Nga Franco Benanti

Lufta e Dytë Botërore, pati ndikime të fuqishme edhe në tokat shqiptare. Për këtë është folur mjaft nga historianët tanë, në frymën komuniste. Brezat e para vitit 1990, e kanë mësuar këtë nga tekstet shkollore, nga Historia e Partisë së Punës dhe Historia e Shqipërisë, por shumë pak syresh, janë njohur me trajtimin alternativ bërë nga historianët dhe autorët jo komunistë, brenda dhe jashtë vendit. Lidhur me këtë, është me shumë interes libri “La guerra piu lunga” i Franco Benantit, ish mjek në ushtrinë pushtuese italiane, në Ballkan e Shqipëri, botuar nga shtëpia “Mursia” e Milanos (botimi i parë më 1966, pasuar nga katër ribotime të mëvonshme).

Mjekët, inxhinierët, gjeometrat, sipërmarrësit industrialë, dentistët, infermierët, farmacistët, agronomët,  veterinerët, etj., mobilizoheshin në shërbim të qeverisë, të komandave ushtarake ose Këshillave Nacional-Çlirimtare të prefekturave, për nevojat e rindërtimit prej luftës dhe ndërtimit. Ata që kundërshtonin, konsideroheshin sabotatorë dhe dënoheshin me heqje të licencës, me burg 30 vjet, ose me vdekje.

Ligji i pestë kishte të bënte me rekuizimin e materialeve të ndërtimit (çimento, hekur, gëlqere, gizë), vajra lubrifikantë, produkte farmaceutike, mjete transporti (kuaj, gomarë, biçikleta, motoçikleta, automobila dhe pjesë ndërrimi), ushqime (miell, drithëra, sheqer, yndyrë etj) dhe gjithçka tjetër që mund t’i nevojitej ushtrisë.
Praktikisht rekuizohej gjithçka. Brenda 15 ditësh, pronarët shqiptarë e të huaj, duhej të denonconin pranë organeve të pushtetit atë që dispononin dhe ta dorëzonin vullnetarisht. Me 20 dhjetor 1945, ministri i Ekonomisë, Medar Shtylla, urdhëroi emërimin e komisarëve dhe kontrollorëve shtetërorë, pranë fabrikave industriale.

Ndihmesa e italanëve në rindërtim

Brenda një kohe të shkurtër, të gjitha rrugët kryesore të komunikacionit, u hapën për trafikun, po ashtu urat. Nga 3.200 metra linera ura, 2.500 metra u riparuan, falë duarve dhe mendjes së italianëve. Prandaj, 55 teknikë italianë u dekoruan me Urdhrin “Për Merita të Punës”. Në punë u aktivizuan edhe disa qindra ushtarë italianë, në pritje për t’u riatdhesuar. Bedri Spahiu, duke përuruar një urë pranë Tiranës, deklaroi se; “ne kemi luftuar fashizmin italian dhe jo popullin italian”.

Kosova e pushtuar nga titistët

Pas largimit të gjermanëve, Kosova u pushtua nga ushtria e Titos, që ushtroi një terror të vërtetë atje. Lëvizja irredentiste shqiptare në Kosovë, nën emrin “Besa Kombëtare”, nën udhëheqjen e disa patriotëve, si Ymer Berisha, Ejup Bunjaku, Haki Taha, Muharrem Bajraktari, etj., zhvilloi një rezistencë të fuqishme, por edhe u gjakos nga titistët. Prandaj Haki Taha më 1945, vrau në Prishtinë Miladin Popoviçin, në zyrën e tij.

Shumë nacionalistë u arrestuan, u pushkatuan në vend, ose u përndoqën egërsisht. Në korrik 1945, Muharrem Bajraktari shkruante midis të tjerash: “Në fund të luftës, popujt e tërë botës fituan paqen, ndërsa kombi shqiptar, për fat të keq, po vuan nën një terror të pashembullt, fitoren e komunistëve. Qeveria e Tiranës e emëruar nga Tito, është një shprehje e vullnetit pan-sllavist. Populli shqiptar është i privuar nga të drejtat e veta dhe po u nënshtrohet masakrave”.

Në spitalin e Korçës

Ditët e para të shërbimit në spitalin e Korçës, i kalova duke vizituar ambulatorisht partizanë shqiptarë. Drejtor i spitalit, ishte Koço Lubonja, ish mjek i Brigadës XX-të Sulmuese. Ai zëvendësoi doktor Polenën, që kish fituar shumë respekt në qytet. Shumë infermiere civile, u zëvendësuan me vajza partizane, pa asnjë përvojë në këtë fushë. Në qytet, takoja kolegë italianë. Atë kohë u krijua në Korçë, seksioni i Komitetit “Garibaldi”, që mbronte interesat e italianëve, të cilin e kryesonte ish komisari i Batalionit “Antonio Gramshi”, Alfredo d’Angelo.

Por ky u arrestua disa javë më pas me akuza qesharake. Shkoja edhe në Misionin Katolik të qytetit, që drejtohej nga prifti Ernesto Cassinari. Nëpërmjet një nëpunësi të UNRRA-s që shpërndante ndihma, arrita të çoj më në fund një letër me lajme për veten në shtëpinë time në Itali. Ndërkohë po përkeqësohej gjendja e bashkëkombësve të mi në Shqipëri. Sipas ligjit nr. 38, të 1 shkurtit 1945, u anulua marrëveshja me Bankën Kombëtare të Shqipërisë, që u shndërrua në Bankë të Shtetit Shqiptar dhe që përthithi aktivin dhe pasivin e bankës italiane. Personeli italian, u pushua pothuaj i tëri nga puna.

