Shtëpia e Gëdajve qëndronte përmbi shtëpitë e të tjera si një hije e vjetër e ogurzezë, e ngritur mbi masivin shkëmbor, me
dritare guri të ngushta që shikonin nga deti.
Në oborrin me avlli hidhte shtat një fik i vjetër e degëgjerë, me trung të shkurtër; ca shkallë druri që kishin nisur të kalbeshin e të breheshin nga krimbat të çonin në katin ku ishte dhoma dimërore e Memese
Ne atë e thërrisnim “hallë”, pa e ditur se çfarë e kishim në të vërtetë.
Më kujtohet si tani një natë dimri, kur kisha shkuar për të fjetur në shtëpinë e saj. Gjatë gjithë natës nuk më zuri gjumi nga vetëtimat dhe bubullimat. Kërcisnin mbi shtëpi me një zhurmë shurdhuese, sikur bëheshin bombardime.
Pas çdo vetëtime ngrija kokën nga nën jorgani, i lehtësuar. As hallë Memene nuk e zuri gjumi.Sa herë krisnin vetëtimat ajo thoshte nën zë: “Subuhan allah!”. Kur u zgjova pashë mbi krye zemërmirën Meme, me një tas me qumësht të ngrohtë. “Çohu, të keqen…, – më tha. – Të ka bërë halla mëngjesin… U ngrita me dëshirën që, sa të haja mëngjes, të fluturoja te shtëpia ime. Hëngra përsheshin me qumësht, preka vetëm pak nga pjata me mjaltë dhe arra, që s’i kisha parë as në ëndërr në shtëpinë time, dhe i lashë pendët shtëpisë së Gëdajve.
Nënës ia tregova të gjitha; i tregova dhe për tmerrin që kishim ndier gjatë natës.
-Shtëpia e Memesë është në rrezik, – i thashë. – Ka shumë plasaritje dhe mund të bjerë. Sikur halla të vijë të jetojë te ne?
– I është lutur yt gjysh , – tha nëna, – por ajo nuk dëgjon. -Këtu do të vdes,- thotë.
Memeja kishte hyrë në atë shtëpi qysh në moshën 15 vjeçe. Kishte pasur dhe ajo dy ditë burrë. Ishte bërë dhe një dasmë.(Dasmë i thënçin!) Asaj i takonte një dasmë e madhe, si motra më e vogël dhe me shumë vëllezër, por asaj i duhej të shkonte në Gëdaj sa më parë, meqë Qerim Gëdua shkonte nizam, në Jemen.
Qerimi iku dhe nuk u kthye më. Erdhi mandati në fshat .U fol se kishte dezertuar në një betejë dhe, sipas ligjeve turke, ishte dënuar me vdekje. E qanë fshatçe. Në 17 vjeçe Memeja u vesh me të zeza. Dy vjet më vonë vdiq vëllai i madh i Qerimit. Një vit më vonë i vdiqën të dy prindërit , njeri pas tjetrit. Më tepër nga hidhërimi se nga ndonjë sëmundje. Familja e Gëdajve u shua nga faqja e dheut. Gëdajt mbaheshin mend si një ndër familjet më të vjetra të fshatit, i numëronin gjer në trembëdhjetë breza. Kujtesa arrinte gjer te Mërtir Gëdua i parë, pas tij pema gjenealogjike e Gëdajve vazhdonte me emra myslimanë. Një Hasan i parë që kishte pasur tre djem, Beqon, Sejkon dhe Ismailin.
Me kokëfortësi të dhembshme, Memeja e mbante hapur portën e Gëdajve. Vetëm ngrysej e vetëm gdhihej. Vetë punonte tokën në arat e Gëdajve, vetë shtynte parmendën duke i qëlluar qetë me thupër si një bujkeshë e vërtetë. Në pranverë vetë mbillte grurë, në verë korrte e shinte me dharte, në lëmin e Gëde, në vjeshtë shkundte ullinjtë, netëve po vetë i shtypte në koritën e saj.
Rrallëherë vinte edhe në shtëpinë e gjyshit dhe gjithmonë në muzg:
-Ja, erdha, t’ju shoh,- thoshte,- se kam qenë sëmurë…
– Si kështu, moj Meme…?!- e qortonte nëna, ndonëse ishte së paku 50 vjet më e vogël se ajo.- Kështu si bën ti, do të ikësh nga kjo botë e s’do marrim vesh gjë…
Në dyqanin e fshatit zbriste vetëm kur i mbaronte kripa për dhitë ose kur bluante në mulli. Në raste të tilla kthehej dhe nga shtëpia jonë, meqë e kishim afër mullirit. Nuk vinte kurrë duarbosh. Nga xhepat e çitjanes nxirrte o çepele, o bukëfiqe, ose nga ato arrat kokërrmëdha të Gëdajve… Ulej në cep të divanit si qyqare, m’u afër derës, e na gëzohej ne fëmijëve me një dashuri të përvuajtur.
-Të të bëj një kafe, hallë?
-Jo. Jo. Meazallah, s’e pi kafen unë.
-Atëherë të të nxjerr një gliko.. ?
-Jo. Jo. Mos e bëj dëm për mua.
-Atëherë merr një karamele…Mos më rri kështu si e huaj, moj e zezë. Je në shtëpinë tënde.
Karamelen e merrte si me turp, vetëm një, dhe atë ma zgjaste mua fshehurazi. Nuk dihej qyshkur e kishte fituar këtë mënyrë sjelljeje, ta trajtonte veten e huaj në shtëpinë e vet…Nuk e kam kuptuar dot asnjëherë pse kishte vendosur ta përballonte me modesti çdo trajtim njerëzor.
Tek e vështroja ashtu atë qenie kokulur e me pamje burri, mendoja që kulla e Gëdajve dhe ajo kishin diçka të ngjashme midis tyre: e lashtë dhe shterpë, si ajo; e vetmuar dhe e braktisur, si ajo; e plasaritur nga goditjet e jetës, si rrudhat e saj, të dyja të forta e të gatshme për t’u përballë me vetëtimat dhe bubullimat dimërore.
-Rri edhe pak… hallë ëë!- i lutej nëna kur ajo ngrihej të ikte- S’ të qajnë fëmija…
-Më qan Lara, – thoshte ajo. – Ka nisur e më kërkon…E kam lënë jashtë dhe do ta ketë marrë uria.
Lara ishte macja e saj e vetme, një mace e urtë, e bardhë, me një tufë qimesh të zeza përmbi ballë e me një shikim të heshtur e të zgjuar. Lara ishte bërë si të thuash shoqja e saj intime. Përkujdesej për të gjatë gjithë ditës. E ushqente me kujdes, i mësonte si të shkonte vetë në banjë…I tregonte histori. Në prani të saj shpeshherë filozofonte për jetën, kujtonte të vdekurit, i merrte Larës ndonjë mendim, pa pritur prej saj përgjigje. Lara ishte qenia e saj më e dashur . Bashkë hanin, bashkë flinin. Prania e saj e gëzonte sa herë kthehej e lodhur nga punët e vështira të ditës.
Kur vonohej e gjente në mug te lesa e oborrit. Sa shihte Memenë, Lara nxitonte t’i dilte përpara e seç kërkonte t’i thoshte me ca mjaullima të zgjatura. Kohët e fundit ajo kishte nisur të filozofonte shpesh për vdekjen. Me sytë e saj të xhamtë e mospërfillës, Lara vetëm e dëgjonte, por nuk shqetësohej aspak për fatin e Memesë. Vetmia kishte krijuar te ajo zakonin e kuvendimit me zë të lartë.
Veç Larës, kishte nëntë dhi të cilat i hanin pjesën më të madhe të ditës. Gjithmonë kishte pasur nëntë dhi, asnjëherë dhjetë. E dhjeta shkonte në thikë. U kishte vënë emra të gjithave, për t’i dalluar nga njëra-tjetra.
Brihalën e kishte caktuar prej kohësh si komandante, pasi ajo i dukej më e zellshme në të ngrënë, më e respektueshme se të tjerat dhe më e shkathët për të gjetur ushqim. Brihala kishte një prejardhje fisnike. Ishte marrë nga një racë e veçantë, kishte një shikim sorkadheje, qafë të hollë e brirë të gjatë dhe të mprehtë. Brihala kishte edhe një shikim të zgjuar prej fëmije. Të kuptonte vetëm nga mimika. Kishte reflekse që do t’ia kishte zili çdo qenie njerëzore.
Gjatë viteve ajo kishte pasur shtatë dhi të këtij lloji dhe të gjitha i kishte quajtur Brihalë. Pastaj vinte Brikena, Bardha, Murra, Kena, Kërruta…Emrat e të tjerave nuk i mbaj mend.
Herët në mëngjes mezi prisnin të dilnin në liri.
Shtyheshin qysh te dera, kush të dilte e para, pastaj vraponin drejt kripës e, tek mbllaçiteshin, u tundeshin zilet tingujholla, secila duke lëshuar tinguj të veçantë.
– Dhe dëgjo këtu, ti Brihalë…, – e porosiste hallë Memeja komandanten e tyre. – Sa të më dëgjosh zërin , merr shoqet e nxito për në shtëpi…dhe kujdes Kenën. Mos e lër të afrohet buzë shkëmbit…
Brihala e shikonte drejt e në sy me padurimin e një fëmije çapkën e të dhënë pak si tepër pas lodrave.
Gjatë ditës ajo i linte të lira të bridhnin duke i ndjekur përmes tingujve të veçantë të zileve të tyre. Në mbrëmje i priste në oborr me tepsinë me lende lisi, duke i thërritur me atë zërin e hollë:
-Briha-a-la-a!…Kruta-a-a! …Kena-a-a!
Sa dëgjonin zërin e hallës dhitë nxirrnin kokën sipër shkëmbinjve, duke tundur zilet në qafë nga kënaqësia e bredhjeve të ditës. Ajo i ndillte në oborr duke tundur tepsinë me lende. Ato vinin drejt saj me kërcime të gjata, ndiqnin njëra-tjetrën si në një lojë, kush e kush të mbërrinte në oborr e para.
* * *
Por shtëpia e Gëdajve ishte një shtëpi me krisma të mëdha.. Priti e prit rrufe në mote e së fundi u dorëzua dhe ra.
Ishte një mëngjes me shi kur gjyshi hyri i shqetësuar në oborr.
– Ra shtëpia e Memesë!
-Korba! -klithi nëna,-Ç’ më the!… Sot e kishim lënë me të, të shkonim nga ullinjtë.
Kur shkuam te shtëpia e saj nuk pamë as shtëpi, as hallë. I thërrisnim dhe nuk e gjenim gjëkundi.
-Hallë, ku je? Po ku je moj?!…
Zërin ia dëgjonim …Një zë i mekët, i këputur , si një kuje. Sikur fliste nga nëntoka.:”Jam këtu…Jam këtu…!”
Së fundi e pikasi gjyshi. E kishte zënë nën vete një tra i madh, gjithë blozë. E nxorën me vështirësi trupin e saj me rrobat gjithë gjak, e hodhën në një sixhade të saj dhe e shtrinë në hyrje, te lesa.
– Më çoni në Mitaj…, – vetëm kaq mundi të shqiptonte me vështirësi, si në përçartje, duke bërë me dorë nga shtëpia më e afërt që ishte në krye të fshatit.
Jo, motër, – tha gjyshi. – Do të të çojmë në shtëpinë tonë.
-Nuk besoj të arrij …. Do t’u vdes në rrugë…
Tek mundohej të fliste, merrte frymë me vështirësi dhe i përhidhej zëmra në gjoks.
-Të m’i zini të gjitha dhitë… t’i therni…
Si i duronte gjithë ato dhembje e, për më tepër, ku e gjente atë forcë për të lënë dhe amanete….
– Mishin ndajeni për ahiret… në çdo derë të fshatit….Në kamare kam ca vezë…Jepuani fëmijëve…Janë dhe tri pula që mblidhen nën shegë… therini dhe ato…Më zunë kolonat që kam prurë nga Vënjat…I kam ngritur me krahët e mi. I kishte porositur Rabil al Emini që të më zinin nën vete …
Mos shkoni tani t’i mblidhni dhitë, se tremben. …Shohin muret e rëna dhe ikin…., – tha me vështirësi. Rrotulloi syrin e vetëm që i kishte mbetur i hapur, duke e ndaluar nga pak te të gjithë, sikur të na përshëndeste për të fundit herë, sikur përfalej me secilin në veçanti. Pastaj tha:
“Mos lini njeri në fshat që të mallkojë : Të zëntë shtëpia si Memenë…!”
Kërkoi t’i jepnin pak ujë. Ia sollën, por nuk arriti ta vinte gotën te buza. I plasi gjaku nga goja dhe…mbaroi. Pak metra më tutje, nga furra e saj prej balte vazhdonte të ngrihej avull nga dheu.
Nëna kapërceu trarët e mëdhenj dhe pas pak nxori nga furra një tavë me kunguj. Ishte ende e nxehtë, e përzier me dherat dhe gurët që i kishin rënë sipër. Kur pa tavën me kunguj, tezja nisi të qante me dënesë, ndërsa nëna u përkul mbi tavë dhe lëshoi një klithmë të zgjatur, ngjethëse.
Ç’kanë qarë të gjithë atë mëngjes! Qanin me dënesë, të gjithë, pa përjashtim. Ndërkohë që trupin e ftohur të saj e çonin në derë babe, nëna ime u ngjit në kopshtin mbi shtëpinë e Gëde dhe nisi të thërriste: “Briha-a-alë! Bri ha-a-alë!”
Zërin e saj të hollë grykat e maleve e kthenin në formë oshtime. Brihala nxori kokën pas një shkëmbi, ndoshta e kuptoi që zëri nuk ishte i Memesë, dhe u fsheh përsëri.
– Hajde të ikim! – tha nëna. – Vijmë t’i mbledhim më vonë.
Andej nga muzgu u ngjitëm sërish te sheshi i Gëdajve. Nëna mbushi një tepsi plot me lende dhe, duke imituar Memenë, nisi ta tundte në duar:
Briha-a-ala…? Kena-a-a…! Kru-ta-a-a!… Brihala sa dëgjoi ta thërrisnin zgjati qafën e hollë pas një shkurreje, poshtë shpellës së Gjolekës e, si të ishin marrë vesh me njëra-tjetrën, u varën poshtë, pa ndonjë dëshirë për t’u kthyer në vathë. Ecnin ngadalë, si të brengosura, sikur ta kishin parandier mynxyrën që u kishte pllakosur me humbjen e nënëmadhes së tyre.
Kur u afrua edhe ca, Brihala ndali , ngriti veshët dhe pa nga ne, me dyshim dhe habi…Nuk e di ç’ka ndjerë në çastin që pa banesën e saj gërmadhë…Duke gjykuar nga ky rast kam menduar se edhe dhitë janë si njerëzit, paçka se u mungojnë fjalët.
Sikur ta kishin kuptuar gjëmën që u kishte ndodhur, nisën të blegërinin në kor. Ulërinin me zëra fëmijësh…Si tani e kam parasysh atë skenë të çuditshme. Na vërenin me sy të pikëlluar dhe s’guxonin të na afroheshin. Dukeshin sikur pyesnin:
“Ç’ qe kjo gjëmë e zezë? Po halli ynë si do të vejë? Kush do dalë të na mbrojë tani që iku nënëmadhja…?”
Brihalë…!Brihalë…!- I thirri nëna ëmbëlsisht komandantes së tyre. Në vend që t’i afrohej ajo lëshoi një blegërimë të zgjatur e të çjerrë, sikur na kërkonte llogari; ç’i kishim bërë Memesë? Nisën të blegërinin në kor dhe dhitë e tjera. Më tepër se blegërima ato ngjanin me zëra fëmijësh. T’i dëgjoje si qanin..Të këputej shpirti. Qanin si fëmijë. Nëna ime la tepsinë mbi mur dhe nisi të qante dhe ajo, me dënesë. Më pas ia krisi vajit tezja. Vetëm unë s’qaja. Rrija si i shushatur. Hoqa një thupër nga gardhi dhe me të në dorë u dola dhive nga pas…Yha! U thirra e nisa t’i trembja për t’i zbritur teposhtë kalldrëmit, për në Mitaj.
Dhe ato…Çudi e madhe. Vendosën t’i nënshtroheshin fatit të tyre të zi. Nisën të lëvizin nën komandën time në grumbull. sikur ta dinin që atje poshtë, në oborrin e Mitajve, i priste thika.
Asnjëherë nuk kishin zbritur atij kalldrëmi dhe nuk dinin asgjë për Bahriun, kasapin e fshatit, i cili kishte kohë që i priste me thikë në dorë, në oborr, nën një fik degëgjerë.
Të trembura nga shikimet e njerëzve që vinin për ngushëllim, ato kaluan kalldrëmin qetësisht. Si e gjetën udhën gjer në oborrin e Mitajve dhe si vajtën e ndaluan drejt e nën fikun degëgjerë!?
Ato na shikonin dhe na kuptonin si të ishin njerëz.
Të therje nëntë dhitë e saj tani që edhe ajo kishte vdekur, do të thoshte që dhembjes t’i shtoje një dhembje tjetër edhe më të madhe.