Intervistë e Skënder Buçpapajt tek e përjavshmja letrare kulturore ExLibris

Z. Buçpapaj, nuk është mirë që biseda e një poeti me lexuesin e tij të jetë kaq e sofistikuar, pra po mendoj edhe këtë komunikim tonin të parë, për të marrë prej lëndës, subjektit, që ka realizuar te ju një profil poetik sa lirik aq edhe epik. Pra, dua të di në këtë epokë të teknologjisë çfarë ju nuk rrokni dot përballë lexuesit? Për ironi, edhe këto bisedat tonat, të sotmen, me mjete elektronike…

Poezia është arti më i vjetër, i lindur bashkë me njerëzimin, i lindur për ta mbijetuar njerëzimin. Ajo është arti i arteve. Ka bashkëjetuar me të gjitha llojet e tjera të shkrimeve, – diturore, të shenjta, didaskalike etj., – ka ditur të japë dhe të marrë nga kjo bashkëjetesë. Ka bashkëjetuar me të gjitha llojet e arteve, ka ditur të japë dhe të marrë nga kjo bashkëjetesë. Ka bashkëjetuar me të gjitha llojet letrare, ka ditur të japë e të marrë nga kjo bashkëjetesë. Poezia karakterizohet nga ritmet dhe melodia, por qëndron më lart se muzika, sepse kur thuhet se kjo poezi është melodioze, është harmonike etj., thonë për të vetëm diçka të pjesshme. Kur thonë se kjo muzikë është poezi, nuk ka nevojë të thuhet më shumë. Poezia vepron me përfytyrime dhe vizione të larmishme, por qëndron më lart se piktura, sepse kur thuhet se kjo poezi ka shumë kolorit, ka shumë dritë, ka shumë kontraste etj., thonë për të diçka të pjesshme. Kur thonë për një pikturë se kjo është poezi, kanë thënë gjithçka për të. Traktatet shkencore, shkollore, fetare, dolën më vete, u shkëputën vetëm relativisht nga poezia. Muzika, kërcimet, vallet, u shkëputën vetëm sa për të thënë nga poezia. Proza, e shkurtër dhe e gjatë, dramaturgjia, vetëm ndërruan banesë pa ndërruar shtëpi nga poezia. Nëse kjo të çon te relativiteti, atëherë po ju kujtoj se këto kohët e fundit kam lexuar traktatin fizik dhe filozofik “Relativiteti” të Albert Ajnshtajnit. Dhe mund të them se është relativisht shkencë, relativisht filozofi dhe relativisht poezi.

Asnjë shkak, asnjë arsye, pra, nuk ekziston pse poezia ta ndiejë veten ngushtë ndaj epokës së teknologjisë apo përballë lexuesit të epokës së teknologjisë. Është thjesht vetëm çështje se çfarë parapëlqimesh ka poeti në etapa apo në rrethana të caktuara të krijimtarisë së tij, se çfarë ndijimesh triumfojnë ndaj të tjerave në përballje me realitetin në ndryshim të përhershëm. Diçka nga realiteti të cilin sot poeti e abstragon nga poezia e tij, në fakt, nuk e ka përjashtuar, nuk e përjashton nga vëmendja e tij dhe nesër, fare natyrshëm, mund të jetë e do të jetë një tjetër parapëlqim i tij. Dhe këtë e bën brenda individualitetit të tij, vetëm duke pasuruar arsenalin e mjeteve të tij.

Një koleg e krahason poezinë me rakinë që, thotë ai, të deh dhe nuk të lë dhimbje koke. Unë mendoj se ka poezi që të dehin menjëherë dhe dehja prej tyre të lëshon menjëherë. Ka poezi që të dehin ngadalë dhe dehja prej tyre të lëshon ngadalë. Ka poezi që të dehin njëherë e përgjithmonë. Dhe kjo është dehje hyjnore.

Proza lexohet një herë, dy apo tri herë. Ndërsa poezia lexohet me dhjetëra herë. Proza, pas leximit, e ka vendin në raftin e bibliotekës, ndërsa poezia e ka vendin pranë abazhurit. Poezia mësohet përmendsh e tëra. Poezia këndohet. Ta pyesnin për këtë Lasgushin, çfarë do t’ju thoshte.

Para pak kohësh ju u nderuat me çmimin Libri Poetik më i Mirë me motivacion: “Për librin Imgur – simbiozë e imagjinatës poetike dhe perceptimit filozofik, duke sjellë një kostelacion të gjerë në kozmosin e letrave shqipe.” Çfarë ka ndryshuar në këtë ndjeshmëri tuajën?

Mendoj se është një motivacion shumë i saktë dhe që e karakterizon gjithë krijimtarinë time poetike deri te ky libër. Për më tepër, një motivacion i formuluar nga një juri tejet profesionale me përbërje nga e gjithë hapësira kombëtare dhe nga Diaspora. Unë synoj gjithnjë që çdo libër imi i ri të jetë një kuotë e re në krijimtarinë time, çdo libër i ri të ketë një fizionomi të veçantë brenda krijimtarisë sime, çdo poezi për mua është një vepër brenda veprës poetike. Falë Zotit, përkryerja nuk ekziston askund, aq më tepër në art, në poezi, prandaj, sa më shumë të kërkosh, aq më shumë zgjerohen hapësirat e kërkimit për përkryerje të mëtejshme. Kjo është magjia e artit, që e bën artistin të mos reshtë kurrë së krijuari, deri në pikën e fundit të energjive të tij. “Imgur”, sigurisht, shënon një risi nga shumë pikëpamje në krijimtarinë time.

Çfarë konstrukti ndërton vendi te njeriu, në rastin tuaj, lindur në Tropojë. Keni një rrëfim? Çfarë është Tropoja për ju?

Ka pasur, ka dhe do të ketë në këtë botë njerëz me më shumë se një atdhe. Nuk ka pasur, nuk ka dhe nuk do të ketë kurrë në këtë botë njerëz me më shumë se një vendlindje. Njeriu është bërë për të pasur një vendlindje, një nënë, një baba, një Zot! Tropoja, vendlindja ime, është një krahinë me bukuri të veçantë, ndër më unikalet – barabar: të natyrës dhe të njeriut. Është gjithashtu një krahinë me fat të veçantë e ndër më unikalet. Nuk është pushtuar kurrë nga të huajt. Ka pasur inkursione të huaja ushtarake, ka pasur masakra dhe djegie masive të krahinës, por nuk ka pasur pushtime. Me ndarjen e Kosovës nga Shqipëria, Tropoja pësoi ndarjen nga Kosova. Tropoja i kishte të gjitha infrastrukturat – fizike, ekonomike, tregtare, kulturore, familjare me Kosovën. Tropojën ndahej me Dri’ nga pjesa tjetër e Shqipërisë. Edhe sot e kësaj dite Tropoja e vuan infrastrukturën e paplotë dhe të prapambetur me pjesën tjetër të Shqipërisë. Tropoja, ndër më heroiket dhe vitalet e atdheut dhe kombit tonë, është vatër e papërsëritshme e kulturës – në vijimësi, nga tradicionalja te më modernia. Askush nuk e ka epikën legjendare të Tropojës, askush nuk i ka kërcimet e Tropojës, rrallëkush e ka epikën historike apo lirikën e mrekullueshme të saj.

Nga vitet ’70 Tropoja është në hartën e botës si një Andaluzi tjetër e poezisë. Pas Anton Paplekës, në poezinë shqipe do të vija unë, pastaj Avni Mulaj, Hamit Aliaj dhe një plejadë e tërë poetësh. Në vitet ’70-’80 nga penat e poetëve tropojanë kanë dalë 20-30 libra poetikë.

Dikush ka shkruar se në vitin ’73, kur botuat vëllimin “Zogu i bjeshkës”, thyet kornizat poetike të kohës.

Në fakt, një zë verior në poezi ka diçka homerike, që duket se na rezulton sot më tepër lirik?

“Zogu i bjeshkës” shënoi një prirje të re rishtare në poezinë e kohës. Në fillim të viteve ’70 brezi im i poetëve ishte në krye të një lëvizjeje estetike që shënonte largimin nga fjalori tashmë i shteruar i entuziazmit ndaj industrializimit dhe transformimeve socialiste të poetëve të brezit të viteve ’60, entuziazëm të cilin letërsitë e tjera, në fakt, e kishin tejkaluar në shekullin XIX dhe në fillim të shekullit XX. Në këtë lëvizje u përfshinë edhe poetë të brezit të viteve ’60 si dhe krijues të fushave të tjera të arteve dhe letërsisë. Kishte te ne një vetëdije se poezia shqipe, letërsia, artet, duhej të mos ishin më të vonuara ndaj zhvillimeve bashkëkohore. Në Kosovë dhe në trojet tona të tjera shqiptare krijuesit e kishin lirinë estetike për të reflektuar rrymat artistike të kohës. Ata ia kushtonin muzën e tyre rezistencës dhe qëndresës shpirtërore të individit. Lëvizja jonë estetike synonte çlirimin e gjuhës artistike nga dogmat sunduese estetike, përfshirë këtu edhe dogmat gjuhësore. Në këtë kuadër, poezia ime, e cila vinte nga djepi i Eposit Legjendar, sillte lartësitë gjuhësore veriore, në marrëdhëniet e saj me mjediset, atmosferat, fjalorin, mitologjinë, folklorin i cili ishte i paprekur nga muzat që nga kohët e bardëve homerikë.

Lexuesi dëshmoi se ishte i etur për të. Kritika, sado dogmatike, nuk i rezistoi dot. Sado që u trysnua, ajo prirje nuk u ndal. Prej atëherë poezia në Shqipëri do të kishte një dimension të ri të përhershëm, dimensionin verior. “Zogu i bjeshkës”, në poezitë që i shpëtuan censurës, sillte një fjalor poetik krejtësisht të freskët, origjinal, befasues krejtësisht larg skemave dhe shablloneve të deriatëhershme. Nuk kishte sfond, nuk kishte dekor, nuk kishte dukje, gjithçka ishte thelb, ishte brendi, ishte art. Në flatrat e tij “Zogu i bjeshkës” sillte një ortek të bukur verior.

Keni një vëllim poetik “Frika nga Atdheu”. Pse kjo frymë, kjo metaforë, ç’shqetësim estetik e shpirtëror njëkohësisht?

Ishte dhe është diçka e paparë në poezi. Edhe sot e kësaj dite ka ende të habitur, midis tyre ka ende hatërmbetur, ka ende të zemëruar që pyesin, mua dhe më shumë veten e tyre: Pse “Frika nga Atdheu”? Në të vërtetë, nuk është një titull që poeti ia imponon librit, më shumë është një titull që libri ia imponon poetit. Në vëllim është një poezi me këtë titull, një cikël me poezi me këtë titull. Por, përtej poezisë, përtej ciklit, fryma e librit në tërësi përshkohet pikërisht nga kjo metaforë. Po më takonte mua, pra, të shprehja atë që bashkëkohësit e mi përgjatë dhjetëra vjetëve e kishin mbajtur brenda vetes, pa e ditur çfarë i gërryente, çfarë i lëndonte. Atdheu ynë kishte qenë burg për shqiponjat e tij gjatë gjithë diktaturës komuniste. Burg pa dritare. Me fillimin e tranzicionit, duke shikuar pas, panë të gjithë, si gardianët, edhe të ngujuarit, se kush kishte qenë në të vërtetë Atdheu. Më 1990 u hapën për herë të parë dyert e këtij burgu. Në tranzicion, duke shikuar pas dhe rreth e rrotull tyre, të gjithë panë se Atdheu, përveçse burg, ishte ende një çmendinë. Më 1997 dera e vetme e burgut-çmendinë e çmendinës-burg u hap dhe ndodhi ai kaos, valët e të cilit nuk u ndalën brenda vendit apo afër tij, u përhapën anembanë globit. Dhe që vazhdon edhe sot e kësaj dite. Kur u botua, kam thënë se ky libër do të vazhdojë të jetë aktual sa kohë që do të ketë më shumë shqiptarë që duan të rrinë në Atdhe se ata që duan të largohen. Sot kjo dukuri përjeton kulme dhe oguret e shekullit nuk janë të mira. “Frika nga Atdheu” është shkruar me përjetim, me ndjenjë dhe sidomos, me shumë parandjenjë. Prandaj ka pa masë dramacitet, sarkazëm. Prandaj është kundër-rrymë. Në një ribotim të ripunuar të këtij libri, prandaj, poeti do të ngulmojë për t’i thelluar pikërisht këto përmasa.

Tjetër libër, “Vetëm të vdekurit pendohen”, parë si poemë e dhimbjes dhe dramës njerëzore, pse? Çfarë është thelbi i një poeti, çfarë mbetet tek ai, pasi kryen aktin e krijimit? Çfarë force i prin?

Kjo poemë e botuar më 2015 është saga e familjes sime, në kuadrin dhe marrëdhëniet e saj me vendlindjen, me atdheun, me botën, me Universin, me vetë Zotin. Në qendër të saj është Nëna ime. E ndërtuar me katër përgjërata (përkushtime shpirtërore), siç i quaj unë pjesët e saj, poema e forcon ndjeshëm edhe dimensionin epik të poezisë sime në tërësi.

Tagora, Mark Strand, Mahmoud Darwish, Frederiko Garcia Lorka, Yehuda Amichai, Sylvia Plath, Jacques Prevert – një hartë poetike që duket më shumë si ushtrim i mendjes, kulturës emocionale, përkthimi çfarë është? Pse kjo nevojë përzgjedhjeje, kërkimi?

Poezia bashkëkohore është një peng i hershëm imi dhe i brezit tim. Kur erdha unë dhe të tjerët në poezinë shqipe, le ta kujtojmë, regjimi ndaloi botimin e çdo poeti bashkëkohor. Ishte në prag të qarkullimit një libër i Lorkës, u ndalua dhe nuk u botua kurrë as më vonë. Nuk u botua as Eluari. U ndërprenë Ricosi dhe Uitmani. U ndërpre edhe botimi i poezisë së Kosovës. Poetëve të brezit tim iu lejohej të ndikoheshin vetëm nga poetët tanë të Rilindjes, të Pavarësisë dhe të Realizmit Socialist. Nga Majakovski mund të ndikoheshin. Letërsia e huaj hynte në Shqipëri pothuaj vetëm nëpërmjet botimeve ruse. Poezi të bashkëkohësve të huaj qarkullonin në Shqipëri dorë më dorë, në fletë kopjative, shpesh me fjalë të shuara.

Ishte e lehtë, në ato rrethana, të dalloheshin ndikimet e mundshme nga poetë të huaj që dikush arrinte t’i lexonte. Redaktorët, në atë kohë, nga nuk qëmtonin dhe i akuzonin poetët për “poezi leximesh”. Nga vitet ’80 kam përkthyer poezi nga italishtja. Pastaj edhe nga anglishtja e më vonë nga gjermanishtja. Mendoj se përkthimi dhe botimi i tyre ka rëndësi për të mbushur zbrazëtirën e krijuar në kulturën tonë nga e kaluara. Më herët unë përktheja çfarë të më binte në dorë, pastaj kam qenë gjithnjë e më përzgjedhës. Përkthimin e poezisë unë e shikoj me përgjegjësi të veçantë, si një amanet nga poeti të cilin e përkthej. Duke i lexuar dhe duke i përkthyer, e ndiej veten në shoqëri të poetëve, bashkëbisedojmë a thua se ata janë të pranishëm në tryezën time të punës. E ndiej veten më të plotësuar edhe si poet. Mendoj se çdo poet e ka të domosdoshme të marrë mjeshtëri nga kryemjeshtërit. Dhe çdo kryemjeshtër do të ishte i lumtur për këtë marrëdhënie.

Kujtoj se keni përkthyer poezi edhe nga Alda Merini. Çfarë të ka impresionuar, sepse nuk është në natyrën tuaj poezia e saj kontroverse?

Më ka impresionuar dashuria që kanë italianët për këtë poete, nga më aforistiket e letërsisë së vendit fqinj. Alda Merini, ndoshta më shumë se plot poete të tjera që kam përkthyer, italiane, europiane dhe të tjera, është nga më emancipueset e mendësisë njerëzore për femrën. Ajo është një Sylvia Plath, një Virgjinia Wollf e Italisë, e Europës. Është një poete që nuk është pajtuar me asgjë, nuk është pajtuar as me veten e saj, shpirtin e saj. Natyrë kryengritëse dhe vetëflijuese. E vetmja fushë ku ajo është realizuar, është poezia. Nuk është realizuar as si femër, as si grua, as si e dashur.

Gazeta “Drita” ka qenë e vetmja që prej krijuesve të rinj dhe atyre me përvojë shihej me adhurim, ju si e mbani mend? Keni qenë edhe redaktor aty… ajo gazetë ka edhe anën e saj të errët.

Gazeta “Drita”, nga viti 1973, kur u godit në kuadrin e Plenumit IV, deri në vitin 1986, kur unë fillova atje si redaktor, kishte ndërruar një mori redaktorësh, disa kryeredaktorë, disa sekretarë kolegjiumesh. Shumica vinin nga “Zëri i popullit”, nga Ministria e Brendshme, nga mediat lokale, nga radhët e mësuesisë, madje edhe nga radhët e klasës punëtore. Krijuesit e mirëfilltë nuk rezistonin dot dhe largoheshin shumë shpejt nga kjo gazetë. Të tjerë bënin skandale dhe i largonin. Kjo gazetë gjatë atyre viteve ishte një hallkë, natyrisht, e rëndësishme e makinerisë së përbindshme të censurës së gjithanshme. Plenumi IV, praktikisht, donte të dërgonte në karantinë jetën e mirëfilltë krijuese në Shqipëri. PPSH-ja merrte vendimin se letërsia dhe artet, nëse do të lejoheshin të zhvilloheshin më shumë, do të bëheshin rrezik ndaj monopolit të saj.

Në gazetën “Drita” të viteve 1986-1991 unë do të isha pjesë e një ekipi tejet elitar krijues dhe botues. Ne bëmë histori jo vetëm për gazetën “Drita”, por për gjithë historinë e shtypit shqiptar, veçanërisht shtypit letrar-artistik. Këtu, veç të tjerash, unë pata shansin personal të botoj shkrimin e parë të mediave të Shqipërisë për Gjergj Fishtën, “Sovrani i letrave tona”, pata këtë shans të botoj krijime të pabotuara më parë në Shqipëri nga ky gjigant. E botova për herë të parë në Shqipëri gjigantin tjetër, Martin Camaj. Botova për herë të parë poezi të Bilal Xhaferrit, nga dorëshkrimet e tij të ruajtura nga një mik i tij i ngushtë në shishe të futura në dhé. Rifillova botimin e plot autorëve të tjerë të ndaluar nga diktatura.

Keni qenë aktiv në fushë të kritikës. Si e shihni këtë sot, çfarë është kritika, ka  vështrime të ndryshme për të, në raport me letërsinë…?!

Kritikën e parë e kam botuar më 1971, për librin “Zëri im” të Anton Paplekës. Prej atëherë kam botuar herë pas here kritika. Kam pasur gjithnjë bindjen se kritikën më të mirë mund ta bëjnë krijuesit e mirëfilltë. Kritikës së asaj kohe i mungonte krejtësisht estetika, ishte kritikë pothuaj tërësisht për përmbajtjen dhe pothuajse aspak për formën. Në vitet ’80 kam shënuar një prirje të re dhe që atëherë kam arritur të dominoj mendimin kritik letrar.

Një këmbë në letërsi, një këmbë në media, ju s’jeni i pari që keni një karrierë të tillë. Nisur nga përvoja juaj personale, pse ka ekzistuar ky fenomen i kalimit nga gazetaria në letërsi?

Shkrimin tim të parë publicistik e kam botuar në vitin 1970. Pastaj kam vazhduar të botoj pothuaj në të gjithë shtypin qendror të kohës. Në fakt, gazetaria tek unë ka qenë në shërbim të poezisë. Një krijues, që të qëndrojë në frontin e krijimit, nëse nuk e ka ndër mend të vetëpërjashtohet nga ky front, e ka të domosdoshme të mos largohet nga vëmendja e lexuesit. Ndërsa botimi i poezive ishte i vështirë dhe i rrezikshëm, më është dashur të merrem edhe me gazetari, publicistikë, dokumentaristikë etj. Rëndësi të veçantë për mua ka që unë i kam lëvruar me sukses të plotë të gjitha fushat e krijimit ku jam përkushtuar. Letrari, në përgjithësi, e  ka të pashmangshme të realizohet në tri rrafshe kryesore: atë njerëzor, krijues dhe intelektual. Gazetaria, botimet, më kanë dhënë emër, më kanë dhënë përgjegjësi në raport me publikun, më kanë dhënë mundësi lidhjesh të shumta e të natyrshme me kohën time. Nga mesi i viteve ’80 e deri sot gazetaria u bë për mua profesioni kryesor. Ajo më çoi edhe në përgjegjësi botuese. Isha jashtëzakonisht i suksesshëm në gazetën “Drita”. Kur kalova në Radiotelevizionin Shqiptar, tashmë isha gazetari numër një absolut në Shqipëri. Pata sukses të plotë në drejtimin e RTSH-së, medias më të rëndësishme shqiptare. Po kështu në të përditshmen “Bota sot”, e cila gjatë drejtimit tim për dhjetë vjet, ku Elida kontribuonte si redaktore kolumniste, u bë gazeta më e shitur, më famshme dhe më e suksesshme në historinë e gazetave shqip. Edhe portali elektronik – voal.ch “Zëri i shqiptarëve” (Voice Of Albanians) – që si botues e mbajmë bashkë me Elidën, është më e suksesshmja në mediat e llojit në Diasporën Shqiptare. Bëjmë gazetari të mirëfilltë, që mjerisht mungon në Shqipëri e Kosovë, sepse nuk jemi të varur as nga politika as nga oligarkët.

Marrëdhënia juaj me Kosovën, së fundi i nderuar me një çmim letrar në Gjakovë për letërsi e publicistikë. Në fakt, edhe përmes kulturës, si e shikoni në raport me Shqipërinë, shpesh krijohet përshtypja se mes nesh ka raporte inferioriteti dhe superioriteti, pse ndodh kjo?

Në Gjakovë m’u dha çmimi jubilar i Mitingut të Poezisë, çmimi më i rëndësishëm i manifestimit, i cili jepet një herë në pesë vjet. Mitingu, të cilin e organizon klubi letrar “Gjon Nikollë Kazazi” i këtij qyteti, themeluar nga kolosë si Din Mehmeti, Ali Podrimja e të tjerë, ka një traditë disadhjetëravjeçare. Është manifestimi më i rëndësishëm i këtij lloji në gjithë hapësirën shqiptare dhe ndër më të rëndësishmit në Ballkan pas “Kurorës së Artë të Strugës”. Me këtë rast, i shpreh mirënjohjen z. Muharrem Kurti, intelektualit të shquar dhe kryetarit të klubit letrar “Gjon Nikollë Kazazi”. Gjakova është qyteti që ia jep emrin malësisë sime. Është qyteti im. Unë kam arritur të përfshij në vëllimin tim të parë “Zogu i bjeshkës” dy poezi për Gjakovën, shkruar në vitin 1971 dhe 1972, besoj, nga më të bukurat që janë shkruar për këtë qytet. Mitingun e Poezisë çdo vit unë e ndiqja nga Radio Gjakova, e cila e pasqyronte gjerësisht, dhe nga Radio Prishtina e Televizioni i Prishtinës. Gjakova është një mall i pashuar në jetën time. Që herët unë ia kam dhënë vetes statusin e njohësit më të mirë të çështjes së Kosovës. Kam arritur të botoj shkrime për figurat dhe ngjarjet historike të Kosovës dhe trojeve tona të tjera në Jugosllavi. Në çdo tavolinë ku kam qenë, me shkrimtarë, artistë, personalitete të kohës i kam promovuar ato, historinë, kulturën, letërsinë, artet shqiptare të atjeshme. Në gazetën “Drita”, kur isha redaktor, arrita të sjell dhe të botoj më shumë se janë botuar gjatë gjithë historisë. Në Republikën e Shqipërisë kishte një mosnjohje të madhe për realitetin e Kosovës dhe trojeve të tjera tona në ish-Jugosllavi. Dhe nuk imagjinohej që atje kishte kulturë, letërsi, arte shqiptare të niveleve europiane. Nga kjo lindte artificialisht në Kosovë inferioriteti ndaj Shqipërisë dhe në Shqipëri superioritet ndaj Kosovës. Ky hendek nuk është kaluar as pas tridhjetë vjetësh rinjohje. Dhe po të vazhdohet me mjetet e deritashme, nuk kalohet kurrë.

Lidhjet me Kosovën dhe trojet tona të tjera në ish-Jugosllavi unë i forcova pasi u njoha dhe krijova miqësi të fortë me Ibrahim Rugovën, Zekirja Canën, Din Mehmetin, Ali Podrimjen, Azem Shkrelin, prof. Mark Krasniqin dhe figura të tjera të shquara shqiptare të asaj hapësire. Radiotelevizioni Shqiptar nën drejtimin tim iu kushtua gjerësisht çështjes së Kosovës dhe çështjes shqiptare në trojet tona në ish-Jugosllavi. Si diplomat në Bernë unë isha në lidhje të përditshme me shqiptarët e atyre hapësirave me banim në Zvicër dhe vende të tjera perëndimore. Pasi mora drejtimin e “Bota sot” (e cila arriti tirazhin 200 mijë kopje në ditë), tashmë do të isha i përditshëm në të gjitha familjet shqiptare në Kosovë, Maqedoni, Malin e Zi, Kosovën Lindore, Europë, SHBA. Kosova është ideali më i veçantë i jetës sime.

Në vitin ’73, kur ju nisni botimin, sigurisht që nuk mund ta lëmë mënjanë çështjen e censurës apo vetëcensurës. Sa i kontrolluar ka qenë prej jush ky “frymëzim”, pra poezitë?

Pas suksesit të poezisë sime më ’73, vinte mëdyshja: A duhej t’i qëndroja besnik poezisë sime apo duhej të heshtja? A ishte më mirë të shkruaja dhe të mos botoja apo duhej të bëja kompromise me censurën? Sot mund të them se jam nga ata që kam luftuar kundër censurës. Duke qenë poet verior, jam përballur me vështirësitë e panumërta për të afirmuar fjalë, shprehje, sintaksa që nuk i përmbanin fjalorët zyrtarë. Më është dashur të jap llogari për çdo fjalë, për çdo varg që kam botuar. Redaksitë kishin, ndër të tjera, edhe rolin e policisë gjuhësore. Vetë redaktorët ishin të frikësuar, prandaj bëheshin edhe të pabesë. Dhe në botime mungonin vargje, figura të cilat ata i kishin miratuar në prani të poetit. Disa herë më kanë kërcënuar se do të raportonin kundër meje se iu bëj presion redaktorëve për të botuar poezi moderniste. Kulmi ishte kur librit tim poetik më 1986, pa më pyetur dhe pa më lajmëruar mua fare, ia hoqën ballinën dhe titullin shumë muaj pasi libri ishte dërguar në shtypshkronjë dhe ishte gati të vihej në qarkullim. Aq e kishin frikësuar redaksinë e poezisë e shtëpisë botuese “Naim Frashëri”. Në Shqipërinë e asaj kohe, nëse botimi të jepte sukses dhe famë, ishte e rrezikshme të heshtje. Unë jam nga ata poetë që nuk kishte asnjë komoditet për t’i vetëndërprerë botimet. Nuk kisha absolutisht asnjë komoditet për të shkruar në heshtje. Heshtja do të ma vinte vulën e të pakënaqurit ndaj regjimit.

Në rrethana të tilla, kaq izoluese, cilat ishin nxitjet për t’i rezistuar asaj që konsiderohet habitat për poezinë: emocionet, mendimi, liria…

E vetmja nxitje në atë kohë ishte shpresa. Ishte guximi për të shpresuar. Unë guxoja të shpresoja shumë se do t’i mbijetoja një absurditeti të tillë.

Ndërsa emri juaj, përveçse në librat poetikë, shihet edhe në studimet, esetë, tekstet shkollore të botuara në Shqipëri, në Kosovë, Mal të Zi e Diasporë. Pse ky angazhim?

Në kushtet tona, ende krijuesi, për më tepër poeti, e ka të theksuar intelektualitetin, pra rolin iluminist ndaj shoqërisë dhe kombit. Unë nuk e kam shmangur veten asnjëherë nga këto detyrime të miat. Lidhur me historinë e përbashkët të letërsisë, mund të them se Kosova i ka ndjekur me vëmendje dhe kompetencë të plotë proceset letrare që nga fjalia e parë e dokumentuar e gjuhës sonë. I ka ndjekur me vëmendje dhe kompetencë të plotë edhe të gjitha proceset letrare të shekullit XX. Tirana ka pasur paragjykime ndaj letërsisë së vjetër shqipe, ka pasur rezerva ndaj disa proceseve para, gjatë dhe pas Rilindjes Shqiptare, dhe mosnjohje me dashje të proceseve letrare në Kosovë dhe në trojet tona të tjera në ish-Jugosllavi. Prandaj vëllezërit tanë nuk gjejnë partnerët e duhur në Tiranë për të hartuar letërsinë, sikurse nuk gjejnë partnerë të përbashkët për asnjë projekt tjetër kulturor kombëtar.

Sot çfarë ka ndryshuar te ju, çfarë është maturuar, pjekur, sidomos në kushtet e ndryshimeve të pas ’90-ës, si e keni përjetuar lirinë?

Unë kam qenë dhe jam njeri i lirë gjithmonë. Kam pasur gjithmonë filozofinë time të lirisë. Në kohën e diktaturës, jo rrallë njerëzit më pyesnin: Pse je kaq i qetë, Skënder? Këtë pyetje, pa dyshim, ma shtronin në mënyrë të sinqertë njerëz dashamirës të mitë dhe të krijimtarisë sime. Iu përgjigjesha thjesht: Jam i qetë, sepse e njoh jetën time dhe veten time sekondë për sekondë. Më ka ndihmuar fakti se opinioni më gjykonte gjerësisht si njeri të heshtur, të mbyllur në vetvete, që “fjalët i ka me lekë”. Në natyrën time, atëherë dhe gjithnjë është që njerëzit me të cilët unë komunikoj privatisht të jenë tejet të paktë dhe tejet të besueshëm. Në rrethet e ngushta të besueshme unë jam hapur në atë kohë dhe kemi debatuar për tema që edhe sot, deri diku, është tabu të diskutohen. Ata janë në jetë edhe sot e kësaj dite dhe e vërteta është se nuk më kanë treguar askund, për çka jam falënderues përgjithnjë. Me atë qetësi që e kam jetuar diktaturën, me atë qetësi e kam pritur edhe post-diktaturën.

Ju jetoni jashtë Shqipërisë, ndërsa sot poezia shkruhet kudo nga kushdo… sidomos interferimet e teknologjisë, si facebook, blogjet, portalet etj., për nga dinamika dhe masiviteti, pothuaj e bëjnë të pamundur komunikimin, krijimin e lexuesit tuaj, ju si e përjetoni këtë?

Sfida më e madhe e shkrimeve dhe e komunikimeve në përgjithësi sot janë mediat sociale dhe interneti. Këta janë sot tellallët e modernitetit, lajmëtarët, kumtarët, munxëtarët e modernitetit. Ashtu si dikur ndaj paraardhësve të tyre, arti, artistët, krijuesit, krijimi, dija, dijetarët janë eprorë të padiskutueshëm. Është kundërthënës fakti që ata të cilët nuk kanë pothuaj asgjë për të promovuar, bëjnë zhurmën më të madhe. Si vetëpromovues ia kalojnë çdokujt që ka në të vërtetë se çfarë të promovojë. Mua këta më duken gjinkalla që i bëjnë vetes vapë. Nuk iu kushtoj vëmendje. Dhe habitem kur miq e kolegë krijues të mirëfilltë bëhen promotorë të zhurmës së tyre boshe. Mediat sociale i lehtësojnë marrëdhëniet ndërnjerëzore, e lehtësojnë pa masë komunikimin, e joshin çdo prirje të çastit, çdo modë të çastit, nëpër to qarkullojnë emra ditorë, moda ditore, prirje ditore, fama ditore, të cilat i japin një dinamikë marramendëse përditshmërisë së miliarda njerëzve, nga i pari tek i fundit i botës. Ato erdhën si sfidë ndaj masmediave, pra mediave masive, siç ishin shtypi i përditshëm dhe periodik, pastaj radiot dhe televizionet, të cilat kishin një publik të gjerë. Publiku i mediave sociale dhe numri i përdoruesve të internetit, falë teknologjisë së celularëve, sot ia kalon në një shumëfishësi të panumërt publikut klasik të masmediave. Prandaj këto (masmediat tradicionale) kanë versionet e tyre të botimeve në internet dhe në mediat sociale, ku mundësohet përditësimi deri në njësitë më të pamatshme të kohës.

Kjo botë komunikimi që ofrojnë teknologjitë bashkëkohore i ngjan një pylli të përbërë nga të gjitha katet e mundshme të bimësisë dhe të kreaturave të tjera. Të gjitha këto kate japin e marrin mes tyre, ngacmohen e ngacmojnë, sulmohen e sulmojnë, ushqehen e ushqejnë. Mediat sociale paraqesin një bashkëjetesë individësh dhe grupimesh që ta kujton më së miri bashkëjetesën e verbër biologjike në natyrë më shumë se bashkëjetesën e vetëdijësuar në shoqëri. Nga kjo xhungël e modernitetit gjithsesi nuk ka pse të mbresohen (impresionohen) krijuesit e mirëfilltë, nga lartësia e tyre, nuk ka pse të druhen, nuk ka pse të pasivizohen as pse të marrin superxhiro. Ndaj tyre bota e mediave sociale mund të jetë vetëm një tundim për më shumë guxim, për më shumë aventurë.

Dhe një pyetje të fundit: redaktorja juaj e parë, kritikja juaj e parë është bashkëshortja, zonja Elida Buçpapaj. Dhe çfarë më tepër?…

Zonja Buçpapaj, bija e poetit të shquar Vehbi Skënderi, redaktorja ime e rreptë, kritikja ime e pagabuar, njëkohësisht frymëzuesja ime, muza ime, është bashkëshorte, nënë, zonjë shtëpie e mrekullueshme. Është poete, përkthyese, publiciste e talentuar. Krah për krah me mua, në frontin e letërsisë, gazetarisë, botimeve, Elida ka rol të padiskutueshëm dhe ka merita të padiskutueshme në të gjitha arritjet e mia që prej kur ne jemi bashkë.

Skënder Buçpapaj: Në tranzicion e panë të gjithë, gardianë dhe të ngujuar, se cili kishte qenë në të vërtetë Atdheu