Një Ligjeratë e së Vërtetës
Një fushë vizioni u hap përpara nesh, tek dëgjuam një ligjeratë, të thurur e konceptuar bukur. Një kujtesë e gjallë për kombin, hedhur në haresë. Do të nxirret prej andej, me leksionin ligjërues të studiueses së arteve Suzana Kuka Varvarica, në Akademia e Shkencave më datën 12 Korrik 2024 me temën e veçantë:
“Krijuesit e ndaluar në artet pamore: Edison Gjergo dhe koha e tij”
Një ligjeratë shkencore dhe profesionale po aq edhe shoqërore dhe shpirtërore. Pësha e kësaj ligjerate në konteksin historiografik, mbi hijet e të dënuarve në artet pamore dhe kualitetin estetik të këtyre niveleve të larta, të cilët refuzuan në heshtje metodën e realizmit socialist, me ide të qarta në emër të lirisë me artin dhe jetën e tyre.
Ligjeruesja, studiuesja e palodhur Suzana Varvarica me perkushtimin dhe qetësinë që e karakterizon e heshti sallën, për rreth gjashtëdhjetë minuta, a thua se askush nuk merrte frymë.
Renditur me fakte dhe data e të gjitha ngjarjeve të protagonistëve në përiudhën diktatoriale të vendosura sakte në kontekstin historik të kohës:
“Disa Fakte rreth Shqipërisë së viteve 1940-1990. Shkollat e artit në Shqipëri në vitet 1900-1940 si paraprijëse të shkollave të artit gjatë periudhës komuniste 1945-1990 Shkollat e artit në Shqipëri në vitet 1945-1990 dhe programet e tyre. LA “Jordan Misja”
“IAF sot FAB / ILA sot UA”, Tiranë. Trysnia politike mbi artin në vitet 1940-1990. Aritstët e dënuar politikisht, grupimet dhe veçimi i tyre.
Koha që formoi Edison Gjergon. Gjergo dhe koha e tij.
Vlerësimi dhe qëndrimi kritik i pas viteve 90-të ndaj artistëve të persekutuar.
Koha komuniste 50-të vjeçare e lidhur me artin përbëhet nga disa ndërhyrje politike të rëndësishme. Këto ndërhyrje, ushtruan vullnetin diktatorial përmes megamakinës kulturore të propagandës. Njëkohësisht ushtruan vullnetin për zhvillimin e organizuar të sistemit gjithëpërfshirës të arteve figurative (pamore). Të dy këto vullnete të drejtuara nga institucionet dhe organizatat shtetërore ndikuan mbi formimin e artistëve figurativë dhe në krijimin e fizionomisë së sistemit të artit figurativ. Fizionominë e asaj kohe mund ta përmbledhim në tre zhvillime kryesore.
Gjithashtu veçohen edhe disa monumente, të cilët edhe pse u realizuan nën ndikimin e propagandës dhe metodës së realizmit socialist janë të rëndësisëm për kulturën dhe historinë e Shqipërisë.
Në këto vite, disa artistët besuan në një frymë liberale që dukej në horizont. Ata të velur e të mërzitur nga metoda e realizmit socialist si një art kolektiv, të ethshëm për trajtimin e artit modern e orientuan krijimtarinë e tyre në imitimin e lëvizjeve artistike europiane të zhvilluara gjatë fundshekullit XIX dhe shtrirjes së tyre në shekullin XX.
Artistët, në dukje iu gëzuan faktit të një “çlirimi” nga parimet ideologjike të metodës së ngurtë artistike dhe të komanduar partiake, pasi krijuan dhe paraqitën në ekspozitat e “Pranverës” një art disi të anashkaluar nga trysnia e propagandës së temave të mëdha. Pas kritikave të ashpra, artistët dhe shoqëria u gjendën në mesin e një situate të egër dhe të frikshme politike, të vështirë sociale, absurde dhe konfuze krijuese.
