ARISTIR LUMEZI/ Autori i botimit të Institutit për Krimet e Komunizmit, Çelo Hoxha, shprehet se objekti i punës së Institutit nuk e pengon të hulumtojë për krimet e kohës së luftës nga komunizmit.

Në një intervistë për gazetën “Panorama”, Hoxha sjell disa raste se kur formacionet partizane kanë djegur shtëpi civilësh apo dhe dënime me vdekje, me vendim të PKSH-së, duke marrë kështu dhe atributet e gjykatave.

Ju jeni autor i një libri, i cili ka shkaktuar mjaft debate javët e fundit, veçanërisht me një listë prej 265 emrash, të cilët ju i cilësoni si persona të përfshirë në krime lufte. Si dilni ju në këtë përfundim?

Libri ka 5 vjet që është botuar. Mua më befasoi vendosja e tij në qendër të këtij debati, duke çuar ezaurimin e të gjitha kopjeve që ne kishim shtypur. Libri ka shkuar për ribotim tashmë. Në ribotim, lista e tyre është më e madhe, rreth 15 persona të tjerë pas disa verifikimeve të mëtejshme. Trajtimi që i është bërë kësaj liste është dashakeq, i nxjerrë nga konteksti për t’i hedhur zjarrit benzinë dhe për të përfshirë sa më shumë njerëz në një lloj reaksioni ndaj kësaj teme. Ky është një debat opinionesh dhe jo një debat shkencor. Nuk ka historianë të mirëfilltë që flasin për këtë punë. Edhe Pëllumb Xhufi është historian i periudhës së Mesjetës, Paskal Milo është problematik si historian, sepse ka dy qëndrime historike për të njëjtën çështje. Paskali thoshte se për këtë duhet të merren historianët profesionistë etj., etj. Unë i kam të gjitha kualifikimet e nevojshme profesionale për t’u marrë me këtë çështje, jam “Doktor Shkencash” me studime të kohës së komunizmit, pra, kam profilin e duhur për këtë temë dhe kam një qëndrim unik, të pandryshuar për këtë çështje.

Për të mbetur te lista, mbi ç’bazë ju shkoni në konkluzionin se ata janë përfshirë në krime lufte?

Kanë abuzuar me termin, sepse unë jam treguar i kujdesshëm në libër. Unë nuk jam gjykatë dhe nuk kam dhënë vendime penale.

Edhe profesor Milo këtu këmbëngulte, te mungesa e vendimeve të gjykatave për t’i shpallur ata kriminelë lufte..?

Unë nuk jam gjykatë, por unë si studiues bëj ballafaqimin e fakteve me ligjin. Unë them se kjo është lista e personave përgjegjës për krimet e luftës dhe këta janë, anëtarë të Komitetit Qendror të PKSH, të Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë, anëtarë të Këshillit Nacionalçlirimtar, si dhe zinxhiri hierarkik i drejtimit të ushtrisë, ata që jepnin urdhra dhe zbatonin urdhrat e shtabit dhe të partisë. Në rast të një hetimi hipotetik, këta persona do të merreshin nën hetim për përgjegjësi penale. Përgjegjësia në krim është individuale, por në listë ka persona që kanë marrë pjesë në krim, që kanë dijeni për krimin e kryer. Në listë ka dhe njerëz të persekutuar që kanë bërë burg nga regjimi komunist, si Gjergj Kokoshi. Por ky ka qenë anëtar i Shtabit të Përgjithshëm deri në 1946 dhe ka përgjegjësi për krimet dhe nuk ka një denoncim publik të tij ndaj vrasjeve. Falsifikim të historisë ka bërë Enver Hoxha, i cili i vrau komandantët e luftës, anëtarët e shtabit dhe i fshiu nga historia. Këta që më kritikojnë mua sot, nuk thonë një fjalë se përse Enver Hoxha e retushoi historinë, fshiu nga historia komandantin trim Mehmet Shehu apo Beqir Ballukun?! Ai ka bërë falsifikim, unë i kam përfshirë të gjithë për atë që kanë bërë në atë kohë, pa diskriminim. Në listë ka dhe dëshmorë, por ai raporton për djegien e shtëpive të shqiptarëve apo për vrasjen e një korrieri, siç është Mustafa Matohiti. Historia nuk është bardh e zi. Mustafa Matohiti deri në vitin 1940 ka qenë kryetar komune në Dukat me dekret të Jakomonit, pra, me logjikën e kohës, ka qenë bashkëpunëtor me pushtuesin. Pastaj kaloi me Luftën dhe u vra aty. Kjo është historia e tij, nuk e shkruaj unë. Por libri ka rreth 40 faqe qasje teorike, teorikë e luftës së drejtë, shpjegimin teorik. me të cilin komunistët dënuan krimet e Luftës. Unë jam me arsim të lartë, “Doktor shkencash” në histori, a nuk kam unë kompetenca më shumë se Koçi Xoxe për të vlerësuar se çfarë është krim lufte dhe çfarë nuk është?! Ishin shumë analfabetë që dolën nga Lufta dhe u bënë anëtarë gjykatash dhe dhanë dënime me vdekje, duke cenuar jetë njerëzish. Unë kam bërë një vlerësim për to dhe i kam sqaruar, por nuk merret njeri me to, merren vetëm me listën, me emrat, pse më ke përmendur gjyshin, xhaxhain, babanë etj. Kjo nuk është qasje fisnore, nëse e shohin si qasje fisnore, le të merren me ata që u kanë djegur shtëpitë dhe kanë urdhëruar për ekzekutime, atëherë do futemi në ligjin e Kanunit. Nëse ata dalin sot si trashëgimtarë të emrit të mirë e të lavdishëm të krijuar nga dekorimet komuniste, atëherë duhet t’i dalin trashëgimtarë edhe krimeve që kanë bërë gjatë luftës.

Si i keni klasifikuar ju këto krime lufte?

Ja po ju jap një rast. Në 1946, janë bërë djegie masive shtëpish, thuajse një fshat i tërë. Në fuqi ishte Ligji i Gjykatave Ushtarake të krijuara nga PKSH në 1945 dhe djegia e shtëpive përcaktohej si krim lufte. Te dënimet e Gjykata Ushtarake përcaktohet dënim me burgim, me ekzekutim, me internim, me dëbim etj. Por asnjë dënim i këtyre gjykatave nuk jepej për djegie shtëpie. Atëherë, unë pyes, përse Divizioni i Mbrojtjes së Popullit ka kryer djegie shtëpish në mënyrë masive?! Në libër, unë kam përfshirë dy dokumente të 1946 për dënime të tilla, qartësisht për të bërë ballafaqimin mes asaj që kishte bërë pushtuesi dhe asaj që kishte bërë ushtria jonë ndaj civilëve. Çfarë pune kishte ushtria jonë në veprim në 1946, ndaj cilit armik vepronte, kryesisht në Veri?!

Ju akuzojnë se keni denigruar Luftën, duke vënë në dyshim karakterin e saj antifashist?

Unë nuk kam hedhur baltë mbi luftën, baltë kanë hedhur ata vetë, sepse edhe duke e lavdëruar, e kanë ekzagjeruar. Të gjithë këta që flasin, duke mos qenë profesionistë, si argument kundër botimit tonë duhet të sjellin studimin, mbi të cilin mbështesin lavdinë e Luftës. Libri im është studimor, ka kaluar të gjitha shkallët profesionale të miratimit për botim, pra, është parë dhe vlerësuar nga profesionistë të fushës. Botimet e para ’90 kanë një kapitull për çlirimin e Pogradecit, një luftë heroike e lavdishme. Në botimin e para ’90 thuhet që atë ditë që u bë beteja, ishte mëngjes, binte shi…letrarizma. Por në dokumente që unë disponoj thuhet: “Sulmoni Pogradecin! Bëni plaçkë dhe tërhiquni! Starovën digjeni, se është çerdhe ballistësh!”. Pasi kryhet aksioni, Brigada raporton: “Hymë në Pogradec, vramë kaq e bëmë aq…bëmë kaq plaçkë, në Starovë dogjëm kaq shtëpi..!”. Ky është një krim i pastër i organizuar, jo incidal, është dhënë një urdhër, është zbatuar dhe për të është raportuar me dokument. Çfarë ta quaj unë këtë?! Këtu nuk kemi të bëjmë me incident lufte, ky është një krim i qartë, është veprim i një grupi kriminal të strukturuar, këto janë dokumente të hapura për t’u parë, nuk i kam nxjerrë unë nga fundi i dheut. Kemi dhe një rast tjetër; në 1943 mblidhet KQPKSH dhe dënon me vdekje Zef Ndojën, i cili ishte një komunist, kishte bërë burg si komunist dhe si antifashist. Ai u akuzua nga PKSH si spiun. PKSH ishte një parti politike dhe unë pyes: Cila ishte baza ligjore që kjo parti mori rolin e gjykatave dhe vendosi të dënojë me vdekje një person?! Kush e përcakton qenien e tij spiun?! PKSH bëri edhe prokurorin, edhe avokatin mbrojtës, edhe gjykatësin, edhe ekzekutuesin. Vetëm dy entitete japin dënime me vdekje, gjykatat dhe bandat. Nëse nuk je gjykatë, atëherë ke vepruar si bandë, por askush nuk e pranon këtë. Janë bërë gjyqe ndërkombëtare për krimet e luftës, pse janë ekzekutuar civilë.

Pala tjetër mbrohet me faktin se PKSH nuk ka qenë në pushtet deri në 1948..

Pashë një intervistë të Spartak Brahos, i cili mbronte PKSH-në duke thënë se ajo ishte parti ilegale deri në 1948. Të qenurit ilegale të një force politike, do të thotë se ajo ishte e paligjshme, e paregjistruar. Pas 1946 dhe deri në 1948, PKSH, një organizatë e paligjshme, ka marrë vendime, u ka dhënë urdhra organeve kushtetuese, urdhëron Kuvendin të bëjë këtë dhe atë, i thotë qeverisë të marrë këtë vendim dhe atë vendim, ka urdhëruar për emërime. Të gjitha këto urdhra dhe vendime i merr qeveria dhe Kuvendi Popullor. Të gjitha këto i paska marrë një parti e paligjshme, duke kryer veprime antikushtetuese dhe kriminale dhe për këtë duhet të deklarohet Braho, nëse anon nga ana e jurisprudencës.

Një tjetër akuzë e palës tjetër është se ju po mbani qëndrime në konflikt interesi, për shkak të prejardhjes Suaj nga familje të lidhura me Ballin apo me kolaboracionistët. Keni një përgjigje?

E vërteta është kjo: babai im ka qenë 9 vjeç kur ka mbaruar Lufta, xhaxhai im ka qenë më i madh, ka qenë 3-4 muaj me Ballin Kombëtar e më pas është hedhur me Brigadën e 14. Nga ana e dajove, janë të gjithë të majtë, PS-në votojnë akoma dhe kanë një nostalgji akoma për Luftën. Kjo që unë mbroj nuk ka lidhje me prejardhjen time dhe nuk është qasje familjare. Unë po flas në nivel ligjor dhe kushtetues. Në studimet e mia unë jam marrë me anën ligjore të periudhës së komunizmit. Ekziston ideja se në kohën e komunizmit është bërë shtet. Kolektivizimi ishte i paligjshëm, prona private në atë kohë lejohej me Kushtetutë. Lufta kundër kulakëve ishte antikushtetuese, u thoshin kulakëve që jeni pronarë të mëdhenj, ndërsa ata tokën e kishin marrë me Reformën Agrare që PKSH bëri në 1946. Lufta kundër fesë ishte antikushtetuese, sepse feja lejohej në Kushtetutë deri në 1976, kur doli Kushtetuta e re. Të gjitha reformat e mëdha dhe iniciativat e mëdha ishin të paligjshme, sepse Kushtetuta i mbronte. Juristët që u morën me Kushtetutën e re e thonë vetë në 1976: Kushtetuta jonë është vjetruar, sepse njeh pronën private, njeh besimin fetar, njeh shkollat fetare etj. Ata thonë ligji është vjetruar, por ligji nuk vjetrohet, veprimtaria vlerësohet në raport me ligjin e shkruar.

Një tjetër argument i atyre që ju akuzojnë është dhe fakti se ju me këtë libër keni dalë përtej objektit tuaj, jeni marrë me Luftën dhe jo me periudhën e komunizmit?

Nuk e kuptoj se përse tremben, ne nuk i kemi hyrë njeriu në pronën e tij. Objekti është çështje teknike, jo thelbësore. Ata na thonë mos u merrni me këtë. Unë pyes: Përse të mos merrem?! Ku është problemi këtu?! Nga se kanë frikë?! Nga e vërteta?! Ne na kanë dhënë një ligj dhe ne e zbatojmë. Por edhe nëse nuk e lejonte ligji marrjen me këtë periudhë, ky është një hetim studimor. Por në çdo rast hetimi, e para gjë që bën hetuesi, merret me begraundin e personave të dyshuar për ngjarjen, institucioneve apo grupeve. Një jurist nuk mund të të thotë mos e heto këtë gjë apo këtë periudhë kur ty të dalin materialet gjatë studimit. E treta, ligji e thotë se “periudha e komunizmit është Nëntor 1944 deri në Dhjetor 1990, si dhe periudha para kësaj, që shërbeu për ardhjen në pushtet të komunistëve”. Për periudhën para nëntorit 1944, unë e çoj ku të dua studimin dhe hulumtimin tim. Megjithatë, libri u përdor si sulm publik, sepse thelbi është puna dhe aktiviteti i Institutit, sepse është sulmuar Agron Tufa si drejtues i Institutit se po ta kishin me librin, do më kishin sulmuar mua si autor i librit, por dhe sepse ky botim është votuar në Parlament nga të gjithë deputetët e Kuvendit, përfshi dhe zotin Braho në 2014.