Punët shkencore të studiuesve të profilit të prof. dr. Gjovalin Shkurtaj janë ngjarje të rëndësishme për dijen dhe shkencën gjuhësore shqiptare. Prof. dr. Shkurtaj është një dëshmi e rëndësishme dhe një kontribut i epërm i një plejade dhe një epoke të rëndësishme të gjuhësisë shqiptare në kuptimin më të plotë të fjalës, të një epoke ku u vunë themelet i forta të studimeve, hulumtimeve, evidentimit dhe ngritje së institucionit të dijes shkencore për historinë e gjuhës shqipe dhe studimet për të, në të gjithë aspektet, si dialektologjia, morfologjia, historia, sintaksa dhe aspekte të tjera të saj. Prof. Shkurtaj është pjesë e një plejade të rëndësishme të këtij kontributi madhor që është bërë për shqipen, prandaj punimet dhe prurjet e tij janë me një interes të madh për shkencën dhe gjuhësinë shqiptare.

Duke qenë njëri nga gjuhëtarët më të ekuilibruar në koncepte dhe në arsyetimet argumentuese- shkencore, prof. Shkurtaj ka marrë angazhime dhe punë të rëndësishme për gjuhën, kryesisht në atë të hulumtimit të vlerave dhe në zbulesën e nevojshme dialektore të shqipes në Veriun e Shqipërisë nga vjen dhe ai vetë, duke ridimensionuar mjaft mirë dhe me akribi shkencore nevojën përthithëse që gjuha ka vazhdimisht. Puna e tij, por edhe e shumë leksikografëve të tjerë të brezit të tij, të cilët janë përballuar me vështirësitë e mëdha të hartimit të fjalorëve, një nga punët më të vështira në fushën e gjuhësisë, ka arritur të argumentojë se puna me gjuhësinë është e përhershme, ajo nuk përfundon kurrë për shkakun sesi veprojnë ligjet linguistike dhe gjuha në shoqëri. Gjuha ngjan me një burim që nuk i ndalohet kurrë rrjedha e ujit. Këtë e vërteton puna e vazhdueshme e prof. Gjovalin Shkurtajt.

Në perceptimin që na afron puna e prof. Shkurtajt, si dijetar i shkencës gjuhësore shqiptare, nuk duhet dhe nuk mund të harrohet kurrë rruga nga ai ka ardhur deri në punimin e fundit, i cili është i fushës leksikografike. Personaliteti i Prof. Shkurtajt është formuar dhe duhet parë përmes një këndvështrimi të gjerë, siç janë:- Veprimtaritë akademike, duke e konsideruar dhe vlerësuar atë në nivelet më të larta të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë që nga viti 2011, anëtar i Këshillit Ndërakademik të Gjuhës Shqipe, anëtar i hartimit dhe redaktimit të teksteve akademike  të gjuhësisë bashkë me ajkën e dijes gjuhësore shqiptare., por edhe bashkëpunëtor dhe anëtar i stafeve akademike jashtë vendit lidhur me çështjet e gjuhës shqipe.

Veprimtaria dhe përvoja e dr. Shkurtajt konsiston po ashtu në veprimtaritë shkencore dhe në botime të shumta që nga “Studime filologjike”, “Gjuha jonë”, “Kultura Popullore”, pjesëmarrjet e shumta shkencore në Konferencat e Studimeve Albanologjike, Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, Studimet Etnografike, Studimet e Folklorit, seminaret mbi gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare brenda dhe jashtë vendit. Një kontribut i rëndësishëm i dr. Shkurtajt është dhe në përgatitjen dhe botimin e teksteve shkollore për shkollat e larta shqiptare dhe monografitë të tilla si: “Kultura e gjuhës në skenë dhe ekran”, “Sociolinguistika”, “Dialektologjia”, “Gjuha shqipe për të huajt dhe shqiptarët jashtë atdheut”, “Ta duam dhe ta mbrojmë gjuhën shqipe”, “Etnografi e të folurit të shqipes”, “Kultura e gjuhës”, “Ligjërimet arbëreshe”, “Si të shkruajmë shqipe”, “Urgjenca gjuhësore” dhe botime të tjera, të cilët kanë një aktualitet të vazhdueshëm në kulturën dhe në jetën dhe studimet universitare shqiptare.

Prof. dr. Gjovalin Shkurtaj ka një kolanë botimesh të fushës shkencore për publikun e gjerë, që më së shumti lidhen me kulturën e leximit dhe të mendimit të librit artistik, siç janë: “Shpirti i Arbërit rron” (një libër me shënime dhe të dhëna për arbëreshët e Italisë) dhe një radhë botimesh me poezi të poetëve arbëresh si: K. Kandreva, Ll, Perrone, A. Giordano, “Satira” të Santorit dhe libri “Kadare dhe fjala shqipe” me bashkautor T. Çaushin.

Akademik Shkurtaj pjesën më të madhe të punës hulumtuese, studiuese dhe interpretimet shkencore ia ka kushtuar fushës së dialektologjisë, njërës nga fushat më të rëndësishme të gjuhës shqipe, ku natyrisht studimet mbi shqipen kanë gjetur dhe kanë hambarin e të gjithë materies gjuhësore. Nuk mund të ketë burime studimore të gjuhës pa pasur studimet dhe burimet dialektologjike. Përmes materies dialektologjike një studiues i gjuhës, veçmas një etimolog, një interpretues i gramatikës historike mund të reflektojë mirë dhe bindshëm ligjësoritë gjuhësore, gjendjet eptimore, rrugëtimet fonetike trajtat dhe kategoritë e caktuara gramatikore, të cilat në gjuhën shqipe kanë ligjet e veta të zhvillimit dhe të evoluimit. Jashtë kësaj pasurie, d.m.th. burimeve dialektologjike, studiuesi nuk mund të shkojë në burimet e mëhershme dhe gjendjet fillestare të fjalës apo të fenomenit gjuhësor.

Po ashtu, pasuria dialektologjike lidhet dhe me një gjendje të rëndësishme kulturologjike, etnologjike dhe të burimeve të tjera përmes të cilëve gjuha emërton, shënjon dhe përcjell informacionin e nevojshëm. Prof. Shkurtaj ka kontributin dhe punën më të njohur hulumtuese dhe studimore në fushën e dialektologjisë shqipe, një studiues i cili ka një njohje të madhe për të folmen shqipe, gjendjet dialektore dhe nëndialektore në Veri dhe në të gjithë Shqipërinë, por edhe në vendet e tjera të gadishullit ku jetojnë apo kanë emigruar shqiptarët që para shekullit të XV-të dhe në vijim. Marrja me këtë fushë të gjuhës shqipe përbën intuitën dhe profilin e shkencëtarit të gjuhës, të njeriut me pasionin e madh për të prekur një realitet të thellë, të skajshëm, madje në zhdukje dhe në fragmente të gjuhës, për ta rindërtuar dhe rikrijuar fjalën, fenomenin gjuhësor në të cilin fjala ka marrë funksionin e saj dhe ka vepruar.

Gjuha shqipe është një fenomen interesant në këtë aspekt. Ajo nyjëton kryqëzime, shtresime, burime dhe shndërrime të jashtëzakonshme të një blloku të qenësishëm të familjes së gjuhëve indoeuropiane, duke zënë vend në burimin e parë të tyre në aspektin historik, refleks dhe komunikues. Prof.dr. Gjovalin Shkurtaj i ka sjellë një ndihmesë të madhe jo vetëm dialektologjisë shqipe, por dhe gjuhësisë historike, studimit të saj përmes pasurisë së shumtë të burimeve leksikologjike dhe leksikografike, të cilët reflektohen gjithashtu dhe në punime të tilla si: “E folmja e Kastratit”, në “Studime filologjike”, 1967, nr. 2 dhe 3, “E folmja e Hotit”, në “D. Sh.”, 1971, vëll. II. “Vëzhgime rreth të folmes së malësorëve të Bregut të Matës”, në “Studime filologjike”, 1972, nr. 2, “E folmja e Kelmendit”, në “D. Sh”, 1975, vëll. III, “E folmja e Rranxave të Mbishkodrës”, në “D. Sh”, 1982, vëll. IV, “E folmja e qytetit të Lezhës”, pjesë të monografisë janë botuar në “Studime filologjike”, 1981 dhe 1984,“Shënime për të folmen arbëreshe të Shën – Marcanos”, në “Studime filologjike”, 1979, nr. 4, “Shënime për të folmen arbëreshe të Mrçeduzës”, në “Studime për nder të A. Xhuvanit”, Tiranë, 1986, por dhe në studime mbi fenomene te tjera të caktuara si:

“Sistemi foljor i të folmeve arbëreshe të krahinës së Kozencës”, në “Studime filologjike”, 1975, nr. 2, “Dialekti dhe norma në trajtat foljore të mbipërbëra”, në “Gjuha jonë”, 1984, nr. 2, “Këngë popullore të arbëreshëve të Italisë”, në “Studime filologjike”, 1979, nr. 2. “Rreth ndryshimeve në gjuhën e fshatit të sotëm të Veriut”, në “Studime filologjike”,1969, nr. 4., “Një vështrim mbi përdorimin e pasthirrmave dhe të pjesëzave thirrëse në të folmet e Malësisë së Madhe”, në “Studime filologjike”, 1975, nr. 2 “Arritje të studiuesve arbëreshë në fushën e shqipes”, në “Gjuha jonë”, 1981, nr. 1. etj.

Në vitin 2021 Prof. dr. Shkurtaj i ka dhënë gjuhësisë shqiptare njërin nga botimet më të rëndësishme të punës së tij hulumtuese dhe kërkimore- shkencore. Vepra e titulluar “Fjalor leksiko- frazeologjik dhe etnolinguistik i Malësi së Madhe” përbën një fryt të rëndësishëm të një pune disavjeçare, madje të gjithë jetës së tij studimore, e cila gjithsesi donte po kaq shumë punë për të ardhur në këtë botim nën kujdesin e Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, institucionit më të rëndësishëm shkencor, një vepër që ka ndjekur hap pas hapi ngritjet dhe hopet cilësore dhe kalibrin e studiuesit për t’u bërë produkt i lexuesit, institucioneve gjuhësore, universitare dhe të studiuesve të gjuhës shqipe në të gjithë nivelet. Për shumë arsye, të njohura dhe të panjohura, për shkakun dhe të zotërimit dhe vlerave të mëdha që akademiku Shkurtaj i ka dhënë dhe po i jep gjuhësisë shqiptare, vepra është e një rëndësie të madhe, e një angazhimi të nevojshëm të kulturës së studimit dhe hulumtimit, të traditës së fjalorëve në gjuhën shqipe, të cilët shënojnë fillimin e punës shkencore të një gjuhe dhe në historinë e shqipes.

Në themel fjalori është shprehje dhe realitet i pasurisë së madhe gjuhësore të gjuhës shqipe, kryesisht të Malësisë së Madhe, por edhe një nevojë po kaq jetike dhe fundamentale e pasurimit të nevojshëm të shqipes. Pasuria leksikografike që sjell në gjuhën shqipe e folura e Malësisë së Madhe lidhet natyrisht me shumë visare të tjera të kësaj treve të gjerësishme, ashtu siç shpjegon dhe Prof. Shkurtaj, ku e njofton dhe më herët me punimet mbi të folmet e Kastratit, Hotit, Shkrelit, Kelmendit, Rranxave të Mbishkodrës, për shkakun e afrive të mëdha që kanë këto të folme me njëra- tjetrën, të cilat ndihmojnë gjithashtu për të kuptuar nevojën që gjuha ka për t’u pasuruar dhe fenomenin e begatimit të përhershëm të saj.

Në këtë hapësirë të gjerë historike dhe etnolinguistike ka pasur ngjarje dhe zhvillime të mëdha, komunikime të mëdha, ka pasur një “trend” gati të mëvetësishëm zhvillimi dhe në aspektet gjuhësore. Mjaft nga ngjarjet historike të hershme janë shndërruar në mjete komunikimi përmes folklorit, të folurës dhe traditës së transmetimit gojor të këtij komunikimi. Po kaq domethënëse është kjo, sa e kupton fare mirë sa pasuri dhe sa peshë kanë veprat shkrimore të shkollës katolike të Veriut, po ashtu veprat e shumë shkrimtarëve të këtyre anëve, të cilat mbartin një kulturë të rëndësishme komunikimi që nga Gj. Fishta, N. Mjeda, A. Xanoni, Martin Camaj dhe autorë të tjerë të mëhershëm. Këto janë tregues të pasurisë të së folurës së kësaj treve të gjerë.

Prandaj kjo vepër i ka kushtuar kaq shumë vite studiuesit të njohur dhe pse ai e di mirë se sa torturuese është puna me një fjalor të gjuhës, veçmas të kësaj natyre, ku ka një larmi jashtëzakonisht të madhe të natyrës fonetike, të fjalëformimit të fjalëve dhe alkimisë që ka brenda ajo përmes shndërrimeve fonetike dhe fonemave të gjuhës. Diku në fjalën paraprijëse autori sjell në vëmendje një postulat të njërit nga studiuesit më të njohur të leksikografisë  filologut J.C. Scaliger, i cili thotë:” Nëse kërkon që ta torturosh dikë, mos e urdhëro të rrahë metalin në farkëtari, as mos e dërgo në punë të rëndë në miniera, po jepi më mirë të bëjë fjalorë; kjo punë është më e rëndë se të gjitha llojet e mundimeve të tjera.”

Prof. dr. Shkurtaj shpjegon shkencërisht kontekstin e të folurës së Malësisë së Madhe në kuadrin e dialektit gegë dhe të folurës autoktone të qytetit të Shkodrës, me ç’rast nyjëton disa fenomene dhe dukuri, të cilat përbëjnë dhe visarin më të madh të shqipes, siç janë “fjalë që kanë kudo të njëjtën formë fonetike dhe të “njëjtin kuptim”, që përbëjnë njësitë gjuhësore të shqiptarëve (fjalët dhe emërtimet e shumicës së veprimeve e gjendjeve, shumica e emrave, emërtimet e pemëve, qeniet e gjalla, foljet që emërtojnë gjendjet dhe dukuritë atmosferike); fjalët që dalin kudo në trevat shqiptare me të njëjtin kuptim, por forma fonetike të ndryshme (me ç’rast linguisti sjell në vëmendje larminë e përdorimeve fonetike të shqipes, veçmas ato dialektore, fenomen që e prek dhe të folmen e Malësisë së Madhe, në zanore dhe grupet bashkëtingëllore); dallimet e prera tek të folmet e Malësisë së Madhe në togjet zanore, çka lë të nënkuptojë nevojën për studime të imëta për dukuri të caktuara në grup zanore apo diftongje dhe grup zanore.

Një trajtesë të gjerësishme, madje të “konsultuar” shkencërisht është dhe ajo që ka të bëjë mbi “Fjalë ose leksema të ndryshme për të emërtuar objekte ose veprime të njëjta”, i konsideruar ndryshe një mini-fjalor (model) brenda fjalorit të madh të “Fjalor-it leksiko- frazeologjik dhe etnolinguistik i Malësi së Madhe”, ku studiuesi sjell argumente dhe për leksikologjinë, burimet dialektologjike, fjalëformimin me prejardhje prapashtesore, që gjithsesi lidhen me burimet e hershme, madje jetike dhe jetësore etnografike, etnologjike, sociale që janë reflektuar në të folurën, që rrjedhimisht njerëzit i kanë ruajtur brenda tyre si një pasuri të çmuar.

“Fjalor leksiko – frazeologjik dhe etnolinguistik i Malësisë së Madhe” është një fjalor leksikor e frazeologjik në të cilin autori gjatë një kohe të gjatë hulumtimi dhe kërkimi përveç trevave autoktone ka përfshirë në të dhe të ashtuquajturit “ishuj etnolinguitikë”, d.m.th. ku banojnë familje të Malësisë së Madhe, duke sjellë një tjetër pasuri të madhe leksikore e frazeologjike të njërës nga krahinat më të mëdha  dhe tipike të Shqipërisë veri- perëndimore.

Fjalori e pasuron mjaft fondin e leksikografisë dialektore të gjuhës shqipe, me një lëndë të rëndësishme burimore, të sistemuar në mënyrën më të mirë në një makro-strukturë, duke sjellë një numër të rëndësishëm të njësive të regjistruara, ku veçojnë dukshëm pasuria gjuhësore materiale dhe shpirtërore e banorëve të këtyre anëve, që nga emërtimet e kafshëve të egra dhe të buta, emërtime bimësh, emërtime të tjera të pathjeshta të llojit dardhë – bishtkuqe, etj, njësitë frazeologjike tipike të trevës, frazeologji betimesh, patronime të shumta në tri gjymtyrë siç janë Gjon Prek Luci, toponime të shumta deri në përpunimin bashkëkohor strukturalist të modeleve leksikografike të disa fjalëformimeve.

“Fjalor leksiko – frazeologjik dhe etnolinguistik i Malësi së Madhe” ngjan si vepra e jetës së dr. Shkurtajt, pasi ai zë një kohë të konsiderueshme pune, që nga viti 1969, një fjalor që mbart në bazën e vet dhe monografitë e vetë autorit për të folme të caktuara dhe trashëgiminë  e Fjalorit të Bashkimit, N. Gazullit dhe B. Demës, por që ka shfrytëzuar mjeshtërisht dhe leksikun e larmishëm të “Lahutës” së Fishtës dhe shumë burime të tjera themelore që ai i njeh mirë. Fjalori risjell në vëmendje dhe dëshmon në sensin shkrimor begatinë e leksemave të shprehjeve frazeologjike të Malësisë së Madhe, por me një shtrirje të madhe deri në Gjakovë, Dukagjin dhe Prishtinë, siç shprehej në vitin 1916 (Komisia Letrare e Shkodrës), M. Lamberci, i cili i kushtonte kaq shumë rëndësi kësaj pasurie të çmuar të të folmeve të caktuara, të cilat ngjajnë me nyje të rëndësishme të historisë dhe burimeve të gjuhës shqipe.

Prof. Shkurtaj zotëron një njohje thelbësore dhe të gjithanshme të gjuhës shqipe; ai njeh dhe interpreton mirë historinë e saj, zhvillimin e saj, evoluimin dhe elementët e mbijetesës së saj, kështu që fjalori përveçse është dëshmi e tillë, ai është dhe një shërbim i vyer ndaj gjuhës shqipe. Vënia në tavolinën e punës së studiuesit të gjuhës e fjalorit të kësaj natyre, e një fjalori disa-shtresash (leksikor, frazeologjik dhe etnolinguistik), gjithsesi e kapërcen cakun e një fjalori të thjeshtë, duke e konsideruar marrëdhënien e gjuhës me elementë të saj një fenomen të vazhdueshëm dhe të domosdoshëm. Shqipja e ka këtë natyrë dhe nevojë. Prof. Shkurtaj e reflekton këtë me fjalorin që na ka sjellë tani së voni.

Veprën e përshkon një punë e kujdesshme dhe shkencore, një përvojë e gjatë e hulumtimit, një dashuri e pakushtëzuar për t’i zbuluar dhe bërë të përdorshme thesaret e gjuhës shqipe, të cilat përbëjnë gjithashtu dhe një udhëvazhdim historik të dëshmive etnolinguistike, mjaft të rëndësishme dhe jetike jo vetëm për gjuhën, por edhe fusha të tjera të dijes. Fjalorët mbartin në vetvete historinë e zhvillimit, marrëdhëniet e njeriut me jetën, dukuritë, njohjen dhe nevojën e komunikimit për aktualitetin dhe zgjatimet në të ardhmen.

Natyrisht, falënderimi për Prof. Gj. Shkurtajn është që nga lexuesi i thjeshtë deri tek akademiku, duke pritur botime të tjera po kaq të rëndësishme dhe të nevojshme, në kohët moderne.

Tiranë – Vlorë, korrik 2022