Vitet 1969 – 1973 përbëjnë një hapësirë krijuese kohore të veçantë. Nga njëra anë, në ditët e sotme, prej tyre trashëgojmë vlera të pasura nga krijimtaria e artistëve të guximshëm, si dhe vlera intelektuale që janë shënuar në historinë e artit figurativ shqiptar të para viteve 90-të. Nga ana tjetër, ata janë vite dhune, frike, humbje lirije dhe personaliteti, persekutimi, burgimi dhe mohimi krijues.
………..Keqtrajtimet, dënimet dhe persekutimet ndaj artistëve të artit pamor ishin të ashpra pas Pleniumit IV. Mesi dhe fundi i viteve 70-të shënoi se numri i tyre në përllogaritje me numrin e popullsisë si dhe me numrin e përgjithshëm të artistëve tregon se është një grup i konsiderueshëm. Formimi dhe edukimi i tyre i përket disa fushave të arteve figurative. Dënimi i tyre ishte politik. Përcaktimi ligjor i dënimit i përmbahet shprehjes “Armik i popullit” dhe përmbajtja e kësaj sentence i ndan ata në tre grupime si:
Për veprimtari armiqësore ndaj atdheut e popullit, që lidhej drejtëpëdrejtë me tradhëtinë.
Për veprimtari armiqësore e agjitacion e propagandë, që lidhej me rrëzimin e pushtetit popullor.
Për veprimtari armiqësore e për shfaqje të huaja moderniste në art, që lidhej me ndikimin e pikpamjeve borgjezo-revizioniste, të cilat ishin në kundërshtim me edukimin dhe kulturën revolucionare komuniste të të jetuarit.
Të akuzuar sipas këtyre tri akuzave disa artistë shqiptarë u veçuan si një grup armiqësor dhe humbën lirinë e krijimit, lirinë personale, u burgosën, madje ndërruan jetë në burgjet ku vuajtën dënimin. Disa u persekutuan me internime në vende të vështira për të jetuar, disa i detyruan të punojnë në mjedise prodhimi dhe të tjerë iu ndalua, për disa vite, krijimi dhe ekspozimi.
Për regjimin totalitar mendime të tilla ishin shkelje flagrante, të guximshme dhe provokuese, të cilat shkaktuan sëkëlldi, frikë, cmirë, mossinqeritet, urrejtje ndaj tij.
Për diktaturën dhe moralin komunist shprehja e mendimeve për një jetë dhe art të lirë ishin shpërfillje, mendësi borgjeze, dekadente e moderniste, ishin shfaqje e huaj.
Politika në arsye të origjinës familjare, sistemi totalitar në arsye të mosbindjes morale dhe kulturore, ekspertët e LShASh dhe kolegët e friksuar e të lodhur nuk e falën karakterin e vetndjerë e impulsiv të Edisonit, edhe pse ai disa herë bëri autokritikë.
Të gjithë bashkë e deklaruan “Armik të popullit”. 17 gusht 1968 filloi përndjekja, 13 janar 1975 u morr vendimi, 15 janar 1975 u arrestua, 18 prill 1975 mbaroi koha e hetuesisë, 29 prill 1975 u burgos në Spaç.
Nën zë dhjetra artistë të asaj kohe thanë se: “Edison Gjergo luajti me zjarrin komunist”.
Edison Gjergo u strapacua disa vite në burgun e Spaçit, i cili ishte një kamp i tmerrshëm vuajtje dhe pune të stërmundishme.
Edison Gjergo u lirua nga burgu më 15 nëndor 1982. Ai, pas burgut jetoi vetëm 7 vite.
Ishte një njeri tjetër nga Edisoni i viteve 70-të. Punoi si punëtor mirëmbajtje, shkrues parrullash.
Ai u mbyll në vete si një njeri i humbur, nën një disekujlibër shpirtëror.
Ishte i friksuar, i pashpresë, i pafuqi. Ishte pa miq e shokë.
Bëri një jetë të mbytur e në trishtim. Ai mbante në kurriz 1000 pikpyetje.
Ai pikturoi disa tabllo, por nuk i firmosi.
Malsorja – Punim nga Edison Gjergo
Epika e yjeve të mëngjesit – Edison Gjergo
Pas një jete të zvarritur, i martuar, me gruan shtazënë, plot brenga sociale, i parehabilituar, i cilësuar armik, i braktisur nga kolegët dhe miqtë, i sëmurë rëndë ndërroi jetë më 26 qershor 1989.