Në fund të dhjetorit 1944, arrestuan drejtorin administrativ të shoqërisë “Italstrada”, Tommaso Leonardi, të cilin një gjykatë ushtarake, pa i dhënë mundësi të mbrohej, e dënoi me pushkatim. Në çastin e vrasjes, në maj 1945, nuk lejuan as shërbimin e priftit. Disa javë më pas, arrestuan inxhinierët Andrea Tarasconin dhe Mario Catin, që gjithashtu u pushkatuan, një natë më pas gjyqit dhe u varrosën diku afër Beratit. Kriminelët u morën teshat e shtrenjta, madje kufomave, edhe dhëmbët e florinjtë.

Fat të ngjashëm, patën inxhinier Simoncini, drejtues i një kantieri në Shijak, vëllezërit Giuseppe dhe Renato Fassina, Mario Grossi dhe Giovanni Cantelli, pronarë të parqeve të transportit. Kjo situatë nxiti përpjekjet për një zgjidhje, për riatdhesimin e italianëve. Komiteti “Garibaldi”, shpejtoi arritjen e një marrëveshje ndërmjet qeverisë shqiptare dhe asaj italiane.

Me 9 mars 1945, erdhi në Tiranë nënsekretari i Luftës, Mario Palermo, që nënshkroi me Enver Hoxhën një marrëveshje për riatdhesimin e italianëve. Midis këtyre të fundit, do ishin edhe 300 punonjës mjekësorë, që hoqën të zitë e ullirit, gjithë atë kohë terrori, përndjekjesh dhe dhune nga autoritetet shqiptare.

Po ashtu 20 mijë ushtarë, që duhej të imbarkoheshin në anije në portet e Durrësit dhe Vlorës. Një grup të sëmurësh, grash dhe fëmijësh, u transportuan me anë të ajrit. Por, rreth 800 italianë, u mbajtën për të shërbyer ende, në rindërtimin e vendit, duke punuar pa marrë frymë, me orë të zgjatura edhe ditët e festave, muaj të tërë.

Reforma Agrare dhe lufta kundër analfabetizmit

Qeveria konfiskoi tokat e bejlerëve të mëdhenj, si; Vërlaci, Biçaku, Vrioni, Vlora dhe Resuli. Këto toka do jua jepte menjëherë fshatarëve të varfër, për t’i shfrytëzuar derisa të bëhej Reforma Agrare. U anuluan marrëveshjet e vjetra ndërmjet pronarëve dhe argatëve, si dhe borxhet e prapambetura. Ligji për reformën, doli me 29 gusht 1945. Por toka e dhënë fshatarëve, mbeti në pronësi të shtetit, pasi fshatari s’kishte të drejta ta shiste, ta blinte, t’ia jepte tjetër kujt, për përdorim.

Ndërkohë qeveria u suall ashpër me kulakët, fshatarët e pasur që tentonin të ngatërronin punët e reformës, duke i quajtur sabotatorë. Dhjetë brigada partizane, u muarën me “qetësimin” e situatës, lexo: asgjësimin fizik të 2.000 kulakëve. Kuptohet me gjithë nxitjet e qeverisë për punë, rendimenti ra në shkallë e tillë, sa pllakosi uria, prandaj qeveria mori drithë nga Jugosllavia, rreth 25.000 tonë.

Problem tjetër ishte analfabetizmi, që përfshinte 80 % të popullsisë. Në gjithë vendin, kishte atë kohë vetëm 643 shkolla fillore dhe 11 të mesme. Më 1946, numri u rrit përkatësisht në 1097. U ndërtuan 512 shkolla të reja, “me kontribut vullnetar” nga populli. U përgatitën mësues me kurse të shpejta dhe me korrespondencë.

Kushtet e mësuesve ishin shumë të këqija. Mbaj mend një mësues në Korçë, që vuante nga zemra, e detyronin të jepte mësim ditën në Korçë, pasdite në Drenovë dhe në mbrëmje në Boboshticë. Ankesave të mësuesve te ministri, ky u kthehej duke i etiketuar si; “parazitë, simulantë, dembelë”. Analfabetizmi u zhduk njëzetë vjet më pas.

Epidemia e tifos ezantemike

Një natë marsi, sollën në spital një partizan të Divizionit V-të, që shërbente në brigjet e liqenit të Ohrit. Kishte ethe të forta dhe reflekse të shuara. Laboratori vërtetoi se ai kishte tifo petekiale. Kjo sëmundje, kishte pas shpërthyer shumë kohë më parë në Mal të Zi, Jugosllavi, ku kishte vepruar edhe Divizioni V-të. Pas rastit të parë, u shfaqën edhe shumë raste të tjera, në partizanët shqiptarë dhe italianë.

Mjeku shqiptar Gaqo Ballauri, që u mor me këta të sëmurë, u infektua vetë dhe vdiq në mes të muajit prill. Epidemia u përhap edhe në popullsinë e Korçës. Qeveria kërkoi ndihmë nga aleatët dhe nga jugosllavët. Këta të fundit, dërguan disa reparte anti- tifo dhe mjetesh dezinfektimi. Disa të rinj shqiptarë, u stërvitën fillimisht për këtë punë.

