi Pipa, në “In memoriam”, për Imzot Prennushin tregon: “Kur gjyqi ushtarak që u zhvillue në nji dhomë të burgut e dënoi me 20 vjet burgim të randë, fjala e tij e mbrojtjes qe: “Nuk i kam dashtë kujt të keqën. Jam mundue me ba mirë”.
• Dosja mbyllët me Proçes-verbalin nr.103/1, datë 10 mars 1948, i mbajtun me datën 9 mars 1948, nr. 51/3 në Seksionin e Sigurimit Durrës:
• “Don Anton Zogaj deklaroi dëshirën e fundit para ekzekutimit:

            Nuk kam ba aq faj sa Qeverija të më dënojë, por kjo asht vullnesa e saj dhe i bindëm, dhe shtoi – ju lutëm që trupin tem t’ma çoni në Kishë, dhe teshat që kam në burg të mi marri kushrina. Mbasi bani Kryq u ekzekutua dhe u konstatua nga doktori se kishte  vdekë.”

Prokurori Publik i qytetit të Durrësit

(Muharrem Rugia) d.v.

 

• Data 9 mars 1948 në Durrës, më kujton datën tjetër në Shkodër, 11 mars 1948, ditën e pushkatimit të Prelatve të Klerit Katolik. Pra, vërehët deshira dhe pangopsia e komunistëve me gjak klerikësh ndër ato ditë në të gjithë Shqipninë. Po cili nga këta tre klerikë u shpëtoi thonjve të Sigurimit të Shtetit?

 

• Don Anton Zogaj u pushkatue me datën 9 mars 1948.
• Imzot Vinçenc Prennushi vdiq në burgun e Durrësit me 19 mars 1949.
• Don Pal Gjini “lirohët” i sëmurë nga burgu i Shkodrës, në vitin 1951 dhe vdes në shtëpi.

Kishe me thanë, se, Dosja 1245 asht mbyllë formalisht me pushkatimin e Don Anton Zogaj, por me siguri ajo ka vazhdue me kenë e hapun deri me vdekjën e Don Pal Gjinit.

Kur vdiq edhe MARTIRI i fundit, vetëm atëherë, ndoshta, nuk asht mendue ma për ata njerëz të pafajshëm nga katilët e Sigurimit komunist shqiptar, tham ndoshta, mbasi komunistët kanë pasë punë nganjëherë, e madje ma shpesh, ma shumë me të vdekun se me të gjallë.

• Kur pashë shprehjën e Imzot Vinçenc Prennushit: “Lufta ime ishte kundër komunistave dhe Partisë Komuniste që të mos egzistonte..”, mu kujtue Imzot Ernesto Çoba, i cili thotë edhe ai mbas 20 vjetësh: “Jam kenë gjithmonë kundër komunizmit, as nuk kam dashtë me ia ndigjue zanin, kam punue me shpirt me e zhdukë dhe do të vazhdoj me kenë kundër deri në vdekje…”(Dosja Monsinjor Ernesto Çoba me grupin). Edhe Imzot Çoba dha shpirt ndër birucat e Sigurimit të Tiranës.

 

• Tue lexue kujtimet e Imzot Vinçenc Prennushit, në revistën “Zani i Shna Ndout”, kallnuer 1930, me titull “Nji e stigmatizueme e ditve tona”, u ndalova një çast në takimin që Imzot Prennushi kishte pasë me TERESA NEUMANN, në Bavari të Gjermanisë, e cila i kishte thanë:
• “Do të keshë nji aksident rrugor,

Do të bahësh Ipeshkëv dhe,

Mbas 13 vjetësh të Ipeshkvisë do të vdesësh

MARTIR I FESË”.

 

            Dhe, me të vërtetë në atë prag pranvere, nësa lulja e Sh’Jozefit shpërthente gonxhët e saja në degët e çveshuna prej acarit të komunizmit, një za ndigjohej në atë errësinë…, në të mekun….:

 

“ PAK  DRITË ! – MEHR LICHT !”….

 

• Jo, jo ! Imzot!

 

• Shumë dritë i dha Shpirti i Yt Fesë, Atdheut dhe kulturës sonë

                                                me 19 Mars 1949.

 

 

            Mars 1999

 

DON    K O L E C    P R E N N U S H I

 

“…il futuro Cardinale d’Albania!”

AT ZEF VALENTINI S.J.

           

Don Kolec Prennushi ka lé në Shkodër me 1 janar 1902, prej prindve Pjetër e Nine Prennushi. Pjetri njihëj në Shkodër me emnin Tukja i Kol Ded Prennushit, rrobaqepës i njohun për kostumin kombëtar shqiptar të burrave. Don Koleci kishte edhe dy axha Dedën, tregëtar i vogël dhe At Matinë, Provinçialin e Françeskanëve të Shqipnisë, që u pushkatue prej komunistëve me 11 mars 1948. Edhe axha i babës së Don Kolecit asht kenë prift, Don Mati Prennushi i njohun si atdhetar. Kishte kushrinjë At Karlo Prennushin, françeskan që vdiq shumë i ri dhe Imzot Vinçenc Prennushin, Argjipeshkvi i Durrësit, që vdiq në burgun e Durrësit në vitin 1949, kur Don Koleci ndodhej në hetuesinë e Seksionit të Mbrendshëm të Shkodrës, pra, edhe ky i arrestuem prej komunistëve. Ninja, nana e Don Kolecit, ishte vajza e pestë e Ndoc Daisë i cili, u pat helmatisë nga turqit për vëprimtarinë e tij atdhetare. Banonte në Ballabane dhe rrugica Daijej, mban emnin nga shtëpia e tij e ndodhun aty (sot shtëpia e Tom Shkrelit). Don Koleci asht prifti i fundit i familjes qytetare shkodrane Prennushi, në shekullin  XX.

Don Koleci kreu shkollën e mesme në Jezuitët e Shkodrës dhe vazhdoi studimët e nalta teologjike në Linc të Austrisë, bashkë me shokun dhe mikun e gjithë jetës së tij At Pjetër Meshkallën  S.J., i cili ju kushtue Shoqnisë Jezu.

Don Koleci u shugurue meshtar në Shkodër me 25 qershor 1925, me një ceremoni të madhe mbasi ishte edhe prania e At Matisë, si edhe e At Vinçencit, të dy françeskan të njohun. U emnue famullitar në Dajç të Bregut të Bunës, ma vonë në Barbullush, ku u pat njohtë me Don Ndre Mjedjen që ishte atëherë famullitar në Kukël. Prej Barbullushit shkoi në Mal të Kola dhe prap me kërkesën e fshatarëve u këthye në Dajç të Bregut të Bunës, ku mbylli jetën e tij në moshën 48 vjeçare, ditën e diele, me 2 korrik 1950, në pragun e 25 vjetorit të meshtarisë.

Don Koleci ishte natyrë e qetë i mbyllun dhe shumë studioz. Madje, kështu, ishte kenë shënue edhe në karakteristikën e sjellun nga profesorët e Universitetit Teologjik të Lincit, gja të cilën e tregonte At Meshkalla që e kishte lexue mbas gati 40 vjetësh në Argjipeshkvinë e Shkodrës, me lejën e Imzot Ernesto Çobës. Don Koleci njihte mirë disa gjuhë të hueja. Përveç, gjuhëve që zakonisht njohin meshtarët, latinisht, italisht dhe greqishtën e vjetër, ai zotnonte gjermanishtën, frengjishtën, spanjishtën, ebraishtën dhe jo mirë anglishtën. Ai nuk kishte vështirësi me mësue gjuhët e hueja mbasi përveç prirjes ai dinte përmendësh Ungjillin. Me anën e tij ai mësoi disa nga gjuhët e sipërpërmenduna. Këto gjuhë i përdori në disa përkthime që bani në gjuhën shqipe, të cilën e njohu mirë dhe la gjurmë edhe si letrar. Ka pasë fillue punën me një Fjalorth ku vërehët edhe ndër shënime anësore përputhja e fjalës shqip me fjalën gjermanisht, frengjisht etj. Përkthimi ma me vlerë i tij asht kenë “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, përmbledhja e At Gjeçovit, në gjuhën gjermane. Kjo vepër asht zhdukë në vitin 1949-50. Edhe sot nuk dihët fati i saj ashtu si fati i shumë punimëve të tjera.

Ka ba edhe përkthime të tjera si: “Vizari Shpirtnuer” pjesa e Meshës, librin “Juan Mizeria”, “Si mbaroi dashunia”, “Shna Rroku prej Montpellier“ etj., ku, spikatë mënyra me të cilën Don Koleci e ban librin aq të dashtun për lexuesin shqiptar sa, shumë vetë i kujtonin si vepra origjinale të tij dhe jo përkthime, ndonse në faqën e parë ishte emni i autorit të veprës.

Libri “Dishmori i Golgotës”, përfundoi në Sigurimin e Shtetit kur u arrestue në vitin 1948. Për këte libër do të shkruej në një kapitull të veçantë që do të lexoni ma poshtë.

Me 14 shtator 1931 botoi librin “Rrimë shtremtë e flasim ndrejtë”. Libri që në parathanje ka pikëpamjet filozofike të Don Kolecit, i cili, shkruen: “…Me fitimin e lirisë e të pavarsisë s’onë kombtare asht mbyllë nji kaptinë e mjerueshme e njiherit e lumnueshme në histori shqiptare.

Shqiptari i ka ulë armët e bartuna për sa kavaljete aq me nderë e ndjekë në qetinë e pagjës udhët e naltsimit shpirtnuer. Për ditë ma tepër vjen tue e kuptue gjejën e kohës së tashme; ai e ndien se botën në dit’ t’ona e sundon fjala, idea, përparimi, armë ma të fuqishme se të çeliktat, qi kalojnë ngadhnjyeshëm mbi popuj tue mkamë e tue rroposë frone.”….

“E kështu shofim na në ditët t’ona kah shpërthen si duhi revolucioni. Prej kumonarëve, kishave, universitetëve njitet tymi i zi e përhapët mbi qytetet e trondituna prej degame. Votra kulture mivjeçare rrokullisën e bijnë nën majin e liberal-radikalit qi, mbi gërmadhat e parimëve të moçme kremton triumfin e ides së lirisë.

Gjaku i pafaj i atyne qi guxojnë t’ushqejnë tjera ide shkon rrkajë nëpër rruga të qytetit. E në ket gjak ai njynë dorën e vet trueshkyese e shkruen mbi flamur të ri:

            L i b e r t é,  é g a l i t é,   f r a t e r n i t é.

            O kulturë fetare, o bolshevizëm.”….

“..I ngrati afetar , të fortat budalleqe do të besojë për mos me besue të vërtetat e fesë.”(fq.40)

“Prangat e përjashtme, robnia e jashtme, s’asht kurgja me verigat që lidhin vullnetin”.

            Parullën: “Liberté (point) Egalité (point) Fraternité (point)”, Don Kolec Prennushi, e përkthen në gjuhën shqipe: “Liri (aspak) Barazim (aspak) Vllaznim (aspak)”…

            Dhe vazhdon në fq.4: “Pse ju  do të veni oroe qi Shqipnisë i ra me u zgjue prej letargisë qindvjeçare e me rilë në të njimdhetën orë, kur popujt e prendimit të plakun e të shkrimë prej nji kulture mishit, me nji fatalizëm të verbtë rrajnë gjithnji kah gryka e vorrit. Arrijtë në kulmin e zhvillimit shpirtnuer e teknik janë short me u rrokullisë tëposhtë në thelli.

Vetë me duer të veta i kanë vue kazmën kulturës mijvjeçare me e dërmue deri në temel”.

“…Me kenë socialist don me thanë me kenë njiheri antikrisht; ngadhnjimi i mbramë nuk asht i mundun pa rroposjën e krishtënimit. Kështu thote Losinsky në 1902 e bolshevikët e soçëm (socialista radikal), janë tue i vërtetue me fakte dita me ditë.” (fq.22).

“Me kenë “antinacional” asht nji mkat: me kenë “internacional” d.m.th. me i mbajtë të gjitha kombët baras asht nji padrejtësi”(fq.27)…

Në librin “Zoti asht” lexojmë një dialog aktual me ateistet dhe, pikërisht, këtu, asht vlera e këtyne librave: aktualiteti, edhe pse librat janë shkrue 70 e sa vjet ma parë.

Në librin “Për Krishtin o kundra Krishtit”, i shkruem në vitin 1938, që në parathanje lexojmë: “Kush rreshtohët për Krishtin e kush rreshtohët kundra Krishtit. Rreth vehtjës së Tij asht ndezë lufta ma e madhe e shpirtënve. Lufta qi racionalizmi nisi mbi katedra ra mandej në rruga në rreshta të popullit e u ba komunizëm, bolshevizëm gjithrrënues. Sulmi i tij nuk qëllon vetëm hyjninë e Krishtit e hyjnueshmëninë e Kishës, por edhe kullat mprojtëse të tyne: Doktrinën e revelacionit o të zbulimit; të mshehtësive, të mrekullive, të dokumentëve të krishtënimit”…

“…Por, armët kundra vërsuljeve të anmiqve, sidomos në këte kohë kur mortaja e komunizmit ka prâ atmosferën e përgjithshme i duhët popullit me i pasë për dorësh e kundra të zakonshmëve, e kundra atyne ma të hollave qi kanë hijen e ditunisë, të cillat edhe në mos paçin mërrijtë ndër né, do të vijnë si  meturina rrënojash qi hjedh dallka e detit në bregore tona.”…

Parathanja mbyllët me këto fjalë:

“Zoti i së vërtetës i bekoftë gjith ata qi rreshtohën për Krishtin, por edhe ata qi janë kundra Krishtit u dënjoftë i Lumi me i bekue, pse na luftojmë gabimët e tyne, por shpirtënt e pavdekshëm të tyne ia porosisim mshirës së pakufi të Shelbuesit hyjnuer.”  (24 qershor 1938)

Don Koleci, ka edhe shumë artikuj të një rendsie të veçantë në revistat: “Leka”, “Kumbona e së Diellës”, “Hylli i Dritës”, “Cirka”, “Zani i Shna Ndout”, “Lajmtari i Zemrës së Krishtit”, etj. ku, shpesh  përdor edhe pseudonimin Mujs Polemi.

Don Kolec Prennushi ka hy në Antologjinë e Shkrimtarëve Shqiptarë (1941), si letrar me prozën “Të vershuemit” (fq.221), dhe si të tillë Prof. Ernest Koliqi, e cilëson rreth vitit 1960, në Radio “Vatikani” me këto fjalë: “…Don Kolec Prennushi pat një jetë të shkurtë, por ajo që ndërpreu krijimtarinë e tij letrare në kulmin e saj, kje mortaja komuniste, që pushtoi Shqipninë…

Me 1944 erdhi ajo kohë ku nuk bahëj ma fjalë për një letërsi të mirëfilltë…” (Citue nga Prof. Gasper Ugashi).

Don Koleci me guxim shkruan për At Fishtën: “Poemi epik << Lahuta e Malcis>> asht nji vade mecum i çdo atdhetari”, ndërsa, për At Anton Harapin shkruan: “…Mendje dialektike qi shkruen kryeartikuj ndër të cilët disa janë kryevepra. Dieja e thellë, arsyetimi i lidhun, analizimi i holl, stili i peshuem dallojnë gjith shkrimët e tija. Mund të jetë i thatë, i ftoftë, por ai asht i drejt e i pafajshëm.” (“Hylli i Drites”, 1936, fq.583. marrë nga Klajd Kapinova “Me Kryq e Pendë” fq.65.).

Kardinal Mikel Koliqi në vitin 1992, më thonte: “Don Koleci ishte nji bashkpuntor i emi, ishim edhe moshatarë. Ai kishte nji gjuhë të pastër dhe të pasun. Edhe sot njifët stili i veçantë i shkrimëve të tija. Shpresohej shumë prej tij si letrar mbasi ka shkrue pak proza por janë të bukra. Vdiq i ri si shumë të tjerë, edhe ate e mori vala komuniste.”

Ai njihëj ndër pesë predikatarët ma në za të klerit përkrah Imzot Thaçit, Anton Harapit, Lazër Shantojës dhe Ndre Zadejës.

Forca e mendimit dhe elokuenca e të folunit, e bane të dashtun dhe të paharrueshëm në popullin e vëndlindjes së tij. Imzot Thaçi, me humor thonte: “…Ai duhët me ndejë atje në katund, me ardhë edhe ai në Shkodër, ku, me predikue na të tjerët?”

Don Koleci njihej si konferencier, kryesisht për problemët filozofike dhe teologjike. Deri në vitin 1938 ai shkonte në Vienë dhe predikonte natën e Krishtlindjeve në një Ketedrale të rëndësishme ku, atë natë ishin të mbledhuna vajzat që pergatitëshin për murgesha të reja. Ai u fliste për guximin dhe sakrificën. Aq mirë e fliste gjuhën gjermane, sa kam ndigjue unë, thonte At Meshkalla, tue pyet vienezët: “Në cilën kishë të Vjenës asht ky prift, se do të kishe shkue përditë me e ndigjue tue predikue?” (Dëshmi e At Meshkallës në vitin 1964).

Kur jezuitët e Shkodrës banin ushtrimet e shpirtit, tregonte At Meshkalla, ishte Don Koleci i vetmi prift katolik shqiptar që ftohej për me folë për tema të veçanta në Kuvendin e Jezuitve, mbasi ata jo, vetëm e respektonin por edhe e donin shumë për vetë seriozitetin e tij.

At Zef Valentini S.J. ndër ma të njohunit dhe të ditunit jezuitë që ka kalue vite të tana në Shqipni dhe ka shkrue shumë për shqiptarë e që disa vepra të njohuna i ka botue edhe mbas 1944 në Itali, e vlerësonte Don Kolecin me këto fjalë: “Don Nicola Prennushi, il futuro Cardinale d’Albania”. Kjo thanje dëshmohët edhe sot nga ish-studenti i asaj kohë në Gjimnazin e Jezuitëve, z. Gjovalin Shuk Prendi.

Më tregonte z. Gjovalini njëherë: “Jeziuitët kishin një derë hymje në Kuvend të mbyllun për të gjithë me përjashtim të jezuitëve. Dera ishte pak e ultë dhe e vogël. Kur vinte Don Koleci, ai futëj nga ajo derë tue ulë kryet, mbasi ishte i gjatë dhe i pashëm e na binte në sy menjëherë. Patëm pyet një jezuit: -Pse Don Koleci lejohët me hy nga ajo derë tue mos kenë jezuit?- Ai na u përgjegj: – Don Koleci asht i vetmi prift shqiptar që ka të drejtë me hy kah don ai e, ku të duen në këte Kuvend.”.

Edhe z. Nush Tukja kur ishte i burgosun në burgun e Burrelit, tregonte se njëditë rreth vitit 1948, kur pothuej, po zhdukëj kleri katolik kishte pyetë me keqardhje At Frano Kirin: “Po ju qesin faret Padër, a ka mbetë kush bre burrë gjallë veç jush që jeni këtu në burg?….”. At Frano Kiri i ishte përgjegjë: “Po, po, ka mbetë ma i riu e ma i dituni, Don Kolec Prennushi. Sa të kemi atë kemi boll!..”. At Frano Kiri kur fliste për té, thonte: “Ishte shpnesa e fundit e jona!..”.

Fshatarët e vëndeve ku ka shërbye edhe sot e kujtojnë me respekt veprën e tij baritore. Lekë Harapi nga Dajçi, në librin e tij “50 vjet kujtime” shkruen: “…Bisedat e tija ishin një mësim i çmueshëm për mue, pse gjithmonë tregonte dishka tjetër aqsa kisha krijue përshtypjën se ishte si një bibliotekë që ecë me dy kambë.”

Sot, mbas 50 vjetësh që ai ka vdekë besimtaret që e njohtën e kujtojnë për përvujtninë e tij dhe moralin e palëkundun, gja që vërteton atë që At Gjergj Fishta kishte parashikue dhe i kishte shpreh nanës së Don Kolecit, në vitin 1916, kur ajo kundërshtonte vëndimin që ky kishte marrë me u ba prift. At Fishta i tha: “Zoti ta ruejt Kolecin, ai do të bahët nji prift i mbrekullueshëm se ia kishte shndritë Zoti deri edhe ftyrën, kur e kishte thirrë për meshtar!”. Mbas fjalëve të At Fishtës, çdo gja u mbyll dhe as nuk u bisedue ma nga nana e tij për atë çeshtje.

Ndonjëherë me të qeshun ajo i thonte At Matisë: “Ma mbylle gojën me Padër Gjergjin!…. Hallallë të kjoftë!”.

Ndue Prendushi ishte mësues në Samrishë në vitin 1948.

Ky djalë i ri vendos me u arratisë në Jugosllavi mbasi ishin prishë mardhanjet shtetnore. Tregonte në vitin 1993 sesi kishte ardhë në qelën e Don Kolecit dhe i kishte tregue se due me ikë në Jugosllavi. I kishte kërkue me u rrëfye mbasi frigohej se mund të vritej tue kalue kufinin me not në lumin Buna. Don Koleci i kishte thanë atij: “Unë nuk ta këshilloj me rrezikue jetën por mbasi ty të asht mbushë mendja top, unë po të rrëfej, po të kungoj dhe po të bekoj, të kjofte rruga e mbarë.” Më shoqnoi deri tek dera e Kishës dhe aty u ndalue dhe, më tha: “Tashti, shko dhe kalo pa frikë!”. Në fund të bisedës, shtonte Ndou: “Unë i besoj mbrekullisë së tij, mbasi ai ishte i sigurt se mue nuk më ndodhë gja e keqe, përderisa më tha, kalo pa frikë!”. Ai edhe sot tregonte sesi i lutët Don Kolecit kur bie ngusht për ndonjë problem.

Prej thonjëve të komunistëve nuk kishte si me shpëtue as Don Koleci, këte edhe ai e dinte mirë. Kur fshatari besnik i tij Lac Gjushi, nga Dajçi, që e mbylli jetën “kulak” dhe burgjësh vetëm se ishte mik i priftit dhe nuk pranoi me dëshmue në hetuesi kundër tij, i pat propozue Don Kolecit, tue i sigurue me e nxjerrë jashtë Shqipnie bashkë me far’e fis, për me i shpëtue arrestimit, Don Koleci i tha: “Jo, kjo punë nuk bahët prej meje, se jam betue nji ditë mbi Elterë kur jam shugurue meshtar se, po kje nevoja edhe unë do të derdhi gjakun tem si Mesuesi em Jezu Krishti në krye të popullit tem, në tokën teme shqiptare.”

Ai nuk u arratis.

Para tij u arrestuan dy vëllaznit Paulini dhe Mikeli, të cilet u dënuen me mjaft vite burg e internim, ndërsa axha i tij At Matia, mbas dy vjetësh hetuesi pa dalë në gjyq u pushkatue me 11 mars 1948, vetëm se ishte atdhetar dhe Provinçial i Françeskanëve të Shqipnisë. Kjo ishte mortaja bolshevike që përlau edhe familjën Prennushi si shumë familje shkodranë vetëm se, këta klerikë ishin atdhetarë të flakte dhe punonin për një shtet demokratik të përparuem.

Natën e Shën’Kollit, me 5 dhetor 1948, rreth orës 22.00, kur Don Koleci ishte në sofër me nanën dhe motrat e tija, me kafshatë buke në gojë, forcat e Sigurimit komunist me njëfarë vagabondi e rrugaçi Ahmet Suji, që ishte edhe shoferi i Sigurimit, mbasi kishin rrethue qelën kur u diktuan se lehte qeni pa pushim, hyjnë dhe i venë prangat tue e akuzue:

“Ka propaganduar në favor të Italisë fashiste për pushtimin e Shqipërisë. Ka propaganduar kundër Pushtetit Popullor. Ka strehuar kriminelë të arratisur. Duhët dënuar për vëprimtari armiqësore.” (Dosja D.K.Prennushi nr.1072, 1989,1143, 2452, 3359/1, Arkivi i Ministrisë P. Mbrendshme, Tiranë, 1998).

Nuk duhët harrue se ishte koha kur diktatori solli në krye të Ministrisë së Punëve të Mbrendshme kriminelin Mehmet Shehu, dhe në qytetin e Shkodrës vazhdonte kasaphanën terroristi i pashoq, furrtari Zoji Themeli, që tashti kur dëgjon se çfarë po bëjnë serbët në Kosovë, “i rrënqethën misht”, po, kur e mësonin serbët atë në Shkodër, se shka me ba me atdhetarët shkodranë e klerin, a rrënqethëj?!

Për 11 muej pra, edhe Don Koleci, do të provonte torturat ma shnjerëzore, lidhjët në vargoj, shenjat e të cilëve i mori me vete ndër vorre, korrentet elektrike që i shkatërruen zemrën dhe njëditë, në fund të tetorit 1949, pra, gati mbas një viti, kur vërejtën se jeta e tij kishte marrë fund poashtu si e kushrinit të tij, Imzot Vinçencit në qelitë e Durrësit, këte e “liruan” me vdekë në shtëpi, për mos me shtue numurin e klerikëve të mbetun në tortura. Kur doli nga hetuesia nuk fliste se kishte humb zanin prej vetmisë, të cilën, e cilësonte si martirizimin ma të madh dhe ma të mnershëm të shpirtit, që ia kalon dhimbjeve të trupit.

Ai doli pikërisht kur shteti po i shpallte luftë klerit katolik për jetë a vdekje, tue mendue se: Don Koleci, Don Dedë Malaj, At Marin Sirdani, Don Ejëll Kovaçi, At Konrrad Gjolaj, Don Zef Gila, Don Mark Shllaku etj. të friguem nga vuejtjet dhe torturat e Sigurimit që u ishin ba mbi trupat e tyne, do të ndikonin në miratimin e Statutit të Kishës Katolike me heshtje dhe pa asnjë kundërshtim. Ndodhi e kundërta.

Këta, jo vetëm nuk e pranuan as si projekt por e kundërshtuan me forcë, deri në vetflijim. Don Deda dhe Don Ejëlli vetëm pse nuk vune firmat e tyne në vitin 1958-59 u pushkatuan, të tjerët që kundërshtuen kaluen jetën në burgje e kampe të shfarosjes.

Ndërsa, Don Koleci vdiq kur po zhvillohëshin ato mbledhje.

Don Koleci mori pjesë vetëm ne dy mbledhjët e para ku ndër tjera ka thanë edhe këto fjalë: “…Këta do të na kërcnojnë se do të mbyllin kishat tona, në kjoftë se na, nuk miratojmë këte projekt- statut kështu si asht këtu. Ky projekt-statut nuk duhët miratue prej nesh se, edhe mbas miratimit të tij këta kanë me i mbyllë kishat prapseprap. Jam i sigurt se do të na thonë se, do t’ju vrasim, por asht ma mirë me ba shka kanë ndër mend sot se ma vonë. Lé të na vrasin ma mirë sot me faqe të bardhë, sësa me firmue këte dhe nesër prap kanë me na mbytë por, na do të vdesim me faqe të zezë. E, na, nuk duhët me harrue se me këta na jemi hupë se hupë. Komunistët kështu kanë ba ku e kanë marrë pushtetin, në Rusi, në Spanjë e kudo. Na nuk jemi të parët që nuk po i njofim se kush janë….Këta janë gjithkund njisoj…!” (At K.Gjolaj në librin “Çinarët”, fq.125).

Kjo dëshmi përputhet edhe me tregimin e Dr. Avokat Emid Tedeschinit, i cili, ka marrë pjesë në të dy mbledhjet e para për problemët juridike. Ndërsa, Prof. Gaspër Ugashi e dinte zhvillimin e ngjarjëve të atyne ditëve nga vetë goja e Don Kolecit.

Pak ditë para vdekjës Don Koleci i kishte thanë gjatë një vizite mjekësore Dr. Karagjozit, kur po bisedonin gjermanisht i shtrimë në shtratin e vdekjës: “…Ma forco mirë zemrën se disa herë kam mbetë pa ndjenja në hetuesi kur me banin elektroshok, se më dukët jam prap për atë rrugë…” Sidukët, shtonte doktori, e kishte kuptue mirë se me të vërtetë donin me e arrëstue, mbasi gjatë kohës që unë e mjekoja interesohëshin njerëz të Sigurimit për shëndetin e tij. Kur vdiq ka pasë prej atyre që me kanë thënë: “Na shpëtoi për pak!” (Dëshmi e Prof. Gaspër Ugashit, e thanun nga vetë mjeku).

Në shënimet autobiografike që At Pjetër Meshkalla S.J., i ka lanë Zef Mirditës (Bukës) në vitët e fundit të jetës së tij aty nga 1987, shënon: “…Dhimbja ma e madhe që kam ndie në zemër kur isha në burgun e Burrelit, asht kenë ajo e vitit 1950, kur mora vesht vdekjën e shokut dhe mikut tem të vetëm të të gjithë jetës, Don Kolec Prennushit.”

At Meshkalla vlerësonte qëndrimin burrnor të Don Kolecit në lidhje me Statutin, mbasi edhe pse ishte kenë në burg aso kohe ishte i mirinformuem dhe shtonte: “Don Koleci ishte i mirë, i dashtun, i qetë e jo si unë. Ai ishte aq i dijtun sa vdekja e parakohëshme nuk e la Shqipninë me marrë vesht se ke ka humbë ajo, Kisha dhe Kleri me vdekjën e tij.

Don Koleci, fatkeqësisht nuk ka lanë shok….”. Sigurisht, kjo tregon mendimin e At Meshkallës, por edhe modestinë e tij.

Ditën e dielë, me 2 korrik 1950, aty nga ora 11.00 para dreke në prani të mjekut me të cilin po bisedonte, Dr. Karagjozit, i ka ra një të fikët, kur e motra Viktoria po i jepte një kafe mjekut. Ka ardhë pak në vedi dhe ka nxjerrë vetëm dy fjalë: “Vidë…Don Erneston!”…Me shpejtësi e ka sjellë atë Prof. Gasper Ugashi, që për fat ndodhej aty. Don Ernesto Çoba ka hy në dhomë dhe mbas pak minutash ka thirrë njerëzit e shtëpisë…Don Koleci ishte në agoni të plotë…Don Ernesto ka tregue, se kur ka hy në dhomë Don Koleci ka folë këto fjalë: “Don Ernesto, më jep të zgjidhun se janë tue më pritë një tubë engjuj, mbasi më asht hapë qielli e më dukët se po shkoj tek Jezu Krishti,…nuk muejta me folë deri tashti asnjë fjalë…mi thuej Vidës  e motrave të ma kenë kujdes nanën.”

Don Ernesto e ka kungue, ai asht kapërdi me zori, ka buzëqesh dhe ka ra në agoni. Mbas pak kohe, rreth orës 14.00 mjeku ka vërtetue vdekjën e tij. Funerali asht kenë familjar. Kanë marrë pjesë me qindra vetë nga fshatrat e famullisë së tij e përreth deri në Velipojë. Përveç, kumbonëve që fshatarët u kanë ra në njëanë në shenjë zije, nuk asht ba vëprim tjetër nga frika. Në Kishën Kathedrale të Shkodrës kur i asht ba bekimi i trupit të vdekun asht vëndosë në fund të Kishës, tek Elteri i Zojës me shtatë hanxharë dhe ka kenë prezent edhe Imzot Bernardin Shllaku, kur Don Ernesto Çoba, ka ba bekimin. Mjaft klerikë nuk kanë marrë pjesë nga frika. Nga Katedralia asht nxjerrë nën drejtimin e Don Ernestos dhe asht bajtë në dorë prej fshatarëve të fshatrave të famullisë së tij. Asht varrosë në Rrëmaji, në vorrin e Dr. Emid Tedeschinit, i cili e ka kërkue këte deshirë nga vetë nana e Don Kolecit, derisa ti jepët mundësia me ba një vorr për té. Kjo mundesi u plotësue vetëm tashti.Tashti Don Koleci asht i varrosun pranë Don Matisë (vdekë në 1904), ndër vorret e familjës Prennushi.Të gjithë bashkë presin ringjalljën.

Sot, na vetëm, mund të thomi se DON KOLEC PRENNUSHI, ishte një prej perlave të asaj kolanë që Krishti, la pasues në Klerin Katolik Shqipta

            Në 90 vjetorin e lindjës, me 1 Janar 1992 (F.R.)

 

 

N J Ë    G U R …

 

Një gur shumë i çmueshëm…….Në thëmelët e Kishës Katolike

Shqiptare………………………………

 

Gur shumë i fortë, i pathyeshëm…..Ashtu si karakteri i Tij………

 

Gur me vlerë të madhe……………Një burrë me kulturë të gjanë….

 

Gur që provohet me zjarr, po nuk thehët….

Ashtu si u provue edhe Ai………….

në Sigurimin komunist…………

 

Gur shumë i pastër………………….Pasqyrë e Shpirtit të Tij…………….

 

Gur shumë i bukur………………….Burrë shumë i pashëm………………

 

Ka tone e rrëzatime që nuk harrohën………………………………………

……………………………………………..Ashtu si kishte portretin e Tij….

Shpirtnor e fizik për ata që e njohtën……

 

Ka prej këtyne gurëve edhe me ngjyrë të zezë………………………….

……………………………………………Ashtu, Ai kishte vetëm petkun….

 

Asht gur që tërheq vëmendjen e të gjithëve……………………………

……………………………………… Ashtu ishte edhe forca e fjalës së Tij.

 

Gur që përdorët si objekt zbukurimi…..Ashtu si vëpronte edhe……

.                                                 fjala e Tij në çdo zemër Shqiptare.

 

Ka edhe me ngjyra që thirrën të ambla……………………………………

…………………………………………………Vetëm ashtu, ishte ….

çdo këshillë e fjalë  e Tij…….

 

 

 

 

I qëndrueshëm edhe ndaj kohës…….Ai nuk vjetrohët asnjëherë ….

para syve të askujt…………….

 

Gur, që edhe kur humbë, nuk i ndryshon asnjë veti që kishte ……………………………………Vdekja për Até ishte vetëm buzëqeshje!

 

Besoj, se, ju kujtohët ?!…………..Ky gur asht  B R I L A N T I  !….

 

E,…. ky…..B R I L A N T,….asht……………………………..

 

 

DON  K O L E C   P R E N N U S H I .

 

 

L I B R I  I  F U N D I T

 

“Pa dyshim, priftënt katolikë do të mësojnë si mësojnë por, jo, se i shtërngon parja por e vërteta. E, ata, kanë mësue gjithmonë edhe kur në vend të parëve u epej burgu e konopi.”

Don Kolec Prennushi

 

Ndoshta nuk kam kenë asnjëherë fëmijë… Kështu më dukët mue!

Prej nandorit të zi të vitit 1944 e deri në vitin 1949, kam jetue tek daja, té Don Kolec Prennushi, në Dajç të Bregut të Bunës, ku kam vazhdue edhe shkollën fillore. Gjyshja dhe tezja Rozë kujdesëshin shumë për mue mbasi ishe edhe jetim pa babë. Daja Don Kolec merrëj shumë me edukimin tim jo pse nuk kishte shka me ba, por përpiqej që ajo kohë të mos më kalonte kot. Unë sot e kuptoj se atij dhe vetëm atij, i përket krejt formimi i em shpirtnuer dhe antikomunist. Më pat çue tek një murgeshë Motër Luigja, e cila më mësoi me shkrue bukur. Kur hyna në klasën e parë në gjysmën e vitit, aty nga fillimi vitit 1946, na u ndërpre mësimi disa ditë mbasi pritëj me ardhë një mësuese tjetër, sëpse mësuesja e parë zonjusha Viktore Kuka ishte arrestue. Ne na njoftuen se ajo ishte kundër Pushtetit Popullor. Ka kenë dënue me disa vite burg. Unë e kam takue vetëm mbas 48 vjetësh në 1994, në Shkodër, dhe më ka tregue kujtimet e saja në burgun e Kuvendit të Fretënve. Aty, kishte kalue disa javë në një birucë me At Mati Prennushin. Tashti ajo asht me familjen e sajë në qytetin e Korçës.

Fliste me adhurim për ato pak muej që ka njohtë Don Kolecin, kur ishte mësuese në Dajç. Në hetuesi tregonte se asht pyet shumë për té. Sigurisht, kjo, nuk ka folë gja mbasi koha ka tregue gjithshka.

Don Koleci kohën ma të madhe e kalonte në një dhomë pritje të qelës, mbasi aty kishte edhe bibliotekën e tij. Biblioteka zënte dy faqe muri pa shtue gja, aty mund të ishin mbi 2500 libra. Kishte libra në disa lloje gjuhësh, ma shumë gjermanisht, italisht, frengjisht. Një seri të tanë fjalorë të disa gjuhëve, shumë libra filozofie e teologjie, historie dhe përmbledhje histori arti të paisuna me ilustrime të bukra me ngjyra. Këto të fundit mi epte me i pa, pra kur ishe 6 vjeç ai ka fillue me më edukue me bukurinë e kryeveprave botnore të artit. Koleksionet e revistave “Leka”, “Hylli i Dritës”, etj. i mbante në sakristinë e Kishës.

Kisha ishte mesatare nga madhësia dhe në tavanin e sajë kujtoj një ushtar rob italian, që pat punue me bojna voji një afresk “Të Shelbuemin”, mbasi Ai i përkiste edhe festës së katundit që kremtohej shumë. Ishte edhe një armonio e vogël që në kohë të meshës një murgeshë i binte dhe drejtonte një kor të vogël me vajzat e shkollës.

Aty nga viti 1948, Don Koleci mbante mbi skritore një libër spanjisht, me kopertinë me ngjyrë të mbyllët, me shkronja të bardha shkruhej: “DISHMORI I GOLGOTËS”. Afër atij libri ishte një blok ku Don Koleci shkruente vazhdimisht. Njëditë më tha: “Unë do të lexoj dishka  që kam përkthye prej këtij libri, ti më ndigjo me kujdes dhe kur të mërzitesh më thuej, dajë,.. boll!..”. Ai lexoi, dhe në njësoj kohe vështroi kah unë dhe pau se unë nuk ishe mërzitë, atëherë, më tha ai mue: “Tash, boll!..shko me lujtë me shokë…”. Sidukët, tash e mendoj me vedi se ai kërkonte me kontrollue me anën teme interesin e lexuesit të nesërm të atij libri. Kujtoj pak gjana. Libri përshkruente në fillim rrugën e Golgotës, bukurinë natyrore, kopështijet e ullinjëve. Ma vonë pat hy në kapitullin ku fillonte ngjarja e vuajtjëve të Krishtit…Me 5 dhjetor 1948 Don Koleci, filloi ai vetë atë për shka po shkruante…Golgotën…

U arrestue.

U kontrollue qela, Kisha, mullart e sanës, grazhdi i lopës, koteci i pulave nga një grup i kryesuem nga oficeri arrogant Shyqyri Shpori…

Mbas tri ditësh prap kontroll, edhe njëherë tue fillue nga leshi i dyshekve, kornizat e figureve e të fotografive e deri tek brandavekët e gjyshës, çdo qoshe e skutë…Dy përsona shfletonin librat, disa të tjerë kishin nxjerrë koleksionet e revistave në oborr para Kishës dhe mbasi nuk kishin gjetë asgja i vunë flakën. Fshatarët as nuk shiheshin aty pari, u kishte hy mnera, veç mbasi ikën ata thonin se jemi zhdukë, se kur asht arrestue edhe Don Koleci, që nuk trazon njeri, komunistët kapin këdo që u shkon mendja, këta dalshin farët,….u raftë lija,….se na ngrinë gjakun!

Ky ankth nuk ishte punë orësh por i përditëshëm… e me muej të tanë. Nuk merrej vesht asnjë fjalë, as pse, as si, veç, ço sofratasa tek dera me ngopë zagart e Sigurimit dhe merr një palë të tjerë të palamë. Shif ato fëtyra xhullinjshë me vërejtje me mujtë me kuptue dishka, por … kurrgja! “… Na!… merri!…” dhe hidhëshin plaçkat si të ishin plaçka lebrozësh…” Ikë!… lëro rrugë!” … dhe vazhdonte karvani i pafund i njerëzve pa pikë shprese … se, a do të vijë njëditë me i pa me sy ata njerëz që kalbëshin ndër ato qeli… Ndoshta,… kurrë!

Aty nga shtatori 1949 flitëj se do të lirohen të burgosun me rastin e 28 e 29 nandorit, gjoja për festa, po kush besonte? Në komunizëm gjithshka asht e papritun. Njerëzit dijnë dhe mund të tregojnë vetëm për të kaluemen por, për të ardhmën vetëm mund të gënjejnë, mbasi për të ardhmën nuk din askush. Në fund të muejt tetor 1949, vjen lajmi nga nana prej Shkodrët se Don Koleci asht lirue nga Sigurimi. Gjyshja thonte: “Pritni, mos i tregoni njeriu, se nuk e besoj pa e pa me sy!”

Daja Don Kolec pak ditë ndej në Shkodër mbasi nuk fliste se nuk kishte za dhe, nuk ecte fare nga dhimbjet e kambëve. Ishte i dërmuem nga hetuesia. Vetëm vinin lajmët se “asht mirë” dhe ka ndejë me ba letër-njoftimin e ri. Mbas një jave lajmëruen se nesër vjen. Katundi u çue në kambë mbasi edhe lirimi pa gjyq ishte shenjë pafajsie. Të nesërmen, ditë e shtunë nga ora tre mbas dreke fshatarët morën çilsat e Kishës dhe filluen me i ra kumbonëve… Filloi festa… Lajmi i ardhjës mori dheun “po vjen Zotnia!”, mbasi kështu, thirrëj prifti nga fshatarët.

Një grup të rinjësh doli tek Lisi në Vorr, aty ku pritët Buna me kalue nga Ana e Malit për në Samrishë. Tek ajo pikë ishin grumbullue shumë vetë tue fillue nga Velipoja, Mali Kolaj, Pentari e me rradhë të gjitha fshatrat e bregut të Bunës kishin dërgue përfaqësuesit e vet ndër kuaj. Lac Gjushi, fshatari ma besnik i jetës së tij nuk kishte dalë vetë, por kishte dërgue vëllain e tij Kolën, bashkë me kalin e vet për me marrë Don Kolecin, në kalin e tij dhe me e sjellë në Dajç. Kur ka mërrijte tek Lisi në Vorr, aty Don Koleci asht nda me fshatarët e Anës së Malit që e kanë shoqnue prej Oblike bashkë me Hoxhën e tyne.

Kumbonët vazhdonin me ra… ndër të gjitha katundet. Nga ora 4.30 mbas dreke daja hyni në oborrin e Kishës që ishte edhe i qelës, i mbushun plot me njerëz. Zbriti nga kali dhe u përqafue me nanën Nine ku, plasi një vajë gëzimi… dhe, mbasi u përshëndet me të gjithë u drejtue nga Kisha, u ul tek dera puthi prakun, bani Kryq dhe hyni mbrendë. Shkoi drejt e tek Elteri i djathtë i Kishës, tek Elteri i Zojës së Papërlyeme, ku, ishte edhe Sakramendi bashkë me një kandil që nuk fikej kurrë. Aty ra në dy gjunjë dhe bashkoi duert, filloi me thanë një uratë të shkurtë në shenj falnderimi. Erdhi në qelë dhe priti urimet e ardhjes. Secili  urimet e veta, por të gjithë papërjashtim i puthnin duert e veladonin tue kja prej atij gëzimi aq të madh që kishin ndër zemrat e tyne. Kumbonët kanë prâ vetëm në orën tetë. Gjatë gjithë kohës ndër kambët e tij ishte edhe “Frida”, qeni besnik, që qëndronte edhe ai tue shprehë mallin e vet.

Atë vjeshtë gazmoi edhe toka, dukej se edhe bari nuk thahej prej gëzimi. Të nesërmen Lac Gjushi, herët nga ora 6.00 solli një ka kulari dhuratë për me ba gostën e lirimit nga burgu. Don Koleci tha meshën në ora 10.00. Tha vetëm pak fjalë: “Falnderoj Zotin dhe Zojën e Papërlyme, së cilës i jam lutë me më nxjerrë të papërlym edhe mue prej atij vendi ku të gjithve si jeni, ju uroj “mos e provoshi”, ju falëm nderës për gjithshka keni ba për mue!”. Falnderimi ishte me plot zemër, mbasi asnjë fshatarë gjatë gjithë hetuesisë, nuk ka pranue me i dalë dëshmitar. Dhe, ju lumtë!

Ndër ditët e para vazhdonin vizitat po, kohën e lirë ai e kalonte në bibliotekë. Kërkonte në rrumbujën e krijueme nga kontrollet me mujtë me gjetë dishka. Nuk fliste veç sistemonte librat. Nuk ndihej mirë, pinte ndojë filxhan qumësht por nuk ishte i qetë. Njëditë kishte hapë një bisedë të shkurtë rreth shëndetit dhe i kishte shpjegue së motrës, Rozës, se nuk ndihej mirë me fyt, kishte një shqetësim të vazhdueshëm, madje, edhe natën. Për problemët tjera të shfaquna në hetuesi nuk kishte bisedue gja edhe mbasi Roza e kishte pyetë për disa shenja si gropa në mish mbi nejet e kambëve, ai kishte tretë bisedën pa i dhanë asnjë shpjegim. Nuk fliste as për vuejtjet as për shkaqët e arrestimit, as për trajtimin në hetuesi dhe as për ndonjë mendim të ndonjë bakeqi. Kur Roza e kishte pyetë për ndonjë arësye që ishte arrestue, ai ishte përgjigjë shkurt: “Komunistët me klerin kanë punë, se mos bani gja axha Padër Mati, apo Vinçenci !?”.       E kishin pyetë në hetuesi disa herë se pse je tue përkëthye librin “Dishmori i Golgotës”, deri njëditë që e kishin mërzitë dhe i kishte thanë: “Jam kenë tue e përkthye mbasi aty kam gjetë vendin ku më dukej se shoh axhën tem, që e keni vra të pafaj” dhe, mbas asaj ditë nuk ia kishin tregue ma as blokun e përkthyem, as librin origjinal, që i kishin marrë gjatë kontrolleve të bame. Atij nuk i dhimbej puna mbasi atë e bante prap por i dhimbej libri origjinal mbasi atë nuk kishte ku me e marrë ma.

Ai ishte libri i fundit…

Ka kalue gati një gjysëm shekulli padijtë kush pse ishte arrestue.

Dosja nuk asht kurrkund mbasi gjoja nuk asht dënue. Në një fletë sekret të arkivit asht përmbledhë vuejtja e 11 muejve ndër ata pak rreshta, ku shkruhët se, ka propaganduar në favor të… dhe vazhdon, se duhet dënuar për veprimtari armiqësore… Shënohet në fillim se asht nipi i At Matisë… vëllai i Paulinit e Mikelit… por, çështja kryesore mbetë se ai ka “strehuar kriminelë të arratisur”.

Kjo asht akuza ma e rrezikëshme dhe ma e paprituna ku Don Koleci, mundohët me mohue, por ai duhet të jenë ndodhë shumë ngusht para deklarimit të Bep Negrit, i cili në dosjën 1072/1 deklaron: “Jam nisë me ikë prej Shkodrët bashkë me Paulin Prennushin dhe Ndrekë Pukën, aty nga data 26 nandor 1944, kur kemi mërrijtë tek fabrika e çimentos, aty na ka dalë para fshatari Marin Beci prej Dajçit, dhe na ka marrë me vedi e, bashkë me Ndrekën e Paulinin shkuem tek Don Kolec Prennushi. Kemi ndej 4-5 ditë, mandej kemi shkue të shoqnuem me njerëzit e tij në Mal të Kolaj, tek shtëpia e Dul Doshit, edhe atje na ndjeku Ndjekja,…dhe kemi shkue …”(vazhdon Dosja 1072/1 Bep Negri). Fshatari Marin Beci pranon se i ka takue rastësisht dhe se ka njoftë Paulinin, por jo, se e ka çue aty prifti Don Koleci, ai nuk pranon se asht kenë fundi i nandorit por e çon ngjarjen kah vera në të dalun të vjeshtës, d.m.th. nga gushti ose fillimi i shtatorit, kjo përputhet për fat me deklarimin e Paulinit.

Ndërsa i shkreti Ndrekë Puka, në vitin 1945 asht pushkatue, kur përpiqej me gjetë mundësinë e dorëzimit, si duket, asht tradhëtue dhe asht kapë nga forcat e Ndjekjës. Kur pyetet Don Koleci për këtë çështje, edhe ky deklaron se, nuk ka kanë në fund të nandorit por kah vera, saktësisht gjoja nuk e kujtonte kohën.

Në fakt Bepi bashkë me Paulinin e Ndrekën, janë kenë në Dajç, kur kanë hy forcat partizane dhe janë kenë në qelë kur partizanët ndjeknin të arratisunit e kanë shpëtue për mbrekulli. Edhe në Mal të Kolaj janë kenë në shtëpinë e Dul Doshit, që asht kenë aty edhe baba i Don Mark Hasit. Menjëherë sa këta janë largue prej shtëpisë Dul Doshit kanë mërrijtë forcat partizane, kanë kontrollue, thohej se kanë gjetë funda cingarësh në një qoshe të podrumit, janë interesue ke kanë pasë aty, ata nuk kanë tregue dhe flitej se, për terror kanë vra Kirin, axhën e Don Markut, një burrë i vërtetë. Shtëpia e Dul Doshit asht ndër shtëpitë e njoftuna të malësisë për kah ndera, pritja e trimnia.

Pikërisht, atë kohë partizanët kapin një barkë me 200 vetë që donin me ikë në Itali, nëpërmjet lumit Buna. I sjellin në oborrin e Kishës se Dajçit, me pritë sa të vinin forca të tjera partizane. Dy vetë kalojnë mbas mullarëve të sanës dhe bijnë në not, mbasi ishte përmbytë krejt bregu i Bunës. Ata u zhdukën. U kontrollue katundi po nuk u gjetën.

Në vitin 1949 Zalo Ali Selenica, tregon sesi u ka ikë partizanëve dhe asht njeni nga të arratisunit në Dajç. Ka hy në një shtëpi dhe u ka thanë se më ka çue Don Koleci, me e ndihmue për me ikë.

E kanë veshë fshatarë, e kanë hypë në një sule, kanë shkue në fshatin Samrishë ndër miqtë e fshatarit. Ai i ka lanë aty me porosi prej Don Kolecit. Të nesërmen i kanë çue në Mal të Jushit, prap me porosi të Don Kolecit. Mbas disa ditësh fshatarët e Malit Jushit i përcjellin të dy në Breg të Matës dhe prej andej në Milot, tue vazhdue me porosi të Don Kolecit. Në Milot kanë kalue në thellsi derisa kanë dalë në rrethina të Elbasanit ndër miqtë e vet, të cilët i kanë ndihmue me dalë në Greqi.

Në vitin 1949, Zalo, kapët si diversant dhe tregon sesi asht largue nga Shqipnia. Kur përmend emnin e Don Kolecit, hetuesi gadi-gadi harron se asht me diversantin dhe kërkon shpjegime të hollësishme për Don Kolecin, si u njohë me té, shka të tha dhe si të shoqëroi me u arratisë?..Zalo, përgjegjet shkurt: -“Nuk e njoh as për fytyrë Don Kolecin, por kur partizanët na çuan në oborrin e Kishës së Dajçit pyeta njërin, si e ka emrin prifti dhe ai më tregoi se quhët Don Kolec, mbiemrin as ai nuk e dinte. Kur hyra në shtëpinë e një fshatarit në Dajç, ai sa dëgjoi se më ka dërguar Don Koleci, më ndihmoi per të shkuar në Samrishë… dhe kështu, unë, pa e njohur fare Don Kolecin, arrijta me emrin e tij të dalë në Greqi…”.Në vitin 1951 Zalo, mbas dënimit në kampin ku e dergojnë, tregon historinë e arratisjes nëpërmjet emnit të Don Kolecit, njëkohësisht shton edhe interesimin e hetuesit për këtë emën. Aty, ai  asht interesue me dijtë se çfarë bahët me këtë prift me emnin e të cilit i shpëtoi jeta, mbasi nga 200 vetë të kapun nga partizanët nuk kishin shpëtue vetëm 18 vetë, të tjerët të gjithë ishin pushkatue e zhdukë. Një përson i kishte tregue se ai njeh vëllain e Don Kolecit, Mikelin, që ishte në atë kamp i dënuem 10 vjet dhe i kishte tregue se ka ndigjue që Don Koleci, ka pak kohë që ka vdekë. Menjëherë kishte takue Mikelin, i kishte shprehë ngushllimet dhe i kishte shpjegue kush asht. Gjatë kohës së burgut tregonte Mikeli, shpesh Zalo e ftonte për kafe në shenjë mirënjohje.

Sigurisht, vetëm, për emnin “Don Kolec”, ai duhej dënue për “veprimtari armiqësore”, si të gjithë priftnit tjerë. Jam takue me At Konrrad Gjolaj, Don Zef Gilën dhe Dr. Avokat Emid Tedeschinin, dhe kam bisedue për lirimin e këtij grupi klerikësh në vitin 1949. Mendimi i tyne asht i njajti: “Jemi lirue gjoja për mungesë faktesh por, sidukët, mendohej nga shteti për nënshkrimin e “Statutit të Kishës Katolike Shqiptare” pa probleme, mbasi këta që po lirohën nuk kanë me mendue me ardhë prap këtu”. Asht e vërtetë që mbas lirimit të Don Kolecit, kanë ardhë dy herë grupe me 3-4 vetë në qelën e Dajçit me takue Don Kolecin. U ndrynin me té nga 6-7 orë, pinin një ose dy kafe dhe iknin pa i tregue se kush janë e pse vijnë. Nga bisedat e pakta që tregonte Don Koleci mendonte, se vijnë nga Tirana. Bisedat silleshin rreth dogmave të Kishës dhe kush mund t’i ndryshojnë ato.

Kishin interesim të madh për zgjedhjen e ipeshkvijve dhe rrugën që mund të ndiqët pa pjesmarrjen e Vatikanit. Deri në vitin 1968 kam pasë një letër të Don Dedë Malaj, që i shkruan Don Kolecit (8 qershor 1950) , në lidhje me mendimin që kishte Don Deda, si me veprue në mbledhjen e ardhëshme ku kujtoj, vetëm një rresht, mbasi fatkeqësisht letra asht zhdukë, ai shkruante: “ …Ti ishalla don Zoti e ban ma mirë me shndet edhe po nuk muejte me ardhë mos u ban marak, do të flas unë, si me kenë ti aty!..” (Mbledhja e tretë për Statutin asht zhvillue shumë vonë nga data e caktueme, mbasi pritej me u shtrue terreni).

Avokat Tedeschini tregonte qëndrimin burrnor të Don Kolecit, në dy mbledhjet e para, mbasi mbas vdekjes së tij, as avokati nuk ka shkue ma aty, se kishte vërejtë që grupi ishte për nënshkrimin e Statutit dhe po e fitonte davanë…po, dhe nuk donte me kenë ma prezent në atë çështje.

At Gjergj Vata S.J. më ka tregue në vitin 1996, se asht ndodhë me punë në Tiranë në 1950. Njëditë e ka thirrë në qelën e Tiranës Don Zef Bici. Ky ka shkue dhe ka gjetë aty: Don Zefin, Don Mark Dushin, Don Ndoc Sahatçinë, At Rrok Gurashin dhe At David Picin. I kanë tregue se kanë ba një letër për qeverinë e Tiranës, ku i paraqesin dëshirën për një mbledhje të shpejtë mbasi shumica e klerit tashti, (mbas vdekjës së Don Kolecit), asht për miratimin e Statutit dhe, me kenë se, nuk kishin asnjë jezuit aty kishin mendue me marrë firmën nga Gjergj Vata, i cili, nuk pranon me firmue mbasi në atë kohë nuk ishte i shuguruem meshtar pra, gjeti një mënyrë me iu shmangë firmës.

Kishte shkue menjëherë dhe i kishte tregue mikut të vet Pjetër Topallit, i cili ka dijtë shumë gjana por nuk dij në se i ka shkrue, mbasi kur me ka bisedue për qëndrimin e klerikëve të Tiranës në kohën e Statutit, më ka pasë premtue se do t’i shkruente të gjitha ato që dinte.

Gjaja ma interesante që kam ndigjue për atë kohë prej At Konrrad Gjolaj, asht kenë qëndrimi i Don Jak Gazullit, që kur po diskutonte Don Koleci i ka ndërpre fjalën Don Ndoc Sahatçija, me mendimin se nuk kemi shka zgjatemi, po t’i japim fund diskutimeve e të bajmë si thotë shteti. Don Jaku ka ndërhy dhe i ka pré fjalën në çast tue i thanë :

“Ti Don Ndoc, që nuk jé prift e dij por sot, po besoj, se ti nuk jé as katolik!”. Aty, asht ngritë në kambë Imzot Shllaku dhe ka mbyllë mbledhjen.

• At Frano Kiri, më ka pas tregue se aso kohe, pra në 1950, mbas vdekjes së Don Kolecit, kishte shkue në burgun e Burrelit, Hilmi Seiti, kryetar i Seksionit të Mbrendshëm në Shkodër, bashkë me një oficer të naltë nga Ministria e Mbrendshme dhe kishin thirrë: At Donat Kurtin, At Pjetër Meshkallën e At Franon. I kanë tregue se bisedohet për një Statut të Kishës projektin e së cilës ia kishte sjellë me vedi. Ne, po ua japim ju shikojeni dhe na jepni mendimin tuaj, u kanë thanë ata dy.
• At Donati pa mbarue mirë fjalën ata, u kishte thanë: “Na e kemi Statutin e Kishës se atë Statut e ka lanë Krishti, prandej ketë që doni me ba ju, banje me ata që e keni fillue!” Kanë pyetë At Meshkallën, edhe ai u ishte përgjegjë: “Nuk kam shka i shtoj as shka i mungoj fjalës At Donatit”. Kanë dalë për dere tue sha e kërcënue: “As nuk keni për të dalur ndonjëherë nga ky vend!…”
• Në vitin 1951, Statuti u aprovue nga kleri katolik por jo, si dëshroi shteti komunist.

 

• Kleri Katolik Shqiptar asnjëherë nuk asht shkëputë nga Vatikani edhe pse nuk ka pasë mundësi asnjëherë me u lidhë direkt me té. Ai ka kenë gjithënjë i vëndosun në njohjen e Papës dhe të Vatikanit.

 

 

TË VËRSHUEMIT

 

 

Buna asht breg në breg. Bora maleve asht de prej erës së jugut e ka ajë lumin. Me madhni të njij ngallnjyesi, të cilit s’ka forcë qi i ban ball ulët rryma e gjanë pa pushue.

Gjindja janë strukë nëpër shtëpija. Ndonji bari i rrall qi nget kah shtëpija kqyrë pa da at element të mnershëm, qi vjen tue u shtri me kërcnim. Në të tanë katundin zotnon nji qeti vorresh porsi në nji qytet të mundun qi pret tue u dridhë kur të derdhet ushtrija me ba rrufi.

Qielli asht terratisë. Ret e zeza si male vigane njiten prej gryke. Duket se të tanë kupa e qiellit asht tue u dyndë si të njitej deti mbi horizont. Së largu ndihet gjama e ndryme e bumbullimës qi dridhë shtëpijat me themel. Deti, i tollovitun si përbindsh i egërcuem buluron për mnerë.

Mbi horizontin e ximë kah gryka shpërthejnë prej gojve të reve të zeza porsi gjarpij rrufet vetuese e futen vrap në gjinin e zymtë.

Nji fishkullimë e thekshme shiroku kalon nëpër shelqe e plepa porsi piskamë orësh qi ikin prej katundi. Mandej nji hingllim e ulurim i tërbuem nëpër gembat e landvet qi shpërvilen e përkulen si vigaj, qi luftojnë me elementa të shpranguem e mbrapa shtërgata me trollim të frigueshëm. Shiu me shena ka veshë shtëpijat e landët. Tushti i stuhisë e ka pështjellë katundin mbarë. Rêtë janë bashkue me uj poshtë qi ka nisë me lëshue.

“U thye penda e madhe!” ndihet nji vigëm e tretun nëpër ushtimë të motit. Uji derdhet nëpër rruga të katundit porsi pushtues krenar mbi plaçkën e vet. Rrugat nji metër e ma nën trollin e shtëpijavet e të kopshtijevet mbushen me uj qi shkon tue u rritë pa da. Ndihet kushtrimi i ndonjij bariu qi ka mbetë me gja në fushë qi e bredh ushtima e valvet me ndërlikim të zymtë. Valët e harlisuna dirgjen si aradhet e rrebta t’ushtrisë ngallnjyese. S’të dallon syni përveç shtëpija të zhytuna n’uj.

Errej nji mbramje e ftoftë. Qelqet e dritores n’odë të zjarmit krisshin prej pikave të shiut qi shkrepshin pa pushue. Era e fortë, hove-hove kthente tymin e tymtarit teposhtë qi na pshtielltë për rreth votre. Zjarmi strukej herë në njenën në anë, herë në tjetrën. Tjegullat kërsitshin në pullaz. Shtëpija mbarë gjimonte prej duhmë s’erës qi frynte me tërbim.

Përjashta ushtonte zhaurima e ujnavet qi bajshin rrjedhat e trumhasuna, e rridhte zymtas krah për krah me gjamën e stuhis.

N’errsinë e heshti të natës gjithkah prej ujnash edhe mjedis shtëpijave të njij katundi e ndien njeriu vetmin e trishtueshme si të gjindej mbi nji gumë mjedis detit e pa fuqin e vet para këtij elementi të tmershëm.

Të nesërmen në mëngjes mendimi i parë qi m’erdh qe nji.

Dola në dritore. Kishte dalë nji ditë prandvere. Natën kishte çue murrla e ra borë bjeshkvet. Malet e kaltërta kah veriu ngrehshin në horizont majat e mbulueme në borë, qi vetojshin në rreze të diellit. Përmbi majën e Rumis endej hija e rêve të bardha qi velizojshin në kupen e qiellit.

Poshtë ujnat e ndyta të Drinit qi kalojshin me shurimën e trishtueshme e shkulmet qi rrihshin me sulmet e veta muret e shtëpijavet hidhshin në kreni porsi trofe plaçkën e bame: cokla, cunga, trupa e bagti të mbytuna. Nëpër dritore burrat i bajshin za shoqishojt tue pyetë si kishin gdhi. Nëpër katund shkojshin e vijshin lundrat tue u bajtë tagji bagtive. Vetë sulja e vogël me nji njeri dy gisht mbi ujë, dukej porsi shigjetë rrymës teposhtë me u dridhë tue e pa.

Dam të pamatun ban të vërshuemit në katund.

 

MUIS POLEMI

 

Shënim (FR): Muis Polemi asht pseudonimi i Don Kolec Prennushit.

Kjo pjesë letrare asht marrë nga: Antologjia “Rreze Drite” fq. 221-223, botim i vitit 1941.

 

AT ÇIPRIAN NIKA O.F.M.

GUARDIAN  I  FRANÇESKANËVE  TË  SHKODRËS

 

       “Vuejtja, o bir, e ban ma fisnike fitorën!”

At Ç. Nika

            Ka lé në Shosh të Shkodrës, më 19 korrik 1900. Prindët e tij ishin Mëhill e Prenda Nika, të cilët e lanë jetim qyshë të vogël 5 vjeç. Prifti i Shoshit e solli Dedën e vogël në Kuvendin e Françeskanëve të Shkodrës, ku, përfundoi edhe shkollën e mesme. U dallue si nxanës dhe tue pasë thirrjen shpirtnore për meshtar vëndosi me iu kushtue urdhnit të Sh’ Françeskut. Përfundoi studimet e nalta Teologjike në Austri dhe më 26 korrik 1924, shugurohet meshtar në Romë, tue marrë emnin Çiprian, në Urdhnin e Fretënve të Vogjël, (O.F.M.). Vjen në Shkodër me një pergatitje të mirë kulturore. Ishte ndër ma të ditunit në fushën teologjike dhe filozofike. Emnohet profesor në Gjimnazin e Fretënve. Kishte pasion muzikën. Nën drejtimin e At Martin Gjokës merr pjesë në orkestrën frymore të Françeskanëve që përbahej prej rreth 40 vetësh. Ishte ndër flautistët ma të mirë që cilson mjeshtri At Gjoka. Njihët edhe me vegla tjera frymore të bandës muzikore. Zotnonte mirë disa gjuhë, spikati në gjermanisht, frengjisht dhe greqishtën e vjetër. Ishte bashkëpuntor i revistave “Hylli i Dritës” dhe “Leka”, ku ka shkrue artikuj me vlerë në fushën filozofike. Njihët si Provinçiali ma i ri në moshë sëpse në vitin 1938 drejton Provinçën e Shqipnisë. Një figurë e kompletueme në të gjitha pikëpamjet, françeskan në veshje dhe në dukje të virtytëve të tij, i qeshun, i dashtun, i qetë, i ambël dhe joshës në biseda. Fizionomia e tij pasqyronte modelin shpirtnuer të Fratit t’Asizit. Në kohën e Opozitës kundër Mbretit Zog, asht i pandamë nga fretnit tjerë, merr pjesë me malësorët e krahinës së tij në Shosh. Për fat të keq në vitin 1939, u ndodh në postin e Provinçialit dhe u detyrue me pranue okupacionin fashist. Asht anti-italian dhe nuk afrohet fare me ndjesitë proitaliane të disa klerikëve, si At Bernardin Palaj, At Rrok Gurashi etj.

Pak kujt aso kohe i shkonte mendja tek një okupacion me armë i mundëshëm i Italisë, mbasi ardhja e sajë mendohej se sillte një dëshirë të madhe të shqiptarëve për bashkimin e Kosovës me tokën nanë. Shumë atdhetarë tue fillue nga Mustafa Kruja e deri tek Don Lazër Shantoja, kishin qëndrue me vite të tana në mërgim tue punue për një Shqipni Etnike, gja të cilën e shohin se mund të realizohej nga ardhja e Italisë apo e Gjermanisë së njohtun antisllave. Pavarësisht nga koha e shkurtë por një gja e tillë u realizue. Hapja e 120 shkollave shqipe nga Mustafa Kruja dhe Ernest Koliqi, me mësues shqiptarë në tokat e Shqipnisë jashtë kufijve të sotëm shka përfshinë në Veri dhe Kosovën, na pëlqen ose jo, në fund të fundit duhet pranue se po mos të ishin hapë ato shkolla në vitin 1941, sot asnjë nga shqiptarët e atyne krahinave nuk do të dinte me shkrue e me lexue në gjuhën amtare shqipe.

Në vitin 1943 At Çipriani ishte me u zgjedhë prap Provinçial, por asht At Mati Prennushi, që mendon se At Çipriani nuk duhet sakrifikue tue u vue si Provinçial, mbasi Shqipnia ishte në pragun e okupacionit tjetër, këtë herë nga komunistët që mund t’a pushkatonin të parin. At Matia merr postin e Provinçialit vetë me mendimin se regjimi komunist nuk ka me kenë i gjatë dhe pranon ma parë vetsakrifikimin se humbjen e At Çiprianit, i cili asht mjaft ma i ri edhe në moshë. Nëse, Anglo-Amerikanët do të ndryshonin politikën e tyne me Shqipninë, tue mos e lanë në mëshirën e Jugosllavisë, atëherë pushteti nuk mbetëj vetëm në dorë të komunistëve. Gjithë shpresa ishte se me hymjen e  grupeve të tjera në qeveri, komunistët do të spostoheshin dhe do të krijoheshin rrëthana të tjera politike. Koha e ardhëshme mbas luftës mendohej se do të ishte ma favorizuese për të gjitha çështjet kombëtare.

Mundësia e një zbarkimi Anglo- Amerikan në Ballkan ishte e mundëshme dhe e pritëshme nga pjesa ma e madhe e antifashistëve shqiptarë që nuk i donin komunistët. Kjo dëshirë jo e parealizueshme ishte edhe e klerit shqiptar e kryesisht atij françeskan. Madje, koha ka me nxjerrë fakte që At Anton Harapi dhe Regjenca në muejt e fundit kanë punue për një qëllim të tillë, pavarësisht se përpjekja i shkoi kot nga lidhjet e mëshefta të Rusveltit me Stalinin, të njohuna zyrtarisht në Jalta. Askujt nuk i shkonte mendja se koha do të sjellin shkatrrimin e plotë të krejt përpjekjeve të një shekulli të të gjithë shqiptarëve.

Me shkuemjen e At Anton Harapit, si Regjent në Tiranë, At Matia u zgjodh Provinçial e At Çiprian Nika, mbeti Guardian i Françeskanëve të Shkodrës. At Pal Dodaj ishte sekretar i Provinçës, një françeskan me vlerë në shumë fusha. Ishte historian i njohtun dhe si i tillë edhe një ndër politikanët e rrafinuem që ka pasë kleri, prandej asht i kudondodhun.

At Pal Dodaj deklaron: “Në 1924 jam kenë me Opozitën. Në vitin 1922, kam tentue me bashkue Zogun me Luigj Gurakuqin, mbasi tue u bashkue trimnia e Zogut me urtësinë e Gurakuqit, do t’i vinte nji hov Shqipnisë. Zogu e pranoi, Luigji jo! E, mbet.”(Dosja 1248).

Ardhja e Gjermanisë në Shqipni asht quejt kalimtare mbasi tue fillue nga qeverisja dhe krejt organizimi i shtetit ishin në dorën e shqiptarëve. Lufta që ata kanë ba kundër komunistëve dhe italianëve i ka dhanë mundësinë e një simpatie të gjithë atdhetarëve, por ç’e do, ishte koha kur ata i kishte marrë tatpjeta dhe nuk iu la mundësinë e një organizimi të mirë të forcave përparimtare në dobi të vendit, ku tashma mbretnonte kausi dhe rrumbuja. Sejcili veç mendonte me ikë. Forcat gjermane të vëndosuna në Shkodër kanë hy edhe në kuvendin e fretënve vetëm për fjetje. Dy herë At  Çipriani e At Matia kërkojnë nga Komanda Gjermane lirimin e kuvendit tue e konsiderue një shkelje, herën e parë u lirue por mbas dy javësh kanë hy prap dhe nuk kanë dalë ma deri me datën 29 nandor 1944, që janë largue përfundimisht nga Shqipnia.

Kjo kohë asht edhe periudha ma fatkeqe për At Çiprianin, mbasi gjermanët kur u larguan kanë lanë disa armë në oborr të cilat, atë ditë, pra, më 29 nandor At Çipriani i nxjerr nga oborri përpara dhe i çon tek stallat e derrave mbrapa në shi e në diell, si të ishte koha. Kur fillon me u ndigjue rreziku i mbajtjes së armëve mbas Lëvizjes së Veriut dhe të Koplikut, më 14-15 janar 1945, At Matia urdhnon që të treten armët jashta kuvendit të Fretënve edhe pse janë të ndryshkuna dhe të prishuna jashtë përdorimi. At Çipriani, tue pasë frikë se hedhja në rrugë do të ngarkojë qytetarët përreth kuvendit me përgjegjësi, mbasi mund të kontrollohen shtëpijat e tyne dhe vështirë se mund të kishte një shtëpi pa dy armë, e shkaktari do të ishte At Çipriani, ky vëndosë groposjen e këtyne armëve në një ambjent larg kuvendit në kantinën e venës, ku hapë tokën e dyshemës së shtrueme me çimento dhe derdhë prap beton sipër tue i çimentue edhe armët, me anën e një ushtari italian i mbetun rob që shërbente në shtëpinë e tij.

At Filip Mazrreku mbante dy revolverë të vëllazënve të tij si kujtim, mbasi të dy ishin vra nga komunistët. Për këtë ai njofton At  Çiprianin i cili ia merr të dy dhe i tretë në gropën e zezë, bashkë me një tjetër të At Zef Mesit, që kishte vdekë pikërisht ato ditë kur partizanët kontrollonin krejt qytetin shtëpi për shtëpi. Një armë, tip alltije të gjetun nga At Gjeçovi, bashkë me një armë ma të gjatë edhe kjo me vlera vjetërsije dhurue nga Lef Nosi, e rujtun në muzeun e Fretënve mëshefet nga At Çipriani, nën dyshemen e dhomës së tij me anën e kuzhinjerit Martin Tarri, me qëllim që të mos i grabitet nga komunistët ashtu si pat ndodhë në kontrollin e parë të kuvendit nga Sheuqet Peçi.

Pak ditë para 29 nandorit 1944 dy përsona i sjellin At Pal Dodës një arkë të vogël me disa dokumenta të shkruem turqisht. At Pali, njofton At Çiprianin dhe At Matinë për këta dokumenta të mbylluna në arkë, që ua kishte dërgue Gjoni i Markagjonit para se të arratisej nga Shqipnia. Kur puna e kontrolleve shpeshtohet, At Matia urdhnon që të digjen ata bashkë me disa dokumenta të lanuna nga Papalilo në një zarf, edhe ky i arratisun ndër ato ditë. Bashkë me disa shkrime të At Bernardin Palaj, të At Fishtës e dokumenta të Gjeçovit, janë disa dokumenta muzeale me vlerë historike si dhe disa pare të vjetra të kohës ilire, edhe këto të gjetuna nga gërmimet e Gjeçovit. At Pal Dodaj me dijeni të At Çiprianit, (simbas dëshmisë së bame në hetuesi, Dosja 1248, Arkivi i M.Mbrendshme Tiranë), i hap në disa skuta e qoshe me mendimin se, kanë me u dashtë për shpjegime historike ma vonë. Për vëndet ku ishin futë ishte në dijeni At Donat Kurti, At Frano Kiri dhe fra Zef Pëllumbi, xhakue përveç dy të parëve, mbasi u kishte ndihmue me i vue ndër ato vende. At Pal Dodaj mendon me ua ndrrue vendin, këtë ia thotë edhe At Çiprianit, mbasi: “xhakojt Ndoc Vasili, Zef Pëllumbi dhe Luk Kaçaj janë mërzitë e nuk bajnë ma për këtë punë “, por nuk i premton koha me i heq mbasi me datën 15 nandor 1946, kur Kuvendi këthehët në burg të gjithë janë të arrestuem. Luk Kaçaj nuk përmendet ma mbasi siduket nuk asht implikue në ndonjë ngjarje, gja të cilën e ka tregue edhe jeta e tij, sëpse, kur ishte me tregue vedin para një gjyqi fals kunder tij në Tiranë, ai shprehi mirënjohje ndaj mësuesve të vet françeskanë, gja të cilën e ka ba pak kush. Fretnit e arrestuem kur shohin materialet historike të hapuna mjedis të Kuvendit dhe n’ oborr, asht i pari At Donat Kurti, Drejtor’i Gjimnazit Françeskan, qe u thotë: “… një arkë me libra e dorshkrime i kam mëshef në një odë, e cila asht nalt pa shkallë dhe po të mos të të çojë kush nuk e gjenë dot”. (po aty, Dosja 1248).

Ndonse në grupimet që ban Sigurimi, At Çipriani nuk asht në dosjen e Imzot Frano Gjinit, në filmin jugosllav “Dosja 1302/II-A”,  në fakt aty asht edhe At Çiprian Nika, At Pal Dodaj, At Donat Kurti, At Aleks Baqli dhe At Frano Kiri. Qëndrimi burrnor dhe i patundun në hetuesi këta fretën i ban të pavdekshëm.

At Çiprian Nika asht përballë një kafshës së tërbueme që thirret kapiten i I-rë, Nësti Kopali. (edhe materiali i tij hetimor mban datën 22 nandor 1946, pra, një vit mbas arrestimit!?).

Ky frat u masakrue si të gjithë tjerët por nuk duhet lanë pa u shkrue se kur komunistët kishin të dhana për vlerat e ndonjë kleriku, atëherë, nuk kënaqeshin vetëm me pushkatimin e tij, por e torturonin aq sa njerëzit që kishin bashkjetue me te, kur ia sillnin në qeli e pyesnin: “Kush je ti?”, këtë fat të zi pat edhe At Çiprian Nika.

Në proces-verbalin me nr. aktesh: 558, dhe nr. vëndimi 224, Prokuroria Ushtarake e Shkodrës, me akt-akuzën nr. 581, me datën 26 dhetor 1947, sjellë për gjykim në një dhomë të kuvendit: At Çiprian Nikën, nga Shkodra dhe At Pal Dodën nga Janjeva e Jugosllavisë, për fajin se: “… gjatë gjithë jetës së tyre pranë Klerit Katolik kanë zhvilluar aktivitet të rrezikshëm anti-popullor… duke qenë elementa me pozitë dhe udhëheqës të Klerit Katolik në Shqipni… me anën e këtyre lidhjeve të kombinuara me Demokristjanen kanë menduar për një kryengritje të armatosur kundër Pushtetit… Me qëllim që të furnizojnë kriminelat e arratisur për të goditur Pushtetin kanë fshehur në Seminar dhe në Kishë armë të ndryshme lufte, revolvera, pjesë ndrrimi mitralozi dhe shumë arka me municion lufte. Faje këto të parashikuara prej nenëve  2, 3 (pika 1, 2, 4, 7, 8, 14) të ligjes Nr. 372. Këto akte mbasi u rregjistruan në Nr. 558 të Rregj.Them. Për ditë gjyqi u caktua data 26 dhetor 1947, ditë e premte, ora 3 mbas dreke.

Shkodër, 26 dhetor 1947

Sekretari: Sh. Dautaj d.v.                   Kryetari: M. Bllaci d.v. (firma).

 

Ditën e premte, datë 26 dhetor 1947, ora 3 mbas dreke u formua trupi gjykues si vijon:

Kryetar: Kap. I-rë Misto Bllaçi,

Antarë: Toger Bastri Beqiri, dhe N/Toger Anastas Koroveshi.

Duke qenë gati Prokurori Ushtarak Kap. Namik Qemali, dhe Sekretari Tish Tukja:

U pyet i pandehuri At Çiprian Nika dhe tha: … Jam dërgue nga Provinçiali me krye studimet e larta dhe jo nga kush tjetër… kam pasë shok At Frano Kirin… Austria e mori në dore çështjen e Klerit Katolik që të mos merrej nëpër kambë… interresat e tyne nuk i dij. Me Sheuqet Verlacin kam pasë lidhje zyrtare … Nuk e dij a kje ma e mirë koha e regjimit të Zogut a sot … Mue nuk mu ndalue me marrë frymë por mu ndaluen burimet e jetesës, p.sh. tokat e kuvendëve na i mori Pushteti i sotëm dhe shkollat i mbylli. Tokat i mori qeveria dhe nuk dij kujt ia dha… Enciklika e Papës flet për komunizmin në Rusi dhe Meksikë, në Rusi kishte Fé dhe besim dhe nuk mundet me kenë që të gjithë janë komunista ateista. Edhe na Françeskanët jemi komunista. Na kemi jetue me pak ndryshim nga fshatarët atje ku shërbenim... me Enciklikë doli në shesh doktrina komuniste që asht kundër doktrinës së Krishtenë… këtë e kam pa ndër disa revista që keni botue ju si dhe në radio “Shkodra”, që asht vue në tallje Kristjanizmi… Kishat nuk janë prishë akoma, por janë mbyllë shkollat e shoqnitë fetare, ku asht edukue rinija me parimet e fesë dhe jo me politikë… Lufta për zhdukjen e komunizmit mue më pëlqeu, por mund të zhdukej edhe me paqë. Lufta kundër okupatorit na shkatrroj ma shumë ne, u dogjën fshatra e lagje qytetësh dhe u vranë shumë njerëz, kjo nuk më pëlqej mbasi mund të bahej me kombinacione politike. Rrënimet i kjava me lot gjaku.… Padër Antoni u dënue, por nuk dij se pse u tha se punoi kundër popullit… Unë kam kenë profesor dhe nuk dij se asht predikue për fashizmin as prej meje as prej shokve… Nuk kemi punue për ardhjen e fashizmit në Shqipni… Na i kemi marrë ndihmat se nuk kishim me se të jetonim dhe të mbanim shkollat…. Në kohën e okupatorit kam shkue në Kosovë me fratel Gjonin tek At Bernard Llupi, me marrë ushqime për xhakoj, ndërsa në Logutenencë shkonte At Rrok Gurashi, ai asht dhelpën e madhe… shumë gjana që i bante ky i nxirte në skenë me anë të At Palajt… Demokristjanën nuk e kam formue unë, mbasi nuk jam marrë me politikë, atë e ndigjova në radio kur u ba gjyqi por as nuk e mora vesht kush e kishte krijue. Kur u ba çlirimi i Shqipnisë nuk e dij… se nuk më erdhi mirë që u ba nga partizanët, kur u çlirue nga okupatorët italian e prita mirë. Nuk më ka pëlqye Partia, më pëlqenin Nacional-Çlirimtarët, Balli dhe Legaliteti… sistemi i qeverimit asht kundër parimëve të mija… Më ka pëlqye që të drejtonin në Pushtet klasat që kanë studjue mbasi fshatarët shumica janë pa shkollë… Në Tiranë ishte Imzot Gjini për me shkue në qeveri, por nuk dij se ka shkue ndër legata të hueja… Padër Mati Prennushi në atë kohë ishte Provinçial, por ky nuk më shpjegoi se shka kanë shtrue kur kanë shkue në Tiranë… Nuk dij gja për Demokristjanën, kur asht ba sulmi prej Postribës nuk kishe dijeni dhe as nuk kam bashkëpunue me njeri… Nuk kam mësheh asnjë armë në kuvend… Në Elterët e shenjtë nuk dij se u gjet gja, tash kujtohem se u gjetën do libra, por nuk dij se u gjetën armë… Nuk kam sabotue zgjedhjet e 2 dhetorit… Për votime kam shkue në Troshan. Në votime nuk dola fare. Këto nuk ishin të lira se nuk doli asnjë parti opozitare. Na kujtuem se nuk kishte arkë boshe, se, po ta kishe dijtë se ka, do të kishe shkue për ta hjedhë votën kundër. Të gjithë bashkë me At Mati Prennushin s’kena dalë fare ndër votime… Nuk kam pasë lidhje me të arratisun… At Antonit i kam çue dy herë ushqime me një grue, se mi kërkoi si shok dhe nuk e njof si trathtar… përhapjen e komunizmit në Shqipni e konsideroj ateiste, prandej jam kenë dhe jam kundër tij. Si konseguencë fatale kam konsiderue mohimin e egzistencës së Zotit. Nga ky kam mendue dhe mendoj se mohohen të gjithë ligjët morale, si ndera, dashtnija, drejtësia etj. dhe si përfundim kam nxjerrë me vehten time, se me përhapjen e komunizmit ateist do të shkatrrohet  shoqnia njerzore… Direktivat janë dhanë me anë të librave të teologjisë dhe filozofisë… Qëndrimi i ynë kundrejt komunizmit ateist asht qenë armiqësor… Unë kam dishrue që në luftën e gjermanëve me Bashkimin Sovjetik të fitonin forcat gjermane, dhe nuk dishroja që ushtria e kuqe të përhapej në Perendim, mbasi me përhapjen e komunizmit rus ndihet edhe rreziku serb. Fitoria e Gjermanisë ishte në favor të Shqipnisë… Xhakonin Ndoc Vasili e qita jashtë pse nuk kishte sjellje të mira, nuk e qita pse ishte lidhë me qeveri se nuk kishëm frikë nga ky se merrësh vesht me qeveri, por ky merresh vesht vetëm me të huej, pse edhe shqiptarët kishin gjithfarë ngjyrash që nuk na pëlqenin né.

Dëshira e eme dhe e shokëve të mij ka kenë me e shue farën e komunizmit në Shqipni.” (Dosja 1248).

Në dosje asht edhe mbrojtja e avokat Dr. Emid Tedeschinit, që ban mbas dhanjes së pretencës së prokurorit, ndër të paktat raste që kam mujt me pa. Dokumentët e At Pal Dodës, vëndimet e Tiranës dhe fjalën e fundit të At Çiprianit para pushkatimit, nuk kam pasë mundësi me i pa.

Avokat Dr. E. Tedeschini shkruen: “I pandehuni Patër Çiprian Nika, mbi pyetjet e Jueja ka shfaqë haptazi se shka ka mendue, shka ka dishrue dhe shka ka veprue.Mendimet e tija, ai i ka shfaqë sinçerisht dhe ky sinçeritet rreth idenave të tija më duket nji provë e fortë me i besue edhe deponimëve të tija, që i referohen veprave. Këtu, zotni Gjyqtar, nga pikëpamja ligjore na intereson vetëm vepra konkrete dhe, jo, idenat abstrakte që ai ka. Këto idena na interesojnë vetëm e vetëm për me zbulue shkakun e veprave.

Deponimet e tija para gjyqit janë përgjithësisht konform me proçes-verbalin hetimor kështu, që, për dhanjen e gjykimit mund të mbështetemi vetëm mbi atë proçes dhe mbi ato deponime dhe mbi mënyrën e shfaqjes së tyne para gjyqit…”(Dosja 1248, po aty).

Fjala e fundit në gjyq ishte: “Lutem, të merrni parasyshë mbrojtjen e avokatit që më ka caktue gjykata”.

Me datën 28 dhetor 1947, Trupi Gjykues dha vëndimin:

1. At Çiprian Nika nga Shkodra, me vdekje me pushkatim.
2. At Pal Dodaj nga Janjeva, Jugosllavi, me privim lirije për jetë.

Sekretari: T. Tukja,                 Antarë. B. Beqiri,  A. Koroveshi.

Kryetari Misto Bllaci,  d.v. (Firma)

 

• AT ÇIPRIAN NIKA u pushkatue më 11 mars 1948, në orën 5 të mëngjezit, në Zallin e Kirit, në Shkodër, bashkë me vëllaznit e shokët e gjithë jetës…

 

AT DONAT KURTI O.F.M.

 

Ka lé në Shkodër më 3 shtator 1903. Në vitin 1937 nga Universiteti “San’Antonio” i Romës, i jepët titulli “Doktor i Shkencave”. Asht i njohun ndër françeskanët ma të ditun dhe rreshtohët ndër shkenctarët që kanë dalë prej asaj vatre të pashterrëshme të kulturës sonë shqiptare. Thëmelet e vueme prej At Gjeçovit u ngritën nalt nga At Donat Kurti, At Bernardin Palaj, At Benedikt Dema etj., me veprat e mëdha që i lanë trashigim Atdheut, tue i përjetësue ato në “Visaret e Kombit”.

Prof. Dr. Norbert Jokli e cilëson At Donat Kurtin: “Një ndër prozatorët ma të mëdhaj shqiptarë”.

Në vitin 1946, At Donat Kurti asht drejtor i Gjimnazit të Fretënve “Illyricum” të Shkodrës. Asht drejtor i atij Gjimnazi që asht cilësue vatra prej ku përhapeshin shkëndijat e atij atdhetarizmi dhe të asaj kulture shqiptare, mbi të cilat u ndërtue përjetësisht binomi “Fé e Atdhé”.

Prof. Simon Pepa, shkruen: “Dhe tani, në 55 vjetorin e botimit të “Iliadës” shqiptare të gjithë ata që e mblodhën  dhe e botuan nuk janë më.      Edhe Kuvendi Françeskan ku punuan, është këthyer në gërmadhë.” (Martirizimi i Kishës Katolike Shqiptare. 1944-1990. fq. 30).

Asht pragu i ngjarjëve të zeza që dukej se po vinin. At Donati, shkon në Tiranë aty nga gjysma e tetorit të vitit 1946 për me takue Nako Spiron, dhe me bisedue në lidhje me problemet financiare të shkollës. Ky jo vetëm që nuk takohet me té, por edhe mërrinë me kuptue se jo vetëm shkollës por edhe mësuesve po u vinte fundi. Me të ardhun në Shkodër, At Donati, kryen aktin burrnor tue thye vulën e ftohët të shkollës, për mos me u ra në dorë komunistëve kështu, që, i pret mundësinë me falsifikue dokumenta të atij Gjimnazi. Dhe nuk asht larg 11 nandori 1946, kur merr fund shkolla, kuvendi, muzeu, fretnit dhe Kisha, vendi ku Sigurimi komunist futë armët dhe akuzon Fretnit për këtë akt të ultë që u krye në Kishën Katolike Shqiptare, në të gdhimë të datës 17 nandor 1946, nga vetë Sigurimi. Me datën 12 nandor asht ndër të parët që arrestohet At Donat Kurti, me akuzën e formimit të Partisë Demokristjane, të futjes së armëve në Kishë, edukator i rinisë me frymën fashiste, një ndër bashkëpuntorët e “Hyllit të Dritës”, që ka lavdëruar fashizmin etj. Akuzat e rreshtojnë ndër ata klerikë që nuk pritej prej askujt shpëtimi i kokës së tij. Ai ishte i sëmurë me një ulçëra kronike nga e cila ka vuejt gjithë jetën.

Ndoshta, gjendja shëndetësore e randë në birucat e Sigurimit, u ka krijue përshtypjen xhelatëve se “nuk e ka të gjatë”, prandej po e lamë të vdesin ndër burgjet e mnershme që At Donati ka vuejt dënimin e përjetëshëm, mbas pretencës së prokurorit që kërkoi pushkatimin e tij.

Hetohët nga kriminelët Nesti Kopali, Zoi Shkurti, Qako Prokopi, Hysni Ndoja etj. Qëndron kokfortë, ashtusi kishte edhe natyrën e tij para armiqve, nuk thehët as nga frika, as nga torturat por asht ballhapët dhe trim para të gjithë presionëve. Asht i vetëdijshëm se e pret plumbi.

At Donat Kurti deklaron para Trupit Gjykues, i përbamë nga: Kryetar, Misto Bllaci, antarë, P. Alizoti, A. Koroveshi dhe prokuror, Namik Qemali: “Nuk kam punue për fashizmin asnjëherë… tek Hausdingu kemi shkue me At Mati Prennushin për me kërkue lirimin e kuvendit që na kishte zanë ushtria gjermane… herët tjera At Matia ka shkue vetëm tek gjermanët, mbasi dinte vetë gjermanishten e merrësh vesht direkt….Me zbritjen e partizanëve në Shkodër, kemi mbajtë qëndrim të ftoftë për 4-5 muej mbas vëndosjes së Pushtetit, unë për vehten teme e kam kuptue se ky Pushtet ishte komunist dhe, se, po bahej rrezik për Fenë… Monsinjor Gjini, me t’u emnuem Delegat vitin e kaluem i ka drejtue një memorandum delegatit françeskan, ku kërkohej të respektohën të drejtat e katolikëve nga qeveria, mbasi ato të drejta që i takojnë po shkeleshin çdo ditë… Për armët në Kishë nuk dij gja… Me rastin e 2 dhetorit 1945, unë kam dalë për votime, por votën e kam hjellë në arkën boshe. Natyrisht, këtë e kam ba si kundërshtar i rregjimit komunist… një mikroskop, një aparat fotografik, 20 filma, një makinë shkrimi, një gramafon dhe një arkë me libra e dorëshkrime i kam mëshef në një odë e cila asht nalt pa shkallë, dhe po të mos të të çojë kush, nuk e gjenë dot… Për né, e quej ma të rrezikëshëm qenjen e këtij Pushteti këtu, sesa okupacionin italian e gjerman… Letrën e Padër Gjon Shllakut me pseudonim “Forca Atomike” e kam ruejt për dokument, mbasi ajo tregon qëndrimin e Padër Gjon Shllakut, në burg….

Nuk e ndiej vedin fajtor…”(Dosja 1303, Arkivi M.M.Tiranë)

Kështu edhe At Donati, me këtë grup ku bante pjesë Don Anton Muzaj, Don Mark Hasi, Viktor Kujxhija, etj. ku, spikatë qëndrimi i Anës Daja dhe Liza Palit para prokurorit katil Aranit Çela njëditë para gjyqit, e vazhdon skenarin e filmit jugosllav “Dosja 1302/2-A”, dhe kjo asht e kuptueshme  nga vazhdimi i numrit “Dosja 1303 At Donat Kurti…”.

            Ai edhe pse ishte në burg vazhdoi punën shkencore nga e cila e ndau vetëm vdekja. Atje ai njihej me të burgosun të krahinave të ndryshme të Shqipnisë, dhe mblidhte fraza gjuhësore që përdornin ndër ato krahina. I shkruante ndër fletore dhe pergatiste vepren e tij me vlerë “Fjalorin Frazeologjik të Gjuhës Shqipe”. Ky fjalor kishte 45000 (katërdhet e pesëmijë) fraza. Asht kenë i shkruem në dy kopje me dorë, një për Universitetin dhe një do ta merrte me vedi kur të lirohej. Kjo punë nuk ishte ilegale mbasi dihej edhe nga komanda e burgut të Burrelit. Ditën që asht lirue, komandanti i burgut ia ka mbajtë në zyrën e tij edhe kopjen që kishte të veten At Donati, tue i thanë: “Me që janë shumë fletore dhe nuk i lexojmë dot tani, këto do ti merrni pasi të kontrollohën nga ana e jonë. Do të ua dërgojmë në Degën e Punëve të Mbrendshme të Shkodrës, nuk ua humbim, por, është një formalitet që do të bëhet, mbasi kështu kemi urdhër nga lart.” Këto fjalë mi ka tregue vetë At Donati, kur ishte për drekë në shtëpinë tonë më 13 qershor 1964, ditën e Shna Ndout, bashkë me Don Mark Hasin, Prof. Gaspër Ugashin, Prof. Petro Fundon etj. Atë ditë ai erdhi ma vonë se të tjerët. Kur hyni mbrend na kërkoi të falun për vonesën. Mbasi u ul në krye të vendit në sofër tregoi sesi e kishte pritë tek dera e Kuvendit Jup Kastrati, të cilin deri atë ditë nuk e njihte fare, as për fëtyrë… Ndërsa, Dh. Shuteriqi, Shaban Demiraj etj., që kanë pasë në dorë fjalorin e tij nuk dij nëse e kanë takue ndonjëherë, mbasi për vite të tana ata kanë vjelë frutin e punës së tij.

At Donati, ishte njoftue nga një fratel i kuvendit se pritej nga Jupi dhe i kishte nxjerrë fjalë se nuk mund të takohemi se sot jam i zanë, por Jupi kishte vazhdue me qëndrue aty tue zanë rrugën e kalimit. Jupi, aty i dinte mirë skutat mbasi gati ka kenë ba edhe ky “fratel” dikur. At Donati, për mos me na lanë me pritë né në sofër kishte dalë dhe ka gjetë Jupin aty. Jupi me servilizmin e tij karakteristik me kokë të përulun dhe tue fërkue duert me zgërdhimjen e tij hipokrite, i kishte dalë pak përpara At Donatit tue i tregue emnin. Me që At Donati  ishte tue dalë e nuk kishte mundësi me e pritë, Jupi i kishte kërkue një takim në një ditë tjetër, kur të kishte kohë të lirë ky. At Donati, me natyrën e tij autoritare si para një nxanësi rrugaç i kishte përgjegjë: “Sot ke ardhë dhe të fola, për mue këtu mos u duk ma mbasi nuk due me të takue. E dij mirë kush jé, ke marrë shka ke marrë nga At Justin Rrota, ajo asht kenë puna e tij. Tek unë nuk merr gja prandej mos u duk ma në këtë Kuvend, se ja ke pa hajrin boll këtij vendi!” dhe kishte kalue pa i dhanë edhe dorën…

Nuk dij nëse Jupi e ka shkrue këtë takim në kujtimet e tija!… Por, unë atë ditë kam pij me gëzim të madh kur ndigjova nga goja e At Donatit, përgjegjën që i kishte dhanë kusarit të Fretënve.

At Donat Kurti bani ma shumë se 17 vjet burg dhe u këthye në vendlindje tue u mbledhë në sofrën e të vobegtëve të Asizit që kishin mbetë në Kuvendin e Arrës së Madhe. Aty nuk shkoi gjatë, mbasi 1967- e shkatrroi edhe “këtë qendër me thëmel”, por këtë herë jo nga rusët, po me porosi nga kinezët.

Populli i Shkodrës nuk e pau asnjëherë që nga viti 1946 tue thanë meshë ose me ndigjue fjalën e tij në ndonjë predikatore, mbasi ai nuk ishte dakord asnjëherë me Statutin e Kishës së vitit 1951. Këtë Statut ai e kishte kundërshtue që në Burrel, por edhe mbasi doli nga burgu ai nuk u pajtue me qëndrimin e klerit “të lirë” në atë kohë. At Donati nuk ishte i vetëm në këtë qëndrim, me té ishte At Meshkalla, At Gjolaj, Don Nikoll Mazrreku, Don Pashko Muzhani  etj. Mos aktivizimi legal i tyne ishte fatkeqësi kryesisht për edukimin e rinisë.

Koha bani të vetën.

At Donat Kurti, njëditë u gjet në një barakë me llamarina në Zallin e Kirit, pa kurrgja mbas shpirtit, vetëm me pak libra, mbasi pjesën ma të madhe i kishte të mëshefun si shumë shokë të tij, me një dyshek për vedi e një për motrën, murgeshën e nderueme Motër Emilia….e spitalit të Tiranës, që nuk e la vetëm deri atëditë, më 10 nandor 1983 që u bashkue me shokët e vet, eshtnat e të cilëve i kishte nën brinjë.

 

At Donat Kurti O.F.M. ruejti me dinjitet deri në vdekje të gjitha cilësitë që i përkisnin Urdhnit të tij tue jetue fukara, tue vuajtë me fukara, tue punue me edukue fukaratë dhe tue vdekë si fukara, i nderuem prej fukarave të mbarë Shqipnisë, të cilëve, në këtë jetë të mjerueme, u la trashigim një thesar shumë të çmueshëm nga mendja e Tij e ndritun:

“VISARËT E KOMBIT”

 

FILMI JUGOSLLAV „DOSJA 1302/II-A“

 

“Të nënshtrosh armikun pa ndonjë luftim asht kulmi i zotësisë, këta janë njerëz me zemër luani, të fortë, të squtë dhe trima…

Brajan  Capmen

 

     Në kjoftë se nuk duem me dijtë të vërtetën, na pajtohemi me gënjeshtrën.

Në kjoftë se duem me dijtë të vërtetën, nuk duhet të flasim pa pasë dokumenta.

Asnjëherë mos humbni shpresën se a do të gjejmë dokumenta?

Koha asnjëherë nuk ka punue me zhdukë faktët. Kurrë mos harroni fjalët:  „KËRKONI  SE KENI  ME  GJETË!“, thotë Krishti.

Kishin kalue gati 50 vjet nga 11 marsi 1948, duheshin edhe pak ditë… Një mik i emi, z. T. M., merr përsipër me me nxjerrë një dokument të vdekjes së babës nga arkivi i Ministrisë së Mbrendshme në Tiranë. Dokumenti i vdekjes së babës ishte zhdukë edhe në gjendjen civile të Shkodrës aty nga viti 1967, kur komunistët mendonin me e shpallë të vramë me atentat prej tyne. Ky dokument u ba shkak me kërkue edhe ndonjë shpjegim për vrasjen e At Mati Prennushit, i cili asht pushkatue mbas një „gjyqi“ me dyer hekuri të mbylluna. Gati askush nuk fliste gjatë për këtë vrasje, të gjithë u mundonin me shpjegue se ishte një ngjarje false, si të gjitha ngjarjet e gjyqeve të komunistëve kur donin me pushkatue të pafajshmit. Ndër të parët njerëz që më ka folë me njëfarë sigurie për këtë çështje asht kenë Don Mark Hasi, i cili tregonte për qëndrimin burrnor të atyne trimave para një „gjyqi“ që fatkeqësisht nuk u ndigjue kurrë nga populli. Prej tij ndigjova se shumë vetë i nxirnin në „gjyq“ në ndonjë prej dhomave të hetuesisë, i dënonin me vdekje, i izolonin ndër të mnershmet biruca, i torturonin prap mbas dhanjes së vëndimit dhe kur, kishte raste dobësimi ose frike nga vdekja dhe i „pranonin“ akuzat që deri atëherë nuk i kishin pranue, i premtonin se do t’i falnin jetën po kje se ata pohojnë para „gjyqit të popullit“.

Bahej edhe një „gjyq publik“ dhe në fund përfundonte më dënim me vdekje, sa me i tregue popullit se ti “ishe fajtor dhe nuk je dënue i pafajshëm“, mbasi kur të bahet kërkesa „për falje jete“ nga ana yte në Kuvendin Popullor, atëherë, të vjen „falja e jetës“.

Kjo lojë u asht ba shumë vetëve dhe pikërisht Imzot Gjergj Volaj asht pushkatue në këtë mënyrë. Janë të shumtë njerëzit e pushkatuem  kështu, veç, kur janë ndodhë para brigadës së pushkatimit e kanë besue se të gjitha „premtimet“, ishin vetëm rrêna.

Mbas pak ditësh, pikërisht, më 9 mars 1998 u gjeta në një tavolinë të arkivit, para një aparati zmadhues ku, një zonjushë shumë e njerzishme më solli një zarf me filma, më shpjegoi si shihën në aparat, më solli edhe një letër për shënime me vulën e arkivit dhe më ftoi me fillue punën. Kur ajo fliste dhe mundohej me më shpjegue kjartë mënyrën e leximit të materialit, unë i pohoja me kokë se kam kuptue gjithshka thonte vetëm me fillue shpejt e me pa dosjën, më dukej se po hapej dera e dikush po më thonte: „Çou shpejt se kemi gabuar që t’i kemi dhenë!“

Faqja e parë…”Frano Pjetër Gjini me shokë”…. O Zot a thue jam në andërr? – Fillova me prekë tavolinën, vehten, se nuk i besova syve… Vëreja përreth nëse ata njerëz që vinin e shkonin për punët e tyne me zonjushën, janë me të vërtetë njerëz, apo më duken mue!? … Vazhdova me lexue: …“1. Frano Pjetër Gjini, 2. Nikoll Zef Deda, 3. Mati Kol Prennushi, 4. Tom Palok Laca, 5. Zef Kol Haxhija, 6. Ndoc Rrok Sahatçija, 7. Gjon Frano Karma, 8. Nikoll Hil Shelqeti, 9. Mëhill Pjetër Miraj, 10. Zef Gjeto Pëllumbi. Nalt në fletë futej në rreth: Nr.1302/I Arkivi. Vazhdon në një rreth tjetër ma poshtë: Nr.1302/II-A, ma poshtë e nënvizueme: Fletë 156, prap ma poshtë: Nr.gj.858, 1948. Në cepin sipër, majtas, kishte dishka të fshime. Nuk kishe ke me pyet, pse?

Sigurisht, dosja duhet të ishte ajo e përpunuemja për me u dhanë me u shikue, mbasi kuptohet, origjinali i vërtetë nuk mund të përfshinte 10 përsona në 156 fletë. Menjëherë më ra në sy vetëm emni i At Mati Prennushit, ishte i nënvizuem. Shumë kohë mbrapa pata marrë vesh se çdo emën i nënvizuem kishte dosje në vazhdim edhe mbas pushkatimi, ose edhe mbas vdekjës në burg. Ka rasë që nga deponimet e tjetër njeriu nënvizohet një person i përmendun nga ai, nëse ai asht i nënvizuem menjëherë i asht hapë dosja, p.sh. Në deponimet e Prof. Pashko Gjeçit, nënvizohet emni i Prof. Kol Ashtës, etj. Kjo nuk do të thotë se asht arrestue përsoni i nënvizuem por sigurisht asht kenë në listat e survejimit.

Në kopertinën e dosjes mbrendë asht një skicë ku janë shënue studjuesit e dosjes: Rakip Beqja, Xheudet Miloti, Pashko Picoku, Foto Prifti, Hysen Gora, Edmond Cakaj. Këta përsona kanë pasë mundësi me e lexue dosjen dhe me e studjue.

Shpesh studimi asht lidhë me vëprimet e ndonjenit prej tyne, që nëpërmjet atij studimi ka krijue lidhje me proçese të tjera, p.sh. Xheudet Miloti atë vit që ka studjue këtë dosje arreston At Rrok Gurashin, dhe hap dosje të re për këtë përson në vitin 1957, pra, gati 10 vjet mbrapa mbas dëshmive të At Rrokut në këtë dosje. Në ndonjë rasë ka përson që ka mujtë me botue edhe libra, tue i ndihmue Sigurimit për publikimin e “vëprimeve” të tija shpifse, p.sh. Rakip Beqja. Rakipi ka ndihmue edhe Jup Kastratin nëpërmjet të parathanjes së librit të tij, tue tregue vnerin që ka në shpirt Jupi për Klerin Katolik, që i vlente edhe si “garanci” për titujt “shkencorë”. Ajo parathanje nuk asht shkrue kur Jup Kastrati ka fillue me u angazhue me organët e Sigurimit, kur shkruen parathanjen ai asht ndër “veteranët” e Sigurimit. Jupi spijunazhin e fillon ma herët, kur punonte si sekretar në Gjimnaz të Shtetit dhe pa dhanë provime merr dëftesën e “pjekurisë”, dhe pa dhanë provime merr universitetin etj. privilegje deri në titujt “docent, Prof. Dr. etj.”.

E, sa si Jupi?… kështu vëproi Skënder Drini, Viron Koka, etj.

 

• PJESA E PARË

Do të filloj, pra, me “Dosjen 1302/II-A”:

“Faqe nr.1: Republika Popullore e Shqipërisë, Ushtrija Kombëtare Shqiptare, Gjykata Ushtarake e Shkodrës, Vdekje Fashizmit Liri Popullit, Nr. i Akteve: 17, Nr. i vëndimit 2.

Proçes-verbal” (një vulë e palexueshme), dhe fillon akt-akuza: “Prokuroria  Ushtarake e Zonës Ushtarake të Shkodrës, me akt-akuzën e saj me Nr. 2, datë 2-I-1948, i solli kësaj gjykatë aktet hetimore të rrjedhura kundra të pandehurve: Monsinjor Gjini, Dom Nikoll Deda, Padër Mati Prennushi, Dom Tom Laca, Zef Haxija, Dom Ndoc Sahatçija, Padër Gjon Karma, Padër Mëhill Miri, Xhakoj Zef Pëllumbi dhe Dom Shelqeti, për fajin se: Kanë punuar për ardhjen e fashizmit dhe për okupimin e vendit t’onë nga imperializmi Italjan…

Qysh para okupacionit kanë qenë agjenta politikë dhe spijunazhi t’imperializmit… Gjatë okupacionit … Kanë punuar për ta legalizuar….

Kanë qenë pengesë serioze e L.N.Çl…kanë punuar për eleminimin e kësaj lëvizje… me organizata kriminale… kanë përkrahur tërë qeveritë kuislinge… kanë penguar rezistencën e popullit… janë qenë agjenta të Gestapos duke denoncuar në zyrat sekrete të saj militantët e Luftës N.Çl.

Mbas çlirimit hidhen me egërsi e tërbim që të godasin Pushtetin, nën kryesinë e Monsinjor Gjinit…Gjithë klerin katolik e transformojnë në një organizatë fashiste Demo-kristjane. Zgjedhin Komitetin Qendror… me Monsinjor Gjinin, … Komitete, nënkomitete, lidhje me të arratisur… Lidhen me të huaj… pergatisin kryengritje të armatosur … përpjekjen e 9 shtatorit 1946, … etj. … etj … faje këto të parashikuara prej nenëve 2,3, (pikat 1, 2, 4, 6, 7, 8, e 14) dhe nenit 4 të ligjes 372 mbi fajet penale kundër Shtetit dhe Popullit.

Këto akte mbasi u rregjistruan në Nr.17 të Radhorit Themelor për ditë gjyqi u caktua data 6 janar 1948, ditë e martë, ora 10 para dreke.

Shkodër më 2 janar 1948.

Sekretari: Sh.Dautaj d.v.                    Kryetari: M.Bllaci d.v.”

 

“Ditën dhe orën e sipërme trupi gjykues u formua si vijon:

Kryetar Kapiten i I-rë Misto Bllaci, Anëtar N/Toger Anastas Koroveshi, anëtar N/Toger Xhemal Bejtja, duke qenë gati prokurori Kapiten Namik Qemali dhe sekretari i Gjykatës Shaban Qamil Dautaj.

U suallën të pandehurit nga burgu. U pyet identiteti i tyre dhe thanë se quhën:

1. Imzot Frano Pjetër Gjini, i biri i Pjetrit dhe i Drandës, vjeç 62, shqiptar, i pa martuar, i pa dënuar, i varfër, ka mbaruar Theollogjinë, me profesion Ipeshkëv, lindur në Shkodër dhe banues në Shkodër, i rreshtuar (i arrestuem) me datën 15 nandor 1946.
2. Don Nikoll Zef Deda, i biri i Zefit dhe i Agës, vjeç 58, i pa martuar, i pa dënuar, i varfër, ka mbaruar Theollogjinë, famullitar, ka vëllaun në burg, një vëlla të ekzekutuar, lindur në Shkodër dhe banues në Hajmel, i rreshtuar me datën 13 tetor 1946.
3. Padër Mati Prennushi, i biri i Kolës dhe i Drandës, vjeç 66, i pa martuar, i pa dënuar, shqiptar, i varfër, prift, ka mbaruar Theollogjinë në Austri, në burg ka nipin e tij Paulin Prennushin, i lindur në Shkodër, i rreshtuar me datën 15 nandor 1946.
4. Don Tom Laca, i biri i Palokës dhe i Drandës, vjeç 51, i pa martuar, i pa dënuar, me gjendje ekonomike të mesme, ka mbaruar Theollogjinë në Romë, me profesion prift, në burg ka djalin e motrës Zef Palin, nga Shkodra, i rreshtuar me datën 14 tetor 1946.
5. Zef Kol Haxhija, i biri i Kolës dhe i Gjystës, vjeç 58, i martuar me 8 fëmijë, i varfër, ka mbaruar shkollën teknike tregtare mandej ka vazhduar Gjimnazin Ushtarak turqisht, nga Shkodra, i pa prekur nga reforma, ish deputet, i rreshtuar me datën 20 nandor 1946.
6. Don Ndoc Sahatçija, i biri Rrokut dhe i Nushës, vjeç 41, i pa martuar, i pa dënuar, i varfër, ka mbaruar Theollogjinë, me profesion Ipeshkëv, lindur në Breg të Matës, i rreshtuar me datën 26 qershor 1947.
7. Padër Gjon Karma, i biri i Franos dhe i Dilës, vjeç 52, ka mbaruar Theollogjinë në Austri dhe në Romë, i pa martuar, i pa dënuar, shqiptar, me profesion famullitar, lindur në Gur të Zi, i rreshtuar më 10 nandor 1946.-vdekë 1975 (e shtueme me shkrim dorë data e vdekjes).
8. Don Nikoll Shelqeti, i biri i Hilës dhe i Dilës, vjeç 55, i pa martuar, i pa dënuar, i varfër, ka mbaruar Theollogjinë dhe Fillozofinë në Austri, me profesion prift e famullitar, lindur në Shelqet, i rreshtuar me datën 20 dhetor 1946.
9. Padër Mëhill Miraj, i biri i Pjetrit dhe i Prendës, vjeç 39, shqiptar, i pa martuar, i pa dënuar, i varfër, ka mbaruar Theollogjinë në Romë, ish profesor e zëvendës famullitar, nga Shkodra, i rreshtuar me datën 20 tetor 1946.
10. Zef Gjeto Pëllumbi, i biri i Gjetos dhe i Lukes, vjeç 22, i pa martuar, i pa dënuar, lindur në Bogë të Koplikut dhe banues në Mal të Rrencit të Lezhës, me profesion xhaku, ka krye të tretin kurs Theollogjik, ka të ekzekutuar dajat, Mark Mirin e Zef Mirin, dhe të arratisur djalin e dajës, i varfër, i rreshtuar me datën 15 nandor 1946.

U këndua akt-akuza e Prokurorisë, përmbajtja e së cilës është përshkruar në parathënjen e këtij proçesi.

Prokurori përsëriti akt-akuzën.

U pyet i pandehuri Don Ndoc Sahatçija dhe tha: Pjesërisht akuza është e vërtetë dhe pjesërisht jo. Unë çka kam dijtë dhe çka kam ba i kam thanë në proçes dhe jam dakord me te. Unë kam mbarue theollogjinë e fillozofinë në vitin 1932 në Jezuit… këta edhe si italian punonin edhe në këtë drejtim në favor të Italisë… kemi ba hartime krejt në frymë fashiste, … Kolegji merrte … subvensione nga Roma, Ipeshkvija e Vatikani …

Ma parë merrte nga Austrija … kleri donte influencën e Italisë, dhe kohën e Zogut filloi aktivitet në favor të përgatitjes së terrenit për ardhjen e fashizmit. Nga Papa ka pas ardhë enciklika që fliste për komunizmin ateist …. Në Rusi klasat e ulta e donin këtë regjim … propaganda që bahej kundër Rusisë nuk ishte e vërtetë.

Papa mundohej të shuante komunizmin por kundër fashizmit nuk ishte … kleri rronte mirë kurse populli vuante …

Ne kemi ndjekur rrugën me luftuar pushtetin … Enciklika i ka ardhur Imzot Bumçit, Imzot Gjini ishte zëvendës dhe Imzot Prennushi që mbanin lidhje me Jakomonin, Melonin etj … me këta lidhej edhe Çiprian Nika, Pal Doda, Anton Harapi, … që kishin qëllime politike … asht ba mbledhje si me pritë Italinë … me Thaçin, Laca, Koliqi, Shestani, Pici, Nika, Zojzi etj … kemi përkrahur karabinjerinë ….Ne e pritëm mirë Gjermaninë, se kështu na tha Imzot Bumçi …

Kleri ka ndihmuar organizatën trathtare të Ballit Kombëtar, Legalitetin dhe Nacional Indipendentët dhe ka luftuar Lëvizjen N.Çl… që luftonte okupatorin … kështu kemi vazhdue edhe mbas çlirimit … dhe kemi punue me zbatue direktivat e Komitetit Demokristjan që asht formue para çlirimit në Shkodër, kjo ka dalë prej Kryesisë së klerit Thaçit e Imzot Gjinit me pjestarë At Mati Prennushi, Don Nikoll Deda, Çiprian Nika, Palaj, Laca, etj …asht formue në kohë të Gjermanisë, … ka ba mbledhje me civila si Serreqi, Mjeda, Doda … janë krijue Komitete e nën/komitete, në Lezhë ka ardhë At Mati Prennushi, Çiprian Nika, etj…

Bashkimi Shqiptar ka dalë prej Demokristjanës dhe Fausti e Dajani kanë qenë udhëheqës… në Lezhë e ka formue Nën/komitetin Mati Prennushi me antarë Padër Rrok Gurashin, Mëhill Çunin, Ndre Lufin, Koda, Don Lekë Dredhaj etj. …mbasi do të zbarkojnë Anglo-Amerikanët. Padër Mati Prennushi ka ardhur në Rubik… ku kemi biseduar për të arratisur me Padër Rrokun, Arta, Serreqin, Palaj etj. ku ishte edhe nipi em Zef Mikeli, edhe ky foli kundër Pushtetit… Për në Orosh më ka tregue se kanë ba mbledhje Prenk Lezaj… Në mbledhje në Troshan ka ardhë Imzot Volaj, Nikoll Shelqeti, Gurashi, Dredhaj, Serafin Koda etj…

Dul Rrjolli na ka propozue me u marrë me politikë… na ishim kundër Pushtetit… Kishim takime me të arratisun, që ishin mbrapavija e Demokristjanës… Në Orosh më ka thanë Prenk Lezaj se Imzot Gjini ka pasë takime me Mark Gjon Markun… At Mati Prennushi më ka thanë se Shkodra asht e pregatitun… dhe të arratisunit janë ushtri…

Në Tiranë kam takue disa herë Don Shtjefën Kurtin… për armët në Kuvend e kam marrë vesh se u gjetën… veprimtarinë teme e quaj trathti, ashtu edhe kleri ka bërë trathti… jam fajtor se jam edukuar kështu.

Ju kënduan thënjet që ka bërë në Seksion dhe i vërtetoi.

 

U pyet i pandehuri Padër Mëhill Miraj dhe tha: Akuza për mue ka gabime… Nuk kam marrë pjesë në ndonjë mbledhje, mbasi këto janë bërë sekrete… Unë kam bisedue me Padër Gjon Shllakun në fillim të 1945, për me formue një parti Demokristjane… për me marrë pjesë mbrenda Frontit… Kam bisedue edhe me Padër Leon Kabashin për këtë… me Padër Prennushin nuk kam bisedue…. Asht ba një mbledhje me Gac Lecin, Rrok Zojzin, Mark Lecin, Lin Çiurçija e Zef Haxhija, i cili tha, se orthodhoksët dhe myslimanët janë bashkue, dhe se juve jeni tue na ngatrrue… Në Vërmosh kam ba dy mbledhje në vitin 1944, pro Prenk Calit… në shtator jam takue me Padër Antonin …çlirimi më pëlqeu, por si pushtet jo… Nush Radovani më ka thanë se asht antar i Demokristjanës … Padër Gjoni më ka caktue propagandist mue, Padër Frano Kirin dhe avokat Paulin Palin… ndërsa, prej Paulin Kel Palit mora vesht se asht ba mbledhje tek ai me Nino Kurtin etj. … me demokristjanën asht kenë kryetar Padër Gjoni…kam bisedue për këtë edhe me Padër Donat Kurtin.

…Me Pashuk Bibën asht takue Padër Leoni dhe Filip Mazrreku … Muharrem Bajraktari ka emnue komandanta për çdo krahinë… Nik Sokoli ka shkrue katër letra… lidhjet me të i kam pasë prej Kadri Cacës… kam ndi se Frano Kiri ka pasë lidhje me të arratisun…

Jam takue me Pal Thanin… Padër Antoni më ka thanë pse nuk më bini mbrapa me më dorëzue se më shpëtojnë anglo-amerikanët, unë i thashë rueju mos të diktojnë se të mbysin… Jam takue me Kol Ashikun… edhe ky i arratisun … gjithashtu, punët e klerit janë punë të këqija…

Ju kënduan thënjet që ka bërë në Seksion dhe i vërtetoi.

U pyet i pandehuri Don Nikoll Shelqeti dhe tha: Akuza nuk më duket e përshtateshme se nuk kam punue për ardhjen e imperializmit italian… nuk kam punue për ardhjen e të huajve… nuk dij të kemi faj politik… edukata që kam marrë asht kenë thjeshtë fetare dhe me politikë nuk jam marrë kurrë… kur Italia zaptoi tokën shqiptare ishte okupatore… por kleri nuk dij se e ka pritur Italinë… me gjerman nuk kisha lidhje, ato rrinin në pyll… aty kishin komandën… unë nuk u trembja nga gjermanët, se nuk kishin çka të më banin mue, vetëm se do të më interrnonin fundi në Gjermani… për çlirimin e kam pritë mirë, edhe reformat… Kanë ardhë priftën në qelë dhe kemi biseduar si do të vijnë puna me qeveri në të ardhmen por kundër jo… kam bisedue me Don Nikoll Dedën, se po thonë se Gjon Marka Gjoni ka një radio transmetuese…e, se nuk më kanë ardhur të arratisur, e kam pyet për Pjetër Shan Dedën, por nuk dinte gja …

Me Mark Gjon Markun dhe Lleshin nuk jam takue qysh se kanë dalë në mal… Qelës seme i janë marrë tokat… Nuk jam kenë në lidhje me kërkend kundër pushtetit. Unë kam qenë klerik, por, dukët, se nuk më ka besue kush. Unë kundër Pushtetit nuk kam bisedue as kam punue për kontra tij…Ju kënduan thënjet që ka bërë në Seksion dhe i vërtetoi.

U pyet i pandehuri Zef Gjeto Pëllumbi dhe tha: Sa për akuzat që më bëhen për mua nuk më përshtaten aspak… kur isha 6 vjeç erdha në Shkodër… me u ba frat… Unë në klasë jam qenë me tre vetë të Lëvizjes N.Çl…Partinë Komuniste e urrenim… Në shkollë na jepnin edukatë nacionaliste… Aty vinte Ernest Koliqi etj…simpatizojshe Ballin…pushteti më pëlqeu, por si Parti Komuniste jo, se kisha fitue urrejtje sidoemos kur më grinë (pushkatuan) dajën Mark Mirin, pa të drejtë mbasi u pushkatue pa gjyq. Kur u gjetën armët në kuvend më vinte keq se u shkatrrua… Me Padër Aleks Baqlin kam biseduar, vetëm ai thoshte ndonjë fjalë kundër pushtetit… edhe me Padër Filip Mazrrekun… kur u vra daja vetë i dheti kam shkrue në ditar kundër pushtetit.. në 1945 kam shkrue “Në qytet bleron pranvera” … jo politik … Kur u arrestue Padër Donati, më ka thanë Padër Baqli se asht arrestue se ka grisë një gazetë muri….

Padër Aleksi e Filipi thonin fjalë kundër oficerava, se janë pa shkollë… Padër Augustini fliste kundër pushtetit dhe punës vullnetare… kur asht ekzekutuar Padër Gjoni mua më asht dhimtë… kur asht arrestue Padër Leon Kabashi, padër Baqli, më tha se ka takuar Pashuk Bibën… Zarfin me dokumenta që më kishte dhanë Padër Palaj e mëshefa dhe kur erdhi Dul Rrjolli i kam treguar të gjitha vendet… Dhomën e At Bernardin Demës e ka çelur Ndoc Vasili… për me marrë libra… Armët nuk i kam mëshehur unë, por fretnit i kishin mëshefur, gjithashtu dhe dokumentët, dhe përgjegjës ka qenë Çiprian Nika. Dokumentët e Gjonit të Marka Gjonit ishin mëshef në mes të Kishës, dhe këto dokumente i donin për histori. Në Kuvend kam ndigjue se Padër Gjoni ka shkue me një Anglez tek Nigris. Veprimtarinë teme, nji këto gabime të vogla të pa çfaqura, këto janë faje, por Padër Donat Kurti dhe Padër Baqli na epnin edukatë kundra Lëvizjes N.Çl.

Ju kënduan thënjet që ka bërë në Seksion dhe i vërtetoi.

U pyet i pandehuri Padër Gjon Karma dhe tha: Për sa dij unë akuza nuk asht e vërtetë. Unë nuk kam pasë dijeni as që kam punue për ardhjen e fashizmit, por e kam urrejtur dhe kur ka ardhur e kam pritur me keqardhje…

Isha misionar shëtitës nga 1930 deri në vitin 1943… kam dalë me folë për Fenë e Krishtit. Padër Anton Harapi nxori leje të posaçme nga Vatikani dhe u fut në Regjencë… në kuvend ka ardhë një kapiten Anticho, por nuk dij se kush kishte lidhje me té… Enciklikën nuk e kam punue se atëherë në Shqipni komunizmit nuk i ndihej era… tek Lëvizja nuk kam parë rrezik as që kam predikuar kundër sajë, as kundër Partisë Komuniste. Në mbarim të 1943 më ngarkuan detyrën e Rektorit, i pari kolegjit për shkak se kisha treguar aktivitet fetar… Unë kam mësue edukatën fashiste… tek Hausdingu s’ kam shkuar asnjëherë përkthyes me Nigris. Asht e vërtetë se vetëm në kuvendin tonë dhe të fretënve hynë ushtritë gjermane. Nga detyra e Rektorit u pushova kur erdhi Padër Fausti, se kisha disiplinë të rrebtë me xhakoj… unë lidhje me Misionet nuk kam pasë… tek Padër Fausti nuk i kam parë ndonjë shenj kundër Pushtetit dhe nuk dij gja … nuk kam propaganduar ndër xhakoj… ne na ishte prishë qejfi pak se shkruanin në dyert e kishave drapër e çekanin … edhe në Itali kam parë të shkruar në Kisha sopatën e Duçes…

Për Organizatën “Bashkimi Shqiptar” nuk kam pasë dijeni përveç se kur doli në gjyq. Përsa thonë xhakojt Gjon Shllaku, Preng Lezaj etj. që unë kam qenë inspirues dhe organizator i “Bashkimit Shqiptar”, nuk asht e vërtetë. Votimet e 2 dhetorit nuk i kemi sabotuar… ka ardhë Dom Shtjefën Kurti me rregullue çështjet e klerikëve për votime, me lanë çdo njeri të lirë por, jo, nga pjestarët e klerit ose, për me votue në kutinë boshe… Për organizatën Demokristjane e kam dëgjuar në gazetë por nuk kam qenë antar. Nuk asht e vërtetë që të kem pasë lidhje me Misionet e huaja dhe as kemi punuar për kryengritje dhe as për lidhje me të arratisurit. Për ngjarjen e 9 shtatorit nuk kam dijtë kurrgja. Me Mark Gjon Markun nuk kam pasë lidhje as i kam dërgue letra, si thotë Preng Lezaj, mbasi unë nuk i kam dashtë ata si familje. Nuk asht e vërtetë që të kem qenë aktiv kundra Pushtetit dhe kundra interesave të popullit.

Ju kënduan thënjet që ka bërë në Seksion dhe i vërtetoi.

U pyet i pandehuri Don Nikoll Deda dhe tha: Në atë formë që asht trajtue akuza nuk asht e vërtetë. Nuk asht asgja e vërtetë… qysh në 1930 jam kenë famullitar në Hajmel. Meshtar jam qysh në vitin 1914… kleri ka marrë subvencione nga Austria, nga Zogu dhe Italia… unë kam marrë nga Zogu, Jugosllavia, por spijun nuk kam qenë por zogist kam qenë. Nuk kam qenë agjent i imperializmit jugosllav dhe as kam punuar për ardhjen e fashizmit …

Jakomonin etj. i kam njohur se u kam kërkuar subvencion për të rregulluar ndërtesat e Kishës… me Zogun më mori rryma se desht me më zanë Mustafa Kruja… tek Zogu shkoja se isha i partisë së tij… kur u ba lëvizja e Dukagjinit…organizator ishte Don Loro Caka… ardhjen e fashizmit e kam quejt si akrobaci të Musolinit dhe m’u duk i keq… në karabinjeri shkoja se hajnat filluan me vjellë famullitë…

Unë nuk dij se ka punuar për fashizmin kleri katolik… 30 e sa armë i janë dhanë popullit për me i përdorë kundër hajnave… por jo kundër Lëvizjes N.Çl. Armët ia kam dorëzue Bib Rrokut… më kanë ardhë në qelë oficera gjerman e italian, por i kam pritë e përcjellë si shqiptar… Kam takue Padër Antonin në Regjencë për sulmin që më bëri Myslim Bejgora me kosovarë. Padër Antoni nuk dij në se ka qenë kriminel i popullit, por mbas proçeseve ashtu kemi ndigjue, dhe proçeset janë simbas punës që ka bërë. Pëlqimi i Padër Antonit për në Regjencë ka ardhur nga Selia Shenjte dhe eprorët e tij, me ndërmjetësinë e Gjermanit dhe të Mehdi Frashërit … Mbas çlirimit takime përsonale nuk kam bërë me njeri… nuk kam kenë fashist këmishzi… Kam kenë shumë herë tek Pjetër Deda, i cili asht arratisë se ishte fajtor… kam qenë dy herë në mbledhje… ka qenë Simon Darragjati, Karlo Pistulli dhe ca Vukatanas, dhe Pjetri fliste me i ra burgut e me nxjerrë të burgosunit dhe me nisë lëvizje kundër Qeverisë. Në mbledhjen e dytë që asht ba në shtëpinë e Cin Serreqit kanë ndodhur Gjoni e Cin Serreqi, Caf Dragusha, Guljelm Suma, dhe do elementa të tjerë që nuk i njoha. Në këtë mbledhje u bisedue me formue një organizatë kundër Qeverisë, por mbështetjen se ku e kishin nuk e dij. Unë kam marrë pjesë rastësisht në këto mbledhje mbasi shkova në shtëpi të Pjetrit dhe, familja më tha se asht tek Cin Serreqi dhe kështu shkova fill atje … nuk dij për sektor pune dhe për të arratisur… Për sulmin e 9 shtatorit nuk kam bisedue as kam qenë i deleguem nga kleri për të marrë pjesë ndër këto mbledhje.

Don Tom Laca nuk më bie ndër mend të ketë qenë në mbledhje. Unë nuk e dija se asht formuar demokristjania dhe kam shkue vetë tek Pjetri e Cini, pa më thirrë njeri. Unë këto mbledhje i quaja  fantazira dhe se janë me rrezik se nuk bahët kurrgja, nuk ma priste mendja. Nuk lajmërova qeverinë se nuk kam qenë hafieja e kurrkujt, se mejtova se nuk bëhët gjë. Për përpjekjen e 9 shtatorit nuk kam dijt kurrgja, por kur u ba e mora vesh se e kish bërë Kazazi. Unë veprimtarinë teme nuk e quaj  trathti, nuk kam qenë armik i popullit, as vegël e të huajt.

U pyet i pandehuri Padër Mati Prennushi dhe tha: Akuza nuk është e vërtetë. Jam meshtar qysh në vitin 1904… famullitar në Kastrat jam qenë 15 vjet rresht… ndihmat nga Austria dhe Italia jepëshin për ndihmën e kultit dhe shkojshin në favor të kuvendit dhe të përsonit… nuk kam qenë në shërbim të fashizmit as kam punuar për të, dhe nuk kam dijtë kurrgjë. Më 14 qershor 1944 jam emruar Provinçial në vend të Padër Antonit. Kur erdhi Italia sikur na ra rrëfeja dhe kam kja me lot por unë nuk kam ba kurrgja. Meloni dhe Jachomoni kanë ardhë kur jam ba Provinçial, mbasi kam qenë qysh në 1941 në Tiranë me shërbim e më ka takue rasti të takohesha me ta. Subvencion më kanë dhënë po pa kurrnjë konditë… kam njohur gjeneral Nuçin por mardhënje politike nuk kam pasë. Kol Bibën e kam njohur më parë por nuk kam punuar me te për ardhjen e fashizmit, gjithashtu edhe Ernest Koliqin, por çështje politike nuk kam fjalosur me to. Tek Jakomoni kam shkuar për vizitë në Pallat se na grishte, kam shkuar si superior i kuvendit e i bënim urime për Shqipni. Me Melonin jam njohur por takime nuk kam pasur. Iljaz Agushin, Papa Lilon e të tjerë i kam njohur në Tiranë, megjithatë Papa Lilon e kam njohur dhe më parë, kam pasë shkuarje por mardhënje politike jo. Ai ishte në shërbim të italianëve.

Unë nuk dij se kush ka punuar nga kleri për okupimin e Shqipnisë. Padër Palaj e Padër Gjergj Fishta kanë qenë italo-fila. Në kohën e Italisë kemi punuar për të këthyer orthodoksët në katolikë… por unë nuk dij se ka pasë qëllime politike, për këtë ka qenë i ngarkuar Delegati Apostolik, në vende të ndryshme shkonte ai vetë. Padër Karma shkonte për predikime ku kanë qenë katolik. Na kishim përfitim shpirtnor… Në Tiranë kam qenë në 1941, përpara kësaj datë kam qenë në Gomsiqe dhe në Bërdicë. Nuk kam predikuar për të shtuar radhët e fashizmit, në Tiranë kam qëndruar deri në vitin 1944. Nuk më ka ardhë keq për kapitullimin e Italisë. Mbas kapitullimit të Italisë ka hy Gjermania dhe ma vonë kam njohur gjeneralin Vistull në Tiranë, këtu kam njohur Hausdingun, tek i cili kam shkuar 4-5 herë për të shpëtuar njerëz, por nuk kam shkuar për spijunllëqe dhe nuk kam marrë pare nga Gjenerali Vistull… Me majorin gjerman që asht vra e që ka qenë tek Hausdingu jam njohur por mardhënje politike nuk kam pasur me té. Lëvizjen Nacional Çliririmtare e doja se luftonin kundër okupatorit. Komunizmin e kam urryer... Ball e Legalitet kishte por nuk jam marrë me to…

Kleri, unë e dij se nuk ka punuar me okupatorin. Padër Anton Harapi ish Regjent Shqiptar dhe njëfarë Shqipnije ishte sa me i thanë Shqipni. Unë nuk dij se shka ka punuar ai me okupatorin dhe as më bie ndër mend, por Padër Antoni është munduar shka ka muejt me ba e ka ba. Me Padër Antonin politikisht nuk kam punuar…kur u ba Regjent ka ardhë në një mbledhje në Shkodër, në “Rozafat” për mos me hy komunistat në qytet,..unë nuk kam folë, as kam aprovue as disaprovue…

Aty vetëm Prenkë Cali me disa malësorë të tjerë tha hapët se ju qytetarët kini vetëm fjalë, dhe nga ne kërkoni gjithnji punën. Ne na kini lanë mbas dore, ne na thirrni kur keni punë me ba. Çfarë vëndimesh u morën aty nuk më kujtohet… Me Padër Antonin nuk kam bërë mbledhje. Nuk dij që kleri të ketë punuar për të organizue forca kundër L.N.Çl. pse unë vetë nuk kam punue. Për armën e gjatë që është gjetur në tavanin e kishës në një birë murit unë nuk di gja fare se kush e ka mëshef, kurse librat që janë gjetur në tavanin e korit të kishës si dhe nën elterin e Shna Ndout, janë futur prej shumë pjestarëve të këtij kuvendi, përposë meje që nuk kam dijtë se janë…

Me Mehdi Frasherin, Lef Nosin, Brahim Biçakun jam njohur dhe kanë ardhë në kuvend… këta ishin Regjenta… Lef Nosi shkoi në Dukagjin e Mehdi Frashëri në Gjermani, kurse Ibrahim Biçaku nuk dij gja. Tek Mato Murati kam shkuar një herë, por ai nuk ka ardhë në kuvend. Nuk asht e vërtetë që i kam çuar informata. Me Javer Rushitin jam njohur ma parë e Nën/Kolonel Garxholen jam njohur si shkodranë… Kur ishte në arrati Kol Ashiku më kërkonte lajme, por nuk i kam çue…  një plakë që kishte djalin me Kol Ashikun më ka ardhë e i kam dhanë 4 napolona letër… mbas çlirimit nuk kam treguar aktivitet kundër Pushtetit.

Mbledhje në Kuvend me karakter politik nuk kam bërë... Provokacionet greke i kam quajtur të rrezikshme… Padrejtësitë e Konferencës së Paqës i kam pritur keq. Nuk asht e vërtetë se kam sabotuar votat e dhjetorit 1945, unë nuk kam votuar… Kemi bërë mbledhje në Argjipeshkvi ku ka marrë pjesë Monsinjor Thaçi, Gjini, Volaj, Pal Doda, Fausti, Dajani dhe unë, biseduam për punë të xhakojve nëse duhej të votonin dhe vendosëm të mos votonin, se disiplina e mbrendëshme nuk i lejonte… Në Seminar ka qenë Padër Gjon Shllaku, Padër Nika… etj. por nuk dij se jepnin edukate fashiste. Tjetër mbledhje nuk kemi bërë. Në Tiranë kam shkue me kontrollue Ipeshkvinë, por mbledhje nuk kemi bërë.

Në Durrës nuk kam shkue por në Tiranë jemi kenë në qelë ku lypëm takim me Kryetarin e Qeverisë, por nuk na pranoi. Memorandum bamë por nuk e çuam, as që dij në se e ka çuar Don Shtjefën Kurti, por mbi qeverinë nuk dij gja se asht shkrue, por për çështje të shkollave që na u mbyllën asht ba memorandumi.

Delegat Apostolik ka qenë Monsinjor Nigris, zëvendës më vonë ka qenë Monsinjor Gjini, por nuk dij se si korespondonin  me Vatikanin, por në kjoftëse nëpërmjet Misjoneve të hueja… Me Loro Kurbinin nuk kam biseduar çështje politike… Më 12 tetor 1945 kam shkuar në Lezhë, … kam qenë edhe në Troshan, por nuk kam dhënë instruksione për mos me marrë pjesë në qeveri. Për organizatën Demokristjane nuk dij kurrgja. Nuk kemi formuar Komitete e N/Komitete, as kemi bërë mbledhje dhe as që asht përmendur.

I pandehuri Ndoc Sahatçija tha: Ky ka mbajtë fjalim për sabotimin e zgjedhjeve të 2 dhjetorit dhe për me kundërshtuar Reformat e me krijuar Komitete.

I pandehuri Padër Mati Prennushi tha: Kjo asht nji shpifje, unë nuk dij gja… Dokumentat e municioni që janë gjetë në Kuvend i kam parë kur i kanë gjetë dhe kanë qenë katër pesë pushkë, do gypa me maskë, revolver, pushka automatike, fishekë dhe të tjera, edhe disa bombe të çartuna. Për dokumentat më kanë kallxue, se këto i ka pasë marrë Padër Pal Doda e Padër Çiprian Nika, këto vareshin prej meje, por unë e mora vesht kur ka ndodhë kjo, nuk ma priste mendja se janë ruajtur, i dija të djeguna… Koresponendencë me të arratisur nuk kam pasë dhe nuk i kam konsideruar si ushtri të Demokristjanës të arratisurit. Me Anglo-Amerikan nuk kam pasur lidhje. Në Komitetin e Përbashkët nuk kam qenë antar as kam ftuar njëri për të marrë pjesë. Kur është bërë ngjarja e 9 shtatorit kam ndodhur në Troshan dhe atje e mora vesh. Veprimtarinë time nuk e konsideroj kurrë trathti.

            Ju kënduan thënjet që ka bërë në Seksion dhe i vërtetoi.

U pyet i pandehuri Monsinjor Frano Gjini dhe tha: Akuza ka disa të teprueme, por ka disa që i kemi ba. Se kam marrë pare asht e vërtetë, se kam propaganduar për fashizmin jo. Para çlirimit nuk kam punuar për pergatitjen e terrenit për ardhjen e fashizmit… kam qenë me shërbim në Kurbin, Derven, Durrës, Shna Premte, Perlat, dhe qysh prej 1930 jam Ipeshkëv i Mirditës. Regjent i Delegacionit Apostolik jam emruar në nandor të vitit 1945.

Miqësi përsonale me Zogun nuk kam pasë, …. Subvencion nga Austria kemi marrë, pastaj u shkëputëm mbasi ajo humbi luftën dhe u lidhëm me Italinë. Për ardhjen e Italisë nuk kam dijtë gja, as që kam punuar… ardhjen e fashizmit e kam marrë vesh më 5 prill 1939, por më parë nuk dija. Me datën 6 prill në Kishë i kam thënë popullit se kush trathton Atdheun trathton vedin. Ditën që erdhi Italia isha në Shkodër… Me Melonin jam njohur qysh në vitin 1920, por nuk kam pasë lidhje politike me té. Enciklika e Papës ka ardhë në 1936, Ipeshkëv ka qenë Thaçi. Unë varësha nga Delegati Apostolik, ai ma dërgoi për ta punuar por unë nuk urdhërova ta punonin se atje atëherë nuk ndihësh fare komunizmi. Marksizmi nuk njeh gjë tjetër përveç çfarë sheh e prekë me dorë, Zot e Fé nuk njeh. Ne luftojmë ateizmin. …

Nuk është e vërtetë që të kem qenë agjent i Zogut dhe i Jukës… Don Lazër Shantoja dhe Padër Bernardin Palaj kanë simpatizuar Italinë… gjatë kohës së fashizmit nuk kam dhënë asnjë kontribut në favor të tyre. Unë popullit i kam treguar se nuk jam i kënaqur dhe nuk kam punuar për fashizmin, as për Ballin as për Legalitetin…..Nuk kam pasur lidhje me Mark Gjon Markun dhe me as njeri tjetër. Gjatë okupacionit italian kemi bërë mbledhje në Argjipeshkvi dhe Thaçi tha, të bënim telegram dhe i dërguam dhe një delegacion në Tiranë për t’i shfaqur urimet Luogotenencës dhe në këtë komisjon isha dhe unë. Kjo ka ngjarë mbas 22 ditësh që kish hyrë Italia. Në komisjon kanë qenë përsonat që shënohen në proçesin hetimor. Kemi bërë edhe mbledhje tjera, por vëndime politike nuk kemi marrë. Padër Fausti tha të ja dorëzojmë administratën shqiptarëve dhe e mori Padër Karma… Unë shpirtnisht e urreja Italinë fashiste. Italia më ka dhënë dekoratën e Urdhërit të Skënderbeut… dhe Thaçit e Volaj. Kapitullimin e Italisë nuk e pritëm me keqardhje, por ardhjën e Italisë e Gjermanisë e pritëm keq.

Kleri sipas mendimit tem nuk ka punuar me Gjermanët. Padër Antoni bashkëpunonte me okupatorë… Unë nuk kam qenë i lidhur me Gjermanët as me Anglezët… Një kolonel anglez i plagosur në dorë ka pas ardhur në qelë dhe e kishte pritë prifti, se unë isha në Lezhë dhe i kish thënë për zbarkimin Anglo-Amerikan në Francë, por jo në Shqipëri… Lëvizjen N.Çl. për nxjerrjen e okupatorit jashtë e pëlqeja, por dija se mbrenda kish edhe komunista dhe si doktrinë e urreja komunizmin si ateiste. Në Orosh kam qëndruar deri në dhjetor 1945 kur u bëra Regjent. Thaçi vdiq më 26 maj 1946, kur unë isha Regjent Apostolik.

Organizatën Demokristjane e kam ndier me anë të radios, por unë nuk kam bërë pjesë, as kam bërë mbledhje për Demokristjane, mbasi unë nuk dij gjë fare. Nuk kam krijuar Komitete e N/Komitete të Demokristjanës. Në Rubik kam shkuar tre herë, në mbarim të frorit 1946, në maji 1946 dhe 27 gusht 1946, ka qenë dhe Bernardin Palaj dhe Gurashi, por bisedime politike nuk kemi bërë. Zef Haxhinë nuk e njoh. Në lidhje me çështjet politike i kam biseduar unë Gurashit për disa fshatarë e puntorë se, pse punojnë ditën e diele, dhe ai më tha se janë fukara. Për zbarkim të Anglo-Amerikanëve kemi folë mbasi më ka pyetur ai, por me kriminela jo. Ballafaqim me Gurashin kam bërë, por nuk janë të vërteta. Prenk Lezajn e kam pasë në famulli dhe mbas këtij kam pasë Gjon Hotin. Ata që thotë Prenk Lezaj nuk janë të vërteta, ky asht kundërshtar i yni. Mbledhje nuk kemi bërë kundër Pushtetit. Më 25 shkurt 1946, i kam dërguar një letër me postë Nuncit të Parisit në Francë dhe ai me e dërguar në Romë (mbasi ne nuk kishim lidhje postare me Italinë) ku, kam kërkuar zëvendsimin tim nga Vatikani, se nuk isha për këtë punë mbasi nuk më ka pranuar Pushteti. E kam pyetur Vatikanin, se a doni ti qëndroni kanunit të Kishës, artikullit 432, si dhe për meshët e të vdekurve. Nuk asht e vërtetë se kam shkrue gjëra politike. Këtë kërkesë ia kam paraqitur vetëm Vatikanit dhe jo Anglo-Amerikanëve. U kam shkruar famullitarëve të mos përzihën me politikë. Në Kallmet ka ardhur Dul Rrjolli dhe kam qenë me famullitarë dhe u kam thënë të mos marrin pjesë në Pushtet pa lejën teme.

Për Organizatën “Bashkimi Shqiptar” nuk kam dijeni. Nuk dij gjë për Komitetet e Demokristjanes, as për Komitetin e Përbashkët. … Prenk Lezaj ka qëndruar 15 ditë dhe takim me të arratisur nuk kam bërë. Nuk kam punuar kundër Pushtetit as kam përmend zbarkim Anglo-Amerikan. Për votimet e 2 dhjetorit kam thënë, atje ku ësht populli jam edhe unë, por, nuk kam votuar. Ngjarjën e 9 shtatorit nuk dij gjë.

I pandehuri Ndoc Sahatçija tha: Prenk Lezaj më ka thënë se është takuar me të arratisur dhe kishin bërë mbledhje në Mal të Oroshit.

I pandehuri Monsinjor Frano Gjini tha: Unë nuk dij gja as kam marrë pjesë. Padër Karma më ka thanë a don me qitë xhakoj për verim dhe i kam thënë mbaji aty. Frrok Dedën nga Fani e kam pasur shërbëtor. Dom Mark Xhanin nuk e kam çuar gjëkundi.

Ju kënduan thënjet që ka bërë në Seksion dhe i vërtetoi.

Ju kënduan ballafaqimët dhe i mohoi.

U pyet i pandehuri Don Tom Laca dhe tha: Unë nuk jam përzier kurrë me politikë. Organizatën Demokristjane së pari e kam ndier kur është bërë gjyqi. Fakultetin e Teologjisë e kam mbaruar në Romë. Me qeverinë e Zogut nuk kam pasë bashkëpunim… unë nuk kam punuar për fashizmin as për gjermanët. Për klerin nuk dij gja. Unë kur ka takue rasti kam ndihmue Lëvizjen N.Çl. si Gac Mazin etj. Shoqnitë Antonjane e të tjera kanë qenë fetare, por ndonjëra prej këtyre ka punuar për punë politike por unë vetë, jo. Unë kam qenë sekretar i Argjipeshkvit në vitin 1945, … ësht bërë një mbledhje në Argjipeshkvi (unë nuk kam qenë), kishte marrë pjesë Thaçi me disa civilë, Guljelm Suma, Cin Serreqi etj. për të mbrojtur kufijt e Jugosllavisë. Nuk kemi bërë mbledhje kundra L.N.Çl. unë dij se asht bërë edhe një mbledhje tjetër për çështje të Prefektit të Shkodrës por, për Komitet nuk dij gjë.

Me gjerman nuk kam bashkpunuar dhe Organizatën “Bashkimi Shqiptar”e kam marrë vesh në radio. Kur asht ba mbledhja për dërgimin e Padër Antonit në Regjencë nuk kam qenë dhe as më ka pyetur njeri. Nuk kam bërë propagandë as kam shkruar për fashizmin. Çlirimi i Shqipërisë më pëlqeu. Mbledhje për Organizatën Demokristjane nuk kemi bërë, dhe në shtëpi të Pjetër Shan Dedës nuk kam qenë, përveç se kur i ka vdekur i vëllai kam shkuar me Monsinjor Thaçin. Nuk kam qenë armik i Pushtetit dhe i popullit, as kam organizuar organizata kundër Pushtetit, nuk kam folur për zbarkim as kam komentuar radiot e huaja. Nuk asht e vërtetë që të kemi pregatitur 9 shtatorin me Riza Danin e Paulin Palin. Letra Vatikanit me anën time nuk i është dërguar asnjë, mbasi unë nuk dij gjë. Nuk i kemi dhënë Don Shtjefën Kurtit letra për Misionët e huaja. Jam ballafaquar me Cin Serreqin, por ndonjë mbledhje nuk kam ba, kjo nuk asht e vërtetë, mbasi unë mbledhjen e kam gjetë të kryeme. Për kundra L.N.Çl. nuk kemi biseduar dhe as që kemi vëndosur që ta luftojmë deri në fund. Mbas çlirimit nuk jam takuar me njeri, as me Abdyl Kokoshin as me Uan Filipin, gjithashtu nuk kam takuar as Kolec Dedën, dhe as që kam biseduar gjë me té. Asnjë mbledhje nuk kam bërë dhe as më ka thirrur njeri. Me Pal Dodën jam ballafaquar por nuk është e vërtetë, nuk dij pse thotë ai, sëpse unë nuk kam folë çeshtje politike me té. Për Sadik Ramën nuk kam folur gjë. Për Delegatin Apostolik, se do të vinte nga Amerika e kam ndigjue nga radio Vatikani. Për çështje të votimeve nuk kemi bërë mbledhje as që kemi vendos ti sabotonim.

Me Dom Mark Hasin jam ballafaquar dhe i kam treguar për një letër të Monsinjor Gjinit, por jo për gjëra të tjera. Nuk kam qenë armik i Pushtetit dhe nuk kam bërë gjë.

Ju kënduan thënjet që ka bërë në Seksion dhe i vërtetoi.

U pyet i pandehuri Zef Haxhija dhe tha: Jam i pafajshëm … Jam qenë Konsull Nderi i Çekosllovakisë pa rrogë… Kam qenë Konsull Nderi  dhe jo agjent. Dragoman kam qenë në Konsullaten Hungareze por jo spijun. Fashizmin e kam pritur keq… Në aksionin katolik kam qenë Kryetar i grupit të burrave. Veprimi Katolik ishte thjesht fetar dhe drejtimin e kishte Don Mikeli dhe Don Zef Shestani që sot njeri është në burg dhe tjetri i arratisur. Luftën N.Çl. gjatë okupacionit e kam pritur shumë mirë dhe kam aderuar, kam mbledhur ndihma për té. Gjermaninë e kam pritur keq. Melonin e kam njohur si koleg konsull… dij se kleri merrte subvencion nga Austria dhe se ka pasë punë drejt për drejt me konsullin. Nuk kam qenë antar i Demokristjanës as ma ka përmend kush dhe as që kemi bërë mbledhje. Fillë mbas çlirimit jam emruar antar i Komitetit të Qarkut dhe në Front të Qarkut dhe ma në fund në Asamble … se jam i sëmurë i kam thënë Zija Dibrës, por nuk u muar para syshë…

Mbasi u sëmura u këtheva në Shkodër dhe menjëherë dhashë dorëheqjën… Unë nuk kam marrë pjesë në mbledhje që janë bërë. Me Volaj jam ballafaquar, por nuk kam qenë antar i Demokristjanës, por ata që kanë thënë për mua e kanë gabim. Nuk kam qenë as me Ballin as me Legalitetin. Enciklikën e Papës ma ka kënduar Don Mikeli, por nuk e kemi punuar… Me Kol Prelën nuk kam pasë lidhje. Për ngjarjen e 9 shtatorit e kam marrë vesh në nesre si gjithë bota.

Ju kënduan thënjet që ka bërë në Seksion dhe i vërtetoi.

Vëndim: Tue marrë parasysh kërkesën e Prokurorit u vëndos referimi i aktëve të Prokurorisë për shqyrtim dhe për të bërë pretencën e fundit gjyqi u la për datën 8 janar 1948, ditën e enjte, ora 9 para dreke.

Shkodër, më 7 janar 1948.

Sekretari d.v.   Antar d.v.   Antar d.v.   Kryetari d.v. (firmat)”.

***

Deri këtu vazhdon dosja faqe nr. 25.

Vendët ku shihni pika (…) nuk kam shkrue përsëritjet e thanjëve që më janë dukë pa rëndësi për çështjen, mbasi si duket, trupi gjykues për me mujtë me zanë në gabim të pandehurin ka përsëritë një pyetje disa herë. Nuk kam përsëritë edhe shpjegimet biografike.

 

• PJESA E DYTË

            Pretenca e Prokurorit: 8 janar 1946, ditë e enjte, në ora  9.00 para dreke u sollën të pandehurit nga burgu, u formua trupi gjykues si më parë duke qenë gati: Prokurori Kapiten Namik Qemali dhe sekretari Shaban Dautaj. Prokurori bëri pretencën me shkrim dhe përfundimisht kërkoi që të pandehurit të cilësohën fajtor si mbas nenit 2, 3 të pikës 1, 2, 7, 8, 14, të ligjës Nr. 372, dhe në bazë të  nenit 4 po të kësaj ligje kërkoi dënimin e të pandehurve si vijon:

1. Për Monsinjor Frano Gjinin, Don Nikoll Dedën,  Padër Mati Prennushin  dhe  Don Tom  Lacën,  me vdekje.
2. Për Padër Gjon Karmën me 20 vjet privim lirije e punë të detyrueshme.
3. Për Don Ndoc Sahatçinë me 15 vjet privim lirije e punë të detyrueshme.
4. Për Padër Mëhill Miraj me 10 vjet privim lirije e punë të detyrueshme.
5. Për të pandehurin Zef Haxhija dhe Don Nikoll Shelqeti, me nga 5 vjet privim lirije e punë të detyrueshme.
6. Për të pandehurin Zef Pëllumbi me 3 vjet privim lirije e punë të detyruar.

U pyetën të pandehurit për herën e fundit me radhë:

I pandehuri Padër Mëhill Miraj tha: Unë e kam thënë në proçes. Vendimit i rrij por kam ndihmuar partizanët jugosllavë e shqiptarë dhe ndër shumë raste të tjera kam dhënë ndihma njerëzve të Lëvizjes N.Çl. tjetër nuk kam për të thënë.

I pandehuri Don Nikoll Shelqeti tha: Para Perëndisë e robit nuk jam për një dënim të tillë se nuk kam, se nuk kam ba gja, por përkundrazi njerëzve të Lëvizjes N.Çl. i kam udhëheqë e ndihmue dhe kam predikue në favor të qeverisë.

I pandehuri Zef Pëllumbi tha: Njato shkrime që kam ba, por jo për propagandë dhe nuk i kam sjellë dëm as pushtetit dhe lypi mëshirë.

I pandehuri Zef Haxhija tha: Më vjen shumë keq të pësoj një të vogël dënim për një akuzë të Demokristjanës, që unë nuk kam qënë, por vetëm jam viktimë e Gjergj Volajt, por nuk kam pasë pjesë, prandaj kërkoj pafajsinë.

I pandehuri Don Ndoc Sahatçija tha: Vendimi i drejtë dhe i lehtë, se ndoshta është marrë parasyshë edhe sinqeriteti im para gjyqit, por shumë partizanë si Ndoc Mazi e Gjulbegu kanë pasë bazat tek mua, dhe mbas çlirimit kam inkurajuar punët vullnetare e parimët e sistemit të rij, me gjithë se neve kemi bërë edhe agjitacion të kundërt. I kam ofrue oficerave të Lëvizjes strehim e ushqim e pritje. Kërkoj mëshirë dhe lehtësim me qenë e mundur.

I pandehuri Padër Gjon Karma tha: Sikur kam diftue edhe në proçes dhe para gjyqit nuk dij se kam ba veprim kundra Pushtetit. Kur më ka rënë rasti për të folur për pushtet kam folur në favor, (kam predikuar për té). Nuk kam sabotuar reformat, përkundrazi e kam këshillue popullin të shkojë në punën e vetë. Tash gjyqi rroftë e vendimit duhet me i ndejë.

I pandehuri Don Tom Laca tha: Unë nuk jam përzier kurrë në politikë. Unë jam tepër i befasuem që të kem qenë në Demokristjane. Unë së pari e kam ndier atë emër kur u bë gjyqi. Unë nuk kam ba gja kundra Shtetit e popullit. Kur me ka rënë rasti kemi ndihmuar njerëzit e Lëvizjes N.Çl. Unë nuk kam dijtë kurrgjë për Komitet se nuk kam pasë as prirje dhe ky ndëshkim asht i tepërt, lyp mëshirë.

I pandehuri Don Nikoll Deda tha: Më duket mue ndëshkimi i prokurorit i rëndë, përveç mbledhjes rastësisht tek Pjetër Deda e Cin Serreqi tjetër nuk kam bërë, thashë këto kanë qenë të rastit. Subvencionët i kam marrë me titullin “Ndihmë”. Pregatitja e terrenit për ardhjen e Italisë nga unë ose nga kleri nuk është e vërtetë, as për fashistizimin e popullit. Unë kam shkue tek Jakomoni e të tjetrë me lyp ndihma për ngritjen e Kishës. Nuk kam qenë i lidhur me gjermanë, por u kam dhënë bukë e streh njerëzve të Lëvizjës N.Çl. por edhe gjermanëve për hospitalitet si shqiptar. Unë nuk e konsideroj vetën fajtor. Rroftë Shqipëria. Me dashtë Zotin mbi gjithshka dhe shokun si vedin.

I pandehuri Padër Mati Prennushi tha: Unë nuk kam pasë dijeni për Parti Demokristjane. Sa për kundra Pushtetit jam krejt i bindur se nuk kam bërë asgjë, por ndihma i kam dhënë njerëzve të Lëvizjes N.Çl. dhe i kam strehue si: Injac Ndojën e Çesk  Kabashin, i kam mbajtë një muej në Kuvend, po të isha kundra nuk e çaja kokën kurrë. Nuk kam dhënë asnjë direktivë ose udhëzim kundra Pushtetit, po të dalë një jam gati. E ndiej vetën të pafajshëm. Rroftë Shqipnia e Shqiptarët! Dhe në deksha unë nuk prishë punë. E dij se jam i pafajshëm.

I pandehuri Monsinjor Frano Gjini tha: Dëshmia e Preng Lezajt asht falso se nuk është e vërtetë. Nuk është e vërtetë edhe ajo e Padër Gurashit që ti kem thënë unë me ba sabotime në punëtori, por vetëm i kam thënë se pse punojnë të dielat që janë ditë feste. Për Demokristjanën nuk dij gjë për té, as për program as që kam qenë pjestar i sajë. Sa për ndihmën e luftës N.Çl. është e vërtetë se nuk kam ndihmue, se kam pasë mbi krye Gjon Markagjonin. Mbas shlirimit kam strehue dhe ushqyer tre batalione ushtarë të luftës N.Çl. përveç, ekipeve të ndryshme.

Nuk kuptoj kërkesën e prokurorit, sikurse unë kam kenë krejt organizator. Sa për Don Sahatçinë që thotë për mue, ky thotë kot. Katundarin e kam mallkuar në bazë të Statutit Kishtar se kishte marrë tokën e Kishës dhe kur është bërë ligja nuk kam folë por i kam denoncuar të gjitha, edhe ullinjtë. Nuk kam sabotuar Pushtetin.

 

• Gjykata deklaroi këtë:

 

NË EMËR TË POPULLIT SHQIPTAR:

Këshilli i Gjykatës Ushtarake të Zonës Ushtarake të Shkodrës i formuar me:

Kryetar Kapiten i I-rë  Misto Bllaci,

Anëtar    N/Toger Anastas Koroveshi,

Anëtar    N/Toger Xhemal Bejtja,

Duke qenë gati Prokurori, Kapiten Namik Qemali dhe Sekretari, Shaban Qamil Dautaj.

Në audiencën publike me datën 8 janar 1948, ka dhënë këtë:

 

V E N D I M

Në çështjen penale të rregjistruar nën Nr. 17 të Radhorit Themelor për vitin 1948, kundra:

1. Monsinjor Frano Pjetër Gjini, 2. Don Nikoll Zef Deda,           3. Padër Mati Prennushi,
2. Don Tom Laca, 5. Zef Kol Haxhija, 6. Don Ndoc Sahatçija, 7. Padër Gjon Karma,
3. Don Nikoll Shelqeti, 9. Padër Mëhill Miraj dhe 10. Zef Gjeto Pëllumbi …”

Për secilin Kryetari i trupit Gjykues përsëritë ato pak rreshta të fillimit me të dhanat e shkurta biografike. Mandej vazhdon me shpjegimin e “faktëve” mbi të cilat asht bazue me dhanë vendimin.

Si pretenca ashtu edhe vëndimi kanë një përmbajtje, veç me një ndryshim, se pretenca asht tri faqe e gjysëm e vëndimi ka afër dhetë faqe.

Unë do të nxjerri vetëm konkluzionet, mbasi për lexuesin do të ishte një mërzi e madhe me lexue dhetë faqe pa asnjë bazë të vërtetë, mbasi pikërisht për këtë arësye e kam fillue shkrimin aty ku fillon dosja. Më asht dukë me vend me hy në faqen e parë të dosjes pa ndikue tek lexuesi me mendimet e mija, ose me shpjegime që do t’i lexoni ma poshtë dhe, besoj, nuk kam gabue tue ju paraqitë secilin përson me thanjet e kundërthanjet e tij.

Kryetari Misto Bllaci tha: “Të akuzuar me akt-akuzën e Prokurorisë Ushtarake me Nr. 2, datë 2 janar 1948 për fajin se:

Kanë punuar për ardhjen e fashizmit dhe okupimin e vendit tonë nga imperializmi italian. Qysh para okupacionit kanë qenë agjent politik dhe spijunazhi të imperializmit italian… kanë punuar për fashistizimin e vendit… janë përpjekë të shuajnë ndjesitë patriotike dhe nacionaliste të popullit … kanë qenë pengesa serioze e Lëvizjës N.Çl… janë bërë agjentë të Italisë e Gestapos… fillojnë organizimin që të godasin Pushtetin me forcë… Organizimin e tyre e fillojnë duke e transformuar gjithë klerin katolik në një organizatë fashiste të quajtur Demokristjane. Zgjedhin Komitetin Qendror me elementët e sipërpërmendur… Pregatisin kryengritje imediate të armatosur… duke u lidhur me të arratisurit dhe duke dërguar memorandume imperialistëve të huaj. Formuan Komitetin e Përbashkët të organizatës terroriste të Shkodrës… duke u përfaqesuar nga Don Nikoll Deda… kanë zhvilluar propagandë të gjerë për formimin e kryengritjës së 9 shtatorit 1946. Nga të pandehurit, Zef Haxhija ka qenë antar i Komitetit Qendror të Demokristjanës, që ka trathtuar besimin e popullit… Kleri katolik që në kohën e Turqisë është munduar të përçajnë popullin… Në kohën e Austro-Hungarëve kanë qenë të lidhur ngusht me to… kanë lënë popullin shqiptar në injorancë… mbanin lidhje me imperializmin jugosllav… këta të pandehur janë vënë në shërbim të imperializmit italian… përveç lidhjeve me Vatikanin… këta ishin të parët që pritën trupat italiane kur zbarkuan në Shqipëri… kleri ishte i pari për mobilizimin e popullit në milicinë fashiste, karabinjerinë etj…. këta thonin se komunistët janë të pa fe, të pa nderë etj…. këto kishin krijuar që në kohën e Zogut, Partinë Demokristjane… e cila do të kishte pozita kyçe me shkuarjen e Padër Anton Harapit në Regjencë… këta kanë bashkëpunuar me Ballin, Legalitetin, Nacinal Indipendentët, etj…. demokristjania gjeti  si agjentë adapt Kol Prelën, Zef Haxhinë, Riza Danin të cilët ishin futur kontrabandë në front dhe ishin zgjedhur…

Demokristjania mbante lidhje me Komitetin Qendror të Ballit e Legalitetit në Tiranë… me Abdyl Kokoshin… menduan për kryengritjen e përgjithëshme të 14-15 shtatorit 1946, që u bë më 9 shtator, por kjo trathëti e poshtër nuk pat sukses…

Trathëtia e tyre u provua nga ballafaqimët e bëra këtu dhe në hetuesi, si dhe nga thënjet e të pandehurve të tjerë si Monsinjor Volaj, e Padër Rrok Gurashi, nga armët e gjetura, nga opinjoni publik, dhe nga krejt vazhda e trathtisë së tyre, duke qenë kryesor të trathtisë në çdo rregjim, si shkaktar për çdo poshtërsi është qenë kleri katolik reaksionar… si të tillë, fajet e tyre penale parashikohen nga nenët 2, 3, pikes 1, 2, 3, 4, 7,  8, 9, 10, dhe nenët 7, 8, të ligjës Nr. 372 mbi fajet penale kundër Shtetit dhe Popullit… dhe, gjykata mbasi shikoi të kaluarën, të ardhshmën dhe rrezikshmërinë që i paraqesin shoqërisë, me vota të përbashkëta, pjesërisht në kundërshtim me kërkesën e Prokurorit,

• Vendosi dënimin e tyre si vijon:

1. Për të pandehurit: Monsinjor Frano Gjini, Padër Mati Prennushi dhe Don Nikoll Deda nga Shkodra me Vdekje, dhe me humbjen e të drejtave politike dhe civile përgjithmonë dhe, me konfiskimin e pasurisë së tundëshme dhe të patundëshme.
2. Për të pandehurin: Don Tom Laca nga Shkodra me privim lirije e punë të detyruar për jetë, dhe me humbjen e të drejtave politike dhe civile përgjithmonë, dhe me konfiskimin e pasurisë së tundëshme dhe të patundëshme.
3. Për të pandehurit: Padër Gjon Karma e Don Ndoc Sahatçija me 15 vjet privim lirije e punë të detyruar, dhe me humbjen e të drejtave politike e civile për 5 vjet kohë, dhe me konfiskimin e pasurisë së tundëshme dhe të patundëshme.
4. Për të pandehurin: Padër Mëhill Miraj me 7 vjet privim lirije e punë të detyruar, dhe me humbjen e të drejtave politike dhe civile për 5 vjet kohë, dhe me konfiskimin e pasurisë së tundëshme dhe të patundëshme.
5. Për të pandehurin: Zef Haxhija nga Shkodra me 5 vjet privim lirije e punë të detyruar.
6. Për të pandehurit: Don Nikoll Shelqeti dhe Zef Gjeto Pëllumbi nga 3 vjet privim lirije dhe punë të detyruar.

            Të dënuarve u ngarkohen 162 lekë shpenzime gjyqi.

            Ky vëndim i referohët Gjykatës Naltë Ushtarake për aprovim përsa u përket të dënuarve me vdekje, kurse për të tjerët mundet të bëhet ankim po në Gjykatën e Naltë Ushtarake, mbrenda tetë ditëve nga datë 8 janar 1948 që u çpall vendimi.

Shkodër, më 8 janar 1948.

 

Sekretari d.v.    Antari d.v.     Antari d.v.    Kryetari d.v.  (Vetëm firmat)”

 

• Në dosje ndodhët vëtem kërkesa e Imzot Frano Gjinit, që i ka dërgue Gjykatës së Naltë në Tiranë (e shkrueme prej dorës së tij), të cilën po e shkruej të plotë pa asnjë mangësi ashtu si mbas origjinalit, si edhe vëndimin e Gjykatës së Naltë Ushtarake të Tiranës:

 

“V. F . L. P.

 Të Ndertit Gjygjit të Naltë Ushtarak       Tiranë

 

      Un i nënshkruemi Mons. Frano Gjini, Regjent’i Delegacionit Apostolik në Shqipni, kam nderën të njoftoj atë P. T. Gjykatë të Naltë se e ndiej për detyrë të Shejtë të kundërshtoj vendimin e Gjygjit Ushtarak të Shkodrës dhanë më 8-I-1948, me kenë se ky vendim asht dhanë në bazë të akt-akuzës lshue prej Prokurorit Ushtarak të Z. U. të Shkodrës me     

2 – I -1948, e cila, si asht formulue nuk asht konform me të vërtetën për sa i përket personit t’im:

• Se nuk kam punue për ardhjen e fashizmit italian në Shqipni,
• Se nuk kam kenë spijue i imperializmit nazi-fashist,
• Se s’kam punue për fashistizimin e vendit;
• Se nuk ia kam dhanë kurr aderimin tem okupacionit italjan me përjashtim të nji telegrami dërgue mbas 22 ditësh nga okupacioni italjan, bashkë me Kolegët të tjerë t’ Episkopatit, i cili telegram nuk ka tjetër kuptim veç të nji formaliteti konvenience, të detyruem nga fataliteti historik të ngjarjeve të kohës të pregatituna prej tjerve; po si kanë veprue të gjith përfaqsuesit e entëve civile, ushtarake e fetare të vendit t’onë;
• Se nuk kam shue ndjesit patriotike nacjonale të popullit;
• Se nuk kam vue kurrnji pengesë serioze për liminimin e Lëvizjës N.Çl.
• Se nuk kam ndihmue n’asnji mënyrë Qeverit Quislinge;
• Se nuk kam ndihmue kurrkend për të pengue resistencën e popullit kundra okupatorit, prandej as formacjonin e bashibuzukve kundra L.N.Çl.
• Se mbas çlirimit nuk kam organizue, marrë pjesë, a kryesue ndonji grup politik antipopullorë, me qëllim për të përmysë Pushtetin me vjolencë; as nuk kam ngarkue ndonji person klerik a civil për të më përfaqsue ndër grupe të tilla, në se kanë eksistue;
• Se nuk i kam drejtue kurr memorandume çëdo karakteri imperialistave të huej;

11) Se nuk kam pasë kurrnji përpjekje as me ilegal, as me reakcjonin e mrendshëm e të jashtëm.

            Prandej në lidhje me sa sipri e ndiej për detyrë ndërgjegje kombtare, shoqnore, profesionare ti kërkoj në bazë të drejtsisë prej asajë të Ndertës Gjykatë rishikimin e gjygjit, prishjen e vendimit të tij e njoftjen e pafajsis s’eme.

            N’uzdajë se kërkesa e eme ka m’u pranue, nënshkruhem me nderime,

Shkodër, 10-I-1948                 +Frano M-a  Gjini

Regjent’i Delegacjonit Apostolik në Shqipni”

 

• Nr.88/I Tiranë, 24 shkurt 1948

Ministrisë Mbrojtjes Kombëtare

Për t’ia përcjellë Presidiumit Kuvendit Popullor

Refuzuar.

Kryetari i Gjykatës së Lartë Ushtarake

Major Niko Çeta d.v.

Për këto arësye kjo Gjykatë është e mendimit që të mos i akordohet asnjë konçesion faljeje ose lehtësimi në dënimin e tij.

 

• Shënimi i em: Kjo shkresë u dërgue bashkë me dorëshkrimin e Imzot Frano Gjinit në Presidiumin e Kuvendit Popullor, sigurisht, duhet të kenë pasë edhe arësyet e refuzimit, por në dosje nuk janë.

___________________________________________________________

 

 

 

 

“Republika Popullore e Shqipërisë

Vdekje Fashizmit                                              Liri Popullit

 

• Gjykata e Lartë Ushtarake

 

Nr.67 i Regj. Them. Nr. 114 i Vëndimit.

 

• PROCES – VERBAL

 

Sot me datën 6 mars 1948, Këshilli i Gjykatës së Lartë Ushtarake i formuar prej:

Major  Niko Çetës, Kryetar,

Kapiten i I-rë Nexhat Hysenit, Antar,

Kapiten i II-të Mystafa Iljazit, Antar,

I asistuar nga Kryesekretari Aspirant Thoma Rino, dhe në prezencën e Prokurorit Ushtarak t’Ushtrisë K. Shqiptare Kapiten i I-rë Nevzat Haznedarit, mori në shqyrtim akt-gjykimin Nr. 2, datë  8 janar 1948, të Gjykatës Ushtarake të Shkodrës, me të cilën në bazë të nenëve 2, 3, 7 e 8 të ligjit nr. 372 datë 12 dhetor 1946, mbi fajet penale kundra Popullit e shtetit, është vëndosur ndëshkimi me VDEKJE, humbjen e të drejtave civile e politike të përherëshme si dhe konfiskimin e pasurisë së luajtëshme dhe të paluajtëshme, kundra të pandehurve:

1. MONSINJOR FRANO GJINI, i biri i Pjetrit dhe i Drandës, vjeç 62, lindur dhe banues në Shkodër, 2. PADËR MATI PRENNUSHI, i biri i Kolës dhe i Drandës, vjeç 66, lindur dhe banues në Shkodër, dhe 3. DON NIKOLL DEDA, i biri i Zefit dhe i Agës, vjeç 58, lindur dhe banues në Shkodër, të akuzuar se: kanë punuar për ardhjen e Fashizmit Italian dhe okupimin e vendit tonë, qysh para okupacionit kanë qenë agjenta politikë dhe spijun te Imperializmit Italian. Gjatë okupacionit Gjerman, janë bërë agjentë të Gestapos duke denoncuar në zyrat sekrete të sajë, militantët e L.N.Çl. Kanë ndihmuar repartët dhe formacionet armike dhe bashibozukë kur shkonin për të luftuar kundra partizanëve.

Mbas çlirimit të Shqipërisë fillojnë organizimin e tyre për brenda klerit katolik me qëllim që të godasin Pushtetin Popullor, organizatë e cila drejtohej prej Monsinjor Gjinit, Don Nikoll Dedës dhe Padër Mati Prennushit, të cilët më vonë e këthyen gjithë klerin katolik në një organizatë fashiste të quajtur Demokristjane.

Prokurori kërkon të vëndoset aprovimi i vëndimit të sipërm, si me vend dhe i bazuar në ligjë.

 

• K ë s h i l l i :

Mbasi shqyrtoi një nga një të gjitha aktet e dosjes, bisedoi dhe studjoi çështjen nga pikpamja e fakteve dhe të ligjit, dha këtë,

 

            V e n d i m :

 

Nga shqyrtimi i akteve rezulton se të pandehurit Monsinjor Frano Gjini, Padër Mati Kol Prennushi dhe Don Nikoll Zef Deda, kanë pregatitur terrenin për ardhjen e fashizmit dhe të okupimit të vendit tonë nga Imperializmi Italian, për këtë punë kanë marrë dhe shpërblime të konsiderueshme në të holla.

Gjatë okupacionit kanë punuar për fashistizimin e Popullit Shqiptar. Me çdo mënyrë janë munduar të shuajnë ndjenjat nacionale të Popullit. Janë munduar të përçajnë popullin shqiptar; kanë luftuar nën petkun fetar kundra luftës së popullit për liri, kanë ndihmuar dhe kanë bashkëpunuar me të gjitha organizatat kriminale për të shuar Lëvizjën N.Çlirimtare; kanë përkrahur dhe ndihmuar me shkrime dhe agjitacion në popull që të gjitha Qeveritë kuislinge të kohës  së okupacionit si dhe politikën e tyre reaksionare.

Gjithashtu dhe gjatë okupacionit Gjerman janë bërë agjenta të Gestapos, duke denoncuar në zyrat e saj sekrete të gjithë elementët e L.N.Çl. Janë munduar me çdo metodë ndër besimtarët duke helmatosur ndjenjën nacionale. Çlirimi i Shqipërisë dhe marrja e Pushtetit në duart e popullit  bënë që këta të vazhdojnë luftën më më tërbim. Për këtë arësye fillojnë një agjitacion në stil të gjerë për të sabotuar të gjitha reformat e Pushtetit Popullor, si reformën agrare, arësimore, tatim fitimet, zgjedhjet e 2 Dhjetorit 1945 etj. Me ardhjën e Misioneve të huaja krijuan lidhjet dhe raportojnë dhe marrin direktiva sesi duhet të punonin.

Me anë të Misioneve Anglo-Amerikane komunikonin dhe me Vatikanin, dhe merrnin direktiva herë pas herë sesi duhet të punonin. Të pandehurit kanë qenë ndër udhëheqësit e organizatës trathtare Demo-Kristjane, kanë marrë vëndime dhe kanë krijuar nën Komitete të kësaj organizate, duke caktuar si Kryetar të këtyre N/Komiteteve Klerikalët.

Më vonë Komiteti Qendror i Demo-Kristjanëve për të zgjeruar organizatën dhe ndër elemente muhamedan, studenta dhe intelektualë të mykur e ndrron emrin, duke e quajtur partia Social-Demokrate.

Të pandehurit kanë ndihmuar dhe pregatitur kryengritjen e Llesh Marashit; kanë krijuar lidhje e bashkëpunim me organizatën e Ballit. Kanë nxitur dhe pregatitur kryengritjën e 9 shtatorit 1946. Nëpër Kisha dhe seminaret e tyre janë gjetur depo armësh; municionesh dhe shumë dokumenta të trathtarëve Gjon Markagjonit, Papa Lilos dhe Padër Anton Harapit.

      Të pandehurit kanë udhëzuar rininë femnore që t’iu afrohen njerëzve të Pushtetit, kanë nxitur dhe të çnderohën kundër vullnetit të tyre, mjafton që të vjedhin dokumente sekrete.

Përsa u tha më nalt konstatohet se trathtia e tyre ndaj popullit dhe Atdheut është e vjetër dhe tepër e rëndë.

P r a n d a j :

Për këto arësye Këshilli i Gjykatës së Lartë Ushtarake, në bazë të Nenëve 10 dhe 17 Nr. 2 të Ligjit Nr. 368 datë 5 dhjetor 1946, mbi organizimin dhe kompetencat e Gjykatave Ushtarake, duke pranuar dhe kërkimin e Prokurorit,

 

• V ë n d o s i:

Aprovimin e vëndimit Nr. 2 datë 8 janar 1948, të Gjykatës Ushtarake të Shkodrës, që përmban dënimin dhënë kundra të dënuarve:

1. MONSINJOR FRANO PJETËR GJINI, nga Shkodra,
2. PADËR MATI KOL PRENNUSHI, nga Shkodra dhe
3. DON NIKOLL ZEF DEDA, nga Shkodra, ME VDEKJE, me humbje të drejtave civile e politike të përherëshme, si dhe konfiskimin e pasurisë së tyre të luajtëshme dhe të paluajtëshme.

            Ky vendim është i  p r e m ë.

Tiranë më 6 mars 1948.

 

KRYESEKRETARI: d.v. ANTARI: d.v.  ANTARI: d.v. KRYETARI: d.v.” (vetëm firmat)

 

 

Republika Popullore e Shqipërisë                               V.F.L.P.

Gjykata Ushtarake Shkodër

Shkodër, më 12 mars 1948

Shkresë Nr. 64/III Prot.

 

• GJYKATËS SË NALTË USHTARAKE

Tiranë

 

Përgjigje e shkresës Nr. 88 datë 8 mars 1948:

Ju njoftojmë se të dënuarit ME VDEKJE:

 

1. MONSINJOR FRANO  PJETËR  GJINI,
2. PADËR MATI  KOL  PRENNUSHI, dhe

            3.DON NIKOLL ZEF DEDA, të gjithë nga Shkodra, u ekzekutuan me datën 11 mars 1948, ora 5.00 para dite dhe fjala e fundit ka qenë:

 

1. MONSINJOR FRANO P. GJINI tha se: Rroftë Krishti Mbret, Feja Katolike dhe Katolikët në botë, Rroftë Papa, gjaku dhe trupi i em mbetët këtu, por Shpirti dhe zemra është tek Papa. Rroftë Shqipnija!
2. PADËR MATI KOL PRENNUSHI tha se: Jam i pafajshëm, po vdes në krye të detyrës s’eme. Rroftë Krishti Mbret, Rroftë Papa, Rrofshin Katolikët, Rroftë Shqipnija!

            U bëj hallallë gjyqit dhe ato që do të shtijnë mbi trupat tonë të pafajshëm!

3. DON NIKOLL ZEF  DEDA tha se: Rroftë Shqipnija, po vritem në punën teme. Rroftë Krishti Mbret, Rroftë Populli Shqiptar!
4. Kryetar i Gjykatës

67 Rregj./1948                                    Kapiten i I-rë (Misto Bllaci) d.v.”

 

• Ky ishte vetëm fundi i Kalvarit që nuk ka mujtë me e mëshef as Sigurimi i Shtetit as Partia Komuniste terroriste Shqiptare.

 

• PJESA E TRETË

H.Uajzberg thotë:“Vrasësi tipik e shikon vetveten si ndonjë hero”.

1. K. që duhet të lexohet nga ne Partia e Katilëve dhe jo Partia Komuniste, kishte grumbullue në gjiun e sajë llomin e shoqnisë njerëzore dhe, llomi i këtij llomi terrorist ishte Sigurimi i Shtetit Shqiptar.

Këta ishin qen që kanë prejardhje prej ujku por, sidukët, nuk janë në gjendje të harrojnë atë që trashëgojnë, kështu, thotë Tilman.

 

• “Filmi jugosllav” në Shkodër, kishte fillue prej shumë kohe.

“Në vitin 1920, konsulli i parë jugosllav në Shkodër Aleks Martinoviq, nga Cetina, kishte vue gurin e themelit të asaj makabre që do të ndërtohet mbi vorret e shkodranëve. Shtihej mik i klerit katolik  shqiptar. Shumë shpejt, në 1921 vjen Lubo Neshiq, që ruan lidhjet e të parit. Në vitin 1922 e deri në 1927, vjen Ivan Vukotiq, edhe ky nga Cetina. Lidhet me përkrahësit e Zogut si Maliq Bushatin, Gjon Markagjonin, Lin Gilen, Alush Lohën, Don Nikoll Dedën, Pop Jefton, Hasan Beg Bushatin, etj. Në vitin 1927 vjen Trajan Zhivkoviq, nga Shkupi, thohet se kishte “vetëm një mik”, Hasan Efendi Bekteshin. Mbas këtij erdhi Dragan Bozhoviq nga Shumadija, që pa mbushë as dy vjet zëvendsohët në 1929, nga Milivoja Milçiç, që ka ndejë deri në 1935. Lidhjet kryesore i rujati me Maliq Begun, ndërsa mendohet se ky formoi një rrjetë spijunazhi të gjanë me Hysen Sumën, Bec Osin, Ali Taipin, Jakup Ganjollën, Xhel Ferhatin, Can Memën, Ymer Lutfinë, të gjithë nga Shkodra. Pak kohë vjen një Sebriq (mbiemni asht i palexueshëm) dhe shpejt edhe ky zëvendsohët me Dusho Stojakoviq, nga Zemuni. Ky qëndroi 2 vjet e gjasht muej, largohet në muejn gusht 1939. Vjen Stojanoviq nga Beogradi, i cili kishte relata të mira me italian, kryesisht me konsullin Meloni. Sekretar nga Shkodra punonin, Jasho Beroviq, Danjel Gjurgjoviq dhe Mitër Kërsniq.”

Me datën 6 prill 1940 fillon lufta Italo-Jugosllave, mbas së cilës siduket nuk vazhdojnë mardhanjet normale.

Kështu deponon z. Isuf Sokoli, para hetuesit Dul Rrjolli, i arrëstuem më 20 tetor 1946, tue theksue se ai vetë nuk ka kenë asnjëherë spijun. Dënohet 2 vjet burg si përkthyes i asaj konsullate.

Në janarin e 1945 asht Sheuqet Peçi, i pari që viziton Kuvendin Françeskan të Gjuhadolit. Ai shoqnohej nga Kol Jakova (shkrimtari) dhe Çiril Pistoli, të dy vegla të komunistëve deri në vdekje.

Vizitojnë muzeun dhe bibliotekën, me këtë rasë fillojnë edhe plaçkitjet, marrin dy-tri pushkë muzeale të gjetuna nga At Gjeçovi.

Kjo ishte sa me fillue.

Në takimin e parë që ban me At Mati Prennushin, Provinçial i Françeskanëve të Shqipnisë, Sheuqeti i paraqet mendimet e autoritetëve të nalta komuniste për mardhanjet me Françeskanët, tue u nënkuptue që këto mardhanje do të ishin me krejt klerin katolik shqiptar. Mbas kryengritjes së Prenk Calit dhe asaj të Koplikut me Llesh Marashin, ku janë pushkatue ma shumë se 118 burra të malësisë pa gjyq, në datat 14 e 15 janar 1945, nën drejtimin e kriminelit Mehmet Shehu, ky terrorist i pashoq, që ishte komandant i operacionit në Veri, i drejtohet Kuvendit Françeskan, se gjoja kishte kënaqësi me vizitue qendren e patriotizmit shqiptar, tue i këthye edhe vlerat muzeale të plaçkituna pak ditë maparë nga shokët e tij,  si “vëprim i nxituem”. Me një servilizëm dhe hipokrizi komunisti u flet edhe studentëve për vlerat patriotike të asaj shkollë.

Edhe ky si paraardhësi i tij në takim me At Matinë, paraqet kërkesat e bashkëpunimit me klerin, tue i shpjegue se keni informacione të gabueme për komunistët shqiptar dhe njëkohësisht ne do të tregojmë me vepra se nuk jemi si na paraqesin armiqtë tanë. Gjatë bisedës, ai tregohet mirënjohës për ndihmën e klerit katolik në shpëtimin e shumë shokëve të L.N.Çl. nga gjermanët. Ajo që mbetët me u diskutue ma vonë do të jetë çështja e Vatikanit mbasi Papa i Romës, asht armiku  ma i  vendosun i internacionalizmit proletar dhe i komunizmit.

            Përgjegja e preme dhe e shkurtë e At Matisë, se Françeskanët nuk do të përzihen në politikë dhe se nuk do të pranojnë me diskutue premjen e mardhanjëve me Vatikanin, mbasi nuk kemi ndër mend me u këthye Orthodoks si Kishat Autoçefale të Lindjës, përcakton kjartë rrugën që do të vazhdojnë të dy palët, që tashti mund të konsiderohën kundërshtare të hapta.

Në të njajtën kohë në Tiranë bahët përpjekja me Imzot Prennushin, Bumçin dhe At Pjetër Meshkallën, tue marrë po atë përgjegje si në Shkodër. Pushkatimi i atdhetarëve Don Lazër Shantoja e Don Ndre Zadeja, në mars të 1945, tregon dhambët e vërtetë të komunistëve të Tiranës, që fillojnë me zbulue qëndrimin jugosllav nën lëvozhgën e komunistëve “shqiptarë”. Nxjerrja jashtë Shqipnisë e Delegatit Apostolik të Vatikanit më 5 maj 1945, Imzot L. Nigris dhe mos njohja zyrtare nga Qeveria Komuniste e Regjentit shqiptar Imzot Frano Gjinit, ishte pasqyra ma e kjartë e politikës së ardhëshme në Shqipninë e mbikqyrun nga Jugosllavia. Gabimi i organizatës “Bashkimi Shqiptar”, drejtue nga atdhetari Mark Çuni, mbrenda seminarit jezuit i kushtoi shumë shtrejtë atij vetë dhe klerikëve të pafajshëm që u pushkatuen për atë çështje, tue u dhanë komunistëve në dorë mundësinë e mbylljes së shkollave fetare. Fatkeqësisht, ky grup xhakojsh dhe laikësh të etshëm për një demokraci të vërtetë, u mpleks me disa elementë shumë të damshëm dhe të rrezikshëm që kanë provue me jetën e tyne, se qyshë në atë kohë ata u vunë në shërbim të lojës së komunistëve, dhe mbetën besnikë përjetë në poshtërsitë e Sigurimit të Shtetit. Këtë e vërtetojnë edhe me deklaratat që kanë ba në gjyqin e kohëve të fundit me Imzot Ernesto Çobën, gati mbas 30 vjetësh nga 1945-46, kur gjoja u angazhuan me Organizatën “Bashkimi Shqiptar”. Lëvizja e Postribës, edhe kjo viktimë e injorantëve fanatikë anadollakë solli pushkatimin e mashumëse 35 atdhetarëve, të cilët u masakruen në mënyrë çnjerëzore për me pranue lidhjet me kryengritësit. Vetëm ajo që i asht ba atdhetarit Dulo Kali, mjafton me tregue kush ishte Sigurimi. Kur Duli ishte në qeli i kishin prishë të ndigjuemit me korrent elektrik. Në një dhomë pranë kishin sjellë disa vajza që qeshnin e bërtitnin. E kërcnojnë Dulin tue i thanë, firmo proçesin ose tashti do të sjellim vajzat tueja këtu dhe do t’i përdhunojmë … dhe Duli, pranon gjithshka flitët në proçes …

Pushkatimet pagjyq të Don Nikoll Gazullit, Don Liugj Picit, Don Pjetër Çunit, Don Aleksandër Sirdanit etj. ishin treguesi ma i saktë se komunistët kishin vendosë zhdukjen në masë të klerit. Pushkatimet për strehim të arratisunish vazhdonin… Ekonomia po shkatrrohej, kamjonët e ngarkuem ndër magazinat e tregëtarëve të pazarit të vjeter të Shkodrës shkarkoheshin në Beograd. Malli i magazinës “Ulqinaku” shitej në Moskë. Çdo ditë mbyllej një dyqan, pronarët torturoheshin me dorëzue teneqet e arit. Kundrabandistët hynin e delnin nga burgu të gjymtuem nga trupi e ndërgjegja. Shumica nënshkruenin bashkëpunimin ose me vdekë në tortura. Vetëm tregëtarit Man Tepelia i kanë marrë 13 teneqe të mëdha të vojit gurit të mbushuna me ar që kishte të mëshefun në pemishtat e tija në Vukatanë, tregonte ish oficeri i Sigurimit të asaj kohë Nazif Pira. Grupe studentësh arrëstoheshin për me shue protestën e heshtun që vlonte në bankat e shkollave, shoqnue me ndonjë trakt ose ndotje fotografije të diktatorëve. U ndalonin vajzat në dyert e shkollava me u heq Kryqët nga qafa me dhunë, tue i pështy në fëtyrë anë e kand qytetit…

 

Shkodra, syni i Principatës, siç e quen Barleti, ishte këthye në kshnillën që del në sy dhe i pengon pamjen sistemit të rij. Kryetar i Komitetit Ekzekutiv ishte Riza Dani. Emni i tij lakohej në të gjitha gjyqet. Asnjë prokuror nuk i ndalonte fjalën e të pandehurit kur zënte në gojë emnin e tij. Një farë Gjin Marku, kapardisej si Qark komandant. Sekretar i Partisë në ilegalitet ishte Spiro Pano, një kriminel që vriste shokët e vet si të gjithë komunistët me vulën e Frontit, maskës së Partisë. Furrtari Zoi Themeli, mbante furrën ndezë tue shkri pezhgëve në Degën e Punëve të Mbrendshme, ndërsa zv. shef ishte samarxhiu Zoi Shkurti, torturues katil, bashkëpuntorë i kriminelit Petrit Dume në Korçë, kur u mbërthenin njerëzve ndër thembra patkoj. Komisari politik i tyne ishte krimineli Nesti Kopali, i sëmurë patologjik për krime, imoral ashtu si prokurori Aranit Çela. Ligji zbatohej nga Esat Ndreu, Tonin Miloti, Nestan Ujaniku, Misto Bllaci etj. vëlleh endacakë e mushkarë, barijë analfabet, që ua dhanë rasa me pushkatue filozofë, profesorë e ingjenjerë. Asnjeni nuk dijnë me shpjegue se cilës  rracë i përkasin, të gjithë kujtojnë se Tito, Stalini dhe Enveri janë kafshë të përjetëshme. Secili në kurset e analfabetëve mendon me vra mësuesin e vet, si Juda. Këtij grupi të etshëm për gjak i shërben Arif Gjyli, Qamil Gavoçi, Qazim e Fadil Kapisyzi, Rahman Perllaku, Toger Baba, Zija Dibra, Ali Qorri (Bushati), Kasem Troshani, Lilo Zeneli, Thoma Karamello, Mentor Xhemali, Elez Mesi, Dulaç Lekiqi, Vaskë Koleci, Ali Xhunga, Ndrek Nallbani, Jonuz Dini, Pal Mëlyshi, Xhemal Selimi, Hysni Ndoja, Asllan Lici, Bilo Bregu etj. që pasohej nga grupi i të rinjve Pjerin Kçira, Nush Baba, Lin Çollaku, Alush Bakalli, Gjovalin Mazrreku, Shyqyri Qoku, etj.

Të gjithë bashkë këta tradhëtarë, drejtohen nga oficerët jugosllavë të Titos dhe zbatojnë urdhnat e tyne antishqiptare.

Ajet Shahu shkruen: “Në aksionin antikatolik u aktivizuan si asnjëherë besnikët e partisë në baze” (“Shteti komunist dhe Kisha Katolike, fq 364, Krishterimi ndër Shqiptarë, Shkodër, 2000)

Bardhok Biba, i pari kryen porosinë e Partisë Komuniste dhe futë armë në Kishën e Oroshit, tue akuzue Imzot Frano Gjinin dhe Dom Mark Xhanin (sekretar i Abatit të Mirditës), për mëshefje armësh.

Në Shkodër, drejtojnë operacionin e futjes së armëve në Kishën Françeskane të Gjuhadolit Zoi Themeli, Hulusi Hako, Dilaver Sadiku që ngordhën me spaletat e Ministrisë së Mbrendshme të ndihmuem nga Pjerin Kçira, Lin Çollaku, Nush Baba, Gjovalin Mazrreku, etj.

 

Me datën 17 nandor 1946, rreth orës 02.00 të mëngjezit, në një natë me shi, ndalojnë makinën tek dera e kuvendit ngjitë me Kishë, e hapin me çelsat e marrun me zori prej kuzhinjerit Martin Tarri, kalojnë nëpër mencë dhe futen në Kishë nëpër derë të kompanjëlit, rrugë e tregueme nga tradhëtari Ndoc Vasili (Antoni Kapaj në Amerikë). Shkarkojnë armë e municione mbrenda Kishës tek Elteri i Shna Ndout, i Zemrës së Krishtit etj, dhe rreth orës 04.00 e rrëthojnë Kishën me ushtarë të Ndjekjës, tue mos lanë asnjë njeri me u afrue në ora 05.00 kur thohej mesha e mëngjezit. Atë kohë rrëthohet edhe kuvendi me të gjithë françeskanët e xhakojt që ishin aty. Ditën bahen vizita nga autoritetët e organizatat e ndryshme për me pa armët e mëshefuna nga “fretnit”.

Merrën në mbramje rreth orës 20.00 nga hetuesia (shtëpia P.        Çiurçisë), At Mati Prennushi, At Donat Kurti, At Çiprian Nika, At Pal Dodaj, At Aleks Baqli, të gjithë fretën të arrestuem, sillën me pranga në Kishë, ku mbasi vëndosen ndër vendet ku janë “gjetë” armët, (të vueme nga vetë Sigurimi) afër Eltërit të Shna Ndout dhe të Zemrës së Krishtit, xhirohën në film nga operatorët jugosllavë…

 

Ky film jugosllav asht “Dosja 1302/II-A”.

 

I vetmi njeri i penduem që kam njohtë në vitin 1982, pjesëmarrës i Sigurimit të Shtetit në këtë vepër të shemtueme asht kenë Zef Bardhoku, i cili më ka tregue krejt mënyrën si kanë hy në Kishë me armë dhe, si i kanë vendosë arkat aty. Tregonte se Fra Ndue Vila, nuk i kishte dhanë çelsat dhe ishte torturue mizorisht. Ai pohonte se dyshohej për armë përsonale ndër fretën, mbasi kishin informata nga xhakoni Ndoc Vasili. Në fund të bisedës, thonte: “Nuk dij sesi, Zoti nuk ka premtue për të gjithë ne që kemi futë armët në Kishë, me na varë populli katolik në traun e sipërm të derës së Kishës së Shna Ndout, për atë vepër të ultë që kemi ba, tue çue në plumb At Mati Prennushin e At Çiprian Nikën krejt të pafajshëm, e sa të tjerë, me vite të tana në kampet e burgjet e mnershme të shfarosjës ku edhe kanë vdekë. Kur rashë në burg vetë, kishte edhe priftën që më njifnin mirë, e dinin se shka i kam ba klerit dhe më jepnin cingare e bukë që ma shumë më mungonin, pa ua kërkue …” Kuvendi i Françeskanëve në Gjuhadol u kthye në burg dhe thirrej Burgu i Kishës së Fretënve, burgu ma i mnershëm i komunizmit në Shqipni, e pse jo, i krejt Lindjës komuniste.        Porosia jugosllave ishte: “të shkatrroni kulm e thëmel çerdhën e Klerit Katolik në Shkodër, me në krye FRANÇESKANËT!” …

Dhe… porosia e mësuesëve po kryhej…

Përballë të arrestuemve do të shënoj disa nga bishat hetues: Imzot Frano Gjini ishte përballë kasap kap. Lilo Zenelit e aspirant Ali Xhungës, At Mati Prennushi, përballë kap. Nesti Kopalit, At  Çiprian Nika përballë kap. Nesti Kopalit, Don Nikoll Deda përballë kap. Fadil Kapisyzit, Don Tom Laca përballë aspirant Ali Xhungës e kap. Fadil Kapisyzit, At Donat Kurti përballë kap. Zoi Shkurtit, At Frano Kiri përballë major Zoi Themelit e kap. Zoi Shkurtit, Don Nikoll Shelqeti përballë kap. Zoi Shkurtit, At Gjon Karma S.J. përballë aspirant Pjerin Kçirës, Don Ndoc Sahatçija përballë toger Bilo Bregut, xhakoni Zef Pëllumbi përballë kap. N. Kopalit, At Mëhill Miraj përballë aspirant Pjerin Kçirës ( nëpunës në Sigurim, që mbante edhe rrjetin e spijunëve ), dhe Ali Xhungës etj. etj.

Kishe me thanë se sa me vlerë do të ishte me pasë në dorë proçesin e plotë të kësaj ngjarje të mnerëshme që u zhvillue ata vite në Shkodër. Arrestimet u banë në muejt tetor e nandor të 1946, ndërsa dokumentacioni flet për muejt e fundit të 1947, pra, mbas një viti nuk asht e mujtun me pas fillue hetimet. Praktikisht: Imzot Frano Gjini, më 14 shtator 1947 pyetet nga Lilo Zeneli; Don Nikoll Deda, më 30 tetor 1947 pyetet nga Fadil Kapisyzi; At Mati Prennushi, pyetet më 26 shkurt 1947 nga Nesti Kopali etj. Ballafaqimet bahën pothuej të gjitha në dhetor 1947, pak ditë para gjyqit. Në këta dokumente përmblidhen në 5-6 faqe krejt hetimet e bame në një vit të plotë, me përjashtim të Don Ndoc Sahatçisë dhe At Mëhill Miraj, që kanë edhe 40 – 45 faqe të daktilografueme, mbasi mbi bazën e thanjëve të tyne për fat të keq, atëherë, ndërsa tashti për fat të mirë që janë ruajtë… janë thurë lloj-lloj lëgjendash të projektueme nga Sigurimi i Shtetit dhe të daluna nga goja e këtyne njerëzve të dobët në qëndresën para torturës, që mbasi hodhën firmat e tyne në këto proçes-verbale përfundimisht ishin vetëm kenje mbasi ndërgjegja dhe karakteri humbën përjetësisht. At Rrok Gurashi, asht gati me i kujtue hetuesit ndonjë rresht që ai e ka harrue, flet pa pikë mëshire për kedo, veç me dalë nga dhoma ku bahën ballafaqimet. Akuzon “fajtorë” cilindo të pafajshëm që i kërkohet: “për derisa unë jam këtu, le të vijnë të gjithë mbas meje!”. At Mati Prennushi i kujton: “Të gjitha këto që thue këtu Padër Rrok, janë vetëm shpifje që nuk i kam pritë kurrë prej teje por, mos harro, se kemi edhe një gjyq tjetër e, atje, nuk ka ma rrena e shpifje!”.

Me të vërtetë kur At Rroku ishte në çastet e fundit të jetës, në një kamp pune thërret At Konrrad Gjolaj, dhe i thotë: “At Konrrad, po vdes, po, a thue  Zoti ka me mi falë ato tmere fajesh e shpifjesh që kam ba unë, vetëm tue mendue sa vetë janë pushkatue me rrenat e mija!?”, dhe At Konrradi, i thotë: “Padër Rrok, eja të rrëfej, se mëshira e Zotit i kalon kufijt e arësyes sonë, ti nëse je pendue fol se edhe ata për të cilët ti je shpifë, jam i sigurt se sot lutën për shpirtin tand …”, dhe ishte rrëfye … Po, At Rrok Vata, sa ditë ndej ndër gjunjë para Kryqit kur e pau se i kishte ardhë fundi? Po, Don Nikoll Troshani, pse thonte: “Si do të shihëm andej me Don Dedë Malaj?!”…

Nder dosje ruhët një proçes-verbal i ballafaqimit të Imzot Frano Gjinit me At Rrok Gurashin, Don Ndoc Sahatçinë dhe Prenkë Lezaj. Ballafaqimi asht ba me datën 28 dhjetor 1947 pra, një javë para gjyqit. Aspirant Ali Xhunga shkruan: “… i pandehuri Monsinjor Frano Gjini nuk atribon thanjet e Padër Rrok Gurashit, Don Ndoc Sahatçisë dhe Prenk Lezajt, prandaj u pa e nëvojshme të kompozohet ky proçes ballafaqimi… dhe flet Padër Rroku, 5 faqe e gjysëm proçes, mbas tij flet Don Ndoci, 2 faqe të tjera dhe 3 faqe, flet edhe Prenk Lezaj. Të gjithë plotësojnë edhe ndonjë mangësi që ka pretenca e prokurorit, mbasi ai asht edhe qëllimi i “kompozimit” të ballafaqimit.

Cila asht përgjigja e Imzot Gjinit?

“Monsinjor Gjini, mbasi ndigjoi thanjet që iu banë para fëtyrës së tij nga Padër Rrok Gurashi, Don Ndoc Sahatçija, dhe nga Prenk Lezaj, merrët në pyetje dhe deklaron sa ma poshtë vijon: P. P. (Përgjegjet i pandehuri), Përsa thonë para meje Padër Rrok Gurashi, Don Ndoc Sahatçija dhe Prenk Lezaj, i dëgjova të gjitha, por vetëm dua të them se për posë atyre që kam deklarue në proçes, nuk asht asnjë e vërtetë, që të kem patur lidhje direkt me Mark Gjon Markun, ose me ndonjë të arratisur tjetër dhe se kam patur dijeni xxxxxxxx (prishë njaqë) ma të vogël për këto organizata kundërshtare të Pushtetit Popullor.”(faqe 1-11 Proces-ballafaqimi Nr.rend. 12 )

I pandehuri (Monsinjor Gjinaj)d.v.

Oficeri pyetës: Aspirant Ali Xhunga d.v.

 

Të gjitha ballafaqimet marrin përgjegje të përafërt me përmbajtjen e deklaratës Imzot Gjinit, me përjashtim të Don Nikoll Dedës dhe At Mati Prennushit, që nuk janë në dosje.

Gjithashtu, në dosje nuk ka edhe torturat që i janë ba të pandehurit për me pranue shpifjet e dëshmitarit të rremë por, mos harroni se edhe ato dihën. Po thuej të gjithë të arrestuemit e këtij grupi kanë ba nga 14 muej hetuesi, janë mbajtë edhe dy muej të dënuem me vdekje pra, koha e vuajtjes deri ditën e pushkatimit asht 16 muej për  Imzot Gjinin e At Prennushin, ndërsa 17 muej për Don Nikoll Dedën.

***

            Nuk do të flas për zbatimin e ligjit, mbasi duhët të kishte ligjë për me dashtë me diftue si zbatohej. Do të paraqes vetëm një dokument që ka dosja. Kur Imzot Gjini ban kërkesën për pafajsi, në letrën e dërgueme Gjykatës së Naltë të shkrueme me dorën e tij, gja që tregon se kur asht zhvillue gjyqi ndër tavolinat e mencës se Kuvendit të Fretënve, asnjeni nuk ka pasë “avokat”, mbasi nuk ka asnjë dokument të kenjes së avokatit, të paktën si ka ndodhë shpesh, kenja e një oficeri të Sigurimit i veshun me emnin “avokat”, e vuna ndër thojza mbasi ky lloj “avokati”, ka pasë rasë që habitej e fillonte me sha e fye klientin “e pandehur”, tue kujtue se asht në zyrat e hetuesisë ose ma keq, me ju drejtue prokurorit, “pse ore, vetëm kaq meriton ky… ky, është për t’u varë!” …

Aty në atë kërkesë të Imzot Gjinit, sipër mbi fjalët “Të Ndertës Gjykatës…” asht ba një shënim me penë: “Të bashkohet me akte, në rast të kundërt të njoftohët se asht dhanë jasht afatit -(firma)-“.

Në fund të letrës shënohet data e marrjes në dorëzim : “Nr.15. U muer më 14 janar 1948- (firma), Sh. Dautaj”, pikërisht asht marrë në dorëzim nga Sekretari i Gjyqit dy ditë para afatit, veç mbetët me mendue rasën e kundërt të justifikimit të dhanjes kësaj letre, gjoja jashta afatit. Përgjegja asht shumë e shkurtë. – “Kush ma nalt dinte dhe donte me ju përgjegjë PAFAJSISË së tij?”….

            ***

• Bashvuejtesit flasin me dhimbje, ofshamje, por edhe me krenari për kohën që kanë kalue me këta heronjë.

Mendohen e mendohen ku me fillue, tek nata e parë e takimit apo tek mëngjezi i fundit i ndarjës së përjetëshme…

Njësoj, aty, ata të gjithë ishin si dy kufoma të shtrime në çimento të birucës Nr… Burgu…

Se çfarë bahej në zyret e hetuesisë mbi trupat e këtyne Martirëve atdhetarë do të flasin vetem dishmitarët që mbijetuen:

Zonja Terezina Pali (Zorba), po më tregonte sesi e kishin torturue për vdekje At Mati Prennushin, kur gjironin filmin jugosllavët tek Elteri me armë në dorë. Mbasi e sollën në qeli e pashë se çalonte, e pyeta: “Shka të banë Padër Mati?” – Ai u përgjegj me za të ultë – mos pyet… por, për mos me i kënaqë këta qej, eja të këndojmë… dhe filloi ai vetë i pari kangën “Në Shkodër tonë ka ra nji dritë”… Shpesh këndonte me za të ultë për mos me na lanë me u ligështue para torturave, ai na epte zemër edhe né që aso kohe ishim shumë të reja e shpesh dëshproheshim shumë. Njëditë erdhi i lamë në gjak se i kishte ra ballit Nesti Kopali…

At Çiprian Nika ishte me të vërtetë si Shenjt, vazhdonte Terezina, vuante shumë prej kambëve se ia kishin djegë damarët me hekur të skuqun ndërsa, çorapët iu ngjiteshin për mish nga plagët e peshgvës, kësi plagësh kishte edhe në shpinë, këmisha ju shkapte prej plagëve vetëm… kur e thërriste hetuesi që ma shpesh e siellte pandjenja se me kambët e veta, megjithatë, edhe ashtu gjente forca me qëndrue … forca e tyne ishin vetëm urata e lutjet e vazhdueshme…

Prof. Adem Bazhdari, tregonte: “Nuk e harroj kurrë Imzot Gjinin të varun në një pemë, po e torturonin. Erdhi Zoi Themeli dhe Pjerin Kçira, monsinjori u lypi pak ujë. Pjerini mori një tas dhe ia mbushi me urinën e vet aty mbas një peme dhe ia dha t’a pijë Monsinjorit, që kishte mashumë se dy ditë pa pi ujë. I shkreti Monsinjor, piu shka i dhanë ata mizorë. E zgjidhën, ai ra për tokë, nuk ecte, e sollën me dy policë në dhomë dhe mbas pak minutash erdhën e na morën të dyve, sa mërrijtëm në krye të shkallës së gurit ndër fretën, Pjerini holli poshtë At Matinë… mendueme se e mbytën por, jo, ishte gjallë i gjakosun fëtyrët, – E shihni? -Na pyeti Zoi, – kështu do ta pësoni dhe juve, mos flisni po deshët!… Kur na çuan në dhomë Monsinjori tha vetëm kaq: ”Për hatër të Zotit!….” dhe fshani… Krahët, kambët dhe shpinën i kishte me plagë të qelbëzueme, ia mjekonin vetëm me krypë dhe ja lynin me pezhgëve të nxehtë, stjetullat i kishte gjithmonë të hapuna tue kullue qelb nga vezët e zieme dhe të ngrohta që i venin gjithnjë.

Ndërsa, për Imzot Nikoll Dedën tregonte se nuk njifej ma, ishte ba sa një fëmijë, gjithë plagë, i moçatun fëtyre dhe i pazoti me ecë, kambët i kishte të qelbëzueme… Një bashkëvuejtës e kishte pyet njëherë, kur e gjet të shtrimë në dysheme: “Kush je ti?” – Ai i kishte përgjegjë:  –Kam pas kenë Don Nikoll Deda”, se me të vërtetë “nuk ishte ma ai”!

I ndjeri Caf Dragusha, që asht pushkatue me këtë grup i tregonte një bashkëvuejtësi ndër ato ditë mjerimi kur ishin në një qeli se, një natë i kishin shkue tek biruca e tij katër oficera të naltë, si dukej nga Tirana, njeni nga veshja dukej jugosllav. E kishin pyetë me kambngulje; – janë ba ose jo, mbledhjet për të cilat bahet fjalë në proçes të Don Nikoll Dedës, në shtëpinë e Cin Serreqit dhe të Pjetër Dedës? – Cafi u ishte përgjegjë: – A janë ba, a nuk janë ba mbledhjet unë nuk e dij, por, derisa më keni përzi edhe mue e thoni, se ke kenë edhe ti e, mbasi unë nuk kam kenë aty, edhe mbledhjet nuk duhët të jenë ba! Përfundonte bisedën tue thanë: “Ah, këta komunistët, janë derbedera! Nuk i njeh kush…” Në darkë i kishte hapë sportelin Fadil Kapisyzi, dhe i kishte thanë: “Po ti Caf, na ishe kenë ba edhe avokati i Cin Serreqit, dije mirë se njëqind krena me pasë, një nuk të shpëton as ty as atij, a more vesh?” Me të vërtetë e kishte mbajtë fjalën tregonte bashvuejtësi, mbas pak ditësh u pushkatuen të dy.

Një zonjë (V. K.) tregon: “… na rrahnin, na shanin me fjalët ku ishin ma të ndytat. Ishim të rëja 18 vjeçe, nuk i kishim ndigjue kurrë ato flligështina, na torturonin dhe mandej na çvishnin vetëm ndër këmisha në pikën e dimnit na hidhnin ndër dhomat e priftënve… por, ata menjëherë na mbulonin me pelerinat e tyne, e vetë mërdhitnin të shkretët gjithë natën. Kur na dilte gjumi i ndigjonim tue thanë uratë. Na u thonim: “Merre tash pelerinën dhe flej pak edhe ti, se nuk ke mbyllë sy gjithë natën! – Jo, jo, vazhdo e flej ti, – na thonin ata, – flej edhe pak se je e re, na jemi mësue e durojmë…” Porosia e tyne ishte: “Mundohuni me durue për hatër të Zotit!…”

1. Ragip Meta, atëherë i dënuem me vdekje, tregon se ishin kenë në një dhomë 25 vetë të gjithë të dënuem me vdekje. “Kur hapej dera, u çonim në kambë ashtu si ishim të lidhun dhe donim me shkue të parët, me kenë e mujtun të gjithë me u pushkatue. Na vinte keq kur nuk na merrnin, kaq na ishte mërzitë jeta prej torturave, urisë, etjës dhe pagjumësisë”
2. Drita Kosturi më tregonte, sesi e kishin lidhë në një shtyllë druni At Frano Kirin, e kishin nxjerrë në pishën e diellit në piskun e vapës në verë të veshun trashë. Kur i kërkonte ujë ose me krye nevojat përsonale, e lironin shtyllën e mbajtun me litar dhe i shkreti At Frano, përplasej me fëtyrë përtokë, gjakosej, shpesh humbiste ndjenjat, e lagnin me ujë dhe e ngjitnin prap shtyllën lart… Disa ditë e kishte pa ajo vetë me sytë e saj derisa ishte ba që nuk njifëj ma cili ishte…

 

1. Ana Daja, tronditej sot kur shpjegonte sësi ka pa Don Anton Muzaj, në hollin e Kuvendit të zhytun deri në bel në një ujë të qelbun të përzimë me pisllëkun e pusave të zezë, në të ftohtin e dimnit të Shkodrës, dhe kur, e merrte kolli skuqej ai vend nga gjaku që nxirte përgoje… E torturonte, tregon ajo i pashpirti Pjerin Kçira.
2. Tom Leci, pyet Hafiz Dërgutin se cila asht arësyeja që e torturonin aq shumë, ai i përgjegjet: “Më kërkojnë dëshmi për priftën, kërkojnë me na përça e nesër me thanë, se u pushkatuen priftnit me dëshmitë e rreme të hoxhallarëve. I kam thanë, bani shka të dueni se këtë punë nuk e baj kurrë pasha Allahun!”
3. Viktore Kuka, tregonte sesi njëditë i ndjeri Dulo Kali i kishte kërkue pak ujë me pi Dulaçit, dhe ky i thotë Elez Mesit me i sjellë një safë me ujë Dulit. Elezi ia sjellë dhe Duli e pin atë ujë që mbas pak minutash i shkreti Dulo Kali, rropatej në birucë nga tmeri, mbasi uji ishte kenë i krypun… Elezi tallej në korridor, “lypë ujë, ta sollëm, po bërtite po të japim edhe hû …”

Motër Gjyzepina Radovani, infermjere në spitalin e burgut, tregonte sësi kishte mjekue me duert e saja disa nga këta martirë. Ajo, fliste me dhimbje të madhe për At Çiprian Nikën dhe At Donat Kurtin, të parit i kishin thye kambën dhe nuk i ngjitej se kishte fillue kalbëzimi, ndërsa, At Donatit, me që e dinin se asht i sëmurë me stomak i epnin ushqime që i ngacmonin dhimbjet, për mos me kenë kurrë i qetë.

Me shumë kujdes Dr. Federik Shiroka, i bante ingjeksione qetësuese po, mbas pak ditësh e merrnin pa u shërue ashtu si Monsinjor Gjinin, që tue e marrë me shkalc plehu policët i kishin thanë: “Doktor, mos harxho ilaçe kot se për t’a pushkatuar kemi!”, – ai u ishte përgjigjë: “Unë jam mjek, sa të jenë të gjallë dhe në duert e mija unë do të baj detyrën teme, ndër duert tueja, dini ju shka bani!”. Njeni nga xhelatët kishte murmuritë: “Hajt, hajt, se as ti nuk e ke të gjatë!…”

1. Loro Vata më tregonte se, në “Burgun e Kishës së Fretënve”, ka pasë njerëz që prej ditës së arrestimit e deri mbas një viti që janë pushkatue, ose dënue e nisë ndër burgje të tjera e kampe, nuk janë la me ujë asnjëherë… se, ma, vendi i ushkurit të mbathjeve apo ndër vendët e tegelave ishin të bamë zi prej morrave.
2. Ragip Meta më tregonte, sesi një ditë Shyqyri Qoku dhe Alush Bakalli, zagar të rijë aso kohe, kishin hypë mbi dy klerikë në oborrin e burgut.

Në dorë kishin nga një kamxhik dhe i binin dy priftënve, tue vrritë: “Kush mërrinë i pari tek muri sot nuk rrahët, hajt, ecë, kush po del i pari?” Asnjeni nga priftnit nuk ecte, asnjeni nuk donte me lanë mbrapa shokun me u rrah. Asnjeni pothuej nuk njihej në fëtyrë. Priftënt ishin ba me mjekrra deri në bel, ndërsa hoxhallarëve ua kishin pre mjekrrat. Asnjena palë nuk dëshmonte për palën tjetër, një mirëkuptim i veçantë…

1. Elez Troshani thonte: “Lum ata që kanë kenë në një dhomë me Monsinjor Gjinin dhe At Mati Prennushin, ndër ata dy muej para se me u ekzekutue se, asnjeni, nuk e kuptonte ku po i çojnë, a po i çonin në piknik, apo me u pushkatue. Biseda dhe humori i tyne të largonte frikën e vdekjes…mënyra sesi shpjegonin vdekjen ata, e bante të riun dhe plakun mos me u tutë nga plumbi.”

            Dr. Papavrami shpjegonte se, atë ditë më 11 mars, rreth orës 04.30 të mëngjezit, kur po i lidhnin në Zallin e Kirit për t’ i pushkatuar, në mes të At Matisë dhe At Çiprianit kanë lidhë ingj. Fahri Rusin, 28 vjeç djalë. At Matia, i thotë Fahriut: “Fahri, je më i riu, qëndro si burrat dhe mos i turpëro të Parët e familjës sate!” – Fahriu i përgjigjet: “Nuk besoj se kush nga fisi em ka pasë këtë fat, me dhenë jetën mjedis dy shejtënve, për çfarë me u tremb?” Burrërisht u ngjitën tek stomi i një gropës 4X2 ml. E hapur mbas Pendës së Kirit, drejt me çinarin e dytë, vërtikalisht me Pendën, në drejtim Lindje-Përëndim,” shpjegonte, doktori, i thirrun si mjek ligjor në pushkatimin e këtyne 16 vetëve. “Mbasi i lidhën edhe ndër brryla me vargoj me drynjë aty maje atij stomi, i kërkuan “fjalën e fundit”. Nuk më harrohet kurrë, edhe pse kanë kaluar 50 vjet qëndrimi burrëror i klerikëve katholikë. Atyre nuk iu trembej syri nga vdekja, sëpse mbi jetën e këtueshme kishte triumfuar ideali i lartë i fitorës së Parajsës me vuajtjet e tyre që nuk mund të tregohën, madje, ato vuajtje nuk krahasohen as me Kalvarin. Shtinë me armë mbi ato gjokse burrash që dukeshin si lisa … Ranë andej stomit … kur u afrova me vërtetuar vdekjën… nuk arrijta të vizitoj asnjërin, kishin rënë në gropë dhe ishin mbuluar nga gjaku i tyre. Nuk dukëj se jetonte ndonjëri … asnjë lëvizje në atë pellg gjaku. Mbas gjysëm ore i mbuluan me dhé. …Atëherë, nuk dija me kuptuar si falët gjykatësi dhe toga e pushkatimit kur je i pafajshëm … Krishti, Papa dhe Shqipëria ishin Ideali i tyre! …” (Shpjegim gojor në vitin 1993, në Shkodër).

 

Secili shkodranë ka se shka me tregue për atë burg në zemrën e qytetit. Kur binte muzgu e afrohej nata shtëpijat përreth prisnin fillimin e virrmave të burrave, të vëllazënve, të baballarëve, të djelmëve, të miqve e dashamirëve rrezikzez që torturonin xhelatët. Shpesh, ato zane të daluna nga dhimbjet e shpirtit ndërpriteshin nga virrma e ndonjë vajzës së mjerë që donin ta përdhunonin oficerët, kafshët e harrlisuna si udhëheqësi i Partisë së tyne. Zonja Maria Deda, e shoqja e Ndrekës së Dedjakupëve priste me ndigjue zanin e burrit të sajë, para se me ra me fjetë. Kishte frikë e trishtim kur nuk e torturonin, atë natë nuk e zënte gjumi kur nuk i ndigjonte zanin, mbasi të nesërmen mendonte e shkreta  se po i thonë: “Mos i sjell gjë, se është duke u qelbur në Zallin e Kirit!”, mbasi kështu i kishte ndodhë edhe kunatës së sajë Katrinës, me të shkretin Kolec Deda. Po kështu edhe zonjës Simon Darragjatit….Virrmat e mnerëshme ia sillte nata sikur ishin mbas murit. Deri në të dalun të dritës, kishte rasë që nuk i mbyllej syni një minut…

***

Vetëm në muejt fundit të vitit 1946 Sigurimi i Shtetit i drejtuem nga Partia Komuniste, tue krijue proçese false gjoja për futje të armëve në Kishë, për formim te Partisë Demokristjane të pakenun kurrë dhe për organizim të kryengritjes së armatosun të Postribës, më 9 shtator 1946, kur asnjë klerik nuk dinte asgja për këtë kryengritje, u arrestuen: Imzot Frano Gjini, Imzot Gjergj Volaj, Imzot Nikoll Deda, At Mati Prennushi, At Çiprian Nika, At Donat Kurti, At Frano Kiri, At Pal Doda, Don Tomë Laca, At Karlo Serreqi, At Çiril Cani, At Filip Mazrreku, Don Pjetër Gruda, Don Mark Xhani, At Augustin Ashiku, At Bernardin Palaj, Don Ndoc Nikaj, Don Ndue Suma, Don Nikoll Mazrreku, Don Jak Zekaj, Don Ded Plani, Don Pal Gjini, Don Ejëll Deda, Don Luigj Prendushi, At Serafin Koda, Don Nikoll Shelqeti, At Gjon Karma S.J. At Mark Harapi S.J. At Florian Berisha S.J. Fratel Gjon Pantalia S.J. Don Anton Muzaj, Don Mark Hasi, Don Nikoll Laskaj, Don Pashko Muzhani, At Gaspër Suma, At Aleks Baqli, Fra Ndue Vila, Fra Zef Pëllumbi, At Mëhill Miraj, At Rrok Gurashi, Don Ndoc Sahatçija etj.

Këtu nuk përfshihen arrestimet e bame në fillim të vitit 1947 në Shkodër, si dhe arrestimet e bame në atë vit në Tiranë, Durrës, Vlonë etj.

• PJESA E FUNDIT

 

• “Të tërbuem djallëzisht, e nxorën jashtë prej asaj gjykatorje dhe e ngrehën rrëshqanë tue iu kërcnue me shpatë në dorë se do ta vrisnin nëse nuk i binte mboh Fesë menjëherë …(omissis).

Ai u qëndroi kërcnimëve, anmiqtë e therën për vdekje dhe e çuan në breg të Bunës me e qitë në ujë, por disa të krishtenë e blenë me pare dhe e varrosën në Kishën e Shën’Mërisë Magdalenë.”

Lezhë, vjeti 1624                          Ipeshkvi Benedikt Orsini

  (Relacione Vol. I-rë, fq. 349. Ark. Prop. Fide, SRCG, v, 262, fl. 177.)

• “Një kalvar vuajtjesh dhe përsekutimesh pësoi Imzot Pjetër Bogdani, i cili u burgos tri herë, i dogjën rezidencën, u rrah, u kërcënua se do ta varin në derën e kishës, e shëtitën nëpër qytet të zhveshur lakuriq dhe pas vdekjës u zhvarros dhe kufoma e tij iu hodh qenve”

Petrika Thëngjilli “Krishtërimi ndër Shqiptarë”, fq.230. Shkodër, 2000.

• “Don Andre Kalamashi, prift i Gjakovës, kishte kundërshtuar fenë Islame. Osmanët, më 1687 e torturuan të lidhur duar dhe këmbë.

Duke menduar se kish vdekur, ia zgjidhën duart dhe e varën në sheshin e qytetit. Pas njëfarë kohe prifti u çua në këmbë, largoi litarin nga fyti dhe bërtiti: “Qëndresë, qëndresë të krishterë, Jezu Krishti është më i fuqishmi!”.

Porsa tha këto fjalë, ra i vdekur përpara turmës së tmerruar. Xhelati ia preu kokën dhe ia dërgoi bashkë me lëkurën e kokës Vezirit të Madh”                                  Petrika Thengjilli ( po aty )

• “Don Mark Xhanin, në vitin 1946, mbasi e torturuan në qelitë e Sigurimit të Mirditës, Bardhok Biba e vari për shpatulla ndër trena, mbasi vdiq ia hodhën me e ngranë qenve të fshatit Shpal, mbeturinat e tretuna i mori prroni … vetëm, pse ishte sekretar besnik i Imzot Frano Gjinit.”

“MARTIRIZIMI I KISHËS KATOLIKE SHQIPTARE 1944-1990”

1993. 125, Shkodër, 1993.

• Vetëm, historia vazhdon …

Atëherë, Kleri Katolik Shqiptar, tue i ditë të gjitha këto që ua kanë ba ndër shekuj, pse nuk zgjodhi rrugën e bashkëpunimit me shtetin komunist, me u shkëputë edhe nga Papa e Vatikani dhe me hangër një kafshatë bukë rahat në qelat e tij ?..

Kështu, mund të pyesin dikush!..

Provoni me mbyllë kapakët e syve deri sa gati mos me pa! Çoni kryet nalt dhe ashtu me sy gati të mbyllun, shikoni diellin! Keni me pa një Kryq!  Këtë nuk e kam shpikë unë, kjo njihej që në kohën e paganëve.

E, pra, edhe pse ndoshta nuk ju pëlqen, AI ASHT!….AI ASHT DRITA!

Kleri Katolik tue njohtë Dritën pse me marrë rrugën e errësinës? Asht me të vërtetë rrugë e vështirë por jo, e panjoftun, jo me të paprituna, jo e pa shkelun, jo e shtrueme me kalldram e me lule por, shumë, shumë e vështirë aqsa, as nuk dijmë me e kuptue si këta njerëz zgjedhin këtë rrugë plot vuejtje dhe rreziqe të vazhdueshme ndër shekuj? Këta zgjedhin këtë rrugë dhe janë të vetëdijshëm se njëditë mbas të gjitha këtyne vuejtjeve mund të jenë edhe Martirë, sëpse janë betue mbi Elterë, që po kje nevoja për Fè e Atdhé do të japin edhe jetën. Qè, këtë na thërrasim vetsakrifikim për një Ideal. Kryqi me të vërtetë asht Drita, por asht edhe dashtnia, asht sakrifica, asht flijimi, asht mëshira, asht mundimi i tejskajshëm, asht dhimbja e thellë e gozhdave që të mbërthejnë për drû, asht lavdia e tokës në Kunorën e ferrave, që të shpon ndër trû, asht dhimbja e çpimit të heshtës, që me një të fshame fryme jé ngallnjyes, jé fitues, jé i pavdekshëm, jé besnik i Idealit tand, se jé flijue për Kryqin! Qé, kjo asht rruga e martirizimit që të çon drejtë ringjalljës dhe, të ngritë në Elterin e Atdheut, të çon larg e shumë larg vdekjës së përjetëshme, që për disa ka fillue që në atë çast kur drejtimi i rrugës zgjedhun i shërben egoizmit.

Të gjithë papërjashtim ata që mendojnë për një kolltuk e, vetëm për vedi, janë hakmarrës, e kur, nuk kanë shkak për shka të hakmerrën, bahën vëllavrasës. Të gjithë, me mërrijtë qëllimet urrejnë deri në mëni, aqsa harrojnë se kanë me vdekë njëditë…Bahën mashtrues, vrasës, torturues, rrënues të shoqnisë njerzore, padijtë ku shkojnë dhe mendojnë se tue gënjye veten “se ishim të rinjë, atëherë, nuk e kemi kuptuar…”, mbyllet kapitulli. Po, Atdheu, shka u ba? Po, viktimat, ku janë? Po, lotët e Nanave që kanë la Zallin e Kirit, ku shkuen? A po, “i mori lumi, vatën, nuk kemi ç’tu bëjmë!…”. E vetmja gja që ata kujtojnë e nuk e harrojnë kurrë asht falja e Atyne Martirëve para togave të pushkatimit.

Po, ashtu asht, aftësia me falë i përket vetëm atij që di me dashtë. Nuk mundesh me falë pa kenë i drejtë dhe i dashtun. Ata ditën me falë se shihnin fundin e kobshëm të Atdheut të vet, për të cilin po jepnin jetën. Ata ditën me falë se ishin të drejtë, ishin të pastër, ishin të pafajshëm.

Ju, o spijunë të Sigurimit, futët natën armët ndër Kisha si hajdutët, tue mendue se nata e terri do të mëshehin veprën tuej, o kriminelë katilë!

Ju gënjyet, ju shpifët, ju torturuet, ju gjykuet të pafajshmit, ju i mbytët, ju i dhunuet edhe për së vdekuni, ju i tretët kufomat, ju i mashtruet  familjet e Tyne, ju i përdhunuet ndjenjat e atdhedashunisë por,…keni harrue, se Ata, ishin e mbetën Martirë të Atdheut, dëshmitarë të së vërtetës së Fesë dhe padashje, ju forcuet thëmelët e Krishtënimit në Shqipni. Për 50 vjet vetëm keni mëshefë padijtë se njëditë populli shqiptarë do të vërtetojnë me dokumentët tuaja, atë që ka besue tash 50 vjet me sy të mbyllun. A e kuptoni arësyen e besimit të popullit pa i pas pa ndër bankat e gjyqit, pa i pas ndigjue zanin për ma shumë se 16 muej, pa mujtë me i dhanë një lamtumirë asnjëherë, pa mujtë me i pyetë sësa vuajtët o rrezikzezë, pa dijtë ku asht ajo gropë e zezë që përpini një lum atdhetarësh, pa mujtë me vue një gur tek kryet e Tyne, i bamë thërmija nga pushka e hasmit shekullor, sherbëtorët e të cilit u batë ju, o tradhëtarë komunistë e agjentë e, në fund, pa mujtë askush me vue atë Shenjë për të cilin ATA kanë dhanë edhe jetën e kanë derdhë gjakun e pastër të Tyne, per Fe e Atdhe: KRYQIN.

Shpesh, flitët e shkruhët se Shqiptarët nuk tregojnë ma interes për vrasjët e 50 vjetëve maparë, për rrëthanat që janë krye këto vrasje, për hetimet e shpifjet e zhvillueme në drejtim të këtyne viktimave, si e si me realizue këto vepra të shëmtueme. Asht e kuptueshme se këto subjekte nuk ju pëlqejnë autorëve të këtyne krimëve, por këto, nuk ju pëlqejnë as edhe atyne, që në një mënyrë ose në një tjetër janë bashfajtorë të asaj epoke të zezë historike të Shqipnisë.

Nuk duhët me kenë dhe nuk besoj se asht ashtu!

Ky do të ishte arësyetimi ma poshtnues ndaj vetvetës për Popullin Shqiptar! Këto vrasje nuk janë krye nga një njeri përbindsh i vetëm, por nga një grup i madh terroristësh që kanë mendue e veprue me zhdukë Burrat e shtetit e Atdhetarët e divoçëm, me vrasjet e vazhdueshme politike, që nuk mund të kryhën kurrë vetëm. Edhe me dashtë me i lanë në njëanë ose ma keq me i harrue, janë pasojat politike të Atdheut tonë, që nuk varrosën me viktimat e Martirët e Tij.

• Krenaria kombëtare e Popullit Shqiptar, ndera, burrnia, gjaku i kulluem dhe guximi i pathyeshëm historik i këtyne Burrave të pastër, lyp drejtësi, paqë dhe shpagim, gjana pa të cilat asnjëherë Shqiptarët, kurrë nuk kanë me mërrijtë në një Pajtim Kombëtar!
• Idriz Ajeti shkruen: “Shqiptarët mund të krenohën që ndër popujt e Ballkanit ishin ata që të parët përqafuan fenë e krishterë.”
• Atenagora thotë: “Populli shqiptar asht një ndër popujt që ka vuajt ma shumë në Evropë, ka vuajt gjatë shumë shekujve, mbasi mbrojti në mënyrë të mrekullueshme krishtërimin”.
• At Pjetër Meshkalla thotë: “Kleri Katolik Shqiptar asht kleri ma heroik që ka me përcaktue historia në rrugën dymijëvjeçare të Krishtit, sëpse, mbas pesëqind vjetë robnije nën Turqi po të merrët historikisht prej vitit 1912, kur Shqipnia u formue si shtet e deri më 1944 që këtu erdhën në fuqi komunistët, tue lanë me një anë okupacionin fashist italian (me të cilin nuk jam pajtue kurrsësi), janë vetëm 30 vjetë mundësi për me formue një kler shqiptar e, për 30 vjetë me nxjerrë aq heronjë sa kemi nxjerrë na, nuk ka asnjë kler në botë.”
• At Giacomo Gardin S.J. në librin e tij “DHJETË VJET BURG NË SHQIPNI (1945-1955)”, shkruen: “Kujtimi i përmallshëm i faktëve të Shqipnisë ma ka mbushë shpirtin e më bahet edhe mue si Shën Gjonit n’Apokalips, se po shoh rrasën e Elterit të kësaj Kishë tue u zgjanue e tue marrë trajtat e tokës shqiptare; më bahet, se, po shoh nën rrasë fëtyrat e atyne që i kam njoftë e që mandej kanë dhanë jetën për Fenë e vet e po i ndiej kah bërtasin: “Deri kur, o Zot, ti që jé i drejtë e i shenjtë, po vonon pa e marrë hakun e gjakun tonë?”. E, një za kah u përgjigjët: “Sabër e durim, edhe pak sa të mbushet ma parë numri i vëllazënve tuej.” A keni ndie? Sabër … me u mësue me pritë. E, deri kur? Derisa të bjerë sahati i Perëndisë. Ai ka në dorë ndodhjet e kohës që tjerrin historinë e kombëve….”. (faqe 100).
• Nanë Tereza, thotë:

“Kudo që të jetë urrejtja, unë do të sjellë dashtninë,

             Kudo që të jetë padrejtësia, unë do të sjellë faljen,

             Kudo që të jetë ngatrresa, unë do të sjellë pajtimin,

             Kudo që të jetë gabimi, unë do të sjellë të vërtetën,

             Kudo që të jetë dyshimi, unë do të sjellë besimin,

             Kudo që të jetë disprimi, unë do të sjellë shpnesën,

             Kudo që të jetë terri, unë do të sjellë dritën,

             Kudo që të jetë pikllimi, unë do të sjellë gëzimin.”

S T U D E N T Ë T

 

                                                                “Lahuta mbet varë n’ tra,

Migja kalbët n’ dhé,

E, nipat s’dinë me i ra!..”

               Poet kosovarë

 

“Në Gjimnazin e Shkodrës vlon propaganda antikomuniste, na dërgoni sa më parë 100  (njëqint) konviktorë nga Jugu”.

(Arkivi M.M.Tiranë).

     Me këto fjalë i drejtohet Ministrit të Mbrendshëm në vitin 1949, kryetari i Degës së Mbrendshme të Shkodrës, i porsa ardhuni krimineli i njohun Hilmi Seiti. I duheshin 100 “konviktorë”, 100 spijunë, 100 agjentë, 100 kriminelë, 100 komunistë, 100 kuadro të ardhëshme të Sigurimit! Pra, duheshin edhe 100 katilë të tjerë, përveç, atyne qindrave që ishin në çdo skutë e kand të qytetit.

Ishte viti 1922, kur rreshtat e djelmënisë shkodrane mbushnin klasët e Gjimnazit të Shkodrës. Pa kalue pak muej mbarë rinia shqiptare do të drejtonte sytë nga qendra e përhapjes së dritës së arësimit dhe kulturës për mbarë Shqipninë që ishte Shkodra. Nga nuk erdhën për me studjue në këtë qytet të lashtë që për shumë shekuj ishte selia dhe principati i të gjitha qytetëve tjera, thonte Barleci, e, ashtu, Ajo do të vazhdonte me kenë deri në pushtimin komunist të vendit.

Këshilli i Ministrave me vëndim nr. 720 datë 11 gusht 1922, mbi propozimin e Ministrisë së Arësimit nr. 11878, datë 11 gusht 1922, vëndosi: “… të hapet në Shkodër një shkollë Gjimnaz i Shtetit, për me mujtë me ndjekë aty mësimet një shumicë e studentëve shqiptarë që nuk kanë me u dërgue ma jashtë e sidoemos nxanësat e atij qarku …”

Kush nuk njihte emnat e nderuem të drejtorëve të këtij Gjimnazi, Profesorët: Luigj Shala, Xhevat Korça, Mirash Ivanaj, Anton Deda e Skënder Luarasi? Kush mund të harronte breznitë e njëmbasnjëshme të luftës për liri e përparim të Atdheut që u rritën dhe u edukuen në bankat e këtij Gjimnazi? Cili shqiptar mund të fliste për Shqipninë Etnike pa vue në Elterin e Kombit studentët e Gjimnazëve të Shkodrës? Kush ishte ai tradhëtarë që mund të guxonte me thanë se Liria e Atdheut mund të shkëputet nga gjaku i Dëshmorëve të Gjimnazëve të Shkodrës?

– Vetëm Enver Hoxha me klyshët e tij, ministrat e mbrendshëm Haxhi Lleshi, Koçi Xoxe, Mehmet Shehu, Kadri Hazbiu etj., apo me Zoi Themelët, Lilo Zenelët, Hilmi Seitët, Feqorr Shehët e Rexhep Kollët, me lakejtë Çiril Pistoli, Dhori Samsuri, Nesti Haviari, Fadil Hoxha e Skënder Villa me shokë. Këta janë “nderi” i formimit të “njeriut të rinj” të brezit komunist dhe, llomi e turpi i indeksit të Amzës së Gjimnazit të Shkodrës dhe mbarë arësimit e kulturës shqiptare.

Dy vjet ndërpremje për arësye lufte…

Vjen viti 1945. Dukej se lufta mbaroi!..

Pa fillue mirë viti më 5 mars 1945, pushkatohet oratori e publicisti Don Lazër Shantoja e fillë mbas tij, më 25 mars, Poeti i Ambëlsisë Don Ndre Zadeja. Më 15 gusht rinia shkodrane fillon ngritjen e monumentëve të luftës kundër komunizmit me Herojtë Ndue Pali e Caf Meta…

Pra, pa mbarue mirë Lufta e Dytë Botnore, fillon një luftë tjetër edhe ma e përgjakëshme dhe e pafund … Lufta për pushtimin komunist të mbarë Atdheut…me vrasje për murin përballë Bashkisë së qytetit.

“Çlirimtarët” Qamil Gavoçi, Rexhep Haka, Sadik Bekteshi, Mark Ndoja, Çiril Pistoli, Frano Jakova, Xhemal Selimi e Asllan Lici me shokë lajnë me gjak rrugët e Shkodrës e marrin malët me zhburrnue malësorët e Alpëve deri larg në trojet kosovare, të cilët tradhëtisht e të preme në besë prej “vëllaut” i pushkatojnë e therin në bajonetë ndër brigje të Adriatikut, të Ilirisë së vjetër, aty ku malazezët e serbët tash një shekull vetëm e njomin me gjakun tonë. Këtë herë me dorën e të pabesëve komunistë anadollakë shqiptarë.

Atëherë, shka do të vlojnë në damarët e gjakut të rinisë që asht ulë në bankat e Gjimnazit të Shkodrës?

Cila propagandë veç asaj antishovinistës sllave e antikomunistës tradhëtare të aspiratave për të cilat kishte derdhë gjakun kjo rini, kundër okupacionëve të njëmbasnjëshme?

Shkodra e katër gjimnazëve në 1945 për pak muej në 1946, asht Shkodra e një Gjimnazi e 26 burgjëve ku, do të burgoset, torturohet, masakrohet, vritet e kalbet rinia e sajë heroike!

Me datën 26 maji 1946 rinia shkodrane asht përballë Sigurimit të Shtetit totalitar komunist të Enver Hoxhës, dhe do t’i tregojnë atij se nuk i trembet syni. Shumë studentë të Gjimnazit hudhen nga dritarët me marrë pjesë në funeralin e Argjipeshkvit të Shkodrës, Imzot Gaspër Thaçit. Vlojnë rrugët e Shkodrës, mbushet Katedralia me qytetarët e të gjitha besimëve që kanë ardhë me i dhanë lamtumirën e fundit antikomunistit Imzot Thaçi. Ma shumë se funeral ajo ishte protesta e parë e hapun e rinisë shkodrane kundër zgjedhës komuniste.

Hakmarrja e komunistëve nuk do të vonojnë. Arrëstimet kishin fillue me kohë por tashti, jo ma vetëm, me ishushtarakë të regjimëve të maparëshme, ballistë e zogistë të thirrun “tradhëtarë”, po, me studentë e intelektualë dhe kryesisht ata që janë të “lidhun” me Klerin.

Udhëzimet i sjellë nga Tirana agjenti jugosllav Marian Zhagari, që drejtohej nga këshilltarët jugosllavë të qeverisë sonë kukull. Programet shkollore përjashtojnë At Fishtën e Zadejën me shokë. Fillojnë arrëstimet e studentëve: Viktor Kujxhia, Gjon Kovaçi, Injac Serreqi dhe Çesk Hilgega. Vazhdohet me Tomë Sheldinë, Gjon Ljarën, Sulejman Qehanë, vëllaznit Xhevat e Remzi Quku, Ahmet Bushatin, Ernest Përdodën, Thabit Rusin dhe vajzat Terezina e Liza Pali, Ana Daja etj.

Pak kohë mbas vrasjës së Ndoc Jakovës, vritet edhe Asim Rusi, edhe ky ndër male kundër komunistëve. Arrëstohen mësuesit: Lec Bruçaj, Mehmet Daiu, Viktore Kuka, Abdyl Rusi, Qemal Draçini, Ruzhdi Çoba, Pjetër P. Pali etj. Ndërsa, në burgjet e qytetëve të tjera martirizohën profesorët: Mirash Ivanaj, Gjergj Kokoshi, Sali Butka, Kol Prela, Simon Deda, Prenkë Kaçinari, Arshi Pipa, etj. Ndersa, në Kosovë arrëstohen e pushkatohen profesorët: Kol Margjini, Kol Parubi, Ymer Berisha e Gjergj Martini bashkë me heroinën Maria Shllaku.

Në vitin 1946 nuk ka ma asnjë shkollë fetare në Shkodër.

Edhe Instituti i njohun femnorë “Donika Kastrioti”, bashkohet me Gjimnazin e Shtetit. Pjesa ma e madhe e studentëve të këtyne shkollave vazhdoi mësimet në Liceun e Shtetit.

Bashkimi i të gjithë këtyne studentëve solli me vete atë që pritej. Të gjithë pothuej ishin te pakënaqun nga pushteti komunist. Një pjesë ishin të lidhun me ata që u pushkatuen e u arrestuen që në ditët e para. Një pjesë lidhej me të arratisunit mbrendë e jashta Atdheut. Një pjesë tjetër ishte shpartallue nga reformat e tatimet që iu vehëshin tregtarëve. Një pjesë ishin që nuk kishin simpatizue lëvizjen komuniste, e dëshronin fitorën e “Ballit Kombëtar” ose “Legalitetit”. Dikush pranonte ma mirë fashizmin se komunizmin. Kishte ma shumë se të gjithë këta që nuk shihnin me sy çdo ditë tue u pushkatue  atdhetarë e klerikë, që deri dje ishin kenë mësuesit e tyne dhe sot vriteshin si “tradhëtarë” të Atdheut.

Komunistët me Sigurimi i Shtetit kishte krijue bazat e veta që në ditët e para të hapjes së Gjimnazit. Agjentët Ferit Mandia, Vehbi Çanga, Bardhyl Dushi, Feço Mandia, Vladimir Misja, Hajredin Çeliku, Iljaz Fishta, Agim Bejleri, Haxhi Pela, Jonuz Tuli, Sadush Kumbaro, Satber Jubani, Ilir Gjylbegu, Adem Fishta, Qemal Jashari, Emil Mborja, Jani Çomo e deri tek Bep Jubani në vitin 1956, të gjithë ishin në shërbim të diktaturës shoviniste sllave titste-staliniste dhe enveriane, me shkatrrue Rininë Shkodrane për me përfitue një bursë jashtë shtetit dhe me kenë gjithë jetën zagarë e spijunë të Sigurimit të Shtetit komunist.

Shoqnitë sportive të këtyne shkollave vazhduen me ruejtë lidhjet e tyne ndër fushat e vogla të lagjëve të qytetit si tek ajo e oborrit të Kishës së Madhe, Arës së Pashës në Ballabanë, fusha e Tigrit në Parrucë, etj., lamije që nuk mungonin ndër të gjitha anët. Ndër lagjet e vjetra të qytetit janë ndër ma të njohunat ato të Ndocajve dhe Dudasit që lidhën me Zdralej. Tue marrë për bazë shënimet e botueme të z. Xhevat Gjyrezit, i cili ishte kryetar i njenës prej këtyne shoqatave sportive, gjej vend me nxjerrë në pah cilësitë e mira dhe atdhetare të këtyne djelmëve që edhe vetësakrifikohen për një ideal të naltë, që asht lufta për Liri. Pikërisht njena prej këtyne shoqnive asht bërthama e një organizate antikomuniste e quejtun Organizata “PËRPJEKJA SHQIPTARE”.

Kjo organizatë formohet me studentët e Gjimnazit të Shtetit nga fillimi i vitit 1947, dhe Kryetar i saj zgjidhet Bardhosh Dani. Bardhoshi vinte nga një familje e vjetër shkodrane me tradita Atdhetare dhe kulturore. Një student i shkëlqyeshëm ndër mësime, aktivitete sportive dhe shoqnore. Nderohej për qëndrimin moral e qytetar. Ishte i rij ndër të 17-tat vjetë, por i pjekun para kohe. Fjalë pak dhe i vendosun, gja që e mbulonte guximin e madh që kishte për vepra burrnore. Ai rëspektohej edhe nga armiqtë që e rrethonin dhe e survejonin e që dita ditës po shtoheshin ndër bankat e shkollës. Dy spijunë ishin të parët që filluen ndjekjen e këtij grupi, Isa Miloti dhe Faik Zeneli. Mbas tyne Sigurimi organizoi një rrjetë shumë të gjanë dhe të specializuem për këtë qëllim. Edhe grupi filloi me shmangë rrezikun me grumbullime ma të rralla ndër sheshët sportive mbasi tashti veprimi antikomunist kishte marrë një rrugë ma aktive me mbledhje sekrete, trakte, parulla ndër mure dhe aktivizim të shumë studentave që u sakrifikonin për këtë organizatë padallim feje, qëllimi i së cilës, shfaqej në emnin e saj: “Përpjekja Shqiptare”.

Mbrenda vitit numri i anëtarëve arrinë mbi 70 vetë. Lidhjet mes anëtarëve ishin shumë sekrete dhe korrekte, gja që, e tregon jetëgjatësia e saj dhe puna që ajo ka zhvillue kundër komunizmit.

Në korrik të vitit 1948, gjurmimet e Sigurimit shtohen kryesisht në drejtim të Kryetarit të organizatës Bardhosh Danit. Nga gjysma e korrikut një person njofton Bardhoshin se shpejtë mund të arrëstohej, mbasi Sigurimi ka ra në dijeni për aktivitetin e tij. Ai menjëherë vëndosë me u arratisë por, jo vetëm, mbasi rreziku i arrëstimit kërcnonte edhe Mark Cacajn dhe Brahim Dërgutin, të dy shokë  të tij të ngushtë dhe antarë të organizatës ndër ma besnikët e trimat. Kalimin e kufinit e zgjedhin nga Ana e Malit, në një kand ku lumi Buna ban një këthesë, vend i cekët e ma i ngushti për me kalue në tokën jugosllave.

Pika ku do të kalonin asht nga fundi i fshatit Samrish dhe quhet Samrishi i Poshtëm. Buna aty asht mjaft e maskueme me shelqe të nalta dhe të rrëzueme me degët e tyne në lum. Asht një vend me të vërtetë piktoresk, por shumë i kontrolluem nga forcat e armatosuna të Sigurimit, që per fat të keq ishin të shumta atë kohë, mbasi pak muej ma parë ishin prishë mardhanjet shtetnore me Jugosllavinë e druzhe Titos.

Atëherë jam kenë në Dajç të Bregut të Bunës, kur u bisedue se tre djelmë të rinjë prej Shkodrët i kanë vra në ujnat e bregut të Bunës, në përpjekje me u arratisë. U kanë kërkue me u dorëzue por ata nuk kanë pranue. Flitej se njenin uji e ka nxjerrë të vdekun nga toka e Jugosllavisë dhe, ata, trupin e pajetë e kanë dorëzue këndej. Buzë Bunës, nën degët e disa shelqëve rojet shqiptare kishin hapë një gropë dhe aty janë varrosë të tre Heronjtë. Dij, se mbas pak ditësh Don Kolec Prennushi, famullitar i atyne katundëve asht thirrë tek një i sëmurë në atë fshat dhe, kur u këthye në shtëpi, tregoi se kishte kalue andej dhe kishte bekue “Vorrin e Tyne”. Pak muej ma vonë, nga fundi i vitit 1948 aktiviteti i kësaj organizate do të rifillohet me disa mbledhje që bahën në shtëpi të studentave Alfons Radovani dhe Viktor Luka. Asht ajo kohë kur arratiset Lec Vasia, Fetah Myrtja, Zef Shllaku dhe Donat Rexha, të gjithë anëtarë grupi. Grupit të studentëve të arrëstuem maparë i shtohet edhe Xhevat Gjyrezi, Hilmi Hoxha dhe Mikel Muzhani, të cilët, tue mos pasë lidhje me ta dhe tue u ndodhë në kohën e “ndryshimëve” nga politika e Koçi Xoxës, përfitojnë dhe lirohën por, pa të drejtë me vazhdue shkollën.

Grupi vazhdon aktivitetin e tij si dhe rritjen e numurit të anëtarëve që arrinë në 120 vetë.

Një ndër studentët trima dhe guximtare asht kenë edhe Zef Kaça. Ishte i ri atëherë rreth 16 vjeç. Ky djalë vëpronte vetëm. Kishte shtëpinë pranë shkollës “Jordan Misja” (shtëpia e Jakovëjve) në Rus. Disa herë kishte hy nga oborri mbas shkollës dhe kishte thye fotografitë e diktatorëve ndër disa klasa, derisa kupton se Sigurimi filloi me e ruejtë shkollën edhe natën. Atëherë, kishte ndrrue drejtim, kishte hy në shkollën “24 Maji”, mu në mjedis të Fushës së Çelës. Edhe aty të njajtën punë. Mbas disa ditësh e përsëritë këtë veprim në shkollën “7 Nandori”, përballë Gjimnazit, ngjitë me furrat e Bejnlikut. Me kalimin e kohës asht nxanës në Gjimnazin e Shtetit, në klasën e dytë në vitin shkollor 1949-50. Dy herë gjenë mundësinë me hy natën në Gjimnaz, herën e parë në të gjitha klasat hjedhë trakte kundër diktatorit në pragun e ditëlindjës së tij, ndërsa, herën e dytë then xhamat e fotografive të diktatorëve që ishin në të gjitha klasat. Zhurma e xhamave ndigjohet jashtë, por Zefi shpëton për mbrekulli mbasi kur hapët dera e madhe e shkollës, ai asht i ikun nga dera tjetër e mbrapme që të nxjerrë nga kandi “Spartak”. Mbas pak ditësh dikush e sheh tue i dhanë një trakt një shokut të vet dhe porsa del në korridor e thërret drejtori, xhelati Skënder Villa në zyrën e tij.

Zefi qëndron aty për dy-tre minuta derisa Skënderi shkon në zyrën e sekretarit të rinisë komuniste, ngjitë me zyrën e tij për me e marrë si dëshmitar të ngjarjes. Këthehet vetë i dyti me një nga anëtarët e komitetit të rinisë të cilin e urdhnon me e kontrollue Zefin edhe në trup, mbasi asht i sigurt se ky ka trakte. E kontrollojnë të shkretin Zef deri ndër mbathje por nuk i gjejnë gja. Skënderi fillon me vërritë si kafsha, ashtu si dikur në vitin 1945 kur ai ishte kenë anëtar i komisioneve të hetuesisë pranë degës së mbrendshme të Korçës, por Zefi, nuk trembët dhe nuk pranon se ka pasë trakte. Të nesërmën nana e Zefit shkon në drejtori të shkollës dhe njofton se Zefi asht i sëmurë dhe gjatë natës asht kenë i tronditun, nuk kishte fjetë. Prej asaj ditë braktisë shkollën, familjen dhe Atdheun … Zefi arratiset. Në darkë forcat e Sigurimit kishin rrethue shtëpinë por Zefi ishte i ikun. Ai e dinte se cili do të ishte përfundimi mbasi në kohën kur Skënder Villa, kishte shkue në zyrën ngjitë të sekretariatit të rinisë, Zefi me shpejtësi 4-5 traktet që kishte pasë në xhep, i ka nxjerrë e i ka futë në xhepin e palltos bluh të Skënder Villës, i cili, me siguri i ka gjetë rreth orës 14.30 kur ka dalë nga zyra për me shkue në shtëpi…

U shkëputa pak, mbasi ky episod ngjanë pikërisht atëherë, kur në Gjimnazin e Shtetit “vlon propaganda antikomuniste”…

Pra, kishin mërrijtë edhe “100 spijunët nga Jugu”, të cilët, përveç librave të Historisë Partisë Komuniste (bolshevike) të Bashkimit Sovjetik, kishin dhe një dhomë nalt në katin e tretë të shkollës me arsenal armësh, përveç armëve përsonale që mbanin në brez për me i përdorë kundër “armiqve të popullit” 15-16 vjeçarë, që shumica ishin edhe të uritun dhe të paforcë për me përballue rrahjet, masakrat e goditjet shtazarake të atyne hamajve katilë e vagabondë nga Skrapari, Devolli e Mallakastra, që kishte sjellë Hilmi Seiti në Gjimnazin e Shkodrës…

Me datën 10 maji 1950 arrëstohen studentët maturantë: Alfons Radovani, Viktor Luka, Et-hem Bakalli, Njazi Uruçi, Mërgim Dani, Nexhip Osmani, Ferit Myftia, Pjerin Vata dhe Gjon Mark Ndoji.

Me datën 11 maji përjashtohen nga shkolla (mbas arrëstimit) në një mbledhje të të gjithë studënteve në palestrën e Gjimnazit. Me datën 12 maji vazhdon lista e përjashtimëve me 78 studentë të tjerë të klasave të ndryshme të Gjimnazit, me motivacionin: “Nxënësi… me nr. Amëze… Është përjashtuar përgjithmonë nga të gjitha shkollat e Shqipërisë, se nuk pajtohet me frymën revolucionare të shkollës sonë të re…”

Drejtori: (Skënder Villa) d.v…

Fillojnë pushimet verore…

Një pusull e vogël ku shkruhej emni i A.R. nder sofratasat e ushqimeve të tij, aty nga fundi i majit në një sipërfaqe 2X1 cm. katrorë, shkruhej: “Thoni Bepit IK”, kjo, shpëton përjetësisht Bep Vilën, nga arrëstimi i sigurt. Bepi arratiset jashtë shtetit…

Grupi i studentëve fillon hetimet me datën 12 maji 1950, me kryetarin e Degës kriminelin Hilmi Seiti. Mbasi i merr në pyetje të gjithë një nga një i shpërndanë me hetuesit tjerë, Ali Xhunga, Kasëm Troshani, Xheudet Miloti, Hamdi Ulqinaku, etj. kasapë që rjepin lëkura studentësh për tre muej me radhë derisa, nga fillimi i shtatorit në një shtëpi në rrugën Sumej, gjyqtarët dhe prokurorët e Ministrisë së Mbrendshme, shoqnue nga një grup oficerësh “avoketën” terroristë, japin dënimet e “merituara” … tue lagë gojën me vilë rrushi të freskëta të tandës që ishte mbi hajatin e shkallave të asaj shtëpije. (Dosja 2452 Arkivi M.M.Tiranë).

Me këtë grup edhe pse ata kapen tue u arratisë, dënohen edhe studentët Ismail e Olimpi Baruti …  vëlla e motër, të cilët mbajnë qëndrim burrnor. Ismaili dënohet me vdekje por i falët jeta.

Në bazë të hetimëve të bame me datën 12 maji me Hilmi Seitin, grupi duket i paditun, prandej, edhe hetimet janë krejt formale mbasi, me datën 7 maji janë thirrë nga Kasëm Troshani, dy anëtarët e këtij grupi Njazi Uruçi dhe Pjerin Vata, të cilët kanë denoncue gjithshka. Ata mbas 24 orësh janë lirue për me u arrëstue prap me datën 10 maji. Kjo ishte vetëm një lojë për të mbulue spijunët e vet, gja e cila del gjatë hetimit. Pjerini vazhdon me kenë spijun i ndytë deri në vdekje, mbasi në vitin 1968, kur shkon në Tiranë, me u ballafaque me Don Mark Hasin, që ishte i arrëstuem me grupin e klerikëve të Tiranës, kërkon nga hetuesit e Ministrisë së Mbrendshme të asaj kohë, me të cilët njihej që në vitin 1950, nga Ali Xhunga dhe Elham Xhika: “…pushkatimin e këtij kleriku reaksionar…” dhe, ata i paguejnë shpënzimet e udhëtimit 113 lekë (të vjetra), bashkë me biletat e udhtimit që ruhën sot në dosjën nr. 2291.

Në fjalën e fundit të gjyqit të gjithë studentët kërkojnë “mëshirë”, gja që, tregon se ka luejtë dajaku, ndërsa studenti Et-hem Bakalli, thotë: “Kërkoj drejtësi komuniste dhe dashni atnore” (Dosja 2452).

 

• Kjo shprehje më dha me kuptue kjartë se mbas vrasjes së Heroit Bardhosh Dani, në Gjimnazin e Shkodrës, ka vdekë edhe lufta kundër komunizmit… PËRGJITHMONË…

 

AT  JOSIF  PAPAMIHAJLI (1912 – 1948)

 

ISHTE  VETEM  36 VJEÇ…

KUR  E  MBULUEN  ME  DHÉ  PËRSËGJALLI !..

 

Shqipnia ka një sipërfaqe prej 28.000 km. katrorë; një shtet i vogel mu në qendër të Europës, ku mbas Luftës së Dytë Botnore, kur edhe gjyqi i Nurembergut pothuej i kishte mbyllë proceset kryesore, në Shqipninë e një miljon banorëve të varfën kanë fillue me u krye krimet ma të shëmtueme ndaj Shqiptarëve nga vetë “Shqiptarët”. Pushtimi i Shqipnisë nga sllavo – komunistët në vitin 1944 solli në pushtet një grup anadollak fanatikësh, që kanë me kalue edhe sa kohë dhe vështirë se krimet e tyne antinjerzore kanë me mujtë me u harrue.

Disa herë kam shkrue se mbas asaj që këta terroristë kanë krye ndaj Don Lazer Shantojës në hetuesi, tue i sharrue kambët e gangrenizueme me sharrë druevari, vjen mbytja barbare nga katilët e pangopun e Klerikut elbasanas At Josif Papamihajli, ose i njohun nga besimtarët e qyteteve ku ka sherbye me emnin Papa Sifi.

Ka lé me 23 Shtator 1912, në vitin e Pavarsisë nga Osmanët, nё Elbasan, një qytet i vjetër dhe shumë të përmendun për brezni të tana intelektualësh Atdhetarë. Tue u interesue per lidhjet e klerit kristjan atje, mujta me gjetë edhe disa të dhana për At Papamihajlin, mbasi kishe ndeshë edhe ma perpara në emnin e Këtij Martiri të Madh të Popullit Shqiptar, atëherë kur pata fatin me njohtë afer edhe jetën e Imz. Jul Bonattit, me të cilin, At Josifin e ka lidhë puna e madhe e Tyne, që mbetёt një “Kujtesë e përjetëshme për Klerin e ardhshëm Shqiptar: Unifikimi i Besimeve tona Katolike e Ortodokse në frymen e Ungjillit të Shejtë”. At Papamihajli u shugurue meshtar me 1 dhjetor 1935, mbasi përfundoi studimet në Kolegjin Papnor Grek në Romë. Erdhi në Atdhé dhe filloi detyrën e vet në qytetin e Elbasanit, ku me një vullnet të veçantë të Klerikut Katolik të rritit bizantin, punon për afrimin e dashninë ndërmjet familjeve tradicionale elbasanase, aqsa edhe sot, atje kujtohet me dhimbje Emni i Tij. Fillon me përkushtim restaurimin e Kishave monumentale Ortodokse në Shqipni, tue krye edhe detyrat e Klerikut të pervujtë, që kultura e Tij universale e ban edhe ma të dashtun e ma të afruem me popullin e vet. Ai ka shërbye edhe në Korçë dhe në Berat.

Një Figurë kaq e kompletueme me virtytet e një Shqiptari që kerkon “Dashninë e Atdhetarëve të Bashkuem nën hirin e Zotit”, nuk kishte si të shpëtonte nga thonjtë jo, vetem, të pergjakun të sigurimit komunist, por edhe fanatikë e anadollakë që e arrestojnë me 31 Tetor 1946, me akuza fallso dhe shpifje, që mbesin deri në fund të pa provueme nga qindresa heroike e Këtij vigani të brumoson me edukaten qytetare elbasanase.

Të gjitha perpjekjet e sigurimit bahen me mujtë me e lidhë me klerikët Imzot Vinçenc Prennushi, Don Shtjefen Kurti, At Pjeter Meshkalla, Papa Isak, At Palë Dodaj e profesorët e njohun shkodranë Prekë Kaçinari dhe Nikollë Dakaj, me të cilët, pranon vetem “njohje” dhe asgja tjeter, që mund ti perfshinte të gjithë bashkë në nenet e kodit penal “antikatolik” të shtetit komunist shqiptar… Që “kodi penal” ishte i tillë, e verteton arrestimi i vllajt të vogel të At Papamihajlit, me emnin Kostaq, i datlindjes 1919, i pushkatuem në vitin 1952, vetem se “ky është vëlla i armikut të popullit, klerikut të poshtër At Josif Papamihalit” (Dosja 4802, Arkivi MPMbrendshme, Tiranё, 1998).

At Josif Papamihajli “per mungesë provash” u dënue nga Gjykata Ushtarake e Korçës, me 5 gusht 1947, “5 vjet heqje lirije dhe punë të “detyruar”…”.

Edhe pse torturat ishin ma të mnershmet, Ai mujti me i perballue tue mbetë një nga Martirët ma të paster e tё panjollosun nder dosjet e sigurimit barbar komunist.

Urrejtja e atyne organeve terroriste nuk do të mbyllej vetem deri këtu, po do të vazhdonte ashtu si me shumë tjerë ma parë!..

Dërgohet në kampin e “punës së detyruar” të Maliqit të Korçës, ose siç, e kanë quejtë Ata, që mujtën me mbijetue në atё vend zhdukje, “kampi i shfarosjes komuniste” …i tipit gulagëve të Stalinit, pa i lanё asgja mangut atyne.

Atje kanë përballue tmerret e komunizmit gjakatarë vetem Ata, që mujtën mos me u ligshtue shpirtnisht e fizikisht, mbasi “dishprimi dhe vetvrasja” ishin të përditëshme.

Mundi, lodhja, urija, etja, pislleku i parazitëve dhe lidhja për shtyllë e rrahja ma barbare deri në vdekje ishin të papërshkrueshme nga ata që nuk i kanë pa e provue.

Njerëzit e pranguem liheshin me dit e net të çveshun në piken e acarit të dimnit jashtë në akull, borë e shi pa asnjë mbuloje…të lidhun per trup, kambë e dorë… tek shtyllat e torturave; ka pasë njerëz që nuk u dhanë as ujë me pi derisa kanë mbetë fare pa ndjenja, ndërsa për supen e qelbun me ujë kënete as nuk bahet fjalë…me ditë të tana.

Të gjitha këto unë i di nga i mbijetuemi i atij kampi Paulin P. Prennushi, për të cilin, ma vonë ka shkrue At Zef Pllumbi, mbasi kur e kanë sjellë gati të vdekun në Shkoder dhe kanë shkue në burgun e madh me e takue dy motrat dhe e shoqja… ato kanë pritë tek hekurat disa minuta kur po e sjellin Paulinin në takim… Ai kishte humbë zanin dhe këto nuk ju pergjegjëshin thirrjeve të mekta të tij, mbasi në ftyrë as nuk e njihnin edhe pse e kishin para syve të kapun per hekurat e vendit të takimit…në atë burg mizorë…

Kështu i ngjau dhe At Josif Papamihajlit, që, edhe Ai një ditë vjeshte,..nga mundi e lodhja u rrëzue në balten e asaj kënetë të Maliqit, prej ku nuk mujt me u çue ma!…

Me daten 26 Tetor 1948, në moshen 36 vjeçare…At Papamihajli kishte ra perdhé. Policët urdhnuen me e mbulue me dhé … ndërsa, At Josifi, kuptohet, ishte endè gjallë…

E ndoshta, ashtu i gjallë…i ramë permbys në atë baltë mizore…

Ishte Shpirti i Tij…qё dëshmoi, se: “Ai mbet i Pavdekshem!”

 

INJAC  BAQLI

 

Ka lé në Shkodër në vitin 1915. Ishte nëpunës në Bankën e Shtetit Shqiptar në Shkodër. Një burrë i madh dhe i shëndetshëm, kuqlosh, me flokë kaçurrela, gjithmonë i mbajtun dhe i kërpitun. Dukej edhe ma i pashëm se ishte mbasi gjithmonë shihej i buzëqeshun. I njohun ndër rrethe të ngushta për humor të hollë. Paraqitja tregonte një intelektual të mirfilltë. Nuk e kam njohtë afër, po dij, se, kishte miqësi të madhe me Prof. Gaspër Ugashin mbasi kishin edhe kumbari.

E shihshe shpesh nga Dugajtë e Reja mbasi andej kalonte me shkue në punë, në bankë. Më pat lanë një mbresë ndër ato ditë që nuk e pashë ma: Më kujtohej thanja e malësorve: “Mos me pasë shka me i ba as pushka!” por, kjo thanje ishte para se të njihej në Shqipni komunizmi.

Até që të ban komunizmi, nuk ta ban as pushka!

Injac Baqli me datën 22 dhetor 1952 arrëstohet nga Sigurimi i Shtetit. I kontrollohet shtëpia dhe në arkën e nanës gjindet një revolver.

E mjaftueshme me fillue ndjekja penale. Kur fillon hetimet, duket, sikur çështja rreh nga armbajtja pa leje, por nuk asht ashtu! Nana e Injacit merr përsipër se revolverin ia ka lanë me e ruejtë avokat Paulin Pali, para se të tentonte me u arratisë, mbasi ai ishte nipi i sajë. Hetimet fillojnë me 26 dhjetor 1952. Gjatë zhvillimit të proçesit çështja e revolverit sa vjen e ngatrrohet. Marko Markoja, ish kryetar i lagjës atëherë, deklaron: “Injaci ka pasë një revolver të bukur në kohën e Italisë që e mbante në brez dhe me sa kujtoj unë, ky revolver që asht këtu, nuk më duket se asht revolveri që ka pasë Injaci.” Krijohet mundësia e kenjes së një revolveri tjetër tek shtëpia e Injacit. Kontrollohet shtëpia së dyti por nuk gjindet gja. Injaci pranon se revolverin që kishte në kohën e Italisë e ka dorëzue kur janë dorëzue armët, prandej, ai që kujton Marko nuk asht në të vërtetë ky që asht këtu, mbasi ky nuk asht i emi. Hetuesi, nën/toger Fahri Kraja tue u ndodhë para një kokforti, fillon kërkimet në pistën e “agjitacionit e propagandës kundër Pushtetit”, pistë shumë e njohun ndër hetuesitë komunistë, me të lanë mbrendë edhe pa asnjë fakt.

Një listë rreth 80 vetësh janë përsonat me të cilët ka bisedue Injaci. Aty rreshtohën të gjithë banorët e lagjës simbas rënditjes së dyerve të oborrit, kryetari i lagjës, antarët e këshillit të lagjës, sekretari i patisë, shokët e punës, ish shokët e shkollës, plakat e mahallës që rrinin në darkë ndër stola tek dyert e oborrit etj.

Hetuesi ndigjon me vëmendje sësi po “zbërthehej” Injaci, por kur e pyet se shka janë gjithë këta emna, Injaci përgjigjet: “Ju më pyetët me kë ke folë, unë, ju tregova të gjithë njerëzit që përshëndes e flas me to përditë”. Ironia e Njacit zemron hetuesin…

Nuk ishte e thjeshtë puna në financë. Njëherë në fillim kur njerëzit fillonin punën dukej, sikur, këta përsona ishin të privilegjuem, por në fakt mungesat e mëdha të kuadrit patën lejue që disa përsona me hy në punë në mjaft ndërmarrje si financierë. Kur filluen me dalë disa kuadro që ishin ma të besueshëm se ata që u morën për nëvojat e tyne, atëherë, u mendue zëvendsimi i kuadrit të parë. Në shumë raste shkarkoheshin nga puna për shkelje ligji, sëpse ligjët ndryshonin përditë. Por, kur kishin të banin me njerëz të respektuem, atëherë, vëprohej ndryshe. Rastët në Shkodër nuk kanë kenë të pakta, p.sh. Kel Abati, edhe ai nëpunës në bankë, dihët se asht pushkatue vetëm nga ndonjë përson që donte eleminimin fizik të Kelit. Po kështu asht veprue me Zef Darragjatin e Çezar Shllakun, që mbasi janë dënue me pushkatim për “difiçit”, në fund të kërkesave për falje jete, shënohej: “… rrjedhë nga një familje që nuk e don Pushtetin, prandej t’i epët dënimi kapital … etj.” si, në rastin e Zef Darragjatit, që ruhët edhe sot shënimi i Aranit Çelës. Si duket, kjo po ndodhte edhe me Injac Baqlin, edhe ky ishte kushrini i avokat Paulin Palit, pak vite ma parë i mbytun në Sigurim. Ishte edhe kushrini i At Aleks Baqlit, i arrëstuem si Françeskan e i dënuem me shumë vite burg.

Me datën 4 mars 1953 mbas katër muejsh në hetuesi, hetuesi njofton kryetarin e Sigurimit të Shkodrës, kriminelin Hilmi Seiti:

“I pandehuri Injac Baqli nuk nënshkruan proçesin.”

Me datën 22 maji 1953 Injaci shënon në fund të një proces-verbali: “Nuk jam dakord me përmbajtjen as si formë, mbasi nuk janë thanjet e mija. I pandehuri: Injac Baqli d.v.”

Gati mbas një viti në tortura, nga fundi i vitit 1953, asht Petraq Janko që nxjerr hetuesin nga situata, tue deklarue se në vitin 1952 Injaci, ka dashtë me u arratisë me Petraqin. Madje, kanë ba plane dhe pergatitje për këtë qëllim të dy bashkë.

Përveç arratisjes, Petraqi, ngarkon Injacin dhe me biseda politike, tue paraqitë Injacin si një person të paknaqun nga Pushteti etj. Akuzat sa vijnë e randojnë çështjen. Injaci vazhdon me qëndrue i vëndosun në mohimin e të gjitha thanjëve të Petraqit. Hetuesi organizon një ballafaqim me hjekë Injacin duarsh.

Petraqi përsëritë akuzat përballë Injacit tue vërtetue me firmën e tij proçes-verbalin.

Injaci deklaron: “Në kjoftë se del kush dhe provon tue me thanë ndër sy, se janë të vërteta thanjët e Petraq Jankos, pranoj pa asnji kundërshtim edhe dënimin kapital.

            Kjo asht arësyeja që nuk firmoj proçes-verbalët, mbasi nuk asht asgja e vërtetë për shka akuzohem.”

Injac Baqli d.v. (Dosja nr. 1989)

 

Hetuesi Fahri Kraja pergatitë akuzën:

– Injac Baqli ka dorëzue armën e vet, ndërsa kjo që asht gjetë ka qenë e Paulin Palit, kushrinit të tij (i pushkatuar).

– Ka qenë spijun  në shërbim të fashizmit.

-Ka folë kundër Pushtetit Popullor, sëpse ka pikëpamje armiqësore.

Akuzat e sipërme vërtetohën edhe nga thanjet e dëshmitarëve: Zef Berdica, Pashko Shoshi, Ndoc Deda, Marko Marko, Petraq Janko.

Poshtë dokumentit shënohet:

Pëlqehët: N/kol. Hilmi Seiti d.v.

Pëlqehët: Kryetari Degës hetuesisë (N/kol. Nëvzat Haznëdari)d.v.

Pëlqehët: Komandant i Rep. 2111 (Dhimitër Gjoni) d.v.

Trupi Gjykues i Gjykatës Ushtarake Shkodër, i përbërë nga: Kryetar, Faik Spahija, antarë: Rexhep Haxhiu e Marko Dëmiri dhe prokuror Njazi Zjarri, japin vëndimin ndaj të pandehurit Injac Baqli, me   6 vjet heqje lirije.

Gjykata e Naltë Tiranë, vëndosë përsëritjen e gjyqit, mbasi proçes-verbalët nuk janë firmuar nga i pandehuri Injac Baqli.

Përsëritet gjyqi me datën 18 koriik 1953, tue shënue: “… për krimin e armbajtjes (revolver gold amerikan, me 5 fishekë) deklarohet i pafajshëm. Akuzat tjera mbesin …

Me datën 29 janar 1954 Injaci ban këtë kërkesë:

“Kërkoj prishje vëndimi dhe rikthim aktësh për rishqyrtim dhe rigjykim. Injac Baqli d.v.”.

Prej datës 22 dhjetor 1952 e deri më 29 janar 1954 vazhdonin proçes-verbalet tue u sjellë sa andej këndej ndër dosjet e Seksionit katolik në Degën e Mbrendshme të Shkodrës dhe, në podrumet e mëshefta të Ministrise së Mbrendshme në Tiranë.

Vazhdohej vetëm tue shënue “pëlqehët” nga kriminelët e pashoq Hilmi Seiti, Nevzat Haznëdari e Fahri Kraja me shokët e tyne.

Mjaftonin çpifjet me torturue të pafajshmit dhe çështja vazhdonte pafund …. Nga përdorimi i elektro-shokut Injaci, u keqsue me shëndet. Zemra nuk duronte ma. E dërgonin formalisht në podrumet e spitalit civil të Shkodrës, por përgjegja e mjekëve ishte:

“Pse e sillni kot  përderisa ju vazhdoni punën tuaj?”.

Infermjere Angjelina Martini më tregonte, së si njëditë, tue mos pasë jastekë me e mbështetë mbasi Injacit po i merrej fryma, u ula në shtratin e tij dhe e mbështeta për parzmin tim. Zemra e tij e shkatrrueme nga torturat donte me dalë nga kafazi i krahnorit, kur jepte ndonjë rrahje si shenjë jete. Ishte në agoni, vetëm më shtërngonte dorën me të cilën u mundoja me e qetsue tue i fërkue gjoksin. Ai fliste me një shok të tij Mikel Gulin, me të cilin i dukej se po lonin pokër. Dikur, ra në njëfarë qetësie dhe dha Shpirt. I bana Kryq e dola nga dhoma. Erdhën dy policë dhe ashtu të mbështjellun në batani e çuen në dhomën e të vdekunve.

Mora vesht se e kishin nisë për Tiranë.

Atje, e kishin dërgue në morg dhe simbas një dëshmisë Dr. A. D., që atëherë ishte student në fakultetin e mjeksisë dhe, tashti asht mjek në Shkodër, Injac Baqli asht coptue nga studentat për studim, mbasi ai e ka pa me sytë e tij kokën e Injacit, të cilin e njihte shumë mirë.

Kështu, u mbyll edhe dosja  nr. 1989, me shënimin “pëlqehët” Nën/kol. Hilmi Seiti d.v., një kriminel i regjun dhe i pangopun me gjak shkodranësh, viktimë e të cilit, asht edhe Martiri Injac Baqli.

 

TRIMI MARTIN  SHELDIJA

 

Ish oficer me origjinë familjare nga Sheldija e Shkodrës. Në vitin 1915 ka krye tri vjet në gjimnazin e Jezuitve, mandej në 1917 ka krye një vit kurs ushtarak në Austri. Në vitin 1942 ka kenë në Çorovodë oficer me gradën toger në polici. Deri atëherë ishte mësues. Në prill e deri në korrik të vitit 1944 ishte Komandant i gazermave të Tiranës. Në muejn korrik vjen në Shkodër dhe punon me Mato Muratin, deri në nandor të atij viti. Me datën 20 nandor 1944 bashkë me policin Gjon Ganjolla shkojnë në Sheldi, mbasi “nuk do të vonojnë dhe do të zbarkojnë anglezët”.

Ishte vllai i Dr. Sheldisë, një mjek i zoti dhe burrë i nderuem në inteligjencën e njohun shkodrane.

Në Sheldi takohet me Kol Ashikun dhe bashkë me Shuk Gjokën dalin në mal me vazhdue rezistencën kundër komunistëve. Disa ditë kalojnë në shtëpinë e Shuk Nushit e Simon Kolës. Prej aty bashkohën me Gjergj Vatën, Zef Mirashin, Don Alfons Trackin, Ndoc Jakovën, Zef Agostinin, Kol Mark Tomën (që asht kapë i gjallë pa ndjenja, nga plagët e marruna në një përpjekje), etj. gati 20 vetë që jetojnë në një shpellë në Stenë, nën Kishën e Shllakut. Fatin e keq të Kol Mark Tomës e ka pasë edhe Kol Ashiku, i cili në një përpjekje me Ndjekjën lufton derisa i mbarohen fishekët, në fund nxjerr nagantin dhe me katër fishekët e fundit tenton me vra vehtën. Mbeti pa ndjenja nga hemoragjia dhe kapet nga Ndjekja. Mbasi e mjekojnë e torturojnë si rrallë njeri dhe e pushkatojnë.

Ndër të pakët njerëz që kanë mbijetue nga ky grup heronjësh asht kenë edhe Loro Vata, i cili ka vdekë në vitin 1999. Ishte mjaft në moshë por me një kujtesë të mbrekullueshme. Kam pasë fatin me ndejë disa herë me té dhe me ndigjue shumë nga veprat heroike të atij brezi njerëzish që nuk ju tutej syni. Tregonte pak gjana për vëllain e tij Gjergjin dhe aspak për vedi. Një modesti pak ma shumë se duhej mbasi unë dishroja me dijtë edhe për Loron, që për fat të keq pothuej, nuk di asgja, mbasi thashë se fliste pak e aspak për vehte. Fliste me respekt për Palinën që u kishte çue bukë e duhan në shpellë dhe po me aq nderim kujtonte sakrificën e Lena Prendushit, nusja e nipit Palinës (nuk gabohem, emni i burrit të sajë ishte Gjon Puka). Kjo, tregonte Loro, na ka shpëtue jëten se kishte vërejtë se jemi të rrëthuem, e kishte thirrë: “Delni burra, se ju kapën!”.

Martini bashkë me Gjergj Vatën (me pseudonimin “Cukali”), përpilojnë një letër të cilën e shkruen Tracki për mikun e tij Don Pjetër Tushën në Juban, ky me ia dërgue Imzot Vinçenc Prennushit në Tiranë, për misionet Perëndimore. Imzot Vinçenc Prennushi në proçesin e tij nuk pranon se e ka marrë këtë letër. Ndoshta kështu asht e vërteta, tham ndoshta, mbasi Imzot Prennushi me pranue se e ka marrë këtë letër do të implikohej me të arratisun, gja që do të randonte shumë akuzën kundër tij. Nëse Imzot Prennushi e ka çue deri në fund porosinë nuk kishte nevojë me ua tregue zorrët e barkut hetuesisë në Sigurim.

Gjergji e Martini e përsërisin prap letrën më 4 janar 1946, por me ton ma të fortë. Këtë herë në drejtim të Don Shtjefën Kurtit, po në Tiranë, për misionet e hueja ku ndër tjera shkruajnë:

“… tue mos dashtë me iu shtrue terrorit të Enver Hoxhës, kemi marrë malët. Na do të vazhdojmë përpjekjet për liri.

     … t’arratisunit e Veriut, të organizuem në çeta për t’i dhanë grushtat e fundit qeverisë terroriste që, si këtë nuk njofti historia.”

Martini vazhdon rezistencën ndër male deri në vitin 1949.

Me 12 mars 1949, mbas shpalljes së anmistisë “për faljën e jetës së atyne përsonave që dorëzohën”, dorëzohët dhe i shtrohet hetimëve. Ai deklaron: “Mbas vrasjës së Gjergj Vatës që e kishim si komandant, prej Prelë Nikës, edhe ky i arratisun dhe i ardhun diversant nga Jugosllavia për këtë qëllim, humba çdo shpresë për me vazhdue me qëndrue ndër male. Trathtia e vrasjës së Ludovik Saraçit më 11 janar 1948, tek Përroji i Gjadrit, më dha me kuptue se asnjë ndërhymje nga jashtë nuk ka ndër mend me u ba në Shqipni. Të gjithë ata që na premtuen, vetëm na rrejtën mbasi në një mënyrë apo në një tjetër, ata e lanë me u forcue rregjimin e Enver Hoxhës, tue vra e zhdukë të gjithë kundërshtarët që ishim ndër male. Kështu që e pashë se ishte kot me vazhdue …” (Dosja 1417)

“… Shaban Abdullahi e Zyber Hysejni nga Rragami, na kanë njoftue për Lëvizjen e Postribës. Ata ishin në Rragam e Kryethi, Tish Pashuku në Sheldi, Shuk Gjoka në Ganjollë, Spathar e Juban.

Jemi mbledhë në Juban, kemi ra nga livadhet e Shaban Matit dhe jemi nisë me i ra Shkodrës bashkë me Pjetër Dedën, që ishte në mal bashkë me gruen e tij. Tek Ura e Kirit kemi shkrepë pushkët, e pamë së nuk asht gja dhe kemi ikë edhe njëherë andej…”

“… unë lajmin për me sulmue Shkodrën e kam marrë më 8 shtator 1946”.

“Luftën e Postribës e ka fillue Seit Duli të fusha e aeroplanave…”

“Nuk mbaj mend ku jemi përpjekë me forcat e Ndjekjës, mbasi janë kenë të shumta, as nuk dij ke kemi vra mbasi shpesh përpjekjet baheshin natën. Mbasi prante pushka nuk rrinim me pa të vramit por çanim rrëthimin dhe ndrronim vend, mbasi Ndjekja shtonte forcat kundër nesh. Na kemi luftue kundër jush, mbasi për mue ju jeni shtet terrorist.” Kështu, deklaron Martin trimi në hetuesi.

Më 4 tetor 1949, Gjykata e Naltë Ushtarake e Tiranës me kryetar nën/kol. Bilbil Klosin, aprovon vëndimin për Martin Sheldinë “me dënim të përjetëshëm në burg”.

Ministri i Mbrendshëm Mehmet Shehu shënon:

“… ti jepët dënimi i përjetëshëm edhe pse nuk e parashikon neni 28. Të aplikohet tek 32, mbasi duhej me vdekje.

     Martin Sheldija ka rrezikshmëri shoqërore shumë të theksuar.”

Tiranë, 29 qershor 1949.

Ministri i Mbrendshëm  (Mehmet Shehu) d.v.

***

Ky motivacion i kriminelit Mehmet Shehu që nuk zbaton ligjin e anmistisë tue e dijtë mirë se neni 28 nuk e parashikonte këtë dënim, kërkon aplikimin e nenit 32, mbasi duhej me vdekje, e ndjekë fatkeqin Martin Sheldija gjithë jetën.

Martin Sheldija dërgohet në burgun famkeq të Burrelit.

Atje ai kaloi gjithë dënimin mbasi dosja ka edhe datën e lirimit nga ai burg: Burrel, 14 shkurt 1966.

            Dokumentat e Martinit janë pasqyrë e kjartë e pabesisë së katilit Mehmet Shehu. Pabesinë këta mizorë e kanë fillue ndër male tue vra shoqi-shoqin dhe tue i ba të nesërmen “dëshmorë”. Vepra e tij tradhëtare nuk asht varrosë me kufomën e tij të përdhunueme, ashtu si e ka meritue ai “komandanti legjendar i Brigadës I Sulmuese”, që atë shka i bani shqiptarëve për 50 vjet e gjeti nga “shokët e armëve”, ashtu si shumica e komunistëve dhe ua la trashigim “brezave të rinj” komunistë, të cilët, po i qëndrojnë besnikë idealeve të tyne … deri një ditë.

Dosja e Martinit, e këtij martiri që mbijetoi për aq shumë vite në një ndër burgjet ma të mnershme të diktaturës komuniste asht shembull i qëndresës së patundun të këtij atdhetari, që për aq kohë të gjatë nuk bani asnjë lutje për lirim të parakohshëm.

Qëndrimi burrnor i Martinit ishte shkaku kryesor që më shtyni me pa dokumentacionin dhe asgja tjetër. Asht e vërtetë se ka pasë shumë si Martin Sheldija, por ka pak e aspak nga ata, që duhet të kërkojnë me kujtue me nderim e respekt shokët e Martin Sheldisë.

***

• Anglezi A.Glen, shkruan: “… Ato që i përcaktuan ngjarjet kanë qenë armët, të cilat iu dhanë Enver Hoxhës, e partizanëve… Ne bëmë shumë pak me u shpërblye besnikrinë miqve tanë (nacionalistëve e Abaz Kupit). Në vend të kësaj, pa qenë nevoja na lejuam që ata të mundëshin dhe disa të trathtoheshin.” (“Albania’s National Liberation Struggle” fq. 363)
• Për mue ma i sinqerti asht Lokharti, i cili, po aty shkruan:

“Shqipëria është në fund të listës për prioritetët tona në Evropë”

( faqe 68).

Aty asht e shkrueme edhe një porosi e dhanun prej tyne në vitin 1943:

“Shërbimi më i madh që mund ti bëni armikut në vendi tuaj, është që të nisni … një luftë civile “.

 

• Edhe këtë e kemi ba! … Madje, asht e vetmja porosi, që jemi edhe sot… tue e vazhdue!

DON DEDË MALAJ

 

“E Premtja e Zezë në Shqipni ka fillue më 29 nandor 1944,

dhe ka me vazhdue derisa, të mbarojë  komunizmi”. (1959)

 

            Rigonte pak shi.

Altoparlantët e rrugëve të Shkodrës ishin të lidhun me kinema “Republika”. Transmetohej gjyqi i “armikut të popullit” Don Dedë Malaj, me grupin e tij. Ishte data 24 prill 1959. Fillimi i gjyqit gati nuk merrej vesh prej duertrokitjesh dhe virrmave si në 1945-46, nga gjeneralët e oficerët e naltë të Ministrisë së Mbrendshme të ardhun nga Tirana për këtë gjyq, nga servilët dhe rrogtarët e komitetëve, si dhe nga një mori agjentësh në sallë e jashta sallës të shpërndamë në katër anët e Shkodrës, për me vërejtë si po reagon populli ndaj këtij gjyqi aq shumë të pritun.

Hymja në sallën e gjyqit e gjeneralit kriminel Hilmi Seitit bashkë me ambasatorin jugosllav u përshëndet nga të pranishmit si ngjarje me rëndësi të madhe, për mardhanjet “e mira” mes dy vendëve tona e, në mënyrë të veçantë, kur bahej fjalë për Klerin Katolik. Porsa, filloi gjyqi prokurori Rapi Mina, mbasi lexoi akt-akuzën e përgatitun me aq kujdes ju drejtue të parit kryetarit të grupit Don Dedës, me këtë pyetje: “Që, kur, je armik i komunizmit?”, në sallë ra një heshtje…

Don Deda iu përgjegj: – “Qysh se jam kenë 9 vjeç pikërisht, atëherë, kur kam shkue ndër bankat e shkollës së mësuesit tem Don Alfons Tracki, aty mora vesht prej tij këtë emën dhe prej asaj ditë nuk kam dashtë me ia ndigjue zanin kurrma komunizmit. Gjithë jetën e kam urrejtë dhe kam punue me të gjitha forcat e mija, aqsa më ka lejue Feja kundër tij.” (Dosja D.D.Malaj)

Ushtima dhe duhija e fjalës së Don Dedë Malaj, ra si një ortek në atë sallë gjyqi, me turr e gjamë, e rrebtë si rrëfeja që zbriste tue shkrepë shkëndia nga Selca e Kelmendit, nga gjiu i Bjeshkëve të Nêmuna, ku gurgullon qumështi me shkumbë e gjak përzi e, ku, nana Lulë, përkrah burrit të saj Keq Lucës (Malaj), që i vringëllonin armët ndër mote e që, më 16 nandor 1917 i kishin falë Shqipnisë një vigan drangue malesh.

Ndërsa, At Konrrad Gjolaj po të njajtës pyetja, i përgjegjet:

“Qysh se fillova me marrë mend ndër bankat e shkollës së Don Alfonsit kam kuptue shka asht komunizmi dhe, prej asaj kohë nuk kam dashtë me ia ndigjue emnin. Kurrë nuk e kam dashtë atë ide!”

Nuk ishin vetëm këta dy burra po ishin një grup burrash që nuk u trembej syni e nuk i lonte çerpiku përballë kriminelëve, që nuk janë ngopë asnjëherë me gjak malësorësh e trimash të atyne visëve krenare.

Ndër ato banka qëndronin me ballin nalt vëllaznit Lazër e Gjon Simon Parubaj, Vlash Zefi e Gjeto Luc Budashi. Ndërsa, në një qoshe strukej si langue Lulash Toma.

Në Shkodër nuk bisedohej tjetër veç për këtë gjyq, që kishte fillue e shumë vetë nuk besonin se janë tue ndigjue me veshë atë shka asnjë njeriu nuk i shkonte në mend se mund të flitej.

Cili mujte më folë kundër Bashkimit Sovjetik? Kush mujte me tregue se shka ka ba Stalini për me formue kolkozët? Kush mund të fliste për hekrat e ndryshkun që sillnin sovjetikët në Shqipni, të bojatisun sipër  tue u krenue për “ndihmën e madhe”, që po i jepnin Shqipnisë? Kush, deri atëherë kishte mujtë me folë se ku shkojnë mineralet e metalet e nëntokës shqiptare, dhe kush e merr valutën e tyne? Cili ka mujtë me u thanë fshatarëve hyni ndër kooperativa se ky sistem të qet fare mos me iu bindë urdhnave dhe ligjve të tija? Kush ka mujte me folë për punën, mundin, djersën e fshatarit dhe të punëtorit e për shpërblimin që paguen shteti? Kush ka mujtë me i thanë Enver Hoxhës, e klyshve të tij se, ju, jeni shfrytëzuesit ma të egjër të mundit dhe djersës së popullit shqiptar që njeh historia? Kush ua ka përplase ndër sy terroristëve komunistë se, ju, kërkoni me më pushkatue vetëm e vetëm se jam Prift Katolik dhe asgja tjetër, mbasi unë as nuk jam trathtar i atdheut dhe as spiju i popullit tem?

Na dukej andërr, po ishte një e vërtetë! Fliste Don Dedë Malaj!

Nuk i lente gja mangut as miku i tij At Konrrad Gjolaj …

Me datën 27 prill 1959, Kryetari i gjyqit Mustafa Qilimi, dha vëndimin:

Don Dedë Malaj, me vdekje, me pushkatim. At Konrrad Gjolaj, me 25 vjet burg. Lazër Simon Parubaj, me 20 vjet burg. Gjon Simon Parubaj, vëllau i Lazrit, me 10 vjet burg. Vlash Zefi me 15 vjet burg. Gjeto Luc Budashi me 10 vjet burg dhe Lulash Toma me 5 vjet burg.

Atë mbramje, kur doli nga gjyqi Don Deda, e hypën në një kamjon “zis”, një turmë policësh e ulën galuc. Ndërmjet dy rrypave të drrasës mbi spondë kujtoj, dy sytë e tij të bamë kuq. Nuk shihej as e bardha e as bebja e synit e kaltërt, vetëm dy njolla gjaku që asnjëherë nuk mund ti harroj …

Me datën 12 maji 1959, u ekzekutue vëndimi. Don Dedë Malaj u pushkatue në një fushë buzë liqenit të Shkodrës. Pra, 14 ditë para vizitës së Nikita S. Hrushovit në Shkodër!..

Për fat të keq nuk kam pasë mundësi me lexue fjalën e fundit para pushkatimit.

Me datën 10 tetor 1991, asht ba rivorrimi i eshtnave të tij në vorret e Sukave të Dajçit të Bregut të Bunës, të famullisë ku ka shërbye, me pjesmarrjen e mija e mija fshatarëve të atyne krahinave dhe të shumë qytetarëve të Shkodrës, që nuk e kishin harrue gjyqin e tij historik.

Fjalën e rastit me lot për faqe dhe me ndërpremje të shpeshta përmallimi e ka mbajtë shoku dhe miku i paharrueshëm i Tij, deri në ditën e fundit të jetës At Konrrad Gjolaj. Fjala e tij u mbyll kështu: “ …Ti ishe lajmëtar i fjalës së Krishtit! Armiqtë Tuej me britma e virrma që kanë me i ndjekë edhe përtej vorrit, kërkuen me mbulue vrasjën Tande të pafajshme, në atë breg liqeni…

Nuk pat kush me të mbulue atë gjoks të zgaqun dhe të shpuem me plumba prej dorës mizore të tyne, veç, atë nade, herët, ra si vesa avulli i gjakut Tand mbi Ty, o i bekuem! …”

Në vitin 1997, At Gjolaj, botoi librin “Çinarët”, vepër të cilën ia kushton: “Misionarit prej Breslaut, Mësuesit tonë në Velipojë, Don Alfons TRACKIT. Shokut e Mikut të përjetëshëm Don Dedë MALAJ”. Kur kam mbarue daktilografimin e këtij libri dhe ia dorëzova At Konrradi, më pyeti: “Po, parathanja ku asht?”, unë nuk kishe marrë parathanje me materialin që më kishte dorëzue. Ai, me buzë në gaz dhe me ton të premë më tha: “Parathanjën e due prej teje!”. Unë, kam hezitue pak çaste, mandej, pranova. Në vitin 1998 mbasi pata rasë me pa në arkiv dosjët jam takue me At Konrradin, dhe e kam përgëzue për saktësinë e fakteve që ka shkrue mbas aq shumë vitësh në librin e tij “Çinarët”.

Kjo asht arësyeja që në këtë material që kam shkrue unë nuk jam zgjatë në shpjegime të hollësishme, mbasi në librin e At Konrradit, asht gjithshka e plotë dhe e saktë, megjithse, At Konrradi nuk ka pasë në dorë asnjë material arkivor, përveç kujtesës së tij të mbrekullueshme, mendjës së hollë dhe dashnisë së pakufi për mësuesin dhe shokun e vet.

E vetmja gja që më ka ra në sy në shtjellimin e këtij proçesi asht kenë dëshira e madhe e Sigurimit të Shtetit me zhdukë këtë përson.

Pse u punue kaq shumë vite kundër Don Dedës e At Konrradit? Ku fillon mënia e shtetit kundër Don Dedës?

Urrejtja e Sigurimit të Shtetit fillon në vitin 1950, me qëndrimin e tyne të vëndosun dhe kundërshtar ndaj kërkesës së vjetër të shtetit, për nënshkrimin e Statutit të Kishës Katolike Shqiptare.

Lidhja e Don Dedë Malaj, At Konrrad Gjolaj, Don Ejëll Kovaçit, At Zef Saraçit, At Marin Sirdanit etj. me Don Kolec Prennushin, për mos me aprovue nënshkrimin e këtij Statuti dhe mënyra sësi këta e kanë kundërshtue haptas atë, ka hapë menjëherë dosjen konsultative të Sigurimit: “Çfarë dhe si duhët të veprojmë për ti zhdukur këta klerikë?”

Mbas nënshkrimit të Statutit në vitin 1951, përveç tre të parëve që nuk kanë firmue, në konferencën e Paqës në Tiranë në vitin 1952, nga Sigurimi u përcaktuen edhe klerikët që ishin në kapërcyll, as andej as këndej. Ata që nuk u bashkuen me turmën as në këtë konferencë edhe pse kishin firmue Statutin mbetën armiqë, shumica e të cilëve përfundoi në burgje e kampe interrnimi.

Deri në vitin 1956 duket, sikur ka një qetësi! … E vërteta asht ndryshej! Nuk kishte sesi të dënohej kulti i Stalinit tue pushkatue Priftën! Mardhanjet me Bashkimin Sovjetik kishin marrë ngjyra të tjera mbas vdekjës së Stalinit. Hrushovi kërkonte mënyra tjera qeverisje. Ai punoi që diktaturën stalinjane me e zëvendsue me asfiksimin e armiqëve të tij. Nuk ishte për pushkatime por për vdekjen e natyrëshme të imponueme me mjete “paqësore”, me “izolime” ose…. Edhe satelitët e sovjetikëve do të mbanin qëndrime të “moderueme” si padroni. Kuadri i rij që i nëvojitej klerit, tashti merrëj nga bankat e shkollave socialiste ku filozofia marksiste-leniniste kishte pushtue edhe mendjet e njerëzve në skutat ma të largëta të vendit. Dukej kohë zbutje, por në të vërtetë ishte kohë grumbullimi energjie për ofensivën përfundimtare, për atë që kmunistet e moderuem e quajtën “triumfi i plotë” i sistemit socialist.

Në vitin 1956, arrëstohet At Rrok Gurashi, një “dhelpën e vjetër” (siç e quen At Çiprian Nika) që në grupin e klerikëve në 1946, kur u ka dalë dëshmitar të gjithë shokëve të vet.

Tregohet si anekdotë, kur njëditë nade po veshej e rregullohej At Rroku, Don Ejëll  Deda, edhe ky në burg me të, i thotë: “A po bahësh gati me shkue me rrejtë edhe sot Padër Rrok?”…

Kam lexue proçes-verbalin prej 67 faqesh që At Rroku, ban për disa ditë në hetuesi, këtë radhë me Xheudet Milotin. Xheudeti ishte shefi i Seksionit Katolik në Degën e Mbrendshme të Shkodrës. Ishte ndër specialistët e torturave çnjerëzore, katil i përgatitun për Klerin Katolik.

Ka pasë dëshirë me tregue se urrej katolikët në përgjithësi. Këtë e ka tregue me hetimet që ka krye kundër tyne. Kujtohet nga shkodranët kur ka arrestue At Pjetër Meshkallën, dhe mënyrën si i ka ra shtjelm tue e shtye me e futë në gjipsin e Sigurimit në 1967. Mbas vrasjës së gjeneralit tij “të dashtun”u trasferue në Ministrinë e Mbrendshme në Tiranë dhe mbas vitit 1990, për këtë kontribut “të vyer” kundër Klerit Katolik, me ndërmjetësinë e Sofokli Lazrit e Spiro Dedës, edhe këta “miqë të klerit”, i gjejmë në shërbim të “Caritas-it”, në Romë! …

Proçesi i At Rrokut për mue ka një rëndësi të madhe mbasi aty asht folë nëpër gojën e At Rrok Gurashit, krejt projekti i vëprimëve të ardhëshme të shtetit komunist, si gjithmonë, me dorën e Sigurimit të Shtetit. Të duket fantazi në leximin e parë por kur vazhdon me kujtue ngjarjet e ndodhuna mbas atij proçesi, rrjedhëshmëninë e tyne, kohën dhe lidhjet e atyne ngjarjëve njena me tjetrën, përsonat e ngarkuem me ato shpifje e rrena tue u pushkatue, sa të tjerë, me vite të tana ndër kampe shfarosje, të bahët me mendue “mos jam në andërr”! Jo, jo, aspak në andërr, por zgjandërr, madje, edhe të zbatueme me përpikmëni ato trillime që ndoshta, kur i ka shprrallue At Rroku, asht kenë edhe me tas çaji e tue ndukë cigare. Shpesh, përsëritë: “… kam harrue me thanë dje!” dhe shton dishka të re që ia ka kujtue Xheudeti… ose fantazmat e Sigurimit me të cilët flente natën…

Aty, gjenë emnat e të gjithë klerikëve që janë pushkatue mbas 1956 tue fillue nga Don Ejëll Kovaçi, Don Dedë Malaj e deri tek Don Zef Bici, Don Mark Dushi e Don Shtjefën Kurti. Pothuej, të gjithë janë arrëstue për motivet që shpreh atëherë At Rroku. Edhe Imzot Ernesto Çoba, asht në atë proçes me ato akuza për të cilat asht dënue 20 vjet mbrapa. Flitët për karakterin e këtyne klerikëve si, dhe, për mardhanjet e At Rrokut me ta. Shpjegimet ma të hollësishme i jep për klerikët e Tiranës, vëprimet e tyne në kohën e Statutit dhe lojën dyfishe që kanë lujtë ata bashkë me At Rrokun. Për këtë arësye gjyqi i tij u zhvillue me dyer të mbylluna, mbasi kështu vëprohej me “agjentët” e Sigurimit, gjoja me ruejtë sekretet, ku At Rroku, u dënue 25 vjet burg dhe vdiq në kamp.

Në bazë të thanjëve të At Rrokut asht dënue edhe Don Mikel Koliqi. Mbas tij në 1958, Don Ejëll Kovaçi. Don Ejëlli asht viktima ma e dhimbëshme mbasi ngarkohët me akuza aq të shumta, sa nga të gjitha çpifjet “ka mbetë dishka”, sa me errësue pafajsinë e vërtetë të tij.

Projekti i Ministrisë së Mbrendshme aso kohe per zhdukjen e Don Ejëllit, u zbatue nga kolonel Mehdi Bylbyli, i cili ka shkue në Pukë, ka vra Markun buzë një përroni, pra kryetarin e këshillit popullor të fshatit Qelzë, ku shërbente Don Ejëlli, mandej, e ka çue në qelë të priftit tue e akuzue Don Ejëllin për dijeni të kësaj vrasje. Proçesin e vazhdon Hilmi Seiti, si kriminel i regjun anadollak që ishte dhe arrinë tek gjyqi tue mbajtë revolverin e tij në gojën e Don Ejëllit masakruem, për me pohue.  Kështu, pushkaton Don Ejëll Kovaçin e shkretë të pafajshëm.

Hilmi Seiti mundohët me të njajtat metoda me veprue edhe me Don Dedë Malaj e At Konrrad Gjolaj, po atë vit tue i kalue ndër duert e kriminelëve të njoftun: Nevzat Haznedari, Ali Xhunga,  Hamdi Ulqinaku, Shyqyri Qoku, dhe tragjedia mbyllët me Xheudet Milotin, që mban me cigare dhe ilaçe shkatërrimi të sistemit nervor të shkretin Don Dedë Malaj, deri që asht dhanë vendimi.

Plot 2 vjet mbasi Hilmia pushkatoi këta dy priftën, më 27 prill 1961, hangri plumbin kokës ai vetë nga shokët e tij. Ishte shpërblimi i Partisë për veprat e kryeme kunder klerit inteligjencës dhe shkodranëve të ndershëm. Vajtojcët e Teatrit “Migjeni” me vela të zezë e kjanë deri ndër vorre të “dëshmorëve”. Aty e lanë…me e kja ata që e vranë!

Viktimë e këtij katili asht edhe At Leonard Shajaku e At Marian Prela, të cilët u interrnuen menjëherë për mos tregim Rrëfimi.

• Don Dedë Malaj me gjyqin e Tij hyni në vazhdën e lëgjendave të trojeve shqiptare që brezat e ardhëshëm do të këndojnë me “lahutën” e tyne, ndër vargje të pafund …

Edhe pse kanë kalue ma shumë se 40 vjet nga vrasja mizore e DON DEDË MALAJ, Ai mbetët i pavdekëshëm në historinë e salvimit e martirizimit të KISHËS KATOLIKE SHQIPTARE.

Don Dedë Malaj asht ndër klerikët ma të torturuem dhe të masakruem. Ai mbetët ndër ma të sakrifikuemit për triumfin e Idealit të Fesë së Krishtit në Shqipni. Ai vdiq për Kishën Katolike dhe Papën!

Tue vdekë për Fè e Atdhé,

            DON DEDË MALAJ, U PËRJETËSUE NDËR  SHEKUJ!

6   S H K U R T  1967

 

“Diskutimi i Hoxhës ngjanë me qenin të cilit, i japin bukë, kurse ai, kafshon dorën e atij që e ushqen! …”

Dolores  Ibaruri

Moskë, 1962.

 

Më 6 Shkurt 1967, Fjalimi Programatik i Enver Hoxhës, … asht surrati i vërtetë i tij por, edhe i idealeve të Partisë së Punës (Komuniste) dhe i Sigurimit të Shtetit komunist totalitar, që ai ka përfaqsue dhe ka drejtue për 40 vjet. Shprehja e tij asht e saktë dhe pa asnjë mangësi: “ … pa frikë dhe me shkronja të mëdha … TË DJEGIM ME ZJARR!…”

Po, dhe vetëm, kështu, mund të realizohej ai qëllim i diktatorit që do të quhej “Revolucion Kultural”, nëpërmjet të cilit, me emnin ma të bukur të historisë REVOLUCION, do të kryej veprën ma të shëmtueme e ma të ndytën ndaj popullit të vet dhe kulturës kombëtare.

Pra, simbas zakonit të komunistëve ai do të vepronte si gjithmonë tue gënjye e mashtrue vetëm e vetëm per me përforcue pushtetin gjakatar përsonal bashkë me përkrahësit e tij, anëtarët e Partisë së Punës, të mbrojtun dhe të përkrahun si gjithënjë nga kriminelët e agjentët e Sigurimit të Shtetit, KUNDËR GJITHË POPULLIT SHQIPTAR.

Ky, “Revolucion”, do të realizohej prej organeve terroriste të specializueme të Sigurimit të Shtetit, të drejtueme nga Partia. Na do të shohim me sytë tonë për fat të keq, sësi mburreshin këta autorë të kësaj vepre makabre të pashembull në historinë botnore, pikërisht, në Shqipninë e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, Mbrojtësit të Krishtënimit Evropian. Atdheu i Nanë Terezës, mishnimi i idealeve dhe i virtyteve të Nanës së gjithë Botës, do të shpallej me “Kushtetutën e Republikës Popullore të Shqipërisë – PA FE”. Në 1967, simbas dekretit nr. 4337, anulohet çdo pjesë e ligjës në lidhje me mardhanjet ndërmjet Shtetit dhe Kishës, tue shvlefsue çdo statut mbi besimet. Partia e Punës së Shqipërisë dhe Qeveria Shqiptare deklaruen me mburrje se, SHQIPNIA, asht “i pari Shtet me të vërtetë ateist në botë”. Harrohet me dashje se Kushtetuta, si gjithmonë vetëm me fjalë, kishte “garantue lirinë fetare”. Mbas këtij dekreti hapet rruga e pritëshme e vitit 1976, për “Kushtetutën e Re”, që proklamoi artikujt 37 dhe 55, ku “SHTETI NUK NJEH MË ASNJË FE”.

Ajo ndalon çdo veprimtari fetare dhe inkurajon ateizmin si parim marksist-leninist.

Artikulli 37: “Shteti nuk njeh asnjë fe dhe inkurajon zhvillimin e propagandës ateiste, për të krijuar ndër njerëzit një botëkuptim shkencor e materialist.”.

Artikulli 55: “Ndalohët formimi i çdo organizatë fashiste, antidemokratike, fetare e antisocialiste. Janë të ndaluara veprimtaritë e propaganda fashiste, fetare, luftënxitëse, antisocialiste, si dhe urrejtja ndërmjet njerëzve dhe racave.”.

Po, do të digjej me zjarr “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, se kështu, përdhosej martirizimi i At Shtjefën Gjeçovit, i vramë tradhëtisht nga serbët, kështu, u shkelnin të drejtat zakonore të malësorëve të Veriut. Kështu, dhunohej Maja e Bratilës bashkë me vorrin e Ded Gjo’ Lulit. Vetëm kështu, do të përdhoseshin të drejtat dhe liritë thëmelore të njeriut se, kështu, Shqipnia izolohej nga kontinenti dhe, vetëm kështu, diktatori i përsëriste Evropës, se: “Ligjin këtu, e bëjë unë!”.

Metodat e Sigurimit të Shtetit do të ishin të “reja” dhe jo, ato të vjetrat. Tashti do të zbatohej eksperienca e marrun nga Kina e Madhe e Mao Ce Dunit. Njerëzit duhet të kuptonin dhe të bindeshin se çdo mospërputhje me idetë e këtij “Revolucioni”, ishte me pranue një torturë të re dhe të vazhdueshme: “Frikë dhe vetëm frikë” që secili, maparë pranonte me qejf vdekjen se këtë rrugë Kalvari të stërgjatun dhe shpesh pafund … ku, kryqëzimi, në fillimin e sajë ishte shpëtim i vërtetë, ndërsa pushkatimi në minutat e para të arrëstimit ishte si me lindë së dyti, sidomos, për ata, që i kishin provue me kohë torturat mizore psiqike dhe fizike në qelitë e Sigurimit të Shtetit komunist e anadollak shqiptar.

Jo, kurrë, nuk harrohej publicisti i njohtun Don Lazër Shantoja, me kambë të këputuna me sharrë druvari … Cili harronte Imzotët Gjinin, Volaj, Bonattin, V. Prennushin, Nikoll Dedën apo Ernesto Çobën të masakruem dhe të futun në thes. Po etnit: Mati Prennushi, Çiprian Nika, Donat Kurti, Pal Dodaj, Frano Kiri, Aleks Baqli, të varun ndër pemë me ditë të tana, apo Hafizët: Ali Tarin, Dërgutin, Najpin, Myftinë, tue u torturue me folë kundër klerit katolik. Nuk ishin mbyllë ende gropat e zeza të hetuesisë së Koplikut, ku kalbëshin martirët Sirdani e Çuni. Ndër kalldramet e shtëpive shkodrane të kthyeme në hetuesi, vlonte gjaku i Kolec Dedës, Simon Darragjatit, Muzafer Pipës, Paulin Palit, Qemal Draçinit, Kol Prelës, Ndue Palit e Caf Metës, Pal Thanit e Loro Vatës, Gjok Dodës e Zef Jakoviqit, Kol Kurtit e Ahmet Koplikut e sa, të tjerëve të mbetun në tortura e të tretun si coftina në Zallin e Kirit. Ende vajtonin shelqet e bregut të Bunës studentët Bardhosh Dani, Mark Cacaj e Brahim Dërguti. Vazhdonin me ushtue muret e kinema “Republikës” nga zani i paharrueshëm i trimit Don Dedë Malaj. Fusha e Çelës ishte ende me pështymët e pathame të Mark Ndojës e Gac Lecit, në fëtyrat e pastërta të Martirëve Fausti, Dajani, At Gjon Shllaku e Mark Çuni me shokë.

Nuk harrohej studentja burrneshë Drita, motra e Ibrahim Sokolit, tue ua përplasë në surrat agjentëve Çiril Pistoli me shokë: “Turp për ju, se, as në mesjetë nuk janë pështy të burgosunit rrugëve si tashti!…”. Anë e kand qytetit kishte vetëm kujtime të pashlyeshme mjerimi, vuajtjesh e vrasjesh në breznitë shkodrane.

Nuk duhet harrue me ju kujtue predikuesve të “emancipimit të grues”, vitët e mnerëshme të rinisë sonë, kur lidheshin ndër vargoj nga krimineli Ahmet Suji, vajzat e reja të Shkodrës: Maria Tuçi, Angjelina Marku, Terezina e Liza Pali, Ana Daja, Drita Kosturi, Agime Pipa, Viktore Kuka, Frida Sadedini, etj. atëherë, kur ndër prroje shkonte rrëkajë gjaku i Maria Shllakut e Maria Zojzit…Këneta, fusha, brigje, kodra, kanale e gjithkah vorre të humbuna me të interrnuem, pa shenj tek kryet…

Vetëm në një lagje të vogël si kjo e imja, rreth 4000 banorë, numëron: 29 vetë të pushkatuem, 97 vetë të burgosun, ma shumë se 49 vetë të interrnuem, të gjithë për motive politike.

Po, në gjithë qytetin e salvuem të Shkodrës?

Shifrat për ne janë tronditëse ndërsa për botën e qytetnueme janë të pabesueshme. E, pra, mbi të gjitha këto vorreza që mendohën rreth 45.000 vetë, të pushkatuem e të vdekun ndër burgje, kampe e intërrnime, asht ndërtue gërmadha që shihni endè ju sot, e që thirret “socializëm”, dhe për me shkatrrue edhe atë që mund të kishte mbetë si traditë, zakon e kulturë, ishte i domosdoshëm i ashtuqujtuni “Revolucion Kultural”, që do të përfshinte cilindo që ka lutë Zotin, kjoftë edhe njëherë gjithë jetën.

Do të përshkruej shkurt si u zhvillue ky “Revolucion”, në qytetin martir të Shkodrës:

Për çudi, njerëzit ato ditë nuk i ndiqte as hija e vet. Gjatë ditës drita ishte si e marrun mbasi i mungonin vezullimet e rrezëve të diellit. Qyteti dukej në pragun e një eklipsi me pamje të zymtë e të trishtueshme. Vransina e kohës kishte depërtue deri thellë në shpirt.

Në rrugët e lagështituna kishte pak lëvizje. Ndër rrugica as fëmijët nuk loznin si gjithmonë me topat e vegjël prej leckash. Dishka pritej… Ndonjë kalimtar i mbërthyem deri në fyt strukej nën pallton ose gazhupin e vet. Në kryet e krrusun ka ngjeshë një kasketë që kushedi ku e ka gjetë në ndonjë skutë të musandrës, dhe ecë pa shikue e përshëndetë njeri, veç tue mendue, si të gjithë të tjerët: “Ishalla, me mue nuk kanë punë!…”.

Të gjithë ndrrojnë hapat si me komandë 1-2, 1-2 … të vegjël e të shpejt si kinezët por me shumë kujdes që të mos u ngatrrohen mangjetat e shkyeme të pantollonave, që njerëzit veshin për mos me ra në sy për “modën”. Mbizotnon ngjyra grih e mbylltë ose kafe e murrme që përzihet lehtë me pluhun të rrugëve ose baltën mbas shiut. Kjo i jep qytetit edhe ma shumë pamjen e një zone të zymtë konviktorësh që veshen me urdhën nga eprorët e tyne dhe jo simbas qejfit. Aty-këtu shihët edhe ndonjë veshje grih e çelët që e ban edhe ma të trishtueshme kohën derisa mund të shkëputesh prej tij dhe, vetëm, kur i largohësh asaj siluete të frikëshme, qetësohesh për pak çaste sa me u mbushë me frymë, e atëherë, ke mujtë me thanë me vedi: “Si dukët, nuk e paska pasë me mue!… ”.

Sejcili këte formulë mendonte rrugës…

Në rrugët kryesore me shtëpi të jargituna nga rrëkajtë e ulluqëve të kalbuna e të palyeme që në vitin 1959, kur pat ardhë tek ne për vizitë Hrushovi, janë paksue njerëzit. Edhe ajo karakteristikë e yna, shëtitjet ndër pjaca nuk bahej pothuej fare, kudo mbizotnonte frika. Terrori zyrtar kundrejt disa “përsonave” të konsideruem “pakica”, por ku, përmblidhej gjithë populli, kishte hy për palc: “Tue më pa në pjacë, a thue po i kujtoj gja këtyne!?…” Sigurimi i Shtetit kriminal si “i mirë” i kudondodhun po, e realizonte detyrën kryesore që i kishte ngarkue Partia: “Pasiguria e përherëshme e popullit’ tue e mbajtë gjithnjë në kushte servilizmi dhe mjerimi, tue depërsonalizue mundësisht çdo njeri, për me e mbajtë të shtypun e gojëmbyllun”.

            Gratë e pakrehuna dhe me shamia të mbështjelluna rreth kokës si mumjet e dikurshme e vazhdojnë punën e përditëshme tue u çue në orën 03.00 të mëngjezit, vrapojnë tue çue mahallën me krizmën e shisheve të qumështit ndër strajca, me zanë radhën e pafund me shpresë të ardhjës së furnizimit para orës 05.30, mbasi po erdhi ma vonë mbetën pa gja, nuk i pret koha se do t’i hypin biçikletave dhe me vrap u duhët me shkue në qendrat e punës me ba “gjimnastikën e mëgjezit”.

Rrugës me shpejtësi hullin si zhele fëmijte e posa zgjuem në dyert e kopështeve, të mbështjellun ndër batanijat e leshta të kombinatit “Stalin” dhe të mbuluem me celofona, sikur, donë me i tretë të shkretit e vegjël “revolucionarët e ardhshëm”, të cilët edhe ata trajtohën e pritën tek dera e kopështit prej edukatorës simbas “biografisë”.

Prej asaj moshe fillon plotësimi i “karakteristikave përsonale” ose ajo që quhet “dosje” e që, nuk do ti ndahët gjithë jetën…

Burri që pret me u ba babë veç rrin e mendon si me përçudnue emnat e prindve të vet, si e si, me kombinue emni i bebës së vogël me listat e miratueme nga komitetët e Partisë në zyrat e gjëndjes civile. Për emnat jashta liste pritej vëndimi i kolektivit që do të vendosë: a me vazhdue punën ose jo… Diskutohej biografia e stërgjyshave dhe a kanë pasë “shfaqje të hueja”?… Pikësynimet i jepte organizata e vendit të punës, që këshillohej me organët e Partisë ma nalt por, pa asnjë mëdyshje ajo konsultohej me Sigurimin e Shtetit, që i tregonte rrugën si me vëprue me këtë përson. Me këtë problem merrej organizata e rinisë e shkollës 11 vjeçare “Jordan Misja”, e cilësueme, ndër ma të flaktat organizata “revolucionare” të qytetit, ku përsoneli i devoçëm i asaj shkollë zbatonte pikë për pikë porositë e Partisë dhe të Sigurimit, simbas parullës së “vijës së masave”: “Çka don populli bën Partia dhe ç’thotë Partia, bën populli!”.

Të rinjtë shpejtonin me u mbledhë ndër shkolla, palestra, klasa, auditorë, koridore, podrume e kudo, për me lexue kolektivisht gazetat dhe me njoftue “shtabët” për kryemjen e detyrave. Kudo në buletine speciale dhe për përdorim “të mbrendshëm” partie, lajme radjoje dhe vesh në vesh flitëj për “Fjalimin Programatik”, kryesisht, si po vëprohej anë e kand vendit deri ndër skajët ma të largëta. Edhe atje mblidhej “paria e re” e fshatrave të kooperativizueme dhe merrte edhe ajo vëndimet e veta si me kthye Kishat e Xhamitë në “vatra kulture”, depo grumbullimi ushqimi për kafshët apo stalla. Pleqtë e disa fshatrave të “mërzitun” nga zakonet “prapanike” i drejtonin edhe një telegram “shokut” Enver, për gjithë ato “të mira” që u kishte sjellë në katund… Kishte familje fshatare me nga 3-4 fëmijë, që merrnin 150 gr. qumësht në ditë, nga kooperativa dhe i ushqenin fëmijët e tyne me “pikatore”…

Mbas mbledhjeve të mëshefta të Partisë që ato ditë në Shkodër i drejtonte nga Instituti i Lartë Pedagogjik Ramiz Alia, “shokët”: Xhemal Dini, Musa Kraja, Prenk Sokoli, Halit Isufi, Hilmi Habovija, Angjelin Kumrija, Jovan Vujoshi etj. etj., si këta agjentë besnikë të Sigurimit, vëndimet ia përcillnin rinisë, mbasi tek “njeriu ynë i ri” ishte mbështetja e tyne. Në mbledhjet e rinisë ma të besueshmit u ngarkonin me detyrat e Partisë dhe vazhdohej me brohoritjet: “Parti, Enver, jemi gati kurdoherë!” … Fillonte aksioni i rinisë… me të padiskutueshmen fjalën “vigjilencë”, që në gjuhën shqipe ka disa kuptime, por për ne që jetuem atë kohë të mjerueshme, ajo fjalë ka vetëm kuptimin e agjenturës dhe spijunllëkut, me të cilin, u formue ajo “rini servile”, siç e ka cilësue At Pjeter Mëshkalla, “vepra më e shkëlqyer e Partisë së Punës”, ku prej kësaj rinie e deri tek ma plaku “të gjithë njerëzit janë të lidhun për kafshatën e gojës”, përkufizimi ma i saktë shkencor dhe i plotë, i fjalës mjerueshme “socializëm”.

Ndokush mendon me të drejtë, a thue, me të vërtetë “vetëm” ky ishte “Revolucioni Kultural”?!…

– Jo, në asnjë mënyrë, jo!…

“Revolucioni Kultural” në Shqipni nuk ka fillue në vitin 1967, ai ka fillue ”kur kanë hi këta” pikërisht, atëherë, kur Qamil Gavoçi, me shokë shkrepnin armët e “fitorës” mbi kokat e “armiqve të popullit”, ato ishin sinjalët e para të terrorit komunist që u dhanë të nesërmen e asaj ditë ku shkelën “çlirimtarët”, e, që, do të vazhdonin për 50 vjet pandërpremje.

Komunistët shqiptarë, vegla anadollake të shovenistëve jugosllavë apo bolshevikëve rusë dhe, nga turli lloji internacionalistësh aventurierë, që vizitonin Shqipninë, dhe mbushnin xhepat e tyne me pare të këtij populli fukara, do të gjenin skutën e fundit në vrimat e “Murit të Madh” të Kinës komuniste, ku, si mijtë e mbështjellun në thërmijat e libravë te kuq me të famëshmet “Dacibao” e “Fletë- rrufe”, të stivuem në “veprat e klasikëve të rinjë” Mao Ce Dun dhe Enver Hoxha, lenin pa gjumë mija familje tue pritë çdo minut: “A po na gërset dera sonte!?”…

Shtabet e krijueme nga Partia për këtë qëllim punonin ditë e natë në çdo qoshe ku, nuk të shkonte mendja për me shpërnda “direktivat”e reja. Detyra kryesore e tyne ishte aktivizimi i “masave” të gjana ose ma mirë me thanë, angazhimi i shumë njerëzve “të rinjë” agjentë në organët e Sigurimit të Shtetit pra, njollosja e njerëzve në masë e mundësisht në çdo familje me emnin spijunllek i kudondodhun.

Organizatat e Frontit Demokratik, “levat e Partisë”, si gjithmonë të gatëshme me organizatat profesionale e deri tek “pensionistët” e zellshëm, spijunët e lagjëve ose siç njihëshin me emnin “kasketat”, që sot janë zëvendsue me “kapelat republikë të diellit”, nuk pushonin një minut por, në stolat e lulishtave e radhët e pafund të dyqanëve, tue mbledhë informata, tue rëmue ndër biografi dhe tue plotësue “dosje” shpifjesh, për mbledhjet e demaskimit të njerëzve, ku bahej edhe arrëstimi i tyne.

Në një buletin special sekret Enver Hoxha, jep këtë porosi për organizatat bazë të Partisë: “… Përsa u përket elementëve të përjashtuar nga Partia, duhët pasur parasyshë se shumica e tyre nuk janë armiqë por patriotë të mirë ose miqë të Partisë. Mjaft prej tyre janë përjashtuar pse janë futur para kohe në Parti ose pse kanë dobësi në punë. Me këta njerëz organizatat bazë të tregohën të kujdesëshëm, ti mbajnë afër dhe ti aktivizojnë, ndërsa ndaj të përjashtuarve për arsye politike organizatat e Partisë duhët të rritin vigjilencën” (E. Hoxha P.P.Sh. Dokumenta Kryesore V- fq. 238, 1974). Pra, llomi i llomit shoqnisë, hajdutët, imoralët, vagabondët, karrieristët, agjentët etj. të urdhnojnë e të vijnë edhe njëherë tek shokët e tyne të “armëve”, mbasi Partia, u tregue “zemërgjerë” ashtusi e porosiste tashti edhe udhëheqësi i sajë “i dashur”. Udhëheqja e naltë dha porosi për organizimin e “Frontit Demokratik” haptas antikatolik, ku, u aktivizuan edhe njëherë ata besnikë të Partisë në bazë, që deri atë ditë silleshin si lapera klubëve të ndërmarrjëve për një “kafe” qyl nga punëtorët, si: Ndoc Deda, Gjon Jaku, Loro Beltoja, Vat Deda, Fadil Ymeri, Zef Shoshi etj. drejtorë e brigadjerë me të cilët, Partia Komuniste maskonte  vëprimet e saja antikatolike.

Sinjalët e asaj kohë që po vinte ishin dhanë nga Kina komuniste. Lin Biao mbasi zhyti në ujë të lumit Mao Ce Dunin plak dhe ia “freskoi” trunin e marrakotun, filloi zhdukjen e “kuadrove të Partisë” atje, por të vërtetën e shfarosjëve në Tibet e vënde të tjera të humbuna të Azisë asht vështirë me e dijtë njeri, mbasi studentët shqiptarë që ishin atë kohë në Kinë, flasin për zhdukje masive të rinisë në vënde të padijtuna, të shumë intelektualëve, profesorëve, ingjenjerëve etj. Aso kohe janë kenë dërgue nga Shqipnia shumë grupe specialistësh të Sigurimit të Shtetit me marrë përvojën e re të torturave nga specialistët kinezë. Këta grupe i drejtonte katili Nevzat Haznedari me shokë. Qendra e hetimëve tashti u ba Tirana, ku, hetonin e torturonin kriminelë të zgjedhun si: Koço Josifi, Ali Xhunga, Elham Xhika, Dhimitër Andoni, Xheudet Miloti, Iljaz Haxhi, Ilo Papa, Shyqyri Qoku, Shkëlzen Bajraktari, Dhimitër Shkodrani, Jake Tefiku etj. të cilët, me “autorizim” të Lefter Gogës, Aranit Çelës, Shuajp Panaritit etj. mund të përdornin torturat ma shnjerëzore deri në vdekje të burgosunve, “pa asnjë përgjegjësi penale ndaj të pandehurve që mund të vdisnin në duart e tyre në hetuesi.”(Dosja 2291).

Pëngesa e parë e këtij “Revolucioni” ashtu si dikur për edukimin marksist-leninist, reformën agrare dhe kolektivizimin e bujqësisë, punën “vullnetare”, aksionet në ditët e festave fetare etj., ishte tashma i dituni “Kleri Katolik”, prandej, aty u drejtuen shigjetat. Kjo politikë e drejtueme kundër Kishës si institucion me një autoritet të njohun u pat fillue me kohë dhe u vazhdue me shkatrrimin gradual të bazës së saj materiale dhe ekonomike, tue përfshi këtu, të gjithë njerëzit e pagëzuem kjoftë edhe mësheftas ndër katakombe ku jetonin klerikët. Dihet që Don Injac Gjoka flente i shtrimë ndër tulla mbrenda një furre…

U ndaluan kumbonët e Kishave mbasi nuk mund t’i ndigjonte një pjesë e mirë e qytetit! … Nga fundi i vitit 1965 u patën marrë nga shteti Kisha e Murgeshave dhe ajo e Jezuitëve. Me rastin e marrjës së Kishës së Jezuitëve, eshtnat e Don Ndre Mjedjës, gjoja si shkrimtar përparimtar u dërguen në vorrezat e dëshmorëve të Shkodres tek spitali, pranë mikut e bashkpunëtorit të tij, Luigj Gurakuqit. Kur u ndërtuan vorret e reja të dëshmorëve (ato që janë sot), Luigji u dërgue atje, ndërsa, Don Ndre Mjedja, u “harrue” aty dhe humbi si Pasi, Jungu, Xanoni etj. që u tretën në breg të Drinazit bashkë me Imz. Bernardin Shllakun.

Mbas “Fjalimit Programatik” të 6 shkurtit, qyteti i topitun dhe i friguem u mbush anë e kand me “Fletë-rrufe” që bijtën si kërpurdhat. Të dielën e parë ato u vëndosën në dyertë e Kishave, asaj të Fretënve në Gjuhadol dhe në Kishën e Shën’Kollit në Rus. Kjo stuhi filloi edhe ndër qytete tjera, në Xhaminë e Durrësit, në Lezhë, Milot, Laç etj. Instituti i Lartë Pedagogjik i Shkodrës, ku strehohej si hije anadollaku Ramiz Alia, filloi mbledhjet e demaskimit të klerikëve nën lëvozhgën “Organizata të Frontit” me klerikët e parë të 1945: At Gegë Lumën, At Frano Kirin, At Mark Harapin S.J. dhe At Gjergj Vatën S.J. Kjo nuk ishte rastësi por ishte shfletimi i rregjistrave të parë të Ministrisë së Mbrendshme mbasi pikërisht me At Gegën u pat fillue edhe në vitin 1945, dhe vazhdoi me ata klerikë që kishin mbetë pa u zhdukë nga burgjet, intërrnimet e vuajtjet në kampet e punës ose ma mirë me thanë të shfarosjes. Atë punë të mbetun përgjysëm atëherë, e ndihmonte edhe mosha e thyeme mbasi gjurmët e atyne vuajtjeve shnjerëzore nuk mund të zhdukeshin kurrma.

Kudo FRIKË! Të gjithë mendonin vetëm një gja: Me mëshefë!

Të gjithëve u dukej se errësina e natës asht ma e përshtatëshme për këtë punë, prandej, edhe dritat fikëshin herët. Fillonte ndër oxhakë tymi shllunga-shllunga në pikën e verës tue djegë revista, fotografi “me shokë reaksionarë”, korespondenca, dokumenta historike, libra, “Lahutën e Malcisë”, figure, etj. Secili mendonte vetëm mos me rrezikue jetën e vet dhe të fëmijëve që mund të lindin edhe mbas 10 vjetësh, se edhe atëherë, do t’i ndiqte “lufta e kllasave”.

Kjo luftë ka vazhdue pandërpremje ashtu si burgimet, interrnimet, pushkatimet apo shfarosjet e sa e sa përsonave e familjëve, që për 45 vjet nuk kanë kenë asnjëherë të lirë, si: Mark Temali, ishoficer; Prof. Guljelm Deda, Don Mikel Koliqi, që kur e kam pyetë se në cilat kampe ke kenë, më asht përgjegjë: “Nuk besoj se e dijnë edhe ata, që më kanë burgosë e interrnue! …” Këtu nuk po shkruej për familjet që e filluen martirizimin në vitin 1945, mbasi do të duhej një volum me ata që lindën, u martuen, u moshuen dhe vdiqën ndër kampe intërrnimi, apo me ata breza të tanë të sakrificës që vazhdojnë edhe sot ndër fshatra e qytete, ku u ka kalue jeta pa mujtë me krijue as familje, si Frida Sadedini e sa si Ajo, me të cilët, komunistët vazhdojnë me kenë të pangopun …

Mbas mbylljes së Katedralës 100 e sa vjeçare të Shkodrës më 4 mars 1967, me shpejtësi u veprue për mbylljen e të gjitha Kishave e Xhamijave, kështu, më 19 mars 1967 nuk kishte asnjë Kishë të hapun në Shkodër. Mbyllet me to edhe Kisha e Zojës tek Kalaja “Rozafat”. Çelsat e tyne me të vërtetë i mori “Organizata e Frontit” por, Komiteti i Partisë organizoi menjëherë komisionet e inventarizimëve (të plaçkitjeve) të objekteve të kultit. “Kryetar i Komisionit Përzgjedhjes Leteraturës Fetare Kishtare” u emnue agjenti Jup Kastrati, mbasi ia kishte marrë dorën me kohë. Për vlerat material ishte Nuri Çaushi. Nuk dij për antikatolikun e betuem, spijunin ordiner Sadik Rama, që ka pasë rrahë në Koplik Llesh Marashi dhe e ka pasë nisë për Shkodër të çveshun, në brekë.

Kur “Fletë-rrufetë” mbulonin dyert e Kishave dhe veglat servile e hipokrite thërrisnin për zhdukjen e Fesë dhe të klerit, ndër sytë e popullit ngrihëshin monumente të Atyne Martirëve, vazhdë e pashterrëshme e gurrës së HEROJVE TË KISHËS KATOLIKE  si: At Pjetër Meshkalla, At Gegë Luma, At Frano Kiri, At Mark Harapi, Imzot Ernesto Çoba, Don Ndue Soku, Don Injac Gjoka, Don Marin Shkurti, Don Mikel Beltoja, Don Frano Illija, Don Mark Hasi, Don Nikoll Mazrreku, Don Ndoc Ndoja, Don Pjetër Gruda, Don Nikoll Gjini, At Filip Mazrreku etj.

Me datën 7 prill 1967, arrëstohet Don Mark Hasi. Vetëm në gjyq, përveç dëshmitarëve të akuzës spijunëve Fric Curani e Pjerin Vata, kanë folë këta diskutantë të flaktë: Gjyzepina Shutermea, Natale Dema, Shaban Brahimi, Rrexhina Marku, Elizabeta Miloti, Kristaq Belkovi, Zef Fistani, Nina Pici, Paulin Zadrima, Burhan Dizdari, Gjon Thani, Tonin Shiroka, Njac Bitaku (??), Pjerin Boriçi, Kolec Çerraxhija etj. (origjinali i diskutimëve gjindët në dosjen nr. 2291). Me datën 29 prill 1967, mbas një letre historike që i pat dërgue me dt. 5 prill kriminelit Mehmet Shehu, (tekstin e së cilës do ta lexoni të plotë në fund të materialit), arrëstohet At Meshkalla, po në Institutin Pedagogjik, ku kanë folë: Luigj Shala (i cili drejtonte mbledhjën), Jup Kastrati me diskutimin “Ardhja e Jezuitëve në Shqipëri dhe protesta e popullit kundër tyre”, Luçije Gera, Prenda Doda, mjeku Ramiz Hafizi, Lazër Sekuj, Jolanda Batalaku, Paulin Kraja, Angjelina Uli, Tonin Shiroka, Vasil Kafeja, Dedë Kulla etj.

Listat e diskutantëve në këto mbledhje janë të pafund, ashtu si turpi i tyne që asht i përjetëshëm. Don Injac Gjoka turpnon përjetësisht armiqtë e tërbuem të Fesë Katolike. Përballë Don Ndue Sokut, perëndon përgjithmonë Gjon Shllaku. Para duerve të bekueme të Imzot Ernesto Çobës, që puthnin fëmijët e vegjël të rrugicave të Shkodrës, nuk kanë ma forcë as prangat e Sigurimit të Shtetit, mbasi arrestimi bahët mbas disa vitësh (më 3 prill 1976), sëpse, në atë mbledhje shoferi trim Dedë Gjushi, deklaron: “Sot, njikëtu, nuk guxon kush me i vue prangat Imzot Çobës!”. Përballë Don Ndoc Ndojës, nuk gjejnë forca përkulje as shokët e vëllazënve të tij, mbasi Ideali i Fesë kishte triumfue me kohë, Ai ishte i palëkundun e trim! Nuk ka shembull në historinë e gjyqëve komuniste ashtu si ai që u zhvillue në Kishën e Murgeshave, ku prokurori Faik Minarolli pyet një të pandehur (A.R. Dosja 2291): “Ti a beson në Zotin?” dhe, i pandehuri përgjegjet: “PO, BESOJ!”, e dënohet me 10 vjetë burg.

Në vitin 1971, Sigurimi kujtohet se ka “harrue” nga listat e vjetra “agjentin e ambasadave Perëndimore franceze dhe italiane”, “sabotuesin” 80 vjeçar Don Shtjefën Kurtin, i cili ka krye me të vërtetë “një krim”: KA PAGËZUE NJË FËMIJË… Ka shtue një Katolik, kur Partia, punonte me i qitë fare të gjithë sa ishin. Për këtë vepër Don Shtjefni u pushkatue, tue thirrë: “Jam i pafaj për shka më akuzoni. Unë, vetëm, kam pagëzue një fëmijë! Rrnofshin Katolikët! Rrnoftë Shqipnia!”.

Heroizmat vazhdojnë!

Mbas dënimit me vdekje më 25 prill 1968, të Don Frano Illisë, “avokati” i tij, i caktuem nga përsoneli i Ministrisë së Mbrendshme, mbasi përpilon kërkesën për falje jete për Kuvendin Popullor, ia jep me vue firmën Don Franoja, i cili fshinë disa rreshta kundër Papës dhe Fesë e, shënon me dorën e vet në anën e fletës. pa ju tutë syni fare nga vdekja: “Përsa i përket besimit, unë jam e mbetëm besimtar!”(Dosja 2291).

Ky ishte qëndrimi heroik i Klerit Katolik Shqiptar para plumbit!

Mbas vitit 1944, kur në Shqipni nuk kishte ma opozitë, duhët thanë troç: Rolin e opozitës demokratike e ka luejtë Kleri Katolik Shqiptar, prandej, edhe asht luftue e zhdukë pamëshirë nga regjimi  anadollak e komunist i yni, i shitun tek të huajtë .

Vetem nga Kleri Katolik u pushkatuen, mbyten nder hetuesi dhe u zhduken si pasojë ketij Gjenocidi, me emnin “Revolucion Kultural”:

Imz. Ernesto Çoba, Don Zef Bici, Don Mark Dushi, Don Marin Shkurti, Don Shtjefen Kurti, Don Mikel Beltoja, Don Prekë Nikçi, Don Mark Hasi, Don Lazer Jubani, Don Lec Sahatçija, Don Pjeter Gruda dhe Don Lazer Sheldija, në 1988, me banim në Amerikë.

Janë arrestue, torturue, dënue, janë internue dhe ridënue deri në zhdukjen e plotë nder kampet e shfarosjes së Republikës Socialiste të Shqipnisë, këta Klerit Katolik Shqiptar, vetem mbas vitit 1967:

At Pjeter Mëshkalla, 25 vjetë burg. Don Mikel Koliqi, 38 vjetë burg e interrnim. Don Nikollë Mazrreku, 37 vjetë burg e interrnim. At Zef Pllumbi, 28 vjetë burg e interrnim. Don Simon Jubani, 26 vjetë burg. At Gegë Lumaj, 20 vjetë burg. At Gjergj Vata, ban mbi 10 vjetë burg…ashtusi pasusit Don Frano Illija. Don Ndoc Sahatçija. Don Nikollë Troshani. Don Zef Simoni. Don Kolec Toni. Don Ndré Krroqi. At Anton Luli. Don Ndoc Ndoja. Don Gjergj Simoni. Don Marjan Arta. Fratel Gasper Jubani. At Ferdinand Pali. At Aleks Baqli. At Leon Kabashi. Don Martin Trushi. Don Nikollë Pergjini interrnohet.

U përdhunuen vorrët në Katedrale, ku nëpunësit besnikë të Partisë provonin ndër gishta unazat e ipeshkvijve të vdekun për gratë e veta. Po kështu u vëprue edhe në Kishën e Zojës tek Kalaja dhe atë Françeskane ku, përveç, françeskanëve të tjerë u dhunue vorri i Poetit Kombëtar At Gjegj Fishta dhe Ai i Atdhetarit të flaktë Dedë Gjo’Luli, eshtnat e të cilëve u tretën. Vorret e Kamanës dhe ata të Rrëmajit, përfunduen në gërmadha. Atdhetari Gjon Kamsi i shpëtoi nga sheshimi i plotë.

Shkatrrimi i Kishës së Zojës tek Kalaja, i Katedralës, i kumbonarëve historike, plaçkitjet e tyne deri tek sahatat në çdo skaj të qytetit, tregojnë pikësynimin e komunistëve në Shkodër: “Të bëjmë qytetin si fshatin!”. Këtij qëllimi do t’i shërbente edhe hudhja në erë me dinamit e Kishës monumentale të Vaut të Dejës, ku mendohej se asht kunorzue Heroi Kombëtar Gjergj Kastrioti-Skënderbeu. Ajo Kishë u shkatërrue nga kandidati i Komitetit Qendror të P.P.Sh., Fadil Ymeri, (me porosi nga naltë), po Fadilit, nuk i mungonte dëshira për shkatërrim e plaçkitje të veprave monumentale. Kjo u provue në Xhaminë e Parrucës ku inventarizuesit (plaçkitësit) paisën shtëpitë e tyne me qylymat e lampadarët e veprave të kultit. Edhe sot gjenë në shtëpitë e këtyne spijunëve aventurirë shalldane të marrun në Kishat e Shkodrës e qylymat e vjedhun nder Xhamija. Ky ishte një nga shpërblimet e Partisë për veglat e Sigurimit. Për servilin Angjelin Kumrija, (agjent që në vitin 1953, me klubin sportiv “Puna” të Shkodrës, rekrutue nga katili Hilmi Seiti), kur ka kontrollue me shokët e tij Argjipeshkvinë, i ndjeri Don Mark Hasi, ka thanë: “Atë që na ka ba atëditë Angjelin Kumrija, nuk na e ka ba as Sigurimi i Shtetit!”, se çfarë ka ba ai llom, me paturpsi, në dhomën e Imzot Çobës, kundrejt Ipeshkvit të nderuem besoj i kujtohët mirë! …

Mbas shkatërrimit të këtyne veprave që në Shqipni, numërohën ma shumë se 1800, ku kanë dhanë kontributin e tyne shumë atdhetarë në pikëpamje kulturore dhe artistike, ajo që i kushtoi ma shumë Veriut, ishte GJUHA AMËTARE, e cila, tue fillue prej Imzot Pal Engjullit, në vitin 1462 ishte ruejtë, shkrue, pasunue, përpunue me shekuj, tue u trashigue ndër gurë, male, vorre, shpella e fusha, kur shugurimi shoqnohej me rrahje gurit për gurë, mbasi kumbonët edhe atëherë nuk binin si sot.

Tue u martirizue e flijue u punue si e si me ruajtë truellin shqiptar, por edhe kjo gjuhë u masakrue me një “Kongres dhunues të Gjuhës së Njësuar”(1972), që zhduku përfundimisht jo vetëm Dialektin Gegnisht, por edhe krejt letërsinë e shkrimtarëve Veriorë, vetëm, pse “Lahuta e Malcisë” nuk i përshtatej “miqëve” të Partisë së Punës “Jugosllave” të Shqipërisë. Nuk kishte si të vazhdonte kjo gjuhë në bankat e shkollës së “revolucionarizueme”, mbasi Gegët nuk kishin ndihmue ardhjen e komunizmit në pushtet dhe asht fakt se këta, nuk e kanë dashtë kurrë atë … Për fat të keq me këtë rrokullisje të Veriut, u pajtue edhe inteligjenca kosovare e gënjyeme dhe e mashtrueme nga sërvilët, shërbëtorët e bashpuntorët e Enver Hoxhës e Titos, që bredhnin pa frikë në shkollat e Prishtinës e të Tiranës, kur çdo kosovar i ndershëm që vinte në Tokën Nanë, arrëstohej, burgosej, intërrnohej e zhdukej në kampet e shfarosjës së kudondodhuna në Atdheun e dishruem.

Ende nuk mërrijë me kuptue pse vazhdohët edhe sot kjo politikë, që për fat të keq kjo gjuhë e shëmtueme ka hy edhe në Ungjillin Shenjtë. Jam i sigurt se klerikët që e kanë ba këtë vëprim nuk dijnë se shka kanë humbë. Ka ndër këta klerikë edhe prej atyne, që kur jepej ndër gjyqe dënimi me vdekje për shokët e tyne, këta falnderonin organët e Sigurimit “për qëndrimin e mirë që kanë mbajtë hetuesit ndaj tyne”. Asht koha me lanë në një anë çdo mëkat dhe me punue për interesin kombëtar, për “Gjuhën e vërtetë të njësueme”, sa nuk asht vonë! Bazat shkencore për këtë qëllim janë vue e lanë nga shkenctarët: Eqrem Çabej,  Martin Camaj, At Justin Rrota e At Danjel Gjeçaj me shokë, atëherë, shka pritët!?

“Revolucioni Kultural” nuk u mjaftue vetëm me fushatën kundër Klerit, por ai përlau dhe mjaft të tjerë, madje, edhe atje ku komunistët kishin çerdhët e tyne, për të cilat as nuk iu shkonte mendja, se do të prekëshin ndonjëherë. Inteligjenca që dinte gjuhë Perëndimore ishte e para në shenjë, mbasi ajo ndigjonte lajmët e hueja kur duhej ndigjue vetëm “Radio Tirana”.

U arrëstuen përkthyes të njohun si: Profesorët Mark Dema e Nikoll Daka, vetëm, se nuk përkthenin marrinat e “klasikut” marksizmit shqiptar. “Vigjilenca” që kishte tregue rinia dhe organizatat e pionjerit me rastin e festave fetare ndër dyert e furrave të lagjëve, me vërejtë dhe me spijunue se kush ban ambëlcina, duhej vazhdue kundrejt mësuesve dhe profesorëve të tyne… që kanë “mbeturina të vjetra”.

Kudo “vigjilencë”, mbasi ka mjaft që nuk pëlqejnë muzikën labe dhe ndigjojnë muzikë klasike. Ka edhe nga ata që kanë mbarue shkollat jashtë në “ish-demokracitë popullore” ose në Bashkimin Sovjetik, dhe tashti  po infektojnë “masat” me frymën revizioniste. Për këtë arësye u arrestuan shumë artistë, shkrimtarë, muzikantë, piktorë etj., se, merrej me mend, se këtij apo atij i pëlqen ajo që nuk na pëlqen né. Në shembullin e “revolucionarëve” kinezë që arrëstuen dhe i këputën krahun e djathtë pjanistit ma të mirë të Kinës, se lonte në pjano muzikë nga Bet-hovën, u arrëstue kangëtari i madh Luk Kaçaj, vetëm se recitonte përmendësh veprën e mësuesit të vet “Lahuta e Malcisë”.

Çdo fushatë politike shoqnohej me pasoja e pllanëve ekonomike. Mendohej vorfnimi i popullit në mënyrë të tejskajshme si e si me e mbajtë nën zgjedhë gjithmonë me ankthin e frikës dhe të urisë, që kishin pushtue çdo sofër. Nuk mendohej tjetër veç, me kafshatën e fundit në gojë; “kjo iku po, për darkë shka do të hamë!?”… Mendja tek grazhdi i rrin vetëm kafshës, vetëm, ky ishte pikësynimi i këtij “Revolucioni” makabër. Njerëzve iu ndalue me ligjë çdo burim tjetër jetese, perveç “kafshatës së gojës” që jepte shteti, mbasi kështu, punohej vetëm për té dhe paguhej sa donte ai. Në çati të shtëpisë punëtori nuk të rregullonte një tjegull se shihëj nga rruga dhe të nesërmën pushohej nga puna, mbasi spijunët e kudondodhun, njoftonin ndërmarrjen se “dje kemi pa punëtorin tuej tue punue punë private”. Askush nuk kërkonte prova, mendimin e dënimit e jepte “klasa” ndërsa vëndimin e merrte “kllasa”, çpikëse e kësaj lufte, që nuk na u nda për një gjysëm shekulli… jo, pak!

Fshatari u tregue ma i mendëshmi. Ai mendoi: “Pasuni nuk kam, tokën ma keni marrë me kohë, të holla nuk kam, mbasi gjithë familja punon për 30 lekë (të vjetra), merri Parti edhe pulat, sa me i mbajtë unë me parët e bukës së fëmijëve…!” dhe, sa errej nata e deri në të dalun të dritës… shkonte “me vjedhë” mundin e vet në arat, kotecat e magazinat e kooperativës. Ndryshej, si me jetue!?

Nën dyshemët e dhomave të shtëpive përdhese mbahëj një derr i dejun me raki për mos me iu ndigjue zani gjithë ditën. Në darkë edhe ai ngopej me misrin e zimë dhe të vjedhun, ashtusi të gjithë pjestarët e kooperativës, tue fillue nga sekretari i Partisë, që toçej në raki tek klubi, tue mbajtë fshatarët me premtime dhe gënjeshtra për ditët e “bardha” të socializmit që mbas pijës…po vinin…

Drekat e darkat nuk hapëshin ma me përshëndetjën e zakonëshme kur çohej gota e rakisë për ata që e kishin, por, thohej: “Të na rrojë Partia!”… Kështu, ndër sofra filloi “gjuha e njësuar”. Edhe na Gegët, që kemi pas thanë “na rrnoftë…”, për me kenë ma “në rregull” me Partinë, filluem me shkrepë gotën tue përshëndetë: “Na e rroftë… Partia!”.

“Qarkullimi i kuadrit” ishte një çpikje e re për largimin dhe eleminimin e njerëzve të “pa sigurt”, për ato vepra e punë që i duheshin Partisë, jo, të bazueme ndër faje apo gabime, por në dyshime ose paragjykime të ndonjë spijuni “dashamirës” i Partisë; se, ky përson, ka “pikëpamje revizioniste” ose “nuk shprehët i kënaqur nga Revolucioni, por, heshtë…”. U larguen nga “qendra”, u dërguen në zonat e thella malore, u emnuen me detyra “të rëndësishme” ndër kooperativa etj.

Nëse edhe atje nuk jepte prova “përmirësimi” ose nuk tregohej “vigjilent”, Partia mbas gjithë asaj “zemërgjerësie” që kishte tregue me té, e çonte për “riedukim” për 7-8 vjetë në burg dhe, po qëndroi si maparë i përsëritej dënimi. Kështu, u eleminuen shumë ekonomistë, ingjenjerë, profesorë dhe u vazhdue në ushtri e ma vonë edhe në Sigurimin e Shtetit. Fillohej me ma të madhin “Anëtarin e Byrosë Politike” të parin, e mbas tij, deri ku i shkonte mendja e “ndritur” e Enver Hoxhës: “Se nga ki, nuk më vjen ndonjë e keqe për kolltukun tim!...”. U çpik parulla: “Kursim, kursim, përsëri kursim!” dhe anëtarët e thjeshtë që nuk kishin me shka me ndihmue Partinë materialisht, “i dhuruan” rrathët e martesës. Kjo bahej sëpse “shokët” e naltë të Partisë nuk kishin ndër mend me prekë rëzervat e majme që kishin ndër bankat e hueja, mbasi ata mendonin edhe për kohën e “sotme”, sidukët, i shkonte mendja se nuk ka me kenë gjithmonë “P.P.Sh. fanari ndriçues i marksizëm-leninizmit në botë”…  ia paska ndie zemra! Mandej shka ju donin rrathët ndër gishta, mos ishin të besës komunistët? Ata nuk e kishin për gja të keqe divorcin. Fëmijët e mbetun rrugëve i edukonte Partia në shtëpitë e fëmijës, ndër këto qendra “edukimi” prej ku, dilnin ma spijunë se baballarët e tyne.

Mbas arrëstimi e një dënimi të dhanë nga Partia, gjithnjë Sigurimi ushtronte presion tek bashkshorti për ndarje martesore. Këto divorce shteti i ndihmonte në rrugë të ndryshme tue i ruejtë vendin e punës, tue mos i largue në intërrnime etj, sidomos, ata që kishin gisht në arrëstimin e përsonit. Shkunorzimët nuk ishin problem mbasi i arrëstuemi nuk kishte asnjë të drejtë vetëmbrojtje, ai ishte i deklaruem “armik i popullit” pra, as grueja nuk kishte si ta donte ma edhe pse deri natën që ishte arrëstue ai, kjo kishte bashkëjetue me te. Heqja e “avokatit” edhe pse gjithmonë asht kenë formal, i ka hapë rrugë shtetit me vëprue haptas kundër fatkëqijve që përfundonin ndër pranga. Vetëm në kampin e Spaçit, në vitin 1975 kishte 900 të burgosun, të gjithë të ndamë nga gratë e tyne, përveç, tre përsonave pleq. Të gjithë kur janë lirue nga burgu janë bashkue me gratë e tyne “të divorcueme”, me përjashtime të pakta.

Shumë kuadro “me vlerë” qarkulluen në bazë tue marrë përsipër “edukimin” e brezit të rinj. Shumë oficerë të Sigurimit të Shtetit u banë “mësues të edukatës qytetare ”… ironia dhe fyemja ma e madhe që i asht ba shkollës… disa të tjerë forcuen pikat e dobëta të agjenturës si: Sadik Rama, Rustem Sykja, Pjetër Hasi, Jovan Vujoshi etj. Pra, kudo “Punë, vigjilencë, gatishmëri!” që e shprehun ma kjarte dhe shqip, domethanë: “Me punue si kafshë, me jetue si dhelpën dhe me ngordhë si qen!”.

Në vitin 1959 Nikita S. Hrushovi, pat vizitue Shqipninë. Në kujtimët e tij, ai shkruen: “Shqipëria është vend i vogël por populli jeton në një pozitë të tillë gjeografike, ku ndërthurën kundërshtitë e Evropës dhe armiqtë i ka të shumtë … Kufiri nuk ishte ai që donin ata … Tito më ka thënë, se, në Jugosllavi, ka shqiptarë më shumë se në vetë Shqipërinë… Shumë, shumë të varfër dukeshin fshatarët. Varfëria dhe primitivizmi mbretëronin atje kudo…! Enver Hoxha, Mehmet Shehu, dhe Beqir Balluku e quanin vetën me një autoritet të palëkundur. Unë them, se janë njerëz jo largpamës e të kufizuar. Ngatërruan politikën me aritmetikën. Ata kanë menduar se Kina është qendra e botës.”   

            Po, sikur, Hrushovi të shihte Shqipninë në vitet ’69, ’79, apo ’89, shka paska dashtë me shkrue për “kopështin e lulëzuar të socializmit”, kur, në dyqane shitëshin vetëm purrinjë të thatë nga mungesa e vaditjes?

Hafiz Ibrahim Dalliu në vitin 1946, afër të 80-tave, dënohët mbasi deklaron në hetuesinë e Tiranës: “… Kam dëgjuar ndër stacionet e Amerikës dhe të Londrës lajmet anglisht, mbasi dëshroja që ata të zbarkonin në Shqipëri …

Ne nuk kemi asnjë lidhje me Lindjën as të afërme dhe as të largët. Nga turqit ne kemi marrë vetëm besimin. Për tjera nuk ka çka na duhët Anadolli… Shqipëria është shtet që i përket vetëm Evropës. Me Evropën na lidhë pozita gjeografike, mardhanjet shtetrore, ato kulturore e të gjitha tjerat që vijnë pas, për një jetë më të mirë dhe të begatëshme të popullit tonë …” (Dosja I. Dalliu)

Një shok (B.S.), mysliman besnik nga Tirana, më ka pasë pyetë miqësisht: “Të lutëm, më shpjego, pse ju katolikët e Shkodrës, nuk i doni sllavët e kryesisht Serbët e Rusët, tue pasë besimet e përafërta me ta?”.

– Unë, u pata përgjegjë: “Fan S. Noli, tue kenë Peshkop Orthodoks ka kenë në Rusi, dhe e ka pa me sy atë vend e, mandej, ka shkue me jetue dhe me vdekë në Amerikë … pa kenë shkodranë!”.

Papa Gjon Pali II-të, më 25 prill 1993 në Shkodër, tha: “… Që të tre komunitetët fetare mbajnë një raport respekti reciprok të një bashkëpunimi të njerëzishëm. Qëndroni në këtë pikëpamje, vëllazën e motra, kështu, ju, mund të ndërtoni një bashkim kombëtar të urtë dhe të qëndrueshëm!”

Udhëheqësi i “Revolucionit Kultural” në Shkodër ishte i besueshmi “bilbili i Partisë” që shpesh kujtohej për shkodranë, skilja e boshnjake Ramiz Alia. Një shkodranë i vërtetë kurrë nuk ka punue për me përça popullin e Shkodrës me anën e Fesë. Do të jap dy fakte të kësaj përçamje që ka mbjellë e ka dashtë me kultivue në Shkodër, ky “bilbil”:

1. Ndër të gjitha mbledhjet e organizueme si mbas porosisë së tij në Shkodër, gjatë “Revolucionit Kultural” për demaskimin e klerikëve janë kenë vetëm klerikët Katolikë, që janë arrestue, torturue, dënue, pushkatue dhe vuajtë me shumë vite burg ndër kampe pune e shfarosje. Gjatë kësaj kohë në Shkodër kur Ramiz Alia, ka drejtue këtë “Revolucion Kultural”, nuk asht arrëstue ose demaskue asnjë Hoxhë. Kjo asht një rrugë e vazhdueme prej kohësh nga komunistët, mbasi që nga viti 1944, dhe e tham me zemër: Shyqyr, që nuk u gjet asnjë Hoxhë në Shkodër me u pushkatue me akuza false, ashtu sikur janë zhdukë ma shumë se 130 Klerikë Katolikë. Kjo vërteton ma sëmiri se asht punue gjithnjë, ashtu si sot, për PËRÇARJE FETARE në qytetin e Shkodrës. Për me goditë për vdekje këtë qendër të katoliçizmit në Ballkan, “shoku” Ramiz, mu në zemër të sajë, vëndosi turpin e faqën e zezë vetëm të vetën që thirrej: “MUZEU ATEIST”, i vetmi në botë që për fat nuk e kam vizitue kurrë!
2. Kur ka ngordhë mësuesi i tij (e, ndoshta, dishka ma shumë …), Enver Hoxha, Ramiz Alia, ka ardhë në Shkodër mbas 10-12 ditësh dhe ka ba një mbledhje me “novatorët” në klubin “Punëtori”, (tek Kisha e Fretënve). Në darkë, në një mbledhje “sekrete” në Komitetin e Partisë së Rrethit me 7 sekretarë Partie të ndërmarrjëve, ka porositë: “… Shoku Enver na la… duhet të jemi më vigjilentë se kurrë mbasi armiqtë e Partisë, do të punojnë të prishin unitetin tonë. Ata në këtë kohë, si gjithënjë, do të kërkojnë për të gjetur mundësinë për të realizuar qëllimet e tyre të këqija ndaj Partisë… Prandaj, të jemi shumë vigjilentë sidomos, me pjesën katolike, e cila nuk e ka dashur kurrë Partinë. Ata në këtë situatë kanë per të kërkuar për të përfituar për të përçarë këtë unitet të Partisë sonë … por, kudo që të vëreni një çfaqje të vogël, mos prisni por sinjalizoni Partinë, vini prangat dhe jipni plumbin ballit!” (Prill 1985).

Pa kalue 10 orë nga dhanja e kësaj porosije ajo, ra në veshin tim nga njeni prej të shtatëve, që ishte kenë në atë mbledhje. Pra, ky ishte Mysliman, po, sidukët, më donte mue ma shumë se Partinë dhe Ramizin! … Kishte harrue i shkreti Ramiz se në Shkodër, kishin lindë e vdekë bashkë: Ndue Pali e Caf Meta, Paulin Pali e Muzafer Pipa, Kol Prela e Qemal Draçini, Bardhosh Dani e Mark Cacaj e sa e sa SHKODRANË, vëllazën të vërtetë, që derdhën gjakun e Shejtë të Tyne bashkë, të lidhun duershë për truellin Shqiptar.

Ramiz Alia mbetët vrasës i vëllazënve të vet, prej kosovarëve të zhdukun të Tivarit (1944) e deri tek Arbën Broci me shokët e vet (1991). Ai asht njeriu me dy fëtyra i gjithë periudhës së pushtimit komunist të Shqipnisë. Ai asht mashtrues dhe përçarës gënjeshtar i rinisë së vrame ndër kufijtë e Atdheut dhe mbetët NJË TRATHTAR I PËRJETËSHËM I QUMËSHTIT TË GJIUT TË ROZAFËS SË  S H K O D R Ë S!

***

Me “REVOLUCIONIN KULTURAL” Enver Hoxha, ka plotësue portretin e vesëve ma të ndyta të tij tue shpallë Shqipninë “Shtet Ateist”, ndërsa, vegla besnike e tij eonuku i oborrit Ramiz Alia, ka dhanë prova në këtë “Revolucion Kultural” se asht i denjë me u ulë më 13 prill 1985, në kolltukun e flligtë të atij tirani gjakatar të Popullit Shqiptar.

Shka kje ky “Revolucion Kultural?” mu në zemër të Evropës?…

Për Popullin Shqiptar, ky kje një tmerr, stuhi mizore, zharitëse, rrënuese, shkatrrimtare, me vëllavrasje e gjakderdhje katili të pashpirtë!

• Mbas vitit 1967 në Shqipni, nuk ka mbetë asnjë Kishë Katolike.
• As ky terror e shfarosje…nuk quhet Gjenocid !?

 

• Abraham Lincholn thotë:

            “Mbrojtja e jonë asht në ruejtjen e Shpirtit që vlerëson LIRINË, si trashigimi e të të gjithë njerëzve, të të gjithë njerëzve kudo që janë. Shkatrrojeni këtë Shpirt dhe ju, keni mbjellë farën e despotizmit me duert tueja!”

• Shkodranë! Kurrë mos harroni, se, ajo që u ba më 13 dhetor 1991, mbi kokën e diktatorit, para Pallatit të Prefekturës së Shkodrës, e, ju lumtë ju, o vëllazen e motra!…
• Ajo asht vepra e vërtetë ma heroike e Rinisë Shkodrane!

Letër e At Pjetër Meshkallës S.J.

 

Kryetarit të Këshillit të Ministrave

Mehmet Shehu,

Tiranë

 

     Shkëlqesë,                                            

            Pardje, më 3-IV-1967, ora 19, pjesa ma e madhe e klerikëve katolikë që gjendët sot në Shkodër kjemë thirrë në Sallën e Kandit të Kuq të Komitetit Ekzekutiv. Na u komunikue ndër tjera, se do të denonconim gjithëshka kishim, me përjashtim të teshave përsonale të domosdoshme të veshjes dhe të fjetjes, pse të tjerat të gjitha ishin të popullit dhe popullit duhet t’i këthehën; dhe se nuk do t’ushtronim asnjë shërbim fetar, as edhe privatisht: Këtë e ka vendosë populli.

            Mendova të drejtohem me këte letër Shkëlqesës s’Uej për me i shfaqë mendimin tim, jo ndryshej por si njeriu njeriut.

            Sa për libra të mij, gjana kishtare etj. le të vinë e t’i marrin kur të duen: nuk asht e para herë që unë dal në rrugë të madhe.

            Por, unë dëshroj të çfaqë disa mendime në përgjithësi: Dorëshkrimet janë pronë e shenjtë dhe e paprekshme e Autorit, në mos i dorëzoftë ai vet, e në mos kjofshin kundra Sigurimit të Shtetit.

            Sa për pasuni të tjera, as bujarija e burrënija e popullit, as ligji natural ma elementar nuk e pranon që një gja që asht e falun njëherë njaj përsoni o njaj enti të caktuem, të kërkohet rishtas prej dhuruesit si gja e tija. Spekulimet e shpërdorimet goditën.

            Dhe e vërteta asht se populli pothuejse në çdo vend e ka përcjellë priftin e vet (të mirë o të dobtë) me vajë, si përfaqësuesin e fesë së vet.

            Një hije e zezë ka ra mbi popull kur ka pa tue u mbyllë Kishat, tue u rrëzue kumbonarët e sidomos tue u lejue të viheshin në lojë përsonat dhe gjanat fetare, tue fye kështu thellë ndjenjat kaq të shenjta të besimit.

            Po atë efekt kanë ba fushatat e çfrenueme diskredituese antifetare zhvillue me të gjitha mjetët e propagandës. Si përgjegje, populli ka mbushë Kishat deri në çastin e mbylljes së tyne. Çë vlerë ka atëherë qendrimi i një pakice të pandërgjegjshme o të frikësueme me lloj lloj presionesh?

            Sidomos pjesa e frikësueme me kërcnime, presione, premtime e pushime nga puna, pëson torturën ma të madhen sëpse, e lidhun nga kafshata e bukës, shtërngohet me mohue me gojë atë që beson; dhe kështu fushata që po bahët synon me formue një brezni pa kurajo civile, pa burrëni, oportuniste, sërvile, tue prishë karakterin e Shqiptarit në dam t’Atdheut. Njerëzit kanë frikë m’u takue, m’u përshëndetë rrugës me miq që janë në sy o “të prekun”. E kush po di se cilët janë! – Flitët shumë për Inkuizicionin e sot 500 vjetëve dhe jo fort objektivisht. Po për këtë të shek. XX-të?

            Vi tash tek unë. Unë vijën e tanë jetës sime nuk mund e ndryshoj, por do ta vazhdoj derisa të kemë frymë. Pengesa e jashtme e forcës madhore do të bajë në mue vetëm atë efekt që ban guri o dheu që pengon rrjedhën e ujit: Populli më njeh; dhe e din mirë si kam shkri jetën për té.

            Unë tham se me këtë luftë kundra fesë neve edhe po diskreditohemi faqe botës, së cilës i kemi dhanë premtime solemne për liritë dhe të drejtat njerëzore në Shqipni. Kur në vj. 1945 në Tiranë, më 8 mars unë u ankova Juve, Shkëlqesë, se kishem ndigjue prej komunistëve fjalët: “Këtë Kishë do ta bajmë kinema”;  Ju m’u përgjegjët: “Këjo asht propagandë armiqësore!”.

            Me të vërtetë, as anmiku ma i tërbuem i Pushtetit s’ka muejt me u ba një propagandë ma anmiqësore në 22 vjet, sa i keni ba vedit.

            Nuk më ka shty me Ju shkrue Shkëlqesë, as urrejtja, as ambicioni, as interesi, por vetëm ndërgjegja, e vërteta dhe e mira.

 

Kryetarit të Kësh. të Ministrave në Kryeministri – Tiranë

Mehmet Shehu

5 Prillë 1967                                 Me nderime

Pjeter Meshkalla

meshtar katolik i Shoqënisë Jezu.

 

     V.O. Letra asht shkrue pa asnjë ndryshim nga origjinali.(F.R.)

 

AT PJETËR MESHKALLA S.J.

 

“Pushtetin komunist e kam luftue

në të gjitha predikimet e mija”

 

            Kam pasë frikë se nuk do të mërrijë me pasë në dorë këtë material që më mungonte në vitin 1993, kur përfundova së shkruemi dhe botova librin e parë “At Pjetër Meshkalla S.J.”

Ky, asht vetëm një shtojcë e librit mbasi aty nuk përfshihet asnjë material arkivor, madje as letra e Tij.

Dosja 4191/1. (Në këtë dosje asht edhe materiali i arrëstimit të parë në vitin 1946, me Dosje nr. 1303).

“Sot asht dita e Krishtit Mbret. Ka prej atyne që mendojnë se munden me ia hjekë Krishtit kunorën e Mbretnisë së qiellës e të tokës, por, gabojnë, gabojnë, gabojnë!…”. Me këto fjalë mbyllej pretku i asaj dite të diel, më 21 nandor 1946, në Kishën e Zemrës së Krishtit në Tiranë, më tregonte z. Pjetër Topalli aty nga viti 1994, mbasi kishte lexue librin tim. -“Atë natë, rreth orës 21.00, u arrëstue At Meshkalla dhe Don Shtjefën Kurti. Gjatë kohës së qëndrimit në hetuesi për At Meshkallën, asht interesue me i çue ushqim dhe ndërresa një besnik i tij, Fra Gjon Radovani”, – më tregonte ai.

Hetimet fillojnë të nesërmen e arrëstimit më 22 nandor ora 8.00, në Tiranë. Dosja ka disa nga deponimet e tija të cilat, unë po i shënoj ashtu si kam mujtë me i marrë: “… Pushtetin komunist e kam luftue në të gjitha predikimet e mija. Me rastin e vdekjes së Imzot Bumçit, i kam ba thirrje nanave të dëshmorëve që mos me kërkue gjak, mbasi kjo ngjallë vëllavrasje. Me luftën nacional-çlirimtare u bashkuen edhe komunistët e me që këta nuk njofin dhe respektojnë Fenë, unë nuk jam pajtue me komunistët … Kam mbyllë “Rrethin e Sh’Pjetrit”, pse këta djelmë po përziheshin në rryma politike si, me Ballin, Legalitetin dhe komunistat ….Aktivitetin propagandistik kundër P.K.Sh. e kam fillue nga viti 1943. Kjo parti atëherë drejtonte Luftën N.Çl., por, unë tue kenë kundër komunizmit kam luftue edhe punën e tyne. Këtë propagandë e kam ba edhe ndër familjet ku kam shkue për vizita e raste të tjera…

At Troshani ka kenë eprori i em. Ai nuk merrej me politikë edhe ai si unë, nuk e donte fashizmin. Në vitin 1945, lidhjet me Papën u ndërprenë.

Unë kam dërgue një letër në Misionin Francez, ia kam dorëzue në dorë Briotit për me e dërgue në Vatikan. Këtë letër e kam shkrue bashkë me At Frano Kirin, ku, kam tregue ndalimin e lirisë së Fesë, fjalës dhe shtypit. Delegati Apostolik ishte e pa muejtun me u marrë me shtetin këtu, se konsiderohej fashist (deri diku kishte të drejtë), prandej, kërkova nga Papa një delegat tjetër. Një letër ia shkrova edhe Komandantit të Përgjithëshëm Enver Hoxhës, por nuk mora përgjegje…

Unë, bile, akuzohem fashist tue kërkue edhe heqjen e Delegatit Apostolik, këtë unë nuk e kuptoj!..Për lirinë e shtypit tonë unë kam kërkue me u takue me Nako Spiron por, ky, më ka çue njeri tjetër… Për votime nuk kam kenë dakord që mos me pasë secili mendimin e vet për partinë që don… Mendimi em ishte se në Shqipni, Pushtetin nuk duhët ta marrin komunistët, mbasi nuk do të na ndihmojnë shtetët e Evropës, mbasi atje ka vetëm Parti Demokristjane, gja që do të ishte e mirë me e pasë edhe na. Në muejn Maji të vitit 1946 kur ishim tek At Pashko Prela, Provinçiali At Mati Prennushi, më tha: “Në gjyqin që ishte zhvillue në Shkodër mbrojtjen ma të mirë e ka ba Padër Fausti, por ç’dobi kur nuk e lanë me folë, mandej, ma në fund na asht dashtë me kohë me organizue ndonji parti politike, nuk do të ishte ndonji krim!”. Imzot Frano Gjini më ka ngarkue me shkrue nji letër për Enver Hoxhën, ku bahej fjalë për përkrahjen që duhët me na dhanë shteti né dhe, për padrejtësitë që na bahëshin, ndalimin e shtypit etj… Me Don Shtjefën Kurtin kam pasë mosmarrveshje mbasi kam dënue miqësinë e tij me Musa Jukën dhe Jakomonin… Jam kënaqë kur një i ri nuk ka marrë tesëren e BRASH-it, se kjo organizatë udhëhiqet nga komunistët dhe i kam thanë: “brravo të kjoftë” dhe i kam shtërngue dorën. Raste të tilla si ky janë kenë të shumta… Mbas çlirimit e rihapa “Rrethin e Sh’Pjetrit” se mu lutën të rijtë dhe unë, e pashë të nëvojshme me e rihapë, mbasi rinia kishte fillue me u implikue me komunista.

Dëshmia e Parid Daranit bjen poshtë, se ky nuk ka qenë në “Rrethin e Sh’ Pjetrit”.

 

Deponimet e sipërme janë baza e akt-akuzës së prokurorit Petrit Hakani, për hapjen e gjyqit kundër At Pjetër Meshkallës, në Tiranë, me datën 14 prill 1947.

 

Në dokumentin e vëndimit të gjyqit shënohet me shkrim dore nga Kryetari, major Gjon Banushi: “15 vjet heqje lirie dhe punë të detyruar”. Tiranë, 17 prill 1947.

Avokati Vasil Xhai, në mbrojtjen e tij, me datën 16 prill 1947, shkruan: “…Kurdoherë kundërshtari respektohët për idetë e tija, që mbron me këmbëngulje dhe sinqeritet. Sinqeriteti i tij duhët të çmohet dhe të intërpretohet në favorin e tij, si rrëthanë lehtësuese.”

Vëndimi mbeti i pa ndryshuem për 15 vjet… shumicën e të cilave, At Meshkalla e kaloi në burgun e Burrelit. Mbas lirimit nga burgu erdhi në Shkodër, mbasi atëherë kishte edhe nanën gjallë, e cila jetonte me kushrinën e tij Ganxhën, në rrugën Ballabane, në një shtëpi përdhese. Kush ka pasë rasë me shkue në atë shtëpi tek At Meshkalla besoj kujton mirë skamin dhe fukarallëkun e Tij, në të cilin ka jetue në ato vite të mnerëshme, gjithmonë i survejuem, por kurrë i friguem, mikpritës, i dashtun, i qeshun e bujar, me shka mujte me pasë në atë kolibe, përveç fjalës së ambël e joshëse, që nuk i ka mungue asnjëherë. Kur e ke pa sëparit të dukej aq i shkurtë e aq i madh ishte kur vinte koha me u nda me té sa, orët e tana të bisedës të dukeshin 5 minuta.

Asnjë njeri nuk ka mujtë me të shpjegue me fjalë madhështinë e tij, guximin, burrninë, inteligjencën, fetarin e përkushtuem dhe atë, që e bani të dashtun për gjithë njerëzit pa dallim Feje, luftëtarin e vëndosun kundër komunizmit. Në të gjithë burgjet e kampet e punës dhe të shfarosjes së komunizmit, në të gjithë anët e vendit dhe kudo që ke mujtë me zanë në gojë emnin e At Pjetër Meshkallës, asht kenë e pamujtun mos me pasë në tavolinë një njeri që menjëherë ka fillue me tregue për karakterin e tij të pathyeshëm para çdo bishe komuniste që e ka sjellë koha. Çdo shtëpi shkodrane tue fillue në lagjën Skënderbeg, e tue u përshkue nga Serreqi, Arra e Madhe, Perashi, Xhabijej, Parrucë, Zdralëj, Dudas e Kiras e ku të shkojnë mendja, nuk ka pasë prak shtëpie katolike e myslimane që nuk ka shkelë kamba e tij. Ishin vetëm 6 vjetë që ishte në Shkodër dhe njihej nga të rinjtë e pleqtë, sikur të kishte punue gjithmonë në atë qytet. Pra, asnjëherë nga viti 1938 ai nuk ka shërbye në Shkodër, madje, edhe mbas lirimit nga burgu i parë në vitin 1961 e deri në vitin 1967, kur asht arrëstue prap, populli i Shkodrës nuk e ka pa tue thanë meshë në asnjë Elterë të ndonjë Kishe dhe, as në ndonjë predikatore tue shpjegue Ungjillin.

 

Kisha e tij ishte dhoma ku flente dhe, predikatore, asht kenë çdo vatër shkodrane. Ai ishte Prifti ma i nderuem dhe ma i njohuni për gjithë Popullin Shqiptar!

            Kjo asht arësyeja e vërtetë e arrëstimit të dytë në vitin 1967, me “Revolucionin Kultural”.

            Ishte plot 66 vjeç më 29 prill 1967, kur lajmërohet me kenë në një mbledhje të organizatës së Frontit, në orën 17.00 në Institutin Pedagogjik të Shkodrës. Survejuesit që kishin kontrollue hymjet e daljet në shtëpinë e tij, “lirohën nga detyra” aq e randë që kishin deri atë ditë. I duhej me njohtë gjysmën e Shkodrës për me njoftue në Sigurim kush shkon e vjen tek At Meshkalla. Kur doli nga shtëpia u përshëndet për të fundit herë me kushinjtë mbasi mendonte se nuk do të shihet ma me ta. Dy oficerë që prisnin tek dera, e pyesin: “Në mbledhje jé nisur?”, dhe ai ju ishte përgjegjë shkurt: “Po!”… Ecin në një drejtim, marrin këthesën tek rruga Badra, drejt nga Dugajt e Reja dhe në Institutin Pedagogjik.

Asht ora 17.00. Ai hyni në derën kryesore… dhe… ndigjohën në altoparlantët fjalët:..Qetësi, shokë, qetësi!… Mbas hapjes së fjalës kryesore, shtjellimëve “filozofike”, çpifjeve dhe trillimëve kundër Klerit Katolik dhe në veçansi kundër Jezuitëve, mbasi atij Urdhni (S.J. “Shoqnia Jezus”) i përkiste dhe At Meshkalla, kërkon fjalën edhe ai, që mbas pak orësh do të quhët “i pandehur”. Bie një qetësi vorri në sallë… Ka shumë që nuk e shohin tue ecë me hapat e vegjël e të shpejtë që drejtohet nga podi, ku flasin konferencierët, mbasi asht i shkurtë, por kur i afrohët mikrofonit dhe e rregullon për qejfin e tij, shikon krejt sallën e heshtun dhe i drejtohët me këto fjalë: “Unë jam Katolik dhe besoj në Zotin! Po më vjen mirë që po më nepët rasa me folë prej një vendi, ku kam mundësi me ju drejtue popullit tem që më ka nderue, më ka respektue, më ka ndigjue fjalën teme dhe më ka pritë e përcjellë në shtëpijat e veta me dashni të madhe. Qëllimi i em ka kenë gjithmonë i mirë… me predikue fjalën e Krishtit dhe dashninë ndërmjet të të gjithë njerëzve, të të gjithë njerëzve pa dallim Feje!… Këtë kam folë në të gjitha shtëpijat ku kam shkue ndër Katolikë dhe Myslimanë, mbasi jemi vëllazën dhe besojme në nji Zot, jemi të nji gjaku sëpse jemi të gjithë Shqiptarë… Ka shumë njerëz që kërkojnë me na shkatrrue, me na përça, me zhdukë traditën, me prishë besimin, me mohue Krijuesin tonë, me rritë nji rini sërvile e hipokrite që nesër, nuk do të ju durojnë ma, do të ju shporrin qafët e, njëditë, ka me ju hangër kryet…

Ka këtu në sallë që nuk lanë gja pa shpifë kundër nesh edhe pse me të gjitha forcat kemi punue për Shqipni… Unë e kuptoj mirë që ata sot ashtu do të flasin, mbasi ata mos me folë ashtu si ia kanë dhanë të shkrueme në letër, nesër pushohen nga puna, e në darkë nuk kanë shka me u vue fëmijëve para me hangër, sëpse të gjithë njerëzit janë të lidhun për kafshatën e bukës… Kjo, asht arësyeja për të cilën i kam shkrue edhe udhëheqësit të Shtetit… kjo më ka detyrue, mbasi Populli Shqiptar asht popull besimtar dhe nuk asht vullneti i tij me prishë atë që ka ndërtue ai vetë me ndërgjegjën e tij… Kurrë, nuk asht Populli shkatrrues i Kishës e Xhamisë, kurrë nuk ka nxjerrë populli priftin e hoxhën nga katundi…Ju, i përgjithësoni vëprimet, ju flitni për inkuizicionin e shekullit XV, por, ju, harroni se shka jeni tue ba vetë në Shekullin XX… Njerëzit i dinë të gjitha, por nuk guxojnë me folë se nuk ka liri fjale, e tashti, nuk ka as liri ndërgjegje, as Feje…

Unë po ju tham  këtu, Populli nuk asht dakord me shka jeni tue ba ju, ai ka besue dhe do të vazhdojnë me besue në Zotin edhe pa Kisha e Xhamija… Ky veprim që bani ju sot asht vetëm turp para Zotit e para Popullit, asht turpi i juej para gjithë vendëve të Evropës, mbasi kjo që bani ju sot bahët në pragun e 500 vjetorit të vdekjës së Heroit tonë Kombëtar, Gjergj Kastriotit- Skënderbeut, Mbrojtësit të Krishtënimit! Vetëm këtë mendoni, shka do të thonë Evropa nesër për ju!

Ajo e njeh Popullin Shqiptar dhe e din se ka 2000 vjet që ndjekë Fenë e Krishtit”….I ndërpritët fjala. (Teksti asht marrë nga një proces-verbal i shkruem shpejt e keq i ruajtun nga N.M.).

Pa mbarue mirë fjalën, xhelati Xheudet Miloti e kapë për krahu, i ven prangat, del nga salla dhe kur i afrohët gjipsit të Sigurimit, i bie me shtjelm dhe e shtynë për me e futë mbrendë…

Me datën 30 prill 1967 kontrollohët shtëpia, simbas proçes-vërbalit nga oficerët e Sigurimit me praninë e oficer Dhimitër Shkodranit. Njëkohësisht, oficer Llambi Jegeni në orë 08.00, fillon hetimet ndaj të pandehurit At Pjetër Meshkalla. (Në proçes hetuesi shkruen: Pjetër Dom Meshkalla, (mbasi sidukët pa “DOM” nuk i dukej prift). Hetimet vazhdojnë me datat 12 maji, 10, 15, 20, 24, 26 qershor 1967.

Me datën 28 qershor 1967 hetuesi Skënder Myftaraj, ban një ballafaqim të At Meshkallës me Dedë Martin Kullën, ku At Meshkalla, nuk pranon se ka bisedue probleme politike me spijunin e njoftun Dedë Kulla, i cili përsëritë edhe në gjyq po të njajtat thanje.

 

Kur asht pyetë At Meshkalla se me cilin njeri ke bisedue për letrën që i ke shkrue Kryeministrit, ai ka tregue  kushrinin e vet, Luigj Meshkallën, për të cilin thotë: “Të vetmit njeri që i kam thanë se i kam shkrue letër Mehmet Shehut asht kenë kushrini i em, Luigj Meshkalla, të cilit kur i tregova, më tha: “Paske luejtë mendësh, po a bahët ajo punë?”, – Unë, ju përgjegja: “Ka dy-tri vjet që e mendoj këtë veprim, tashti m’u mbush mendja se ka ardhë koha dhe i shkrova, por, shka e tek Luigji nuk e din”.(Dosja 4191/1) E bana me qëllim këtë shënim për të Ndjerin Luigj Meshkalla, mbasi ka pasë njerëz në Shkoder, që kanë kërkue me randue padrejtësisht ndërgjegjën e tij.

***

Mbi bazën e thanjëve të At Meshkallës në auditorin e Institutit Pedagogjik, si dhe të atyne në hetuesi, ku nuk i heq asnjë presje e pikë hetuesi Skënder Myftaraj, përpilon akt-akuzën, të cilën me aprovim të Faik Minarollit, Gjykata e Rrethit Shkodër, në gjyqin e zhvilluem me datën 19 korrik 1967 në orën 14.00, me Trupin Gjykues të përbamë prej: Kryetar, Muhamet Tyli, anëtarë Ferit Halluni e Gjovalin Jaku, prokuror, Kostaq Shandro e kryesekretar Ibrahim Stankaj, aty nga ora 15.45 (pa u mbushë as 2 orë), dha vëndimin e sajë, tue dënue At Pjetër Meshkallën me 10 vjet burg heqje lirie dhe konfiskim të pasurisë së tundëshme dhe të patundëshme (që nuk kishte asgja mbas shpirtit). Edhe lutja e avokatit Sandër Kraja nuk asht marrë parasyshë nga “E nderta” Gjykata e Lartë, me kryetar Sybi Dedëj, antarë, Neki Agolli e Hajri Shehu, që me shkresën nr.145, lanë në fuqi vëndimin e gjykatës së Shkodrës.

Me datën 7 mars 1977 At Meshkalla lirohët nga burgu, me shkresën nr. 4887: “Plotësoi afatin, qëndrimi i tij ishte indiferent”.

 

• Fjala e fundit e At Meshkallës në gjyq ishte: “Po të shprehin mendimet e tyne (njerëzit), ky pushtet nuk ka për të zgjatë shumë. Ju, më dënoni sa të dueni mbasi mue nuk keni shka më bani. Unë, prap se prap do të dal sëpse, ju, shpejt keni me mbarue mbasi shoshojnë keni me hangër e aty asht fundi i juej!

Feja e Krishtit nuk mbaron kurrë!” (19 korrik 1967).

FSHATI  BRIJË  BUNËS

 

            Fundi i qytetit të Shkodrës lidhej dikur me Pazarin e vjetër që shtrihej deri afër Kalasë Rozafat. Kjo qendër tregetare me gati 2500 dyqane ishte epiqendra e tregëtisë ma të rëndësishme që zhvillohej në krejtë Shqipninë Veriore dhe Malin e Zi. Mbas vitit 1944 e deri nga viti 1950, ky pazar kje rrafshue gati krejtë nga kolera komuniste. Numrohej ndër tre tregjët ma të vjetra të Ballkanit. Ndër të fundit ndërtesa ishte Bigjisteni që edhe ky në vitin 1967 u shkatërrue me kulm e thëmel. Krejt kjo zonë u këthye në një park, tue lanë në një anë shtëpijat e magjypëve që janë edhe sot. Një rrugë kalon brijë kodrave afër këtyne shtëpive, ndërsa, tjetra asht rruga e vjetër përbrijë liqenit. Pak pa mërrijtë tek banjot e vjetra, në krahun e djathtë asht Ura e Bunës. Nga krahu i majtë rruga vazhdon anës Kalasë ndërsa ecja mbi urë vazhdon derisa kamba e sajë e fundit mbështetet mbi shkambijtë e malit  të Taraboshit, që zhyten ndër ujnat e Bunës. Aty asht edhe fshati i Zusit. Pak mbi fabrikën e çimentos asht Kisha e Sh’Mërisë, ndër ma të vjetrat a asaj zonë.

Rruga vazhdon kah Oblika e deri tek pika që thirrët Lisi në Vorr, afro 9 km. dhe asht gjithkund afër lumit. Aty bahet kalimi me trap dhe rruga e bukur mjedis plepave dhe shelqëve nga e djathta të çon në fshatin Samrishë, ndërsa majtas, shkon në fshatin Dajç i Bregut të Bunës, që dallon nga Dajçi i Zadrimës. Krejtë këto fshatra janë të shtrime mbi fusha shumë pjellore mbasi përmbytjet e lumejve Bunë e Dri kanë lanë sipër aq lym sa toka gati-gati nuk ka nevojë me u plehnue. Janë vende të bukra mbasi pejsazhi nuk asht monoton. Thehët prej kodrave të ulta që edhe ata janë të veshuna me kullosa e pemë frutore gjithfarë llojesh në të gjitha stinët e vitit. Peshku i lumit Buna dhe ai që derdhët me ujnat e Drinazit në Dejlan, tue fillue nga qefulli, gjuca, kubla, krapi, ngjala etj. kanë një shije të veçantë dhe të pëlqyeshme. Lundrat e barkat e peshkatarëve e bajnë edhe ma të bukur natyrën. Lundrimi në dukje nuk asht i rrezikëshëm, por gomnat janë të shumta dhe shpesh vdekjepruese për ata, që nuk njohin zonat e lundrimit. Ndër fshatrat e kësaj zone banorët kanë veshje të bukra dhe kryesisht gratë. Burrat kanë këmisha me gjoksa të qëndisun, xhamadana të lehtë dhe brakesha të lirëshme e të bardha mbasi klima asht me ndryshime të dukëshme ndër stinët e sajë. Të bie në sy tek gratë gjoksi i këmishave të qëndisuna, pëlhurat e linjta të kombinueme me mëndafsh, xhamadani, zbukurimet e argjentit prej xherdanit, fudullave e hajmalive me sixhirët e varun e deri tek unazat ndër pesë gishtat e dorës, që formojnë një harmoni të mbrekullueshme ndërmjet tyne, edhe si materie edhe si ngjyra. Mbi të gjitha këto objekte asht koka e bukur e kësaj rracë që spikatë me sytë e mëdhej, formën e bukur të fëtyrës dhe të gojës. Mbi flokët e zez dhe gështejë të mbledhuna në zylyfët e krehun me mjeshtri asht riza e mëndafshit me ngjyrat e bardha e të verdha të mëndafshit natyral, që rritët me kujdes nga vetë fshatarët, e kombinueme me melezin ngjyrë qumësht, e fillueme dhe e mbarueme me dy pjesët e kokave që janë të qëndisuna me motive, që dallojnë krahinat njena nga tjetra. Mënyra e rrahjës së tezgjahut asht dishka mahnitëse, gjithkund e njëtrajtëshme. Në krejt Zadrimën ka 27 lloje rizash. Këtë mendim ma ka dhanë studjusi i madh, etnografi Rrok Zojzi. Riza asht një kryevepër e tekstilit shqiptar. Ajo asht origjinale dhe e papërsëritëshme në vendët tjera të Evropës. Ngjyrat dhe kombinimet e shumta të sajat tregojnë mendimin artistik të krijuesve shqiptarë. Ndoshta, një studim i plotë i kësaj veshje do të nxirte në pah edhe një vlerë tjetër të madhe të kostumit shqiptar, përveç, xhubletës së malësorëve të Veriut dhe jepanxhës së grave katolike të qytetit të Shkodrës. Këta objekte janë gurrat prej kah arti i veshjës buron përjetësisht tue i shpjegue me vepra mbarë botës së qytetnueme se shqiptarët, nuk janë bisha malësh, por janë pjesë e pandame e botës qytetnueme evropiane, e lanun me dashje në skam, vorfni e ngatrresa nga vetë Evropa. Kjo botë më rrëthonte kur isha i vogël pa mbushe 5 vjeç, tek daja Don Kolec në Dajç të Bregut të Bunës.

Shtëpijat janë përgjithësisht prej gurit.

U ka ardhë hakut përmbytja dhe tërmetët. Në vitin 1949 dhe 1979 pothuej, dy herë këta fshatra janë rrafshue me shumë viktima në njerzë. Kishat dhe shkollat janë në të gjitha katundet, madje, edhe të vjetra. Ma e vjetra asht Kisha e Shirqit, një fshat afër Dajçit. Në Dajç edhe fshatarët pleq njihnin shkrim e këndim. Fëmijët kanë ndjekë shkollën me qejfë edhe pse shumë shtëpi ishin ngushtë nga ana ekonomike. Dëshira për mos me mbetë çobaj ishte e madhe. Një rol të rëndësishëm në këtë drejtim ka luejtë kleri. Mbas vitit 1950 atje ishte Prift Don Dedë Malaj. Ky meshtar me një kulturë të mirë dhe të formueme në Romë, ra viktimë e qëndrimit burrnorë ndaj mospranimit të nënshkrimit të Statutit në vitin 1951, dhe në vitin 1959 u pushkatue. Ishte bashkëpunëtor e vazhdues i denjë i qëndrimit të Don Kolec Prennushit ndaj kësaj çështje. Mbas Don Dedës, pergatitët për meshtar nga Imzot Ernesto Çoba dhe shugurohet prej tij në dhetor të vitit 1961 fshatari nga Samrishi Don Marin Shkurti. Ishte i datëlindjës 1933.  Emnohet famullitar në Dajç, ku më 8 dhetor 1961 thotë meshën e parë. Shërben në Stajka deri në vitin 1967 me “Revolucionin Kultural”. Mbas vitit 1967, kryen vepra të ndalueme “antikushtetuese”, pagëzon fëmijë, kunorëzon të martuem, vojon të sëmurë. Fillon ndjekja dhe survejimi. Sinjalizohet për arrëstim dhe më 14 nandor 1968, arratiset me gjithë farë e fisin në Jugosllavi, tue pre Bunën përballë shtëpisë ku kishte lindë në Samrishë. UDB-ja jugosllave bie në marrëveshje si gjithmonë me Sigurimin e Shtetit Shqiptar dhe mbas tri ditësh që arratiset, priftin bashkë me të gjithë njerëzit e familjës e dorëzojnë në duert e katilëve të Sigurimit shqiptar, më 17 nandor 1968.

Torturohën mizorisht të gjithë. Dosja përmban edhe një proçes të gjatë ku Don Marini, kërkon me shfajsue një nuse të vëllaut të tij, e cila ishte shtatëzanë, së cilës nuk i kanë tregue se ku po shkojnë për mos me rrezikue jetën e sajë. Hetuesi nuk merr parasyshë asgja edhe pse një mjek i maternitetit lëshon raportë për mos ndjekje penale të kësaj grueje derisa të lindin. Ajo dënohet 10 vjet burg dhe lind fëmijën  aty.

Me datën 5 mars 1969, trupi gjykues i përbamë nga Kryetar Jorgo Dhroso; anëtarë, Xhemal Gramshi dhe Gita Baci; prokuror Kostaq Shandro, hapin gjyqin kundër “armikut të popullit, tradhëtarit të Atdheut” Don Marin Shkurti me familjen e tij prej 17 vetësh, dhe mbyllin dosjën me vëndimin, për Don Marin Shkurtin, me vdekje, me pushkatim.

Pjesa ma e madhe e familjës dënohet mbi 10 vjet burg. Mbi 20 vjetë dënohen të katër vëllaznit e tij. Vëndimi i dhanun për ekzekutimin e Don Marinit nuk u ndryshue as nga Gjykata e Lartë, as nga Kuvendi Popullor. Në fjalën e fundit Don Marini tregon se, arësyeja e arratisjes ishte pamundësia me shërbye në punën e tij shpirtnore si meshtar mbrenda Shqipnisë, dhe frika e arrëstimit për shërbimet fetare që kishte krye …Don Marin Shkurti nuk ka as veprimtari spijunazhi, as shërbim në favor të një shteti të huej. Në tri ditët e mbajtuna në Jugosllavi ai nuk asht pyetë dhe as nuk ka dhanë ndonjë informatë ushtarake në dam të Shqipnisë, atëherë, pse u pushkatue Don Marin Shkurti?

Ai dëklaron: “… Kur isha fëmijë tue pa figurën e priftit tonë Don Kolecit, kur vdiq ai mue më thirri një za: Marin, katundët janë pa Prift! Shkova tek Don Deda dhe i tregova dëshirën por, dhe vëndimin që kisha marrë. Ai më tha: Edhe pse ndoshta mund të burgosin dhe të torturojnë si Don Kolecin dhe Meshtarët tjerë, mos u tremb!

Forca e Krishtit asht ma e madhe se e djallit, të lumtë…! Unë vëndosa me u ba Prift dhe jam i lumtun që po vdes për Fenë e Krishtit! Mësimet që kam marrë nga Don Deda, për mue janë kenë aq të mëdhaja sa e tham pa frikë, Ai më ka mësue me vdekë si ka vdekë Ai vetë. Ju, mendoni se me këtë “Revolucion” do të fitoni mbi Fenë tonë katolike, por, mos harroni, se gjaku i jonë që derdhët tash dymijë vjet rrëkajë ndër thëmelët e Kishave, ai prap do ti rindërtojnë këto Kisha, që ju po prishni!…”

Don Marin Shkurti asht Martiri i Tretë i Kishës së Dajçit Bregut të Bunës…

Dy vjet ma i ri se Don Marini, ishte edhe Don Mikel Beltoja (Gjergji). Ky asht i katërti Martir i kësaj Kishë. Ka le më 17 prill 1935. Edhe ky u shugurue meshtar bashkë me Don Marinin, nga Imzot Ernesto Çoba në dhetor të vitit 1961. Ka shërbye në Dajç dhe ma vonë në Barbullush. Në njëkohë asht kenë edhe në malësitë e Shllakut, mbasi kam njohtë djalin e një komunisti, që Don Mikeli e ka pagëzue mësheftas.

Vëprimi i tij fetar mbas mbylljes së Kishave, trimnia në predikimin e Ungjillit, forca e fjalës së tij në brezin e rinj, gjithmonë në ballin e luftës kundër ateizmit dhe komunizmit enverian, e rreshtojnë në vargun e Martirëve. Arrëstohet me datën 19 prill 1973 dhe mbas tre muejsh hetuesi dënohet me vdekje, me pushkatim, vetëm pse mbron Fenë dhe vë  gojë në diktatorin publikisht para gjyqit.

Për kohën që ishte i dënuem me vdekje, flet kjo letër:

• “Kur isha ende pa u arrestue kisha ndigjue se një prift i rinj predikon pa frikë për Jezu Krishtin dhe ban shërbime fetare, edhe pse Feja ishte ndalue me ligj. Kur u zhvillue gjyqi ai u dënue për agjitacion e propagandë kundër pushtetit dhe për propagandë fetare, tue vue gojë në vëprimet e shëmtueme të Enver Hoxhës kundër Fesë.

Këta “faje” komunistët kërkonin me i la me gjakun e tij prandej edhe e dënuan me vdekje. Populli i Shkodrës u trondit shumë nga ky vëndim kundrejt një njeriu të pafajshëm që me qëndrimin e tij burrnor, ringjalli në opinionin publik edhë njëherë kujtimin e Martirëve të Fesë.

Isha 16 vjeç kur u arrëstova dhe shprehja e parë që ndigjova posa më futën në hetuesi ishte: Ç’ti bësh, po të ishte pak më e madhe në moshë do ta pushkatoja pamëshirë me priftin që sonte… dhe, më futën në një birucë aty afër tij.

Dua të tregoj si e torturonin njeriun e Zotit: Komandanti Basri Temja nga Lushnja i sillte gjellën Don Mikelit, që ishte i lidhun kambësh e duersh me sigjir në birucën e tij, ku prist vëndimin e Tiranës për pushkatim. Gjella si dukët ishte shumë e ngrohët mbasi nga djegëja e sajë ndigjohej virrma e Priftit që nuk mund të kapërdihej. Kur mbyllte gojën dëgjohej krizma e tasit të aluminit që rrokullisej nëpër çimento mbasi ia hidhte fëtyrës “supën” përvluese. Kjo ishte një torturë që përsëritej gati çdo ditë ose edhe dy herë në ditë. Një polic i birucave me emnin Shefik, vinte me çizmët e tija të randa, hapte birucën e Don Mikelit, veç, kur ndigjohej krizma e kockave të kupave të gjunjëve nga shqelmat që i binte të shkretit Prift. Goditjet ishin aq të forta sa që, betohëm, se kam ndigjue me veshët e mij kockat e Don Mikelit tue u thye…

Njëditë, përsonaliteti dhe vëndosmënia e tij e friksoi antikatolikun Shyqyri Qoku, i cili shfreu dufin e tij patologjik prej sadisti tue e torturue aq shumë fizikisht Don Mikelin, sa, kur, më mori mue fillë mbas tij në zyrën e hetuesisë, u tmerova dhe gati nxora zorrë e mushkni nga goja, kur pashë një bluzë të bardhë me të cilën na mbështillnin gjatë torturës, të lame me gjakun e pastër të Martirit dhe me njolla ngjyrë jeshile të bame nga vjelljet, prej shqelmave të tyne… E mbajta vedin, u kapërdiva dy-tre herë për mos me kënaqë xhelatin e përbashkët të tonin dhe komandantin që ishte aty me te. Kur i pashë fëtyrat e tyne të zverdhuna si fëtyra të vdekuni që zbulonte ndërgjegjën e tyne të randueme me krime e, që, shpesh edhe i kalonte në bisha të pavetëdijshme, m’u duk sikur, po analizonin pafajsinë e Don Mikelit dhe peshën e randë të “fajeve” të mija, që nuk isha aspak ma shumë se 16 vjeçe… mora zemër nga qëndrimi i mpimë i këtyne dy kafshëve të tërbueme e, u thashë: Shihni vehtën në pasqyrë!… Shihni si jeni ba!… Moralisht jeni të dy të mposhtun nga Don Mikeli, ju jeni si të vdekun para tij, Ai ka fitue mbi ju edhe pse fizikisht ndoshta, Ai asht i shkatrruem, ju jeni të shpartalluem në ndërgjegjën tuej mbasi nuk dini se për çka e torturoni. Kjo asht dëshmia ma e kjartë e fitorës së Jezu Krishtit përmes dyshepullit të tij Don Mikelit, i cili, ju ban ju, me pa me sy praninë e Jezusit në tokë, kenjën e fuqisë së Zotit këtu, që na jep ne forcë për me përballue torturat tueja…

Përgjegja e tyne kje vetëm kjo: Prandej asht tue ju ndihmue…

`Kur pashë gjunjëzimin e tyne mora edhe njëherë zemër dhe ju thashë: Pse, ndihmë e vogël ju dukët ju lutja e tij, ju e torturoni dhe Ai lutët për shpirtin tuej të kacafytun me djallin.

Ai i lutët Nanës së Jezusit për shpëtimin tuej nëpërmjet të Birit të saj dhe ju e gjakosni, ju i bini me shqelma e, Ai, vazhdon me ju tregue ju, se keni kohë me u pendue për çka jeni tue ba…

Pse, a ndihmë e vogël ju duket ju që unë një vajzë e re nuk frigohëm aspak para jush?… Hë… pse nuk keni forcë me na mposhtë?

Ku asht forca e atij kryexhelatit tuej?.,Veç, një virrëm qeni ndigjova: Dil jashtë… jashtë!… Aq shumë ishte torollosë sa kishte harrue se unë nuk kisha si me lëvizë, se isha e lidhun për karrigë. Kur u kujtue komandanti më zgjidhi, urdhnoi policin që ishte mbas dere me më çue në birucë. U shtrina përtokë si zakonisht por e kënaqun… fjeta pak…

Mbas pak kohe më doli gjumi nga zani i fuqishëm i predikonjësit të Ungjillit. Don Mikeli ishte zgjue para meje dhe po bante lutjen e përditëshme për shpëtimin e shpirtit të torturuesve të tij: Mos torturoni vëllaun tuej… Jam tue u lutë për shpëtimin tuej edhe pse ju më torturoni mue, kërkoni falje Jezusit, se Ai asht aq i mëshirëshëm sa ka me i falë gjynahet tueja… Mos kini turp me ju drejtue Nanës së Tij, Virgjinës Mari, Ajo asht Nana e gjithë njerëzimit, asht edhe Nana e juej prandej, pendohuni për çka keni ba sa nuk asht vonë… Zemra e Nanës Mari asht e hapun për të gjithë bijtë e sajë, asht e hapun edhe për ju, që keni humbë arësyen e jeni lidhë me djallin… Pendohuni! …Lypni falje!… Keni humbë logjikën, mos humbni shpirtin! Krishti do të ju mëshirojë, … o  vëllaznit e mijë, … Ai ka mëshirue kryqëzuesit e vet, … Ai do të ju falin edhe ju!…

Tregoni edhe Hoxhës e Shehut, se edhe ata që nuk kanë lanë gja pa ba mbi kristjanët dhe besimtarët e Zotit, edhe ata kanë dyert e hapuna tek Zemra e Nanës Mari, tregoni se ndëshkimi i Zotit asht aq i madh për krimet që kanë ba sa fundi i shekujve nuk ka me i shpëtue…

Tregoni atyne që me krimet që kanë ba kanë shkretnue familjet shqiptare dhe kanë vorfnue edhe kombin tonë… Hiqni dorë nga vrasjet e djelmëve, vëllazënve tuej, mos veshni  zi nanat, motrat e gratë shqiptare që tash sa vjet nuk i kanë hjekë rrobat e zisë… I thoni damave të tyne mos u kënaqni me vrasjët  e gjakun e bijve e bijave të Shqipnisë! Keni harrue se jeni tue vra shqiptarë! Shkatrruet Atdheun!

Ndigjova se u hap biruca numur 3, ku ishin dy përsona për çështje ordinere dhe u futën në birucën ku ishte tue predikue Don Mikeli. Filluan me i ra me shqelma mbasi torturat që i banin ata Priftit, ishin mjet lehtësues për vuejtjen e tyne. Shpesh ata i çonin në dhomën e tij për me e zgjue nga dremitja e agonia e vuejtjes së vazhdueshme.

Këta predikime filluan me kenë një mjet forcimi për të gjithë ne që ishim ndër ato biruca ku vuejtja ishte e përgjithëshme. Erdhi një kohë që zani i tij ndigjohej ma rrallë, filluen me i ba gjylpana për me e vue në gjum. Tashti e kuptoj se i banin gjylpana se, kur fillonte me ikë efekti, ndigjohëshin gjamët e dhimbjeve e si nëpërgjum fliste: Ah, moj nanë… nuk kam kockë të pathyeme…Ah, sa janë kah më dhambin eshtnat!

Mbas pak minutash që zgjohej hynin xhelatët e torturonin dhe prap nuk ndigjohej ma zani i Tij. Kishin kalue disa muej që Ai vuante pandërpremje e bashkë me te edhe unë, që ndigjojshe me veshë dhe, shpesh, nga një vrimë e vogël e derës e shihja tue e marrë rrëshqanë për me e çue në tortura, ose tue e këthye nga zyrat e tmerëshme të hetuesisë ku, vuejtjet ishin ma të mëdha se ata të fundit të ferrit.

Asnjëherë nuk e pashë atë njeri tue u këthye me kambët e veta në birucë…por gjithmonë zharg…Përballë birucës numur 1 ku isha unë, në ditët e caktueme vinte bërberi që shërbente në degë të mbrendshme.

Vërejta njëditë një burrë me trup mesatar, pak zeshkan, me sy të zezë, i parruem prej shumë kohe dhe me një ngjyrë të bardhë të fëtyrës së papame nga dielli. E shikova pak me kurreshtje mbasi bërberi që ishte një spiju i ndytë i Sigurimit, në fund i tha: Tashti, Prift, të kam ba gati për dhandërr! U sigurova se po shihja me sy Martirin e Fesë… I ngula sytë në atë vrimë të vogël të derës sime, që nuk kisha si me e ba ma të madhe e, me kapë e me e pré në fyt me briskun e tij atë bërber, që për dy pare të ndyta po tallej me një Predikonjës të pafajshëm, vetëm se ishte Prift.

Mbas pak ditësh, nuk mora vesh sësi isha zhytë në një gjum deke. Po shihja andrra të llahtarëshme, vuejtje, tortura, gjak, një tmer i vërtetë më kishte pushtue, u dridhësha si thupra në ujë nga frika, një frikë që nuk e kuptoja nga vjen. Isha mbushë me vajë, vajë frike apo dëshprimi nuk e kuptoja, një tmer i vërtetë….isha e lame në djersë… Disi u skapullova kur pashë se jam në birucë por, sidukët, ndër andrra kisha lëshue ndonjë thirrje, veç kur pashë sportelin e hapun të derës prej ku, shihej fëtyra e kriminelit Alush Bakalli, që me gisht vërtikal para gojës lëshoi një sh sh sh…t!!, shenjë me të cilin urdhnonte heshtje… Një lëvizje rojesh jo e zakonëshme në atë orë. Nuk dija çka ka ndodhë… Edhe zhurma që më zgjoj ndryshonte, mujta me dallue zanin e katilit Shyqyri Qoku, që i vërriste Don Mikelit: Pusho… pusho, po të tham… Këtë herë dallohej se nuk ishte vetëm. Në atë lamsh mendimësh përzi me zhurmën e vargojve ndigjova zanin e Don Mikelit, e zemra m’u mbush me vajë.

Ishte mjedis kafshëve të egra që donin ta shkynin, e thërriste: “O Jezu Krisht! Zoti em, më jep forcën e fundit, o Shenjtja Mari, Nana e eme e përjetëshme për të fundit herë po të kërkoj, fali vëllaznit e mijë, kij mëshirë për ta se nuk dinë shka bajnë! Fali o Krisht! O Zot ndihmoje Shqipninë me shpëtue nga këta kriminelë komunistë. Zoja e Bekueme, Nana e Krishtit dhe e gjithë Botës, lutju Birit tand Zotit tonë Jezu Krishtit, që të më pranojnë në Mbretninë Qiellore, në duert Tueja të Bekueme ardhët Shpirti em!…Rrnoftë Shqipnia, Rrnoftë Krishti!”

Zani i tij sa vinte e fikej derisa nuk u ndigjue ma… U mbyllën edhe shulat e dyerve…edhe dryjtë. Isha me sy nga dritaria tue vështrue nëse ndigjohet prap zani i tij por, kuptova ma vonë se isha ngritë kot për një kohë të gjatë, derisa, u kujtova se iku! Ai iku në Mbretni të Qiellës…

Jam kenë interesue se çka u ba me Don Mikelin, mbasi e morën atë natë, nga një roje që ndryshonte pak nga të tjerët me emnin Ndue. Ai më pat tregue se janë nisë për Tiranë dhe rrugës i kanë ba një ingjeksion dhe ka vdekë. E kanë çue të vdekun në Ministrinë e Mbrendshme dhe prej aty e kanë futë në një kasetë frigoriferike me nr. 7 (shtatë). Mendonte se ai asht coptue nga mjekët e besueshëm qeveritarë për studim, nga studentët e fakultetit të mjeksisë së Universitetit të Tiranës.

Atëherë, dhe sot, që ka kalue një çerek shekulli nga kjo ngjarje, i drejtoja dy pyetje vehtës për këtë njeri që torturohej aq mizorisht nga kriminelët komunistë: 1. Pse e torturonin ndryshej nga të tjerët dhe, 2. Ku i merrte forcat Don Mikeli për me përballue ato tmere vuejtjesh?

– Gjithmonë e njajta përgjegje: E para, vetëm pse ishte Prift Katolik dhe e dyta, Ai fliste me Jezu Krishtin çdo çast që goditej nga kriminelët… Vetëm Ai e forconte Até dhe mue…

Gjithmonë kam besue se Don Mikeli asht Shenjt i pashpallun në Mbretninë e Qiellit! Ai asht i përjetëshëm në kujtimet dhe lutjet  e mija!

Shkodër, 15 shtator 2000     Bashkëvuejtësja e Tij,  Laura  Keçi  d.v.

            ***

• Shënim(FR): Letra asht kopjue nga origjinali që më ka dërgue Zonja Laura pa ndryshime. Janë hjekë ato pjesë që kanë karakter përsonal, si, përshëndetjet apo opinjonet e Zonjës Laura, për torturuesit etj. Kam kopjue me kujdes ligjëratat e drejta dhe fjalët e Martirit për të cilat e falnderoj Zonjën Laura, që i ka rikujtue me saktësi në këtë kohë, kur shumica e bashkëvuejtësve të këtyne Heronjve nuk kujtohën ma për ta, ose ma keq, i kanë harrue…
• Laura, nuk më shkruen asnjë rresht për vuejtjet e saja.

Na që kujtojmë kohën e arrëstimit të Laurës, duhët të jemi ma të kujdesëshëm në shkrimet tona mbasi edhe 16 vjeçaria Laura, zë vend në vargun e vajzave të nderueme shkodrane që janë masakrue nga sigurimi i komunizmit gjakatar.

Gjyqi i kësaj vajze trandi Shkodrën!

Me këtë rasë edhe e falnderoj Zonjën që me letrën e sajë, më ka nderue tue pranue botimin e sajë prej meje dhe, njëkohësisht i kërkoj të falun që ndër ato 17 faqe letër të shkrueme me dorën e sajë, e kam ba me rikujtue atë kohë të mjerueshme që Ajo, ka kalue në birucat e Sigurimit komunist në Shkodër, kur ishte pa mbushë 16 vjet…

 

• Nga shkrimi i z. Gjergj Kola, në librin “Martirizimi i Kishës Katolike Shqiptare”, kam shkëputë pak rreshta për me plotësue portretin e Martirit Don Mikel Beltoja, i cili asht arrestue pse ka thanë: “Dashnia e Zotit asht e përjetëshme, drejtësia e njerëzve asht e përkohëshme… Bashkë me bukën e përditëshme duhet t’i jepni fëmijëve edhe virtytin. Atdheu forcohet nga virtyti i bijve tuej. Dëvotshmënia ndaj Zotit asht dëvotshmëni ndaj Kombit.” Kjo ishte “agjitacioni e propaganda”, për të cilat dënohej 10 vjet…

U arrëstue në prani të fshatarëve të Beltojës ku, ka krye shërbimet fetare. Në momentin e arrëstimit ka zhdukë të gjithë dokumentat kishtare, si besnik i atyne besimtarëve që i kishin besue.

Kjo, u quejt: Kundërshtim me “dhunë” ndaj përfaqësuesve të “popullit” (duhet lexue: të shtetit komunist), që dënohej me 5 vjet burg.

“… në shtëpitë e shumëvuejtuna të Dajçit, Barbullushit, Shllakut e Beltojës, nëpër zemrat e hapuna të fshatarëve të dashtun, dërgoi Zanin e ambël të Jezu Krishtit… U pastroi sytë e nximë nga urrejtja vëllavrasëse dhe u dha Dritën e Zotit.” Këtë e quejtën “mashtrim”, mashumëse njëherë, prandej, ky “mashtrim” dënohej me 10 vjet të tjera, që tue u bashkue të gjitha “nenët e fajet” bashkë, kalojnë dënimin 25 vjet burg por, me kenë se edhe para popullit të Beltojës, si edhe para gjyqit ka deklarue se:“JAM  USHTAR  I  KRISHTIT  DHE,  I  KËTILLË  DO  TË JEM  DERI  NË  VDEKJE !”

U pushkatue më 10 shkurt 1974, tue u rreshtue me Martirët e Fesë dhe të Atdheut.

 

NJË DOSJE…

Një parim i sistemit socialist asht:

“Në frontin ekonomik dhe kulturor njerëzit duhën mbajtë nën frê, tue punue për një kafshatë bukë dhe vetëm për sot.

Në darkë, sejcili duhët të mendojë: Shka do të hamë nesër?”

Ky asht ai që quhët ankth!

            Çthurja e mendjes së njeriut, zymtimi i intelektit, përçudnimi i normave morale dhe shkatërrimi i ndërgjegjës nën sundimin e frikës, mbizotnonin kudo në të gjitha vendët komuniste. Sadizmi i Sigurimit të Shtetit asht kenë aq i institucionalizuem dhe i përhapun sa ké përshtypjen se me të vërtetë ndër tre vetë një ishte spijun. E vetmja shfaqje e tij publike asht kenë “lufta e kllasave”, mjeti ma i njohun i terrorit dhe i dhunës në masë që sillte vetëm FRIKË.

Një moskovit, thonte në TV: “ Në Bashkimin Sovjetik para vitëve ’90, vetëm në çmendi mund të  flitej lirisht.” Ai fliste për Rusinë, ndërsa, në Shqipni edhe në çmendi të kanë mbytë…

Më tregonte Prof. Gaspër Ugashi, sësi, njëherë sheh nga dritaria një radhë të pafund njerëzish që prisnin për me ble salam. Një grup djelmësh të rinjë po qeshnin me të madhe. Mjedis tyne ishte një i smurë psiqik, ai quhej Bep Shantoja. I ndjeri Bep ishte thirrë nga Sigurimi i Shtetit për me dëshmue për një shok të tij por nuk kishte pranue. Herën e fundit që e thërrasin e mbajnë tri ditë në hetuesi dhe Sabri Godo, që ishte hetuesi i tij e “liron”… Prej asaj kohë Bepi ishte i smurë dhe nuk u shërue kurrma nga sëmundja psiqike. Gasprit, tue e dijtë këtë gja, i vjen keq për Bepin dhe zbret nga shkallët e del tek dera e shkëputë Bepin nga turma, e fton për një kafe në shtëpinë e vet derisa të vijë furnizimi i dyqanit. Bepi e pranon ftesën dhe u ngjitët shkallëve bashkë me Gasprin. Hyjnë në dhomë dhe ulen për me pi kafet; Bepi i drejtohet Gasprit: “Profesor, mue më pëlqen me ndejë me këta djelmtë e rinjë se qeshëm,  këta kujtojnë se unë jam i marrë, unë nuk jam i marrë, mbasi ti më njeh me kohë dhe ti e din se, unë kam lujtë mendësh, për mue janë të marrë ata që nuk lozin mendësh në këtë kohë. Vetëm të marrët nuk çmendën nga ky sistem!”

Qeshej i shkreti Gaspër, shpesh përsëriste: “Ka thanë Bepi… të marrët…” Jam i sigurt se Prof. Gaspër Ugashi, asnjëherë nuk e ka dijtë se shka asht e shkrueme në dosjën e tij për té, se po ta dinte edhe ky, do të kishte një fund tragjik nga frika. Ai mund të kenë marrë me mend por me e dijtë gja, kurrë nuk ka dijtë për shka do të lexoni:

• “Dosja e Gaspër Kol Ugashit:

1. Gjendja shëndetësore e Gaspër Ugashit: Gjendja shëndetësore e tij asht e mirë.
2. Sjellja morale e politike: Në kohë të okupacionit ka mbajtë qëndrim fashist. Asht kenë besnik i Ernest Koliqit. Qëndrimi i tij ka qenë kundërshtar i Lëvizjës. Në Elbasan, në Normale i ka dhanë rëndësi mësimit të kulturës fashiste dhe nuk ka mungue aprovimi i tij.

Si në kohë të okupacionit ashtu edhe mbas Çlirimit ka pasë lidhje të ngushta me klerin e sidomos me françeskanët. Asht fanatik. Mban qëndrim të papajtueshëm me situatën e sotme. Tregohët shumë indiferent për reformat e Pushtetit dhe për ngjarjet aktuale të vendit tonë.

Mban sjellje të mira kundrejt autoritetit të shkollës edhe me nxanës. Edhe me shokët profesorë ka sjellje të mira.

3. Ndërgjegja dhe rendimenti në punë: Tregohet i kujdesëshëm për punën që ka në ngarkim. Ka aftësi për ta krye detyrën. Asht i rregullt në detyrë. Punon sa për të marrë rrogën.
4. Kush e ka rekomandue në punë: Asht emnue prej Ministrisë së Arësimit.

Viti 1946.                                            Vërtetohet:

Kryetari i Zyrës së Personelit (Fadil Hoxha) d.v.

 

(Shënimi i em: Dosja nuk ka asnjë ndryshim as mungesë nga origjinali)

 

• Fletë-karakteristikë:

5. Gaspër Ugashi

a). Gjendja shëndetësore: Ka shëndet të mirë por vuen nga njëherë nga eshkët. Ka mundësi me krye detyrën.

b). Sjelljet morale e politike: Gjatë luftës mik i ngushtë i trathtarit Ernest Koliqi dhe simpatizues i flaktë i fashizmit, të cilin e ka përkrahë me çdo mënyrë. I lidhun ngusht me klerin katolik si gjatë luftës dhe mbas çlirimit. Luftën e popullit nuk e ka dashtë. Nuk ka besim ndaj Pushtetin dhe reformat e tij nuk i sheh me sy të mirë.

Në shkollë sillet mirë si me nxanës ashtu dhe me përsonelin mësimor. Asht i lidhun ngusht me familjen e radhë herë shihët i shoqnuem me të tjerë. Sjelljet morale i ka të mira.

 

c). Ndërgjegja e rendimenti në punë: Ka ndërgjegje pune dhe preokupohet mjaft me punët e shkollës. Asht aktiv dhe përfiton nga puna që ban. Nuk neglizhon dhe asht i aftë me krye detyrën. E meriton punën që ka dhe ka përspektiva që ta zotnojë mirë. Sektori i punës ku mund të japi ma tepër asht arësimi. Tregohet me respekt kundrejt eprorëve të vet.

Nuk ban asnjë përpjekje për përmirësimin e kulturës së tij.

 

Shkodër, më 29 korrik 1947   Shefi i Seksionit të Personelit

(Shuajp Hafizi) d.v.

Fletë-karakteristike e Gaspër Ugashit:

Kjo flete-karaktëristike nuk ka asnjë ndryshim nga ajo e bame ma sipër.

Data mungon.  Referent i Përsonelit: Shkodër

(Nazmi Dibra) d.v.

 

• Karakteristikë 6 mujore e arësimtarit Gaspër Ugashi:

Sjelljet morale dhe politike: I pandryshueshëm asht qëndrimi i tij politik, nuk ka pasë as ma të voglin ndryshim, nuk pajtohet me vijën e Pushtetit tonë dhe as që ka përspektivë përmirësimi. Por, gjatë kësaj kohe nuk asht ndie se ka hjedhë ndonjë parullë për kundra Pushtetit. Sjelljet morale si mbrenda ashtu dhe jashta shkollës i ka të mira.

Rrethin shoqnor e ka të shtresës së naltë dhe anti Pushtet.

Ndërgjegja dhe rëndimenti në punë: Deri diku ka njësoj ndërgjegje në punë, punon dhe tregon interes për punën, asht aktiv dhe përfiton nga puna, i gjithë ky interesim që ban asht vetëm për rrogën që merr. Punën që ka në ngarkim e meriton mbasi asht në gjendje të mirë për ta krye këtë punë dhe asht i vetmi sektor që ky mund të japin mjaft. Nuk ka pasë degradime dhe as gradime. Karshi eprorëve sillet mirë dhe ka respekt ndaj tyne.

Nuk ban përpjekje për të përmirësue kulturën e tij.

Gjendja shëndetësore: Nuk ka pasë ndonjë ndryshim në shëndetin e tij gjatë kësaj kohe.

 

Shkodër, më 28 qershor 1948             Referent i Personelit

(Nazmi Dibra) d.v.

 

• Karakteristikë e 6 mujorit të dytë 1948 e Gaspër Ugashit:

1. Sjelljet morale dhe politike: Në qëndrimin politik të tij nuk ka pasë ndonjë ndryshim gjatë kësaj kohë, rrin shumë indiferent dhe nuk ka përspektiva përmirësimi, mban sjellje të mira morale si në shkollë ashtu dhe jashtë.
2. Ndërgjegja dhe rendimenti në punë: Ka deri diku ndërgjegje në punë; asht teknik i mirë dhe punon me përfundim të mirë punën që ka në ngarkim; asht i aftë që ta kryejnë ma së miri. Si arësimtar ka mundësi të japin ma shumë por nuk preokupohet gjithaq sa duhet. Gjatë këtij gjashtë mujori asht shpërblye për rëndimentin e mirë që ka dhanë. Nuk ka pasë degradime, gradime dhe as vërejtje. Ndaj eprorëve asht i respektueshëm.

Nuk ban përpjekje për të përmirësue kulturën e tij borgjeze.

III. Gjendja shëndetësore: Fizikisht asht mirë, nuk ka pasë ndonjë sëmundje.

Shkodër, 3 mars 1949             Referent i Përsonelit

(Haki Kraja) d.v.

 

• Karakteristikë e Profesor Gaspër Ugashit:

Profesori nuk bën ndonjë përpjekje të dukëshme për ngritjen e tij kulturale me përjashtim të lëndës së përditëshme që ka në ngarkim për të paraqitur në klasë. Gjithashtu dhe nga ana e ngritjes së tij ideollogjike nuk jep shenja që të bëjë ndonjë përpjekje.

Është fetar, qëndron larg politikës, i mënjanuar, indiferent, nuk është në korrent të shtypit tonë dhe i eviton bisedimet politike.

Rrethi i tij familjar dhe shoqëror është i pakënaqur dhe me qëndrim të keq politik.

Nuk jep kurrfarë ndihme në Organizatën Sindikale ku merr pjesë.

Është profesor i gjuhës shqipe në klasat e ulta; për një kohë ka shërbyer si arësimtar në Uniket dhe për nevoja kuadri është ngritur për shkollën e mesme bujqësore të Kamzës, prej nga në fund të tremujorit të parë u transferua pranë këtij gjimnazi. Në punën e tij është i rregullt dhe deri diku i aftë; i është vënë në dukje mungesa e dhënjes së edukatës nëpërmjet mësimit të cilën mundohet ta bëjë, por pa bindje përsonale.

Sjelljet e tij morale i ka të mira; ka respekt të tëpruar ndaj eprorëvet të përzjerë me njëfarë mos besimi dhe frike, megjithë egoizmin dhe kryelartësinë e tij. Gëzon shëndet të plotë.

Shkodër 25 3-1950.Vula: Drejtoria e Gjimnazit “29 Nëntori” Shkodër.

 

• Shënimi i em: (Shkresës i mungon emni i drejtorit të gjimnazit të asaj kohë, Skënder Villa.)

 

• Karakteristikë e Profesor Gaspër Ugashit:

Profesori i shqipës për klasët e ulta paraqitet nga ana formale i rregullt në punën që i është besuar; punon me plan, organizon mirë orën e mësimit, kërkesave të Drejtorisë iu përgjigjët në kohën e caktuar dhe deri diku është i aftë për lëndën që jep. Si profesor i letërsisë nuk bën edhe aq përpjekje për një intërpretim dhe komentim të përshtatëshëm të pjesëve letrare nga ana e përmbajtjes dhe nga ajo artistike. Të metat i janë vënë në dukje, por nuk është parë ndonjë përmirësim i dukshëm sidomos nga ana edukative.

Vetë qëndrimi i tij apatik kundrejt ngjarjëve, mos ndjekja e shtypit dhe e radios sonë, mungesa e një përpjekje nga ana e tij për ngritjen ideo-politike, mos aktivizimi si duhët dhe sa duhët në mbledhjet e këshillit pedagogjik, puna supërficiale që bën si profesor kujdestar klase, tregojnë qëndrimin e tij politik indiferent, që anon nga ana negative.

Sjelljet e tij morale dhe shoqërore, si brenda ashtu dhe jashtë shkollës i ka të mira. Ka respekt dhe bindje kundrejt eprorëve por, jo besim sa duhët. Paraqitët pak egoist dhe kryelartë.

Ka gëzuar shëndet të mirë, por kohët e fundit ka patur një rënje.

Shkodër 19 mars 1951           Vula      Drejtori: Skënder Villa d.v.

 

• Fletë-karakteristika e Gaspër Ugashit:

Profesor në Gjimnazin “16 Shtatori” Durrës:

Ep lëndën e shqipës në klasët e dyta të ditës e të natës. Tregon interes për punën por konditat e jetesës i ka të vështira: familjen e ka në Shkodër dhe vetë prej tetë muajsh jeton në hotel, pse strehimi nuk i ka siguruar një dhomë, kështu që nuk ka mundur të punojë sa duhët. Megjithatë, përfundimet mund të themi se i ka pasë gadi të mira.

Niveli shkencor i mësimit ka qenë i mesëm; në koment i ka thëlluar mjaft nxënësit.

Ka zbatuar pak eksperiencën sovjetike në disa punë të veçanta që u ka dhënë nxënësve të dobët. Ka qëlluar që edhe të mungojë në rrethët e konsultimit. Jashtë klase ka punuar me nxënës edhe disa novela e një roman.

Merr pjesë në rrethin e mesëm politik, por nuk bën ndonjë përpjekje të posaçme për ngritjën ideologjike të tij. I kupton drejt problemet që shtron Partia e Pushteti, por rri më njëanë dhe i rëzervuar. Interesohët për studimin e librave letrarë, por jo për metodikat. Në kontrollin e pedagogjisë paraqitet disi i prëgatitur. Merr pjesë deri diku në këshillin pedagogjik dhe çfaqë ndonjë mendim për mbarëvajtjën e shkollës. Është i përpiktë në të kryerit e detyrës si kujdestar.

Si në shkollë, jashtë sajë dhe me nxënës sillet mirë.

Në janar 1952 i është tërhjekë vërejtja për mos respektimin e vëndimëve që ishin marrë nga këshilli pedagogjik në një mbledhje të mëparëshme. Fizikisht është i shëndoshtë.

Durrës, më 13 maji 1952        Drejtori i Gjimnazit:

(Sul Demiri) d.v.

• Karakteristika e profesor Gaspër Ugashit:

Qëndrimi politik i tij është indiferent. Ndjekë me rregull seminarët politike dhe studjon lëndën, por mëgjithatë ato shumë pak influencojnë tek ai për të ndryshuar paragjykimet dhe botëkuptimet e vjetra, kështu profesori shkon në kishë, nuk lidhë  mësimin me aktualitetin etj.

Për këtë vit shkollor profesori ka zhvilluar mësimin e gjuhës shqipe dhe të letërsisë në klasët e dyta dhe një të tretë. Gjatë punës së tij ka patur raste të një intërpretimi jo të drejtë nga ana shkencore, sidomos i ka munguar aftësia për dhënjën e metodikës.

Për sëmestrin e parë nuk ka punuar si duhet si profesor kujdestar klase për të cilën është kritikuar në këshillin pedagogjik, ndërsa për sëmestrin e dytë ka ndjekur më më kujdes dhe ka punuar mirë me klasën, ka punuar me nxënësit e dobët simbas Ososkovit, por nuk ka përdorur metodën e kontrollit frontal sa duhët. Merr pjesë aktive në këshillin pedagogjik por nuk punon me organizatat e masave.

Nuk është i lidhur sa duhët me shtypin dhe nuk bënë përpjekje të mjafta për ngritjen tekniko profesionale. Mardhënjet me drejtorinë, kolegët dhe nxënësit i ka patur  të mira.

Gëzon shëndet të mirë.

Shkodër, më 5 maji 1953        Vula.

Drejtori i Shkollës Pedagogjike “Shejnaz Juka”

(Evrinomi Panda) d.v.

 

• Karakteristikat e profesor Gaspër Ugashit:

Mban qëndrim politik të mirë; është profesor i klasave të para e të dyta gjimnaz e pedagogjike. Punon vazhdimisht me plan, është i gatëshëm për të plotësuar kërkesat e drejtorisë; bën përpjekje që të lidhë nxënësit me lëndën e tij; lëndën e spjegon mirë nga ana metodike, racionalizon mirë orën e mësimit, jep vezhdimisht detyra për në shtëpi, të cilat ia ua kërkon dhe i kontrollon mirë. Në disa raste kur ka të bëjë me botëkuptimin fetar, profesori nguron që të bëjë një analizë të thellë botëkuptimit idealist, mëgjithse ka bërë përmirësime në këtë drejtim.

Si profesor kujdestar klase, paraqitet i lidhur me nxënësit dhe prindët e tyre. Me nxënësit ka takt e qëndrim korekt. Nuk merrët me asnjë punë e aktivitet shoqëror. Gëzon shëndet të mirë.

Viti shkollor 1953-54         Vula       Drejtori: (Skënder Villa) d.v.

 

• Karakteristikat e profesor Gaspër Ugashit (1954-55):

Mban qëndrim politik të mirë; është profesor i klasave të para e të dyta gjimnaz e pedagogjike në lëndën e shqipës. Është i rregullt në punën e tij dhe iu përgjigjët në kohën e duhur kërkesave të drejtorisë; lëndën e zotëron dhe vete i prëgatitur në mësim; përpiqet ta kryej mirë detyrën në paraqitje, por botëkuptimi i tij fetar bën që ay të mos e ngrejë mësimin në nivelin e duhur ideollogjik; është element që prekët shumë dhe në raste kritike qëndron i ndrydhur.

Në mbledhjet e këshillit pedagogjik qëndron indiferent; si profesor kujdestar interesohët për disiplinën, frekuentimin dhe përparimin e nxënësve, por nuk jeton me nxënësit dhe nuk ndikon, mbasi në punën e tij prej edukatori lot rolin e një predikonjësi.

Nuk është i aktivizuar në ndonjë punë shoqërore. Gëzon shëndet të mirë.

Shkodër, më 10 korrik 1955             Drejtori: (Skënder Villa) d.v.

 

• Shënim: Dokumentacioni ka një shkëputje, mbasi dosjet në vitin 1965, për arësimtarët kanë kalue në zyret e kuadrit të komitetit të Partisë, gja e cila, për mue krijoi pamundësinë me sigurue materialin e plotë.

Po vazhdoj vetëm me dokumentin e fundit që kam gjetë:

 

 

 

• KARAKTERISTIKË E GASPËR KOL UGASHIT:

Ka lindë në Shkodër më 3 shkurt 1909. Rrjedhë nga origjinë shoqnore tregtar i vogël me gjendje shoqnore tani mësues në shkollën 11 vjeçare “Jordan Misja”.

Qëndrimi politik i familjës dhe i tij gjatë luftës nacional-çlirimtare ka qenë indiferent, mbas çlirimit i mirë. Nuk ka njeri në burg as të arratisun jashtë shteti.

Gaspri ka krye 3 vjet Universitet në Firencë (Itali). Ka fillue detyrën në arësim në vitin 1933. Ka shërbye në Korçë, Elbasan dhe që nga viti 1944, në Shkodër.

Mbas çlirimit gjatë vitit shkollor 1945-46, ka shërbye në Gjirokastër. Që nga viti 1947 e deri tani, ka shërbye në Shkodër, si mësues në shkollën Unike, në Gjimnazin “29 Nandori” dhe në shkollën Pedagogjike. Tani së fundi ka qenë mësues në shkollën 11 vjeçare “Jordan Misja”.

Gjatë kohës së shërbimit të tij në arësim, ka punue mirë në drejtim të një pune kualitative. Ka prëgatitje të mirë mëgjithse nuk ka arësimin e naltë, ka aftësi për të dhanë mësim në shkollat 11 vjeçare (landën e gjuhës). Ka autoritet, asht serioz në punë dhe ban punë sistematike.

Propozojmë të transferohet në Teknikumin e Pyjeve, si mësues i gjuhës dhe i letërsisë.

Shkodër, më 9 gusht 1965.     P. Komitetin Ekzekutiv K.P. Rrethit

Vula.               Kryetari (Bilal Parruca) d.v.

Të vëhet në dosjen e kuadrit

Vula,  Sekretar K.P. Rrethit   (Mantho Bala) d.v.

 

• Kjo karakteristikë kopjohet pa asnjë ndryshim dhe kalohet në dosjën e kuadrit të Komitetit të Partisë së rrethit Shkodër, tue shtue në fund vetëm këta rreshta:

Komiteti Ekz. K.P. Rrethit me vëndim nr.150 datë 2 gusht 1965, i propozon Byrosë së Kom. Partisë, që ta trasferojë si mësues i gjuhë-letërsisë në Tek. e Pyjeve.

Ne jemi dakord me propozimin e Kom. Ekz. K.P. Rrethit.

Sekretari i organizatës bazë të partisë asht dakord.

Instruktori i Partisë     P. Komitetin e Partisë së Rrethit

(Petro Kanani) d.v.     vula.   (Mantho Bala) d.v.

 

• Në vitin 1968, transferohët në shkollën 8 vjeçare “7 Nandori”, prej ku me një karakteristikë shumë të mirë të bame nga drejtori i asaj shkollë Z. Bardhyl Shpuza, Prof. Gaspri del në pension, mbas një sëmundjes së randë, si pasojë e vdekjës së grues në vitin 1968.

Me datën 4 nandor 1985, vdes edhe vetë Gaspri.

(Datëlindja e saktë e tija asht 7 korrik 1909).

 

• PROFESOR GASPËR UGASHI, ishte një ndër figurat ma të ndërueme të arësimtarëve që ka nxjerrë qyteti i Shkodrës. Ai njihej në gjithë Shqipninë si mësues model për aftësitë profesionale, moralin dhe karakterin e tij në mardhanje me familjën, të afërmit, nxanësit, shokët e punës dhe armiqtë, që e kanë ndjekë e survejue gjithë jetën. Nuk do të hyjë në komente rreth dokumentave mbasi të gjithë ata që kanë krye shkollat e françeskanëve ose të jezuitëve apo, gjimnazin e shtetit në Shkodër, pa përjashtim, duhët të kenë në dosjet e tyne pjesën ma të madhe të shpifjeve, trillimëve dhe mendimëve që dashakëqijtë, referentët, shefat e kuadrit apo, drejtorët e shkollave (ish agjentë të Sigirimit të Shtetit), kanë shkrue në karakteristikat e Gasprit.

Koha e shërbimit në Normalën e Elbasanit duhët shënue si koha ma e vështirë e punës së tij, mbasi ishte koha e luftës, por ma fatlumja, mbasi nxanësit e asaj shkollë, ruajtën përshtypjet ma të mira për te dhe i shpëtuan kokën, si, Bilal Parruca, Mëhill Doçi, Thoma Deljana, Sheuqet Peçi etj. të cilët, kanë dhanë edhe deklarata se në karakteristikat e Gasprit ka vetëm shpifje, për qëndrimin profashist të tij. Asht e vështirë me gjetë student të gjimnazit Françeskan, që nuk asht kenë atdhetar.

I asaj fidanishtë ishte edhe Profesor Gaspër Ugashi.

Me rastin e 70 vjetorit të Gjimnazit të Shkodrës në vitin 1992 Prof. Gaspër Ugashi, dhe shumë profesorë shokë të tij, u dekoruan (mbas vdekjës) me titullin “Mësues i Merituar” etj.

Me kohën shumë gjana kalojnë e ma vonë edhe harrohën. Jam i sigurt se do të vijë një kohë, kur njerëzit nuk do të kuptojnë shka ishte kjo “dosje”, ose kujt i nëvojitej kjo?

Porsa një nxanës mbaronte shkollën e mesme ose për arësye ekonomike nuk e vazhdonte shkollën e mesme, ai do të paraqitej në këshillin e lagjës për me ba kërkesën për punë, tue tregue arësyet pse nuk vazhdon shkollën e mesme. Shpesh shkollat e mesme ndiqëshin ndër ato shkolla ku të caktonte komiteti i rrethit dhe jo, ku donte nxanësi.

Kryetari i lagjës, një përson i besueshëm i Pushtetit, i Sigurimit dhe vetkuptohet i Partisë, jepte mendimin për punën që mendonte për përsonin e interesuem. Konsultohej me sekretarin e partisë së lagjës dhe operativin e Sigurimit e të tre bashkë vëndosnin. I interesuemi paraqitej në vendin e punës dhe këtu fillonte dosja. Shefi i kuadrit i atij vend pune kërkonte së pari një autobiografi. Mbasi konsultohej me sekretarin e partisë së ndërmarrjës, operativin dhe drejtorin, atëherë, kërkonte nga i interesuemi për punë plotësimin e “fletë-anketës”, ku duhej me ju përgjigjë rreth 25 pyetjeve, tue shkrue prejardhjen prej gjyshave dhe gjyshëve, me axha, halla, daja e teze, shka kanë punue, si kanë qëndrue gjatë luftës, ku kanë studjue, a janë dënue ndonjëherë, a asht kush prej tyne i arratisun, apo fëmijët e tyne, etj. deri ditën që plotësohej kjo “fletë-anketë”, e cila mbasi plotësohej do të vërtetohej nga një komunist i njohtun i tij, se të gjitha thanjet “janë të vërteta”. Edhe kjo dorëzohej në zyrën e kuadrit. Mbas disa ditësh njoftohej vëndimi i ndërmarrjes. Mbas fillimit të punës shefi i kuadrit vazhdonte mbushjen e karakteristikave për të cilat, nuk njoftohej kurrë përsoni rreth të cilit shkruhej në dosjen e tij.

Një kopjo e këtyne dokumentave dërgohej në Degën e Punëve të Mbrendshme, nje kopjo shkonte në zyrën e kuadrit në Komitetin Ekzekutiv dhe një kopjo për djelmtë, dërgohej në degën ushtarake.

Për çdo arrëstim, arratisje, pushkatim etj. thirrej kryetari i lagjës dhe shënonte në dosjet e të gjithë përsonave që kishin lidhje me të dënuemin tue firmue me përgjegjësi penale, kryesisht për mos kallxim, kur nuk shënohej informacioni në ndonjë dosje. Ka pasë rasë që asht shkarkue kryetari i lagjës që nuk ka plotësue dosjen e ndonjë përsoni padashje. Kur një përson ndrronte vend pune, drejtori plotësonte karakteristikën e vendit ku ka punue dhe nëpërmjet të zyrës kuadrit, dosja i shkonte vendit punës ku do të shkojë përsoni. Kështu, çdo përson ishte i kontrolluem ndër lëvizjet që bante mbrenda territorit të Republikës.

Dega e Punëve të Mbrendshme kishte një rrugë tjetër.

Edhe ajo plotësonte çdo të dhanë me kryetarët e lagjës, operativët e lagjës dhe të vend punimit, mbasandej, kontrollonte planin e arrëstimeve që vinte nga Ministria e Mbrendshme dhe shihte se, “kujt i përshtatët” motivacioni që ka dhanë Ministria. I jepte Ministrisë emnat e përsonave që mendohej me u arrëstue për atë motivacion që kërkonte vetë ajo, p.sh. “agjitacioni e propaganda kundër Pushtetit”.

Ministria i dërgonte Degës së Mbrendëshme një dosje që quhej “dosja konsultative”, ku, kryetari i Degës së rrethit i dërgonte ministrit me shkrim “arësyen” për të cilën mendonte arrëstimin e përsonit.

Mbas aprovimit nga ana e Ministrit të Mbrendshëm hapej “dosja operative”, ku kryetari i degës ose shefi i hetuesisë, ngarkonin hetuesin X me arrëstue përsonin dhe me fillue hetimet me te në pistën e paramendueme, tue parashikue edhe masën e dënimit. Hetuesi fillonte hetimet dhe hapej “dosja me proçes-verbalët e hetuesisë”, e cila mbyllte kapitullin. Bahej gjyqi dhe gjykata kishte dosjen e vet, ku, shënohej proçedura e gjyqit, dëshmitarët, avokati, vëndimi, bashkë me “mendimin” e gjykatësit ose të prokurorit, për vëndimin që do të jepët nga Gjykata e Lartë.

Ky mendim duhet të përputhej me “dosjen konsultative”, pra, me vëndimin që asht marrë prej konsultimit të Ministrit me Kryetarin e Degës së Mbrendshme, PARA ARRËSTIMIT. Kur dënimi ishte me vdekje të gjitha dosjet formalisht i dërgoheshin Kuvendit Popullor, i cili zakonisht, “nuk i binte ndesh” gjykatave! Edhe Kuvendi Popullor hapte dosjen e vet. Pra, një i dënuem kishte këto dosje: 1. Dosja e parë, “dosja konsultative” 2. Dosja  operative. 3. Dosja e hetimëve. 4. Dosja e gjyqit. 5. Dosja e Gjykatës së Lartë 6. Dosja e Kuvendit Popullor (për të dënuemit me vdekje) dhe 7. Dosja me shkresat e burgut ose kampit ku vuente dënimin i burgosuni. Kur fillonte punën mbas lirimit nga burgu, hapëshin prap dosjet e para të punës. Të gjitha këto dosje ishin në tri kopje: 1. Ministria e Mbrendshme, 2. Arkivi i Ministrisë së Mbrendshme dhe 3. Dega e Mbrendshme e Rrethit, ku banonte i dënuemi.

Këtu, në këta shpjegime nuk përfshihën dosjet e agjentëve të  sigurimit që ishin të kudondodhun e, që ishin të përhapun në katër anët e globit dhe as agjentët e huaj në shërbim të Sigurimit Shtetit Shqiptar, që paguheshin nga fondet speciale të shtetit shqiptar.

***

Mosha e rekrutimit agjent ishte kryesisht mosha e re. Kjo moshë zgjidhej në shkollat e mesme si p.sh. shumë i njohtuni Politeknikumi “7 Nandori” në Tiranë, shkollat bujqësore, ku fshatarët pranonin këtë punë vetëm me shpëtue nga kazma. Një vend shumë i rrezikëshëm për rekrutim ka kenë edhe periudha e shërbimit ushtarak.

Në këta vënde pikësynimi ishte tek elementi me prejardhje të “keqe” politike, mbasi ai mund të ishte ma afër njerëzve të deklasuem që ishin gjithmonë në shënjestër. Studentët që merrnin bursa të pëlqyeshme me vazhdue shkollat e nalta ose jashta shtetit, duhët thanë se për fatin e keq 95%, janë kenë shpërblim i shërbimeve të bame nga ata vetë ose nga baballarët e tyne, në favor të Sigurimit. Prova e besueshmënisë për me kenë “agjent”, ndër shkollat e mesme asht kenë pjesëmarrja në aktivitetët e organizatës së rinisë. Pjesëmarrja në komitetet e rinisë së shkollave të mesme ishte “dekorata” që i jepte qendra e spijunazhit këtyne aktivistëve të devoçëm. Komitetet e rinisë kontrolloheshin dhe drejtoheshin në dy drejtime: 1. Nga Partia, dhe 2. Nga Sigurimi. Në të dy drejtimet qëllimi ishte i njajtë: “Vigjilencë”. Ndër qendrat e punës një rol të rëndësishëm në angazhimin e njerëzve në spijunazh ka luejtë organizata profesionale. Organizimi i aksionëve, tue fillue nga rrugët Kukës-Peshkopi apo puna vullnetare ndër hekurudha, hapjet e tokave të reja, tarracat etj. janë kenë të gjitha vende rekrutimi dhe prove të besueshmënisë në detyrën e “lartë” të spijunit. Kur besueshmënia për këtë detyrë fitohej shpejtë, p.sh. në ushtri, nga komisarët e repartëve ose ndër aksione, atëherë, djali që kishte shkue me i shërbye Atdheut, pa i ra brisk fëtyrës për vigjilencën që kishte tregue atje, këthehej “anëtar i Partisë së Punës”, ky ishte “nderi më i madh” që Partia bante ndaj këtyne “agjentëve” të provuem.

Sigurisht, “triska e partisë” hapte prospektiva të reja për punën, ngritjen profesionale dhe ideologjike etj. Shpesh, kur nuk kishte “prirje” me ndjekë shkolla atëherë, dërgohej në shkollën e Partisë në Tiranë, ku për “tre muej”…“diplomohej” me dokumentin universitarit… dhe këthehej “kuadër i lartë” me drejtue arësimin, kulturën, ekonominë e, pse jo, edhe “Shtetin”. Rastët janë të njohtuna me disa nga anetarët e Byrose Politike të Komitetit Qendror të Partisë, Rinisë etj…

Qendra ma fatkeqe e rekrutimit janë kenë zyret e hetuesisë, ku torturat shnjerëzore kanë thye burra e përsonalitete të njohtun tue i këthye në plaçka të Sigurimit, në “spijun”. Këtu, nuk do të zgjatem mbasi jam tmerrue kur kam lexue me sytë e mijë fjalën e fundit të ndonjë burri, që jemi përulë me nderim para kujtimit të tij, i hypun mbi stomin e dheut prej kah do të rrokullisej në gropë nga plumbat e komunistëve gjakatarë, krejt i pafajshëm, e në pritje të shprazjës së armëve, thotë: “Po vdes për Atdhe, rroftë qeveria demokratike dhe komandanti i sajë Enver Hoxha!”.

 

***

• Gabon, gabon randë ai që mendon se, Sigurimi i Shtetit, togat e ndjekjës, arrëstuesit, hetuesit, torturuesit, vrasësit, gjykatësit dhe prokurorët, sekretarët e daktilografistët e zyrave të spijunazhit, rojet e rritësit e zagarëve të Sigurimit, spijunët dhe veglat ma qorre të atij vendi…nuk kanë kenë në nivelin e kontrollin e saktë e të përgjithëshëm, të kudondodhun, mbasi ata gjithmonë janë kenë dhe, janë edhe sot, MAKINA DREJTUESE E PARTISË DHE E SHTETIT.
• Shqipnia asht kenë dhe vazhdon me kenë një shtet i errësuem me dashje dhe pa asnjë prospektivë “drite” nga e mira, përderisa nuk nxjerrë në pah faktët historike, po qëndron e heshtun në parimin komunist: “Çkado që kemi ba ose mund të bajmë, na kemi të drejtë me e ba prap!”.
• Fanatizmi dhe torturat sistematike të Sigurimit, ndryshojnë shumë nga njenitjetri, por të dy rastët i kanë shërbye një qëllimi: ●“Zhdukjes së intelektualëve dhe Atdhetarëve, që kanë punue për zgjimin e pavarësisë së mendimit njerëzor, shoqnor e politik të Shqiptarëve”. BOTA E QYTETNUEME KËTE E QUEN GJENOCID!
• Thesari i çmueshëm i diktatorit janë kenë spijunët, agjentët e informatorët, mbasi me anën e tyne ka mbjellë përçamjen në popull ndërsa, me vrasësit dhe terroristët, ka ruejtë për 50 vjet sundimin tue i trashigue pasardhësve kolltukun me mjetët e frikës, vrasjës e të ankthit, të brumosuna në ndërgjegjën e njerëzve që, vështirë se mund të zhgulën edhe përsa dekada të tjera.
• Komunizmi i ka shërbye vetëm mizorisë së njeriut ndaj njeriut tue frigësue një popull me metodat e mjetet ma terroriste, tue shkatrrue të ardhmën dhe lulëzimin e Atdheut, tue mbjellë e kultivue farën e ndytë të agjenturës dhe hakmarrjës, vetëm per një qellim, që diktatori dhe bashpunëtorët e tij të ngushtë, me sigurue karrigën përsonale dhe, të ardhmën  e fëmijëve të tyne, dhe me mundin e djersën e një populli të konsideruem si “kafshë”, me u sigurue mbasardhësve të vet pasuni e mjete jetese përrallore.

 

• Këta ishin dhe janë “Dosjet”, që as, nuk do të hapen kurrë!
• *Nga libri “Një monument nën dhé” i Fritz Radovanit