Gjergo dhe koha e tij. Në ditët e sotme, duke njohur jetën dhe krijimtarinë e tij mendoj se:
Edison Gjergo është produkt i besimit në vetëvete, i qëndrueshmërisë krijuese, i guximit për të mos u nënshtruar, i mosbesimit në marrjen e masave të egra dhe ekstreme ndaj tij; i vuajtjeve, kërcënimeve dhe i nënshtrimit në burg; i mungesës së forcës për të shmangur degradimin psikologjik e social dhe i një shoqërie që nuk e mbështeste dhe e ndihmonte individin, nuk protestonte e kundërshtonte, por ishte e nënshtruar.
Edhe pse në ditët e sotme trashëgojmë pak vepra, sepse studio e tij u bastis dhe veprat u eleminuan gjatë procesit hetimor, përsëri në sipërfaqen e tyre shohim përmbajte të lidhura ngushtësisht me kërkesat e temave që sugjeronte LShASh.
Ai, sipas kërkesës së kohës, pikturoi partizanë, punëtorë, fshtarë dhe heronj, por i perceptoi në mënyrën e tij si një artist që vlerësonte pavarësinë dhe individualitetit artistik të shprehjes së formës figurative. Përmes dezidencën, veprave dhe qëndrimit të guxmshëm për të mos e ndryshuar perceptimin figurativ modern ndaj subjektit dhe përmbajtjes socialiste dhe të 7 – të viteve të trishtuara të jetës së pasburgut, Edison Gjergo krijoi kohën e tij.
Ai dhe një grup artistësh të rinj dëshironin një mënyrë të ndryshme dhe rrugë të reja për zhvillimin e arteve pamore. Koha dhe sistemi nuk bënë asnjë kompromis me dëshirat e tyre dhe Edison Gjergos, Ali Osekut dhe Maks Velos nuk iu dha dora, nuk i shpëtuan dhe nuk e justifikuan rebelizmin e tyre.
Historinë e secilit individ dhe të një kombi apo shekulli e bëjnë kohët. Natyrshëm në formimin e një personaliteti të njohur ndikon periudha historike kur ai vjen në jetë, familja në të cilën rritet dhe koha kur formohet dhe ushtron veprimtarinë e vet të veçantë.
Edison Gjergo nuk e vlerësoi rrezikun që i kanosej. Ai u lind në një kohë të turbullt e të vështirë, kur Shqipëria sapo ishte pushtuar nga Italia fashiste. U rrit në vitet 40-50-të në fillesat e sitemit komunist, në mesin e një shoqërie të varfër e me mendësi feudale. Ndërsa prindërit, Vangjel dhe Kornelia e edukuan me pikturën, muzikën klasike, jurisprudencën dhe historinë. E edukuan në një “tryezë ku hahej me lugë e pirun”, siç në zhargonin e popullit filluan të dalloheshin familjet “borgjeze”, të edukuara e të arsimuara.
Kornelia Gjergo ishte mësuese dhe Vangjel Gjergo kishte qenë zyrtar, jurist e nënpunës në shërbim të Mbretërisë shqiptare. Pas çlirimit, familja Gjergo u përshi në listat e familjeve me origjinë të pasur e shtresë e lartë. Sistemi komunist i veçoi, i dalloi dhe i mbajti në survejim e përgjim.
Përndjekja për Gjergon ishte fenomeni më i paparashikueshëm, që më në fund iu nënshtrua. Ai e dinte që përndiqej, por nuk e besonte kurrsesi fundin e egër të burgosjes.
Koha e studimeve të larta ishte kohë e artë për të. Pedagogët e tij në ILA e vlerësonin pozitivisht dhe e dallonin për një talent të rrallë. Ai ishte i lirë. Krijimet e tij kishin një atmosferë figurative “moderne revolucionare”, që dallonte nga atmosfera e ngurtë dhe përshkruese e realizmit socialist. Këtë ai e besonte dhe nuk e parashikoi dënimin dhe persekutimin artistik.
Përndjekja e tij ka nisur nga fundi i vitit 1968, kur Edisoni kishte filluar të krijonte dhe jetonte në mënyrë liberale, i kënaqur me aftësitë e veta, por i pakënaqur nga niveli social dhe artistik i shoqërisë së mbyllur shqiptare. Ai kishte filluar të fliste hapur me disa individë, ndërmjet tyre dhe me përndjekësit e paguar të sigurimit të shtetit.
…………Kritikat e shpeshta e kthyen Edisonin në një rrebel të papërmbajtur dhe artist të pakënaqur, gjë të cilën e shprehu, lirisht te kolegë dhe njerëz të ndryshëm.
Nr. 190 i Vendimit. Edison Gjergo, i biri i Vangjelit dhe i Kornelias…Gjykata popullore e rrethit në bazë të neneve…vendosi të deklaroj fajtor të pandehurin…për krimin e agjitacionit dhe propagandës kundër pushtetit popullor … e dënon me 8 (tetë) vjet heqje të lirisë…u shpall sot me dt. 29. 04. 1975…”
Në Akt-akuzë shkruhet gjithashtu: “…Edison Gjergo,qysh nga viti 1970 e deri në kohët e fundit ka zhvilluar veprimtari armiqësore sidomos në fushën e artit …
duke qenë i molepsur me ideologjinë borgjezo-revizioniste dhe i prirë pas artit modern ka bërë piktura me përmbajtje reaksionare, dekadente dhe moderniste…
I pandehuri duke iu kundërvënë vendimeve të pleniumit të IV… i ka propaganduar dëshmitarëve…se arti ynë…nuk është asgjë, nuk ka shije artistike dhe nuk pasqyron realitetin…se arti nuk duhet të shpreh politikën e partisë, por duhet të jetë i pavarur…
Ai ka mburrur artistët e rrezikshëm modernist Frojdin, Shagallin, Sartrin, Kamy, Pikaso e tjerë…ka bërë piktura të ndryshme me përmbajtje moderniste e dekadente…”.
Ligjerata e paraqitur bukur estetikisht dhe në mënyrën grafike,ka brenda dhe aritistë të tjerë të dënuar politikisht dhe fakte të shkurtëra rreth tyre.
Krisanthi VENETIKU (1910 – 1979), Artiste fotografe. Janaq PAÇO (1914-1992), Skulptor
Abdulla CANGONJI (1920-1987), Piktor. Sabri TUÇI (1916-1992), skulptor Vangjush TUSHI (1914-1982), Piktor. Lekë TASI (1929), Piktor dhe Shkrimtar. Skënder PUKA (1931-2020), Piktor
Maks VELO (1935- 2022), Arkitekt dhe Piktor. Alush SHIMA (1942), Piktor
Edi HILA (1944), Piktor. Ali Oseku 1944-2024 Piktor. Arben Basha (1947), Piktor. Vasillaq KOLEVICA (1959), Qeramist
Lista e emrave, vazhdon edhe jashtë kësaj ligjerate, ne jemi brezi që e kemi jetuar kohën e qoftëlargut. Te tjera studime, shkrime, dhe filma do të behen, është obligim shoqëror, shpirtëror dhe atdhetar të nxjerrësh nga harresa jetën e një populli në diktaturë.
“Të them të drejtën, fjalën “socialist” që vjen pas fjalës “realizmi”, nuk e kuptoj; realiteti objektiv në art nuk ekziston, sepse nuk ekziston një realitet i tillë as si koncept në art. Arti është realitet i ri, që preket nga artisti dhe shijohet fortësisht nga njeriu”.
Këto ishin fjalët e pakta që piktori Gjergo tha në gjyqin famëkeq të tij.
Edison Gjergo, me pikturën, mendimin dhe jetën e tij, shkroi disidencën e vet, të cilën do ta trashëgojmë në historinë e arit shqiptar si koha e Edison Gjergos.
“Liria i njeh individit të vishet, sipas gustos dhe shijeve personale, të pikturojë ashtu siç e ndjen vetë artisti dhe jo sipas parimeve të realizmit socialist që e kufizon dhe e ndrydh artistin.