Këshilltarët jugosllavë, ngritën institucionet në Shqipëri

Jugosllavët ndikonin në Shtabin e Përgjithshëm të Ushtrisë Shqiptare, planet e tij operative-taktike dhe sillnin manualët ushtarakë. Një ekip i qeverisjes politike të Ushtrisë Jugosllave, organizoi strukturat partiake, në Ushtrinë Shqiptare. Nëpërmjet Vojo Srzentic, jugosllavët organizuan administratën shtetërore, ministritë e ndryshme, financat dhe ekonominë, si dhe gjithë shërbimet shtetërore, sipas modelit jugosllav.

Një ndihmë ata dhanë edhe në ngritjen e gjyqeve ushtarakë dhe civilë. Majori Tominsek, u mor me këtë çështje, duke sjellë eksperiencën e vet të marrë në gjyqet sovjetike, burgun e Ljubjankës dhe të tjerë moskovitë. Së fundi, jugosllavët ndihmuan në hartimin e kushtetutës dhe përgatitjen e zgjedhjeve. Si rrjedhojë, qeveria e Enver Hoxhës, merrte çdo direktivë, instruksion, plan, program dhe manual, nga qeveria jugosllave.

Isha dëshmitar kur në Korçë, kaloi një kolonë prej 400 “armiqsh të popullit”, që shkonte të punonte për tharjen e kënetës së Maliqit. Ishin midis tyre ish-anëtarë të partive nacionaliste, si ‘Balli Kombëtar’, ‘Legaliteti’, etj., si dhe një grup ushtarësh gjermanë, që nuk mundën të largoheshin dot nga Korça. 6000 vetë të tjerë, ishin dërguar për ndërtimin e rrugës; Kukës-Peshkopi, në veri të vendit. Përveç të dënuarve politikë, në këto lloj punësh, qeveria dërgonte dhe mijëra të rinj, si aksionistë.

Lufta ka mbaruar, por jo për ne!

Natën e 9 majit 1945, dëgjuam për përfundimin e luftës me Gjermaninë. Nga gëzimi, u mblodha me dy miq italianë, Bellodin, Costën dhe Fischionin, në shtëpinë e këtij të fundit. Shpresa për riatdhesim, tani po na dukej më e realizueshme. Por kaloi një muaj dhe asgjë e re.

Unë vijoja punën në spital, pa pushim. Një ditë shkova në zyrën e Dr. Lubonjës dhe iu luta të më jepte ndonjë ditë leje të shkoja në Tiranë, për t’u interesuar, pse nuk shkonin letrat e mia në familje. E pashë se nuk i pëlqeu të më jepte leje. Unë këmbëngula dhe ai më në fund, më dha leje, duke më paralajmëruar, se mund të mos shihesha me sy të mirë. Nga kush? Këtë do ta mësoja shumë shpejt.

Në kryeqytet, takova miq të tjerë italianë, profesor Lozzin, majorin Augi, Riccard Masnatën, Moffën, Eugenio Condorellin, Italo Vitin, Sempronin, Armenio Calirin, Domenico Caruson dhe Vincenzo Castiglionen. Biseduam për hallin tonë të përbashkët; rikthimin në atdhe. Takova disa autoritete, midis të cilëve edhe drejtorin e Shëndetësisë, Dr. Sherif Klosin, që e pata njohur në mars 1944, pranë Komandës së Sheperit dhe kolonel Beqir Ballukun, komandantin e Brigadës së Dytë Sulmuese.

Ky ishte bërë zëvendës Shef i Shtabit të Përgjithshëm dhe qe mbuluar me yje e dekorata. Me veshjen që mbante, më dukej si portier i një hoteli luksoz në Perëndim. Pyetjeve të mia, të gjithë iu përgjigjeshin në mënyrë të përgjithshme. U ktheva në Korçë, zemër thyer. Për çudi, drejtori më thirri shpejt në zyrë dhe më komunikoi transferimin tim, pranë spitalit të Beratit. Të nesërmen shkova në Berat, ku takova kolegë të tjerë italianë. Me 20 korrik, më kërkuan urgjent në Delvinë, ku kishte rënë një epidemi malaria, me shumë raste vdekje.

Shpresonim që misioni konsullor italian me Turcatin në krye, që erdhi me 28 korrik, do bënte diçka për ne. Marrëveshja e Hoxhës me Palermon, na kishte lënë neve specialistëve në Shqipëri, me punë të detyruar. Të paguar keq, pa mundësi lidhje me familjet, me të cilat ishin ndarë shumë vite më parë, pa mundësi për t’u dërguar ndonjë ndihmë financiare. Sapo erdhi ai, u nisën për Itali, 800 ushtarë italianë, që i patën pezulluar në Vlorë dhe i kishin vënë në punë të detyruar.

Ishte tani radha e civilëve, për t’u riatdhesuar. Por autoritetet nxorën qindra pengesa, siç ishin intervistat e shumta, me përfaqësues të ministrive të ndryshme, me Prokurorinë, drejtorinë e Financës, Policinë, Shtabin Madhor të Ushtrisë, etj. Ndonëse afatet ligjore ishin dhjetë, ose 15 ditë, mjaftonte një gabim në njërën hallkë, që çdo gjë të përsëritej nga e para.

