(Dhe njerëzit e deshën errësirën më tepër se dritën.- Gjoni, III: 19)
Këtu në shpatin e shkretë
të malit të tmerrshëm
Vezuvit shfarosës,
që s’e gëzon asnjë pemë apo lule tjetër
ti shpërndan përreth tufat e tua të vetmuara,
gjineshtër erëmirë e kënaqur në shkretetirë. Herët ti kam parë
kërcejtë e tu që zbukurojnë rrugët e vetmuara
që rrethojnë qytetin
që dikur ishte një zonjë e vdekatarëve,
dhe e perandorisë së humbur
që duket se me pamjen e rëndë dhe të heshtur
bëhet dëshmi dhe kujtesë për kalimtarin.
Ja po të shoh përsëri në këtë tokë,
dashnore e vendeve të trishta dhe braktisur përherë nga bota
dhe shoqëruese e fateve të përvuajtur.
Këto fusha të spërkatura
nga hiri jopjellor dhe të mbuluara
nga lava e shndërruar në gur,
që gjëmon nën hapat e pelegrinit;
ku bën fole dhe përpëlitet në diell
gjarpri, dhe ku tek e zakonshmja
zgafellë shpelle kthehet lepuri;
ishin plot me vila të hareshme dhe fusha të mbjella,
ku zverdhonin kallinjtë dhe kumbonte
vërshimi i tufave të bagëtisë;
ishin me kopshte dhe pallate,
strehë mikpritëse e mirëseardhjes
së përtacisë së të fuqishmëve; dhe ishin qytete të famshme
që mali i lartë me përrenjtë e tij
që nga goja e zjarrtë i shkrepte si rrufe i shkatëroi
së bashku me banorët. Tani gjithçka përreth
e ka mbuluar shkatërrimi,
aty ku ke hedhur rrënjë, o lule e njomë, dhe
si për të treguar keqardhje e dhimshuri
për dëmin e bërë nga të tjerë, në qiell
u dërgon një parfum me erë të ëmbël,
që ngushëllon shkretëtirën. Në këto vende të shkreta
shkon zakonisht kush lëvdon me lartësi
gjendjen njerëzore, dhe kupton
sesa kujdeset për njeriun
natyra e dashur. Dhe në mënyrën e duhur
gjithashtu kush mund të ketë njohuri
mbi farën njerëzore,
që natyra mizore, kur njeriu s’e pret,
e asgjëson pjesërisht dhe në një çast të vetëm
me një lëvizje të lehtë, dhe mundet
që me një goditje akoma më të lehtë
ta fshijë nga faqja e dheut tërësisht në çast.
Të pikturuar në këto brigje
raca njerëzore
ka “fatin madhështor dhe progresiv.”
Shiko këtu dhe këtu ke pasyrimin tënd,
shekull budalla dhe arrogant,
sepse ke braktisur rrugën e shënjuar
deri tani nga mendimi i Rilindjes
dhe ai materialist, dhe i hedh hapat pas,
mburresh me kthimin pas,
ti madje e quan progres.
Të gjitha zgjuarsitë, prej të cilave një fat i lig
të bëri baba, kanë për synim ti bëjnë lajka
qëndrimit tënd fëminor, edhe pse
ndonjëherë, midis tyre, ata
tallen me ty. Unë nuk do të shkoj nën dhé,
njollosur me një turp të tillë;
por përkundrazi përbuzjen ndaj teje
që kam të mbyllur në zemrën time,
do ta kem treguar mundësisht sa më hapur;
edhe pse e di se harresa
mbulon rëndë ata që qortojnë shumë kohën e tyre.
Me këtë të keqe, që do të jetë diçka e përbashkët
mes teje dhe meje, deri tani kam qeshur shumë.
Ti shkon duke ëndërruar lirinë, e megjithatë do
që mendimi të jetë përsëri shërbëtor, ai mendim
vetëm nga i cili u ringjallëm pjesërisht nga barbaritë,
dhe vetëm nga i cili mund të lartësohesh
në civilizimin, që vetëm për mirë
drejton fatet e përbashkëta.
Kështu që të vjen keq për të vërtetën
e fatit të hidhur dhe vendin e dëshpëruar
që të dha natyra. Për këtë arsye,
si frikacak, ti ia ktheve shpinën dritës
që na i tregoi këto gjëra; dhe, ndërsa ikën,
ti quan të poshtër ata që ndjekin atë rrugë,
dhe cilëson madhështor vetëm dinakun ose budallain,
që duke mashtruar të tjerët ose veten e tij,
e ngre qenien njerëzore mbi yjet.
Një njeri me gjendje të dobët dhe gjymtyrë të dobëta
që ka shpirt bujar dhe të lartë,
as nuk e quan
dhe as e mban veten
të pasur me ar ose të fortë,
dhe mbi jetën e shkëlqyer ose si njeri
i denjë midis njerëzve
nuk bën shfaqje qesharake;
dhe për mangësitë fizike apo thesarin nëse nuk e ka
nuk pyet për opinionin, por pa pasur turp emërton
duke folur, haptazi, gjërat me emrin e tyre, vlerëson
gjërat e tij duke iu përmbajtur të vërtetës.
Që të jetë qenie madhështore
nuk e besoj, por budalla është,
ai që ka lindur për tu zhdukur, i ushqyer me vuajtje
dhe thotë: “Kam lindur për tu dëfryer,”-
dhe me krenari të qelbur
mbush letrat dhe fate të shkëlqyera
e lumturi të reja, që qielli i shpërfill,
se s’janë për këtë rruzull, u premton në tokë
popujve, të cilët një dallgë
e një deti të egërsuar, një frymë
e një murtaje vdekjeprurëse, një tërmet i nëndheshëm
aq sa, i shkatërron, deri në atë masë sa,
do të ketë dhimbje të madhe edhe për ti rikujtuar.
Një shpirt fisnik është ai
që guxoi ti hedhë
sytë e tij të vdekshëm kundër
fatit të përbashkët, e me fjalë të sinqerta
pa lëvizur asgjë nga e vërteta
rrëfen fatin që na ra për pjesë
dhe gjendjen tonë të varfër dhe të brishtë;
i madh dhe i fortë është ai
që tregon veten në vuajtje, pa urrejtje dhe zemërim
vëllazëror, më të rënda këto
se çdo gjë tjetër, rritet
me mjerimet e tij, bën përgjegjës njeriun
për dhimbjen e tij, por e fajëson natyrën
që vërtet është e ligë, se ajo për njerëzit
është nënë për nga lindja e njerkë nga dëshira.
Njerëzimi këtë e quan armike;
dhe duke e menduar kështu, siç është e vërtetë, u bashkua
dhe u rreshtua kundër saj,
i vlerëson të bashkuar midis tyre
të gjithë njerëzit, dhe i përqafon të gjithë
me dashuri të vërtetë, duke dhënë
dhe duke pritur ndihmë të vyer dhe e gatshme
në rreziqet dhe ankthet e kryqëzuara
të luftës së përbashkët. Dhe ai mendon se është marrëzi
të marrësh armën në dorë për fyerjet e njeriut,
dhe të ngresh një kurth dhe të dëmtosh fshehurazi
fqinjin tënd, sa idjotësi do të ishte,
sikur në një fushë beteje të rrethuar nga armiq,
në momentin më të egër të sulmit,
duke harruar armiqtë, të nisni
me bashkëluftëtarët grindje të forta
dhe të ndizni arratisjet ose goditjet e shpatave
në mesin e shokëve tuaj të luftës.
Kur mendime si ky
do të jenë, siç kanë qenë në të kaluarën,
të dukshme për të gjithë; dhe kur terrori që së pari
bashkoi njerëzit kundër natyrës së keqe
në një zinxhir solidariteti,
kur fjalimi publik
i ndershëm dhe i drejtë do të jetë
në vetëvete i shëruar nga njohuritë e vërteta,
atëherë drejtësia dhe ndjenja e mëshirës do të kenë
një rrënjë ndryshe nga ajo e besimit të verbër,
mbi të cilin ngrihet mendësia e njerëzve
që zakonisht qëndron në ekuilibër siç qëndrojnë ata
që mbështetin bazën e tyre në gabim.
Shpesh në këto brigje,
që, mbetur të shkreta,
të veshura me valën e ngurtësuar
të llavës së errët që duket se dallgëzohet,
unë rri natën; dhe mbi tokën e trishtuar,
nën një kaltërsi shumë të pastër
shoh yjet që digjen nga lart, për të cilat
deti, nga larg, bëhet si pasqyrë,
dhe e gjithë bota shkëlqen me shkëndija
në qarkun e saj nëpër zbrazëtinë e qetë.
Dhe kur i vështroj me ngulm ata yje,
që për sytë e mi duken vetëm si pika,
por përkundrazi janë të mëdhënj, aq sa në realitet
toka dhe deti janë një pikë para tyre;
dhe për këta yje
jo vetëm njeriu por edhe vetë Toka,
ku njeriu nuk vlen asgjë,
është tërësisht e panjohur; dhe kur sodis
ato grumbullime yjesh
shumë të largët dhe të pafund,
që na duken si një mjegull, ku
jo vetëm njeriu, jo vetëm toka,
por të gjithë së bashku yjet tanë,
madje edhe me diellin e artë,
të pafund në numër dhe madhësi, ose janë të panjohur
ose duken si një tokë tjetër për ta,
një pikëz drite mjegullore; atëherë
çfarë mund të dukesh në mendjen time,
bir i njeriut? Dhe duke kujtuar
gjendjen tënde në tokë, për të cilën vlen si dëshmi
dheu vullkanik ku shkel unë; dhe nga ana tjetër
duke pasur parasysh se e mban veten zotin
dhe skajin e Gjithësisë; duke menduar sa herë
të ka pëlqyer të fantazosh sesi krijuesit
e botës kanë zbritur mbi këtë kokërr rëre
të harruar, e cila e ka emrin Tokë,
dhe sesi ata shpesh biseduan
këndshëm me të ngjajshmit e tu; dhe duke kujtuar
se, me përtëritjen e bestytnive të tallura me kohë,
ti përbuz të urtët dhe epokën e tanishme,
e cila duket se i tejkalon të gjitha në njohuri dhe civilizim,
në këtë pikë çfarë ndjenje shpirti, o njerëzim i mjerë,
çfarë mendimi ndaj teje ma shpon zemrën time?
Unë s’e di nëse mbizotëron e qeshura apo mëshira.
Si një mollë e vogël që bie nga pema,
që pjekja në mbarim të vjeshtës
e bën të rrëzohet në tokë pa asnjë forcë,
ku shtyp, asgjëson dhe fshin
në një çast të vetëm foletë mikpritëse
të një populli milingonash, të nxjerra nga toka e butë
me përpjekje të mëdha, dhe galeritë
dhe rezervat e ushqimit që me mund të palodhur
milingonat e zellshme që garojnë me njëra-tjetrën kanë
mbledhur nevojat e së ardhmes
në sezonin e verës; kështu, duke rënë nga lart,
nga mitra e vullkanit dhe pasi të jetë
vërtitur në qiell,
një shakullinë që mbulon diellin
bërë nga hiri, shtufi dhe guri,
të përziera me përrenj përvëlues
të rrjedhave të lavës,
ose një përmbytje e pamasë
që bie furishëm mbi bar,
e përbërë nga gurë të lëngshëm dhe metale të shkrirë
dhe nga toka që digjej,
pështjelloi, shkatërroi dhe mbuloi
në pak çaste
qytetet që lante deti
në plazhin e fundit; kështu që tani në ato qytete
kullot një dhi dhe janë qytetet e reja
të lindura jashtë hedhjes së lavës, të cilave
qytetet e varrosura u bëhen si ndenjëse dhe mali i thiktë
pothuajse shkel me këmbët e tij muret e shembura.
Natyra nuk ka për farën njerëzore
më shumë vlerësim ose kujdes
sesa për milingonat: dhe pse ploja
është më e rrallë ndaj atyre se ndaj kësaj,
kjo nga ana tjetër ndodh vetëm sepse
brezat e saj janë më pak pjellorë.
Një mijë e tetëqind vjet kanë kaluar
që kur u zhdukën, të dërrmuar
nga fuqia e lavës qytetet plot me njerëz
dhe fshatari që punon
vreshtin, që ngastra e vdekur dhe e djegur,
e ushqehen me vështirësi në këto fusha,
ende shikon lart
me dyshim për vullkanin
vdekjeprurës, që kurrë s’u bë më i butë,
por ende qëndron i llahtarshëm, ende kërcënon
me ndonjë plojë bujkun, fëmijët e tij
dhe katanditë e tyre të varfëra. Dhe shpesh
ai i ngratë i shtrirë mbi çatinë
e shtëpisë së tij fshatareske,
nën erërat shtegëtare rri pa gjumë
gjithë natën, dhe duke brofur herë pas here,
vëzhgon drejtimin e zhurmës së rrjedhës
së tmerrshme të vluar,
që derdhet nga barku i pashtershëm në kreshtën ranore
dhe pasqyrohet në gjirin e Kaprit,
portin e Napolit dhe bregun e Mergellinës.
E nëse e sheh që afrohet, o nëse
rastësisht dëgjon gurgullimën e vlimit
në fundin e errët të pusit të shtëpisë, zgjon fëmijët
dhe gruan e tij me ngut, e menjëherë ia mbathin,
duke marrë me vete plaçka sa të munden,
dhe, në arrati, ai e sheh nga larg folezën e dashur
të tij ku shkonte jetën dhe fushën e vogël
që për të ishte e vetmja mburojë ndaj urisë,
pre e valës përvëluese,
që vjen duke buçitur dhe pashmangshëm
shpërndahet mbi të gjithë atë përgjithmonë.
Kthehet në dritën e diellit
pas harresës së tij të lashtë, Pompei i zhdukur,
si një skelet i varrosur, i cili del jashtë nga toka
ose nga lakmia për pasuri ose mëshira njerëzore;
dhe nga sheshi i shkretë
drejt e në mes të rreshtave
të shtyllnajave të shkatërruara pelegrini
sodit majën e dyfishtë të zgjatur të malit
dhe kreshtën që nxjerr tym,
që ende kërcënon qytetin e shkatërruar.
Dhe në tmerrin e natës së errët
e të fshehtë, në teatrot e braktisur
e tempujt e shembur si dhe shtëpitë e rrënuara,
ku zakonisht lakuriqi i natës bën pjellën e tij,
si një pishtar misterioz
që endet zymtësisht nëpër pallatet bosh,
rrjedha e lavës vrastare,
që nga larg në mes të hijes
dërgon vetëtitje flakëruese e
pasqyrohet rreth e rrotull.
Kështu, natyra, plotësisht mospërfillëse ndaj njeriut
dhe të epokave që ai i quan të lashta,
dhe në rrjedhën e brezave njerëzorë,
gjithmonë mbetet e lulëzuar, dhe me të vërtetë përshkon
një rrugë kaq të gjatë
aq sa duket e palëvizshme. Ndërkaq perandoritë bien,
kombet dhe gjuhët ikin: ajo nuk
sheh: dhe njeriu pretendon të drejtën e pavdekësisë .
Dhe ti, gjineshtër e rritur dalëngadalë,
që stolis me shkurre të merme
këto fshatra të shkretuar,
edhe ti së shpejti do t’i bindesh fuqisë mizore
të zjarrit të nëntokës,
i cili kthehet në vendin që tani e njeh,
për të shtrirë mbi korijet e tua të buta
gjuhën e tij të pangopur. Dhe do të palosësh
nën rrezen vdekjeprurëse pa bërë qëndresë
kokën tënde të pafajshme:
e cila nuk ishte palosur deri atëherë
me lutje frikacake përpara
shtypësit të ardhshëm; por që s’ishte ngritur
me krenari të tërbuar drejt yjeve,
as mbi shkretëtirën, ku ishin
shtëpia dhe vendlindja jote
jo nga dëshira por nga fati që kishe;
por më e mençur, madje shumë herë
më pak e dobët se njeriu ishe, pasi nuk besoje
se raca jote e brishtë
mund të bëhej e pavdekshme nga fati ose nga vetvetja.
Përktheu nga origjinali në Italisht:
Laureta Petoshati
Komentet