Ajo është shkollë e vjetruar, që nuk e justifikon koha dhe qëdo t’ia lërë vendin modernizmit.”- ngulte këmbë piktori Ali Oseku, skenograf në TOB asokohe. “
Zana në këtë punë hulumtuese të palodhur, duke e bërë fatkeqësinë e asaj kohe humbëse, të dukshme, të bësh të dukshme dhe forcën kundërshtuese të këtyre artistëve. Duke vijuar tek ndryshimet e kohes së vrazhdë imponuese, është një punë fisnike e studiueses.
Disa prej këtyre mgjarjeve, ne kemi dëgjuar prej miqve të tyre, të afërmëve, medias,lexuar dhe shkruar për kalvarin e vuajtjeve të tyre. Ata nuk janë vetëm, janë shumë të tjerë që kanë vuajtur diktatin e egër komuniste të asaj periudhe mashtruese afro gjysëm shekullore.
Zana flet me fakte të dukumenduara, të ilustruara me portretet dhe veprat e tyre, të cilat ishin shkak-pasoja, ku diktatura mbështeste akuzën, burgosjen, shkatërrimin e jetës së tyre… Akuza dhe dënime politike, prej atyre që jo vetëm se njihnin, nuk e donin artin por dhe e urrenin atë, mbështetur nga kolegët xhelozë dhe nihilistë.
Portat e artit modern ishin të mbyllura. Ndërkohë kualiteti estetik i tyre ishte i niveleve të larta. Të vemendshëm në përdorimin e stileve, duke e refuzuar stilin socialist edhe kur tematika ishte brenda kërkesave të llojit. Moskuptimi apo xhelozia ndaj mjeshtërisë brilante dhe virtuoziteti i pakrahasueshëm i tyre. Megjithëse ekspresionizmi ishte në mendësitë dhe brendësitë e tyre, në tablotë spikasnin elemente të modernizmit, qoftë dhe në tablotë e luftës apo të njerëzve të thjeshtë.
Thyerja e nudove me dorën që i krijoji, është një vetvrasje, drejt seë cilës të çonte diktatura. Një njëri mund të shkatërrohet por jo të mposhtet. Janë tiparet autentike të realitetit të rrëndë të kohës.
Ligjerata ka vlerësime nga personalitete te vendit dhe të huaja për këta artistë të paharuar, që do të ndriçojnë fort panteonin e artit shqiptar.
Mbi tablotë e pikturave të tyre, mbi skulpturat dhe artin që lëvronin, ata vunë mendësinë, filozofinë, kulturën e tyre. Arti është një punë vetmitare , është pasqyrimi i vetvetes.
Artistët nuk mund të futen në kornizë ashtu si tablotë e tyre. Artisti shpesh herë tejkalon vetveten… Ndërprerja e krijimtarisë me dhunë dhe urdhra, është ndërprerja e jetës për një artist. Thyerja e nudove me dorën që i krijoji, është një vetvrasje, për skulptorin e madh Janaq Paço, drejt seë cilës të çonte diktatura. Një njëri mund të shkatërrohet por jo të mposhtet. Janë tiparet autentike të realitetit të rrëndë të kohës.
Kjo për faktin e vetëm sepse mendësia e tyre ishte në mospërputhje të plotë me atë të sistemit socialist, veçanërisht, dhe egërsisht në sistemin tonë të përveçem, feudalo-socialist.
Studiuesja e artit Suzana Varvarica Kuka dhe Ligjerata e saj e përmbledhur mbi dokumenta, fakte dhe data e shoqëruar me fotot e personazheve që kontribuan në krijimin sistemit arsimor të arteve pamore, që nga fillimet e tij, me shkollat, kurset Liceun Artistik, Istitutin e arteve, me pas Akademi dhe sot Universiteti i Arteve. Fotot e Piktoreve të përsekutuar, dhe foto të krijimtarisë së tyre, megjithëse të krijuara nën diktaturë, janë art i vërtetë.
Gjatë ligjëratës, e ndala përqëndrimin tim, tek fotoja e tablosë “ Epika e Yjeve të mëngjesit” E kisha parë këtë foto disa herë botuar në revista. Jam tronditur thellë, kur e kam parë të varur në muret e dhomave të torturave në Shtëpinë me Gjethe. Sfondi surealist i një monodrame të Regjisorit Armando Bora, ku u luajt përsekutimi dhe torturat çnjerëzore të një gruaje. Paradokse dhe tragjedi që ua kalojnë atyre shekspiriane.
Edison Gjergo, i lindur në vitin 1939 me siguri ka lindur aty, në atë dhomë ku është torturuar. Aty ku sot është monument, tabloja e tij. Kjo shtëpi famëkeqe e quajtur Shtëpia me Gjethe, ka qenë dikur klinikë private në Shqipëri me drejtim Obstetrik/Gjinekologjik dhe kirurgjikal 1929-1944. E famshme dhe e vetme në kryeqytetin tonë. Klinikë private ku shërbenin mjekët shqiptarë të studiuar në perëndim. E ndërtuar dhe drejtuar nga doktori i famshëm, Jovan Basho, i cili la Austrinë për ti shërbyer vendit të tij. Arkitektura e saj, e ndërtuar nga arkitekti ausrtiak, kishte 33 dhoma ku qanin bebet e sapolindura. Më pas dëgjoheshin klithmat dhe vaji i djemve të nënave nën thundrat e torturuesve barbarë.
Dhe sa herë përmendet emri i Edison Gjergos, unë kam përpara syve “ Epikën e yjeve të mëngjesit” dhe sa herë shoh atë mëndoj torturat e djaloshit dyzete një vjeçar, i sapo fejuar humbi dashurinë. I sapo martuar humbi jetën në moshën pesëdhjetvjeçare, i shkatëruar moralisht dhe fizikisht, diktatura i kishte marrë gjithçka, nuk pati ç’ti merte vdekja.
Liegjerata e studiueses Zana Varvarica, preku shpirtin dhe mendjen e gjithë atyre që e dëgjuan. Zgjoi ndjenja të veçanta për secilin prej tyre.Tepër e vlefshme për tu botuar dhe njohur për këdo që e do dhe e ndjek artin, po në veçanti për nxënësit dhe studentët, që jo vetëm që nuk e njohin, por nuk e imagjinojnë dot atë kohë, se si ndalohej dhe persekutohej arti. Si dhe për të gërshetuar dhe krahasuar artin e kokës së shkuar me kohën e sotme, ku portat e artit janë të hapura, rymat e artit të lira, madje duke e shperdoruar këtë liri të sotme.
Urime dhe suksese të urojmë Zana, duke pritur Ligjerata të tjera të vlera.
Pikturë nga Maks Velo
Pikturë nga Lek Tasi
Pikturë nga Alush Shima
Pikturë nga Edi Hila
Skulpturë nga Janaq Paço
NJË EMËR I MADH-SEFEDIN NUREDINI…
(NJERI,PATRIOT I DEVOTSHËM,AKTOR,REGJIZOR,PROFESOR-PEDAGOG…)
Pas ca ribotimeve,më 14.01.2017 në “Presheva Jonë”etj. dhe pa i përcjellur në të gjitha mediat shtërzimet e mia të rregullta për kalimin në amshim edhe të Ramiz Kelmendit,duke theksuar me dëshirë që ky të jetë kalimi i thundit në amshim,vetëm pas ca orëve edhe një lajm i hidhur për kalimin e parakohshëm edhe të njërit nga miqtë e mijë më të mirë,mbi të gjitha:NJERI,Patriot i Devotshëm,aktor i përkushtuar,regjizor me afinitet,profesor dhe pedagog i mirënjohur dhe aq i dashur për studentët,kolegët dhe të gjithë shqiptarët,por edhe më gjerë…
Duke u përgatitur me përkushtimin më të lartë,sidhe rëndomë.jo nga aspekti i kohëve m ëtë hershme,bile qysh si normalist i Shkupi,fillimisht dhe vetëm gjithsejt një ose dy arituj në “Flakën e Vëllazërit” famëkeq,por dhe mirë që u shua dhe mos iu dëgjoshtë me zëri kurrë,pas kalimit në”Rilindje” dhe me ndërprerje dhe ringjallje me dekada të tëra,tani më me anzhime edhe shumë më serioze nga aspekti i kombinuar,por edhe tejet specifik:shkencor-publicistik-zhurnalistik, qe rreth pesë vite në mbi 100 medita të shkruara dhe elektronike,në të gjitha trojet dhe deri në Amerikëpn e Largët Kryemike të shqiptarëve,duke përfëshire edhe ato më prestigjiozet Shqiptaro-Amerukane,gati për çdo ditë të lume!
Me këtë rast,sidhe rëndomë,në mes të (ri(botimeve deri në faqe të tëra edhe me dhjetra sish,tejet shkurtimisht,për ta përkujtuar në mënyrë sui generis,mikun,bashkatdheterin dhe mbi të gjitha njetiun,me të gjitha epitetet pozitove në kuptimin e plotë të fjalës…
Nga ana tjetër,edhe sikur të vazhdoja me preokupimet e kahershme të kritikut teatral,pas rreth 100 teksteve të cilat i lexova dhe shfletova këto ditë,artikullit superlativ në nivelin me të lartë shkencor, me modestinë më të madhe,siç nuk e kemi tradite ne të dy miqtë e mijë,tanimë të ndjerin ,Sefedin Nuredinin,observimeve kaq të plota,kaq të sinqrtta,kaq domethënse të Df.Akademik.Prof.Dr.Xhevat Limanit.më modest se kurrë që nga koha që unë e njoh dhe bashkëpunoj e bashveproj dekatame radhë,nuk ka se çka t’i shtohet,por vetëm të determinohet nga të gjithë që ky punim i nivelit më të lartë shkencor,sado konciz,për shkak të apatit kohor të paradesinuar dhe për të ndikuar si me shpejtësi rrufeje,në radhë [të parë për t’i nfgushëlluar deri në niveli më të lartë dhe me shpejtësinë marremendëse…
Me po atë shkathësi dhe përkushtim,por në radhë të parë nga aspekti poetik,mbikapaciteti me famë kombëtare dhe ndërkombpëtare,Enver Petrovcii njëri ndër kapacitetet sipetiore,na impresionoi dhe preku në superlativ,duke e krahasur dhe lidhur,me bahkëpunëtorni i vjetër,poashtu mikyt tim të qysh para viteve 1970,Bekim Fehmiut të pavdeshhëm kurrë,poashtu shkrim për çasje antologjike të nivelit më të lartë,i pari me respektin kulminant,me tjetrin ngjajshëm, por me emrin kinspirativ,si kritiki i teatrit dekada me radhë,si Sylë Rama,në më snumë media…
Ngjajshpëm mund të thuhet edhe për botimet,edhepse jo ad-hoc,por të parapërgatitura,sikur mëparë dheme qëllimi shumë fisnik në vitin 2012,po me këtë dhembje të madhe të”qendisur’poashtu me përkushtim të plotë edhe të df.Akd..Prof.Dr.Luljeta Isakut të mirënjohur edhe familjafrisht.
Neve,sidhe rëndomë,në vend në dhjetra e sa faqe,mbetet tejet shkurtimisht të orvatemi me aa vijon:
1. Njohja dekata me radhë me të madhin Sefedin Nuredinin dhe ca takime rasti dhe ad hoc,ishte në vazhdimësi inspirues dhe miqësor,me një rast bashkërisht edhe me të bijën e tij,Shqipen,më fuket kalimthi edhe Mentorin dhe Vlorën, rreth ca preokukmeve tejet shkencore .
2. Mu përkujtuan edhe botimet tona rreth teatrit qysh si normalisht,kryesisht për gazetën e përditshme “Rilindja”,më pas edhe për ca gazeta dhe revista të kohës”,duke e lidhur edhe me dy personalutete dhe ish-profesotët e autorit me Df.Akad. Prof.Dr.Petro Janurën,Akad.Pr.Dr.Shyqëri Jakupin,të cilën na inspiruan me veprat e tyre, që edhe me Df.Akad.Prof.Dr. Sefedin Nuredinin,duke i bazhduar preokupimet e njëjta jetësore deri në nivelin më të latrtë konbëtar,kreativ dhe shkencor…
3. Duke e lidhur me një rast tjet specifik dhe krahasimtar:Me rastin e premierës së dramës”Nesër nisemi për parajsë”,sipas veprës së njohur të Teki Dervishit,në inskenim të Teatiti Shqiptar në Shkup,kur për ca media të Prishtinëse në”Flaka…”kisha embardo kradicinale dhe ashtu mbeti deri në fund, të jetës,kur siktrse edhe rëndomë në më shumë qendra evropinae dekada me radhë,edhepse u morëm vesht edhe me regjizorin e ri dhe të porsa angazhuara të Shkupit,për ta analizuar rastin deri ne nivelin më lartë kreativ,dy herë në Prishtinë,dy herë në Shkup,për tu pajisur,sidhe rëndomë me analiza serioze shkencore,përbri buletave të përgatitura gratis,sidhe rëndomë,nuk u dha mundësia për tu furnizuafr me tekstin e Tekiut,për çka duhet se u verifukua se kishte “qëndisje”mafize dhe lojë nga regjia,për ta bastardhuar tekstin,siç vepronin edhe sa e sa regjizorë të paradestinuar,nga ata të FYROM-it sllavo.m,jo vetë në Shkup,por duke iu imponuar sa e sa herë edhe në Prishtinë,për shkaqe që nënkutohen dhe në kontinutet.Kjo pengesë u vertetua edhe me çëshjten shumë serioze kur u botua kritika e rrepte rreth imponimit të shfaqjes duke u nisur nga vepra e Tekiut,i cili,(sic)as edhe vete nuk ishte i tranishëm në premierën e tij në Shkup,por e kishte “autorizuar” të shoqen,sepse ishte skenar nga frika e veprës së origjialit të autorit,ishte bastardhuar nga imponnimi dhe zbulimi i inskenimit,edhepse ,loja e aktoreve ishte në nivel,por përmbajtja e bastardhuar dhe shëmtuar deri në niveli me neveritës! Kur këtë ia thash kinse punë aktori,edhepse mjaftë i talentuar,por edhe i sforsuar,i “përkthelur”,sidhe rëndomë nga ai u çorodit dhe trilloi një ofendim qesharak,për çka e mori edhe përgjigjen e merituar dhe u zbulua fytyra e tij e verete prej qeveritari e bashkëpunëtori me pushtetin sllavo-m.(sic?!)
4. Sikur të kisha marrë masa,nuk do ta ndarkoja kurrë për të biseduar tani më të ndjerin Sefedin Nuredini,për të mos e ngarkuar me preokupimet e tij të rregullta profesoniale.
5. Këtë mund të ia thoja Df.Aka.Prof.,Dr.Xhevat Limanin,me të cilin kisha dhe kam kontakte herëherë edhe personalisht,por nuk ardhi radha dhe mund të mbehet për ndonjë rast tjetër evenual!
6. Nga reogimet e shumta profesionale,kam mundur,por nuk kam dëshiruar që ta angazhoja në këto drejtime edhe të ca aktorëve dhe faktorëve tjerë të TSH të Shkupit,as edhe t fëmijëe të të ndjerit,sepse nuk e kem fijen e zorit për kurfarë revanshi eventual!
7. Sigurisht se mund të përkujtohen edhe ca domente tjera deri në n iveli më të lartë snkencor,por as edhe aktorët më të devotshëm,as edhe me martapazët e TSH të Shkupit,as edhe të preokumeve me këto tema të rënda të fëmijve të personalitetit të madh,aktorit,regjizorit,profesorit dhe pedagogut të pa harruar për jetë,Sefedin Nuredinit,me përcjelljet me të amshuara dhe të paharruar kurrë!
Ngushëllime,inkurrajime dhe përkujtime të përhershme!
Sali Ramadani-Uskana
(ish-Kërçova aq e respektuar edhe për personalitetin e madh gjithëkombëar Shqiptar,Sefedin Nuredinin)
………………………………
PS: Për shkaqe të njohur stereotipe,përcjellni në të gjitha mediat e shkruara dhe elektronike shqiptare dhe ndërkombëtare…