Doli edhe një yçkël tjetër. Për specialistët e nevojshëm, duhet të sillnin nga Italia një specialist me të njëjtin kualifikim, për zëvendësim. Por duke dëgjuar se çfarë po ndodhte në Shqipëri, cili italian vinte të punonte në Shqipëri? Kështu rreth një mijë italianë, duhet të qëndronin ende në Shqipëri.

Sa i takon atyre italianëve që ishin në burg, ose në hetuesi, ishte e vështirë t’i shpëtoje. Avokatët që kërkonin të respektoheshin afatet e gjykimit dhe paraburgimit, kërcënoheshin nga kryetarët e gjykatave, me pasoja të pakëndshme për ta. Shumë avokatë u arrestuan dhe u dënuan. Ndërkohë, vijuan arrestimet e italianëve të tjerë.

Një ligj i ri për tatimet e luftës 1939-1944 (nr. 37 i 13 qershorit 1945), rëndoi fort edhe mbi sipërmarrësit italianë. Taksa ishte 15 % për bizneset më të vogla, ose 100.000 franga dhe 80% për bizneset e mëdha. ose 4.000 000 franga. Caktimi i llojit të biznesit, ishte krejt arbitrar.

P.sh., vëllezërit Gambardella, kishin një agjensi detare. Herën e parë u taksuan me 90.000 franga shqiptare. Njëri vëlla shkoi në Itali, që të mbledhë paratë e kërkuara, ndërsa tjetri, mbeti peng këtu. Shuma iu arkëtua misionit ushtarak shqiptar në Bari. Por këtë likuidim të shpejtë, autoritetet e morën si një mundësi financiare të vëllezërve, prandaj i tatuan sërish me 2.200.000 franga, duke e mbajtur ende peng njërin vëlla. Paratë nuk mund të paguheshin dot dhe vëllai mbeti nën arrest.

Zgjedhjet për asamblenë kushtetuese

Siç thashë, shkova në Delvinë, ku Brigada XV-të ishte në gjendje të mjerueshme, për shkak të malaries. Pranë Delvinës është Saranda, një qytet piktoresk, përballë ishullit të Korfuzit. Kur je atje, ke përshtypjen e lirisë, për shkak të afërsisë së tokës greke.

Më 1945-ën, mijëra shqiptarë e kanë kaluar detin me not, për të ikur në Greqi. Por, kur policia kufitare arrinte t’i kapte ata, gjykata i dënonte jo si shkelës të kufirit, por si agjentë monarko-fashistë grekë. Kjo ishte një mënyrë, për të fshehur motivin e vërtetë të arratisjes.

Në jug të Sarandës, apo në rrafshinën e Palit, ishte një kamp i punës së detyruar, të cilin e pashë me sytë e mi, në fund të tetorit 1945. Duhet të ishin aty rreth tre mijë vetë. Kampi rrethohej me roje me mitraloza. Pas 12 orë pune, njerëzit shtriheshin të flinin mbi ca dërrasa, pa asnjë mbulojë. Shumë të burgosur vuanin nga skorbuti, uria, dizenteria dhe ezaurimenti i përgjithshëm.

Dua të nënvizoj se, që nga viti 1945, kampet e punës së detyruar do bëheshin një institucion shumë i rëndësishëm i regjimit komunist të Enver Hoxhës. Zbatimi i planeve pesëvjeçare, do realizohej me punë prej skllavi, të kundërshtarëve politikë të vërtetë, ose të shpikur nga regjimi.

Me sakrificat e qytetarëve të panumërt, u thanë këneta dhe u bonifikuan toka, u hapën miniera dhe u ndërtuan shumë vepra industriale e banimi. Ky regjim, para syve tanë, po kryente po ato krime, sikurse dikur në Ausëitz, Buchenvald dhe Mauthausen. E pra këtë regjim, e lavdëronin disa qarqe politike në botë. Memorie.al

Nëse ish-liceistët e Korçës do të jetonin, me njohuritë e tyre në fusha të ndryshme do të mund të ndërtonin bazat e një shteti shqiptar europian.

Por ata që renditeshin mes personaliteteve të kombit u burgosën dhe u internuan për vite të tëra duke i damkosur si antikombëtarë. Kontributi i tyre intelektual do të kishte qenë aq i çmuar dhe i vyer për Shqipërinë e pasluftës nëse diktatura nuk do t’i godiste pa mëshirë. Idetë e tyre perëndimore ranë ndesh me ideologjinë bolshevike të Lindjes. Kjo ideologji iu diktua Shqipërisë në atë periudhë nga Enver Hoxha, një ish-liceist i Liceut Francez të Korçës, i cili u kaloi tangjent studimeve të tij për biologji në Montpellier. Të konsideruar si kundërshtarë politikë, edhe pse me një potencial intelektual të padiskutueshëm, ish liceistët u internuan, u burgosën, u torturuan, u vranë dhe u zhdukën, menjëherë pas vendosjes të diktaturës në Shqipëri. Midis tyre edhe Sabiha Kasimati (1912-1951), vajza e parë shqiptare e diplomuar në Liceun Francez të Korçës, e cila përfundoi studimet e larta në Fakultetin e Shkencave Biologjike në Universitetin e Torinos në Itali.

Megjithëse nuk u angazhua në politikë, ajo mbajti një qëndrim protestues ndaj regjimit diktatorial. U arrestua në vitin 1951, pas incidentit të bombës në ambasadën sovjetike në Tiranë dhe u pushkatua pa gjyq më 26 shkurt 1951, së bashku me 21 intelektualë të tjerë. Doktori Llambi Ziçishti ishte një tjetër liceist I Korcës I cili u pushkatua nga diktatori Hoxha. Pas diplomimit ai caktohet kirurg në spitalin e kryeqytetit, ku rritet profesionalisht nën kujdesin e dr. Frederik Shirokës. Për shumë kohë drejtoi katedrën e kirurgjisë së Përgjithshme. Në vitin 1968 u caktua Dekan i Fakultetit të Mjekësisë dhe në vitin 1971 u emërua Ministër i Shëndetësisë duke zëvendësuar dr. Ciril Pistolin. Më 1974-1982 ka qenë deputet. Pas kësaj ai akuzohet në vitin 1982 si bashkëpunëtor i grupit armiqësor të drejtuar nga Mehmet Shehu. Llambi Ziçishti u akuzua, gjithashtu, se në vitin 1973 kishte dashur të helmojë Enver Hoxhën. Pas një procesi hetimor, që zgjati nga nëntori i vitit 1982 e deri në shtatorin e vitit 1983, Llambi Ziçishti u nxor në gjyq dhe u dënua me vdekje, duke u pushkatuar më 9 shtator 1983 së bashku me Kadri Hazbiun, Feçor Shehun dhe Llambi Peçinin. Më 5 qershor 1945, Enver Hoxha urdhëroi ekzekutimin e ish-shokut të tij të ngushtë që nga fëmijëria në Gjirokastër, me të cilin si bashkëmoshatarë, kishte qenë shok dhome për disa vite, në konviktin e Liceut francez të Korçës.

Ish-liceisti Fahredin Angoni u pushkatua më 6 qershor të vitit 1945 me pesë të tjerë në gështenjat e Zërvaskës në Pogradec. Fati i keq e ndoqi edhe mjekun Enver Zazani, bashkëliceist edhe ai në të njëjtën klasë me Hoxhën dhe Kasimatin në Liceun Francez. Pas studimeve për mjekësi në universitetin e Lyon-it në Francë, Zazani, kthehet në atdhe. Ai u lidh në ato vite me lëvizjen Nacional Çlirimtare dhe u zgjodh deputet pas zgjedhjeve të para në Shqipëri. Por nuk vonoi shumë dhe arrestohet me grupin e parë të deputetëve, me akuzën “veprimtari armiqësore ndaj pushtetit popullor”, dhe pushkatohet më 4 shtator 1947. Po kështu pushkatohet edhe juristi Qenan Dibra (1910-1946), i cili pas mbarimit të Liceut të Korçës përfundoi studimet e larta në fakultetin e Drejtësisë në Sorbonë-Francë, e më pas shërbeu si atashe në Legatën Shqiptare në Paris. Menjëherë pas kthimit në atdhe ai punoi si jurist duke qenë njëkohësisht edhe përkrahës e përfaqësues i organizatës së Legalitetit. Arrestohet në vitin 1946 dhe pushkatohet së bashku me 6 shokë të tjerë. I njëjti fat tragjik me të do të ndiqte edhe Hilmi Hysin (1913-1947), i pushkatuar në moshën 35 vjeçare.

Pas përfundimit të Liceut Francez të Korçës, në profilin e filozofisë ai diplomohet në Fakultetin Juridik të Sorbonës dhe pas kthimit në atdhe shërbeu si Gjyqtar Paqtues në Burrel, Berat e Tiranë dhe njëkohësisht aderoi në radhët e Organizatës Balli Kombëtar. Arrestohet në gusht të vitit 1947, për “veprimtari kundër regjimit diktatorial” të sapo ardhur në pushtet dhe pushkatohet në janar të vitit 1948. Abdulla Rami menjëherë pas përfundimit të studimeve në Francë dhe kthimit në atdhe, Rami shërbeu si jurist e gjyqtar në jugun e Shqipërisë dhe më pas në Kosovë. Arrestohet në dhjetor të vitit 1944 dhe vuan 18 vjet burg në burgun e Burrelit së bashku me vëllain e tij Hasan Rami.

Një tjetër liceist Foto Bala vuajti 17 vite burg kurse Myslim Çarçanit, dënimi me burg iu kthye në burgim të përjetshëm, por u dënua me 7 vite në burgun e Burrelit. Aleko Turtulli arrestohet dhe burgoset për veprimtari armiqësore e vuan 10 vjet në burgjet dhe kampet e punës. Inxhinieri Adem Beli arrestohet në vitin 1946 me grupin e deputetëve dhe dënohet me 20 vjet burg nga të cilat vuajti 8 vjet. Tragjedive të liceistëve të mësipërme do t’ju shtoheshin edhe plot emra të tjerë. Mes tyre edhe Nedin Kokona, Xhevdet Kapshtica, Aziz Vrioni, Asllan Ypi, Felatun Vila, Fetih Selenica, Xhelal Shënapremte, Alqi Nushi e tj.

KRIJIMI

Prej vitit 1916 e deri më 1920-ën, Korça qeverisej si Republikë Autonome dhe administrohej prej nëpunësve vendas nën mbrojtjen e autoriteteve ushtarake franceze. Administrata e re shqiptare që u vendos në krye të krahinës autonome i kushtoi kujdes të veçantë çështjeve që lidheshin me arsimin. Kështu, më 25 tetor 1917 me vendim të qeverisë së Republikës Autonome të Korçës, u çel Liceu Francez. Rrugëtimi i këtij institucioni të arsimit të mesëm u shoqërua me barriera të shumta që vinin si pasojë e Luftës së Parë Botërore. Megjithatë Liceu Francez i Korçës arriti të kapërcejë pengesat dhe të luajë një rol të rëndësishëm në arsimimin e të rinjve të ardhur nga mbarë vendi. Në vitin 1921 u emërtua si “Liceu Kombëtar i Korçës”. Veprimtaria e tij do të shtrihej përgjatë periudhës së para pushtimit italian, deri në vitin 1939.

Liceu Kombëtar i Korçës ose Liceu Francez (Liceu Kombëtar Shqiptar) ishte një shkollë e mesme në qytetin e Korçës, e financuar nga qeveria Shqiptare, por që përhapte kulturën franceze dhe vlerat evropiane. Shkolla funksionoi plotësisht në vitet 1917-1939. Liceu hapi dyert e tij më 25 tetor 1917 si Liceu francez me vendimin e qeverisë së Republikës Autonome të Korçës. Në 1921 ai u riemërua në Lice Kombëtar. Ishte një shkollë laike, ku të gjitha lëndët ishin në gjuhën frënge me përjashtim të lëndës së gjuhës shqipe. Drejtori i Liceut nga viti 1932 deri me 1938 ishte Xavier De Courville (De Kurvil) 1894-1984. Një nder profesorët e njohur ishte Andre Brezho (Andre Bregeault), ish ambasador i Francës ne Rusi, martuar me një spanjolle, e cila vritet gjate një bombardimi te një kishe ne Rusi. Liceistët themeluan më 5 nëntor 1922 shoqërinë “Shpresa”, e cila zhvilloi një veprimtari të gjerë kulturore, artistike dhe sportive, si dhe botoi revistën e saj me të njëjtin emër.

Në korrik të vitit 1936, studentët e viteve të larta dhe mësuesit e tyre botuan numrin e vetëm të revistës “Lyceum”. Liceistët organizonin shfaqje teatrale, shfaqje konceptore, si dhe merrnin pjesë në të gjitha festat tradicionale. Liceistët, idealistë të pastër, i gjejmë prezentë në momente me rëndësi historike. Ata ishin prezentë në Luftën e Vlorës më 1920, gjatë ditëve të Kryengritjes së Qershorit më 1924, në demonstratat e fuqishme kundër pushtimit të vendit nga fashistët italianë dhe në vitet e Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare.

Profesorët e Liceut Kombëtar, si Sotir Kuneshka, Kristo Fundo, Niko Stralla, Gjergj Canco e shumë të tjerë dhanë kontributin e tyre të çmuar në ngritjen e nivelit arsimor të vendit. Nuk janë të paktë studentët ekselentë, të cilët ishin figura të shquara të botës akademike dhe jetës shoqërore në vend, si Llazar Treska, Petraq Fundo, Selahudin Mborja, Aleko Tashko, Gaqo Tashko, Aleks Buda, Behar Shtylla, Koço Lubonja, Mahir Domi, Koço Gliozheni, Misto Treska, Medar Shtylla, Nonda Bulka, Sokrat Mio, Thoma Kacori, Vedat Kokona, Zija Xholi, Stiliano Nosi, Shemsi Totozani, Viktor Stratobërdha, Anton Mazreku, Dhimitër Shuteriqi e shumë të tjerë Në vitet e pasçlirimit, shumë mësues dhe liceistë u përndoqën dhe u persekutuan nga regjimi totalitar. U burgosën dhe u internuan për vite të tëra duke i damkosur si antikombëtarë, ata që renditeshin mes personaliteteve të kombit.

Një homazh sot vjen për martirët e Liceut Kombëtar, për Sabiha Kasimatin, për Safet Butkën, për Foto Balën, për Abdullah Ramin, për Gani Berberin, për Mihal Ballkamenin, për Andon Frashërin, për Qani Panaritin, për Xhevat Korçën, për Vangjush Tushin, për Kristaq Venetikun, për Fahredin Angonin e shumë e shumë të tjerë. Nderim dhe respekt për Liceun Kombëtar të Korçës, një nga vatrat arsimore më të rëndësishme të emancipimit tonë shoqëror; përulje ndaj figurave të arta që e themeluan këtë institucion, ndaj profesorëve shqiptarë dhe francezë, ndaj dëshmorëve të luftës, ndaj martirëve e të persekutuarve, idealet e të cilëve sot më shumë se kurrë duhet të jenë busull orientimi e përparimit tonë shoqëror.

Nga liceu I Korcës dolën shumë emra të njohur si: Ymer Dishnica, Stefanaq Pollo, Nonda Bulka, Vangjush Mio, Stavro Skëndi, Foto Bala, Vedat Kokona, Medar Shtylla, Koço Theodhosi, Behar Shtylla, Mahir Domi, Dhimitër Shuteriqi, Abaz Ermenji, Ptoleme Xhuvani, Selman Riza, Bilbil Klosi, Kolë Paparisto, Llambi Ziçishti etj. Liceu përgatiti nxënës me nivel të lartë, të cilët një pjesë u bënë inxhinierë, ekonomistë, mjekë.

Në prill të 1939-ës pushtimi fashist u prit me protesta në Korçë, ku profesorët prinin para liceistëve dhe popullit. Flamurin kombëtar e mbante Abaz Ermenji. Liceu nuk u hap në shtator të vitit 1939 kështu që shënon dhe mbylljen e tij, pas largimit të profesorëve francezë. Në vitin 1945 u rihap, por si gjuhë u fut serbokroatja e më vonë gjuha ruse. Liceu si vazhdim sot është gjimnazi “Raqi Qirinxhiu”, si ish- nxënës dhe profesor matematike dhe dëshmor i Atdheut.

/Gazeta Panorama

Mëngjesin e së shtunës së 12 shtatorit 1931, Dhimitër Maksakuli, një njeri i njohur dhe i respektuar në qytetin e Durrësit, përshëndeti kolegët e tij dhe doli nga dera e Bankës Kombëtare. Si zakonisht, ai mbante qëndrimin e tij të matur, si një person që kishte fituar besimin e të gjithëve.

Askush nuk dyshonte se pas asaj fytyre të rregullt, fshihej një plan djallëzor që do të trondiste jo vetëm qytetin, por gjithë Shqipërinë. Me një makinë që e priste përjashta, Dhimitri u ngjit me qetësi, dhe automjeti me dy shoferë, iu drejtua menjëherë Tiranës. Dukej një udhëtim i thjeshtë, por ky ishte vetëm fillimi i një plani të hollësishëm, që Dhimitri kishte përgatitur për javë të tëra.

Në xhepat e tij, fshihej sekreti më i madh i ditës: 120 mijë franga ari, të cilat ai sapo i kishte marrë nga arka e bankës, ku kishte punuar për vite me radhë. Në Tiranë, dita kaloi pa ndonjë ngjarje të veçantë.

Dhimitri, dukej sikur ishte i zhytur në mendime, duke kaluar orët e pasdites nëpër kafene të ndryshme. Duke pirë kafe dhe duke vëzhguar njerëzit përreth, ai e dinte mirë, se çdo lëvizje e tij, po llogaritej me kujdes.

Në orën 20:00 të mbrëmjes, ai vendosi të largohej nga kryeqyteti dhe të kthehej në Durrës. Por lëvizjet e tij, nuk kishin kaluar pa u vënë re. Teksa makina e tij lëvizte në rrugën Tiranë-Durrës, një postbllok i policisë, tashmë i informuar për situatën, ndaloi automjetin. Oficerët e policisë, e kishin marrë lajmin për një mungesë të madhe parash në Bankën Kombëtare në Durrës dhe, edhe pse nuk e dinin saktësisht se kush ishte përgjegjës, ata e ndienin që diçka e dyshimtë, po ndodhte me këtë grup njerëzish që udhëtonin në orët e natës. gsh

Familja gjirokastrite e Kadareve, nuk është e njohur vetëm për shkrimtarin me famë botërore Ismail Kadarenë. Në dhjetëvjeçarin e dytë të këtij shekulli, njëra nga degët e këtij fisi, ajo e familjes së Sadik Kadaresë, do ta bëhej e njohur, sidomos gjatë Luftës Antifashiste dhe në vitet e para të pas çlirimit, me ushtarakun Tahir Kadareja, gjeneral i dimensioneve operativo-strategjike, intelektual me horizont gjitharmësh të kompletuar, i njohur për bindjet e tij kundra regjimit monist diktatorial. Kadaretë kanë dalluar, jo vetëm për atdhetarizmin dhe ndjenjën e përkushtimit ndaj çështjes së lirisë dhe të Shqipërisë, por edhe për kulturën dhe talentin e tyre të veçantë.

Kush ishte Tahir Kadare?

Tahir Kadareja lindi më 28.11.1913 në qytetin e gurtë të Gjirokastrës. Arsimin fillestar e mori në qytetin e lindjes, po ashtu edhe atë të mesëm. Pas kësaj vjen në Tiranë, ku hyn në Shkollën e Oficerëve, të cilën e përfundoi në gusht të 1931-shit, në degën e artilerisë, si oficer me gradë aspirant. Pas vitit 1933, Tahir Kadareja fitoi gradën nëntoger.

Fillimisht caktohet me punë pranë Komandës së Artilerisë së Ushtrisë, ku shërbeu deri në vitin 1935. Duke qenë njeri përparimtar dhe me kërkesa ndaj vetes dhe regjimit, si njeri që kërkonte ecjen përpara të vendit me hapat e kohës, ai shpejt bëhet kundërshtar i regjimit shtetëror dhe, për rrjedhojë, edhe pjesëtar aktiv i lëvizjes anti-monarkiste të Fierit (1935), të cilën e udhëhiqte koloneli shumë i njohur në historinë e Ushtrisë dhe të Shqipërisë, Ali Shefqeti (Shkupi).

Meqenëse kjo lëvizje shpejt u shtyp nga regjimi në fuqi, Kadareja, së bashku me disa ushtarakë të tjerë pjesëmarrës në të, burgoset dhe më pas internohet në Tepelenë. Për pasojë, humbet të drejtën e gradës dhe përjashtohet nga Ushtria, me Dekretin shtetëror të datës 12.11.1937, së bashku me Dali Ndreun dhe Bedri Spahiun.

Por, për të mos iu nënshtrua kësaj gjendjeje ai, tok me Mustafa Matohitin (“Hero i Popullit”, dëshmor i Luftën Antifashiste Nacionalçlirimtare), edhe ky me karrierë në Ushtrinë Mbretërore Shqiptare të kësaj periudhe, arratisen në Greqi. Në prill të 1939-s, Shqipëria u pushtua nga fashistët italianë dhe në vend, si kundër reaksion, lindi Lëvizja Antifashiste.

Një nga ish-ushtarakët e parë që u përfshi në këtë lëvizje kombëtare dhe që ndihmoi ndjeshëm për rritjen dhe fuqizimin, për konkretizimin e saj me formacione dhe veprimtari luftarake kundër pushtuesit të huaj në Qarkun e Gjirokastrës, ishte pikërisht Tahir Kadareja. Ai u mor me përgatitjen e luftës dhe të formacioneve luftarake, që nga më të voglat deri te më të mëdhatë, duke u bërë kështu një nga drejtuesit më të njohur dhe më kryesorë në qark dhe në tërë Jugun e Shqipërisë.

Pas gjithë kësaj veprimtarie të tij, nisin të spikatin edhe kultura e aftësitë ushtarake, talenti si drejtues dhe organizator i shquar, gjakftohtësia, shpirti luftarak dhe humanizmi, guximi dhe besnikëria ndaj idealit të cilit i ishte përkushtuar dhe për të cilin luftonte.

Me atë buzëqeshjen e qetë dhe shikimin e vëmendshëm, që shprehte thellësinë dhe sinqeritetin e shpirtit dhe të botës së tij të brendshme, Tahir Kadareja, rrezatonte njëherësh besim dhe miqësi për shokët dhe bashkëpunëtorët e tij, duke ua lehtësuar realizimin e detyrave të vështira e plot rreziqe të luftës.

Me krijimin e Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë Nacional-Çlirimtare të Shqipërisë, sapo formohet formacioni i parë i madh, Brigada I-rë Sulmuese, Tahir Kadaresë i besohet një detyrë e rëndësishme në drejtimin e brigadës, zëvendëskomandant i saj. Këtu Tahiri shpalosi cilësitë drejtuese si ushtarak i mirëfilltë, për drejtimin e veprimeve luftarake të këtij formacioni të shquar të UNÇSh-së.

Për këto cilësi, menjëherë pas krijimit të Brigadës VI-të Sulmuese (janar 1944), caktohet nga Shtabi i Përgjithshëm i UNÇSh-së, komandant i saj. Ai e drejtoi brigadën në valën e luftimeve të ashpra dhe të fitoreve kundër pushtuesve nazistë, luftime të njohura në historinë e UNÇSh-së dhe të popullit tonë.

Veçohen e spikasin mes tyre veçanërisht veprimet gjatë Operacionit të Dimrit 1943-1944, si dhe në Operacionin nazist të Qershorit 1944. Por nuk harrohen kurrsesi edhe veprimet e ashpra e të përgjakshme në Labinot, Pukë e, deri në Vishegrad të ish-Jugosllavisë. Në to dhe në shumë veprime të tjera luftarake, Tahir Kadareja udhëhoqi me aftësi luftarake dhe me fantazi në krye të Shtabit të Brigadës. Për rrjedhojë, ai pati një karrierë të shpejtë.

Sapo krijohet Divizioni II-të Sulmues (4.8.1944), përsëri Tahirit i besohet komanda e divizionit, ndërsa më 18 nëntor të këtij viti, ngarkohet komandant i Korparmatës së Dytë, që ishte formacioni i dytë më i madh i Ushtrisë NÇSh. Kaq i vërtetë dhe real është ky vlerësim për aftësitë e tij, sa që e vërtetojnë edhe vetë nazistët, në një dokument sekret të fundvitit 1943, që vlerëson e kategorizon grupet e rezistencës antifashiste në Shqipëri.

Në të shkruhej se; “Bedri Spahiu dhe Tahir Kadareja, ishin mjaft të aftë”, natyrisht që nënkuptohet ushtarakisht. Çlirimi i Shqipërisë e vuri Kadarenë përballë një të ardhmeje dhe punësh të reja. Ky ishte një kapitull i ri, por me mjaft sfida. Pak kohë pas çlirimit të vendit, ai dërgohet me studime të larta në Akademinë Ushtarake “Voroshillov” në Moskë, të cilën e përfundon me rezultate të shkëlqyera.

Për këtë dhe aftësitë që zotëronte, si dhe për arritjet gjatë Luftës Antifashiste, u caktua me detyra deri në postin e zëvendësshefit të Shtabit të Përgjithshëm, të Ushtrisë Shqiptare. Më 1949-ën, Tahir Kadareja fiton gradën gjeneral-major dhe më pas caktohet në krye të Komandës së Artilerisë të Ushtrisë Shqiptare.

Arritjet ishin të merituara, ato vinin vetëm falë cilësive, aftësive profesionale, karakterit të tij të fortë, dinjitetit dhe autoritetit që gëzonte mes eprorëve te vartësit dhe te populli. Veçanërisht ai respektonte mendimet dhe oponencën e vartësve të tij, për çdo problem që lidhej me punën. Nën gradat e gjeneralit, Kadareja fshihte një numër vlerash, të cilat ia njihnin dhe i respektonin shokët dhe bashkëpunëtorët e tij.

Ata e çmonin shumë, teksa shpreheshin se ai ishte një ndër udhëheqësit më të përgatitur, më të ndershëm dhe më të shquar ushtarakë të Luftës Antifashiste. Pas luftës ,Tahir Kadareja u vlerësua si një nga ushtarakët më të përgatitur, veçanërisht në lëmin e artilerisë, që ndikoi dhe ndihmoi ndjeshëm në organizimin, fuqizimin dhe modernizimin e saