Bëhen 60 vjet nga vdekja e mistershme e shkrimtarit tonë klasik, Etëhem Haxhiademi, që krijoi letërsi moderne në vitiet ‘30 të shekullit XX, solli poezi dhe tragjedinë e epërme në letrat shqipe në nivel evropian, vonë, por ashtu ishte fati, historia, vonë ïshte e gjithë Shqipëria jonë.
Shkroi 7 tragjedi të shkëlqyera, e teta është e pashkruar, është ajo që ndodhi me atë, me jetën dhe veprën e tij, ia ndaloi diktatura e pas Luftës II Botërore, që i futi letrat shqipe në morsin e torturës së Realizmit Socialist, dhe ashtu siç vrau e burgosi shumë shkrimtarë e artist:e, Etëhem Haxhiademin e vdes në burg.. Bashkë me atë vdiqën dhe ato që do të mund të shkruheshinn prej dorës së tij të mermermert:e, hyjnore. Ehe kjo është tjetër tragjedi.
Kaluan 60 vjet, kur ajo portë burgu nuk u hap dot dhe ai nuk doli prej andej as i vdekur….
Tashmë perandoria komuniste ka rënë. Shqipëria dhe letrat e saj iu hapën, bashkuan botës euroatlantike dhe kulturës Perëndimore.
Emri Etëhem Haxhiademi e shkundi pluhurin mortor të harresës. Për tragjeditë e tij, vlerën e tyre të patjetërsueshme na lajmëruan studiues të shquar të epokës së lirisë së fjalës si Aurel Plasari, vepra u ringjall, erdhi sërish e plotë dhe bukur nga Enti Botues “Poeteka” dhe po shkruanim në nderim të korifeut klasik shpesh dhe me adhurim.
Po ku është varri i tragjedianit Etëhem Haxhiademi, statujat, rrugët me emrin e tij, bibliotekat, teatrot? Skenat me heronjtë e tij, katedrat, tekstet akademike dhe universitare me studimet e veprës së tij madhore? Apo kanë mbetur të zëna siç i la Realizmi Socialaist dhe muzeumet do të jenë veç deshmi e diktaturës si BunkArt 1 e 2 apo Shtëpi me Gjethe të Sigurimit të shtetit dhe të përzgjedhurish?
Por është dhe institucioni kombëtar i kujtesës tjetër, makineritë e së cilës punojnë të sigurta dhe me madhështi të pazhurmët.
Sot dua të nderojmë shkrimtarin Etëhem Haxhiademi, poet klasik dhe tragjediani i vetëm i epërm i letrave shqipe.
Në librin studimor “Kartela të Realizmit të Dënuar” për letërsin;e shqipe që erdhi nga burgjet dhe internimet apo arratia nëpër botë, është dhe kartela e dhimbshme me emrin Et:ehem haxhiademi, ndërsa në “Antologjinë e të vrarëve” me titull “Lajmëtarët e Europës”, ku kam përmbledhur poetë dhe shkrimtarë të pushkatuar nga regjimi i ashpër diktatorial ose që vdiqën burgjeve, pushkatim i ngadaltë ishte dhe ky, – dhe nuk besoj se ka një popull tjetër një antologji të tillë gjaku, – ku janë dhe fletët drithëruese për martirin Etëhem Haxhiademi. Po i risjell. Fëshfërijnë apo psherëtijnë? .

KARTELA TRAGJIKE Et’hem Haxhiademi
Dënohet me vdekje, pastaj ia kthejnë me burg… Pak ditë para lirimit, atak në zemër, kështu thanë, vdiq. Por do të ketë qënë sulm në zemër, vrasje… Ishte viti 1965. Shqipëria ishte ndarë tashmë nga Bashkimi Sovjetik, kjo ishte drama e madhe, çarja botërore, – këtë duhej të pasqyronte letërsia! – porosiste Partia dhe kishte filluar miqësinë me Kinën e madhe, – ja temat e Realizmit Socialist, happy end-i i saj rozë.
Ç’qe shkruar më parë s’vlente më, sidomos ato para çlirimit, u dukeshin myk… Pa le tragjeditë e harruara të Et’hem Haxhiademit, të largëta dhe të huaja, madje të dëmshme…
E Et’hem Haxhiademi? Në burg… nuk duhej të dilte prej andej, madje ai s’duhej të ishte fare, të ndjehet i pa qenë… Ai dhe shokët e tij… Kot e falën, kur e dënuan me vdekje… Po vdekje është dhe burgu. Po ja që i erdhi dita e lirimit, kaluan 18 vjet…
Po s’ka për të dalë, jo. Në një nga tragjeditë e tij ai e kishte profetizuar rrënimin…

* * *

“Kam le n’Elbasan më 8 mars 1902, – tregon për vete ai – Im at Emin Haxhiademi, aktiviteti patriotik i të cilit fillon qysh mbë 1877, domethënë përpara Kongresit të Prizrenit, njihet si bashkpuntor i ngushtë i Kristoforidhit dhe i dyti patriot mbas atij në vjetërsi në këtë qytet”.
Babai i mësoi shqipen e i jepte libra shqip, të ndaluara, mezi gjendeshin, se vëndi ishte ende në perandorinë Osmane. Kishin një odë plot me libra. Të varfër ishin librat shqip, por mua më pasuruan, vazhdon tregimin ai.
E magjepsi drama “Besa” e Sami Frashërit. Ndërkaq babai e kishte futur të mbaronte Normalen e Elbasanit, themelues i së cilës kishte qënë dhe vetë. 14 vjeç vendos të shkruajë dhe ai një dramë ashtu. Mbyllet në shtëpi, nuk shkon as në shkollë. Eh, digje, i thotë i ati buzagaz, por jo dëshirën për të shkruar.

E çojnë në Leçe në Itali, por provimet u bënë shumë të vështira për shqiptarët atje, se kishte ndodhur Lufta e Vlorës e 1920-ës, italianët ishin mundur, ishin hedhur në det, thoshte populli… Et’hem Haxhiademi ishte i vetmi sfidues. Madje iu fut përkthimit të “Bukolikeve” të Virgjilit, mësoi latinishten dhe e dha në hekzametër në shqip, siç nuk e kishin bërë as shkrimtarë të njohur, madje asgjë nuk kishin sjellë më parë nga veprat latinisht. Dhe iku në Austri për t’u diplomuar atje. Nisi të lexojë tragjedianët grekë në latinisht dhe gjermanisht.

Në Berlin më 1924. Prindërit, kundër dëshirës së tij, duan që të diplomohet në Juridik. Nuk u ndahet leximeve, e thërriste antikiteti, bashkëpunonte me revista në Elbasan dhe Berlin.
Ndjehej i dashuruar, të gjitha gratë e bukura, mitike, dilnin nga kryeveprat botërore dhe bashkoheshin tek njëra, shkëlqenin. Takimet me të, shëtitjet, bisedat, të qeshurat, puthjet e mbushnin me jetë dhe kohë të pa jetuara, nga ato që kishin ikur dhe nga ato që do të vinin. Kjo ishte e tashmja e tij.
Po e Shqipërisë? Pse është kaq vonë vendi im? Dhe rijeton të kaluarën e vet, kur me të kaluarën e tij ishte në kohë dhe e ardhmja dukej se do të ishte normale, si e gjithë Europës. Dashuria është e pakohë dhe e gjithkohshme

Paprimtas i vdes ajo që dashuronte, dhe ai shkruan për të elegjinë “Galatës”.
Tragjedia i bëhet pjesë e jetës, “fryma ime e të jetuarit”, do t’i shkruante Lasgush Poradecit më vonë.
Pasi përfundon tragjedinë “Ulisi” nën shëmbëlltyrën e Eskilit, dy vjet më vonë, më 1926 shkruan tragjedinë “Akili” në Vjenë. Kolos është dhe Shekspiri, thoshte, dhe punonte mbi skrivani që ta universalizonte gjithnjë e më shumë dhe veprën e vet.
Endej nëpër Vjenë. I ri, i fuqishëm. I duhet shkuar tragjedisë brenda, që të kuptohet… atdheu, vetja…

Vjen në Shqipëri në vitin 1927, emërohet nënprefekt në Lushnjë. Shikonte shtëpinë ku u mbajt kongresi shpëtimtar, mbushej me himnin e tij së brendshmi dhe pas një viti shkruan tragjedinë “Aleksandri”.
Iu bënë tre tragjeditë, i boton në Tiranë më 1931. Dhe pastaj kalon me punë në Berat, akt tjetër tragjedie. Shkruante… Në Gjirokastër, akt tjetër, kryesekretar i prefekturës, viti 1933. Edhe Mbreti kishte simpati për Et’hemin, thoshin, për kulturën e tij.
Mbreti? Nga doli, pas perdes së teatrit? Dhe përfundon tragjedinë “Pirua” (1934). Pas një viti tjetër tragjedi “Skënderbeu” (1935).
Duhen thirrur heronjtë, prijësit, ata që bënë histori, që bënë kombin. Tragjeditë jané tempujt e tyre…
Tjetër tragjedi vitin tjetër “Diomedi” (1936), kur përzihen mitologjia greke e ilire. Ndjente thika në shpirt, po e çanin dhe shkruan “Abeli” në prag të pushtimit (1938). Duhet ribërë Shqipëria e lashtë dhe ajo mesjetare, aristokracia e saj, kalorësia, kryekalorësat. I duhej mitologjia biblike, antikiteti, heronjtë, edhe tanët, pasionet e përjetëshme, intrigat, përplasjet ideologjike, me to mund të ribësh botën, të edukosh, familja… fillesa… e bukura e estetikës klasiçiste…. Të pasurohet letërsia shqipe, se pasurojmë shpirtin, duke themeluar tragjedinë, do ta pakësojmë në jetë.
Të mësojmë nga mynxyra për të nxjerrë dritë!

Gjatë pushtimit fashist italian, teksa nuk i pranonte kompromiset me pushtuesin, por as luftën vëllavrasëse, patriot dhe europian në vetvete, nga që kultura nuk është pushtim, por çlirim, me simpati për ballin Kombëtar, botoi librin me poezi “Lyra”. Aty janë poemat “Nimfat e Shkumbinit”, ku gjahtarët vrasin këngën e tyre, janë elegjitë e dashurisë, “Galatea” edhe ajo për Nënën “Nata e zezë”, që i kishte dashur aq shumë, më shumë se të gjithçka në botë, të gjalla dhe të vdekura, për Naim Frashërin, këngëtarin hyjnor, etj.
Lira e Et’hem Haxhiademit e mbushi mjedisin me tinguj të argjëndë.

Pasi mbaroi Lufta e Dytë Botërore, i përvishet punëve, ato që lidheshin me kulturën, është themelues në Lidhjen e shkrimtarëve shqiptarë dhe kryetar për degën e Elbasanit, por regjimin e ri nuk e miratonte… dhe e arrestojnë. Viti 1946. Tani po vinin në skenën reale të jetës një tjetër tragjedi, me kryepersonazh autorin, Et’hem Haxhiademi. Shkaqe politike, e kaluara e tragjedive po përsëritej. I konfiskojnë librat e bibliotekës së tij dhe gjithë dorëshkrimet.
Fitimtarët e mbyllin Et’hem Haxhiademin në burgun e Burrelit. Si skenë epilogu. Mesjetë. Roje, tortura, dyer. Dhe atje përkthente. Sigurisht që botoheshin me emra të tjerë. Ose kanë humbur më vonë.
I heshtur mes atyre mureve, dinjitoz dhe i zymtë. I trembëshin kulturës së tij të gjërë. Shkruan në burg romanin “Jeta e njeriut” dhe dramën “Koha e premtueme”, që kishte shumë dëshirë ta luante me të burgosurit, se teatri është jetë dhe jeta teatër.
Ku janë ato tani, ku? Tragjeditë edhe harrohen, edhe vdesin, por edhe vidhen… 1965. Mbas 18 vjetësh burg, po i vinte dita e lirimit dhe ai ishte ende në gjëndje, i fortë intelektualisht, në kulmin e përvojës, 63 vjeçar, dinte gjithçka nga terri i ferrit. Jo, ai nuk duhej të dilte. Dhe ashtu u bë, por ka mbetur enigmë se si u krye vraja.
Ndërkaq e kishin marrë mallkimin e pafalshëm të Haxhiademit, vazhdimisht i tanishëm:

Qofsh i mallkue, i poshtun, ti për jetë,
Prej nesh edhe prej zotit të vërtetë.
Zemra e jote kurr mos paft gëzime,
N’mjerimin tand ne gjetshim ngushullime.
Ti qi na dhe për pleqëni kët tmerr,
Të bift n’vend t’grunit n’arën tande ferr.
Jo vetëm ti por dhe fëmijët tuëj
Mënin e madhe paçin të gjithkuëj
Paçin bashk’me urrejtjen e njerzís,
Mallkimet e Krijuësit të Gjithsís.

Ashtu si prej Eskilit dhe Sofokliut kujtesa botërore dhe fati ruajti nga shtatë tregjedi prej secilit, edhe shqiptarët kanë 7 tragjedi nga tragjiku i tyre i vetëm, Et’hem Haxhiademi.
Aleluja!

* * *

Vepra tragjike e tij tashmë i tejkaloi tragjeditë e realiteteve të mëpasme, edhe të harresën mortore si të tillë, tashmë ajo është jo vetëm letërsi e gjallë, por dhe kompleks monumental i Kujtesës Kombëtare, dëshmi e historisë dhe kulturës së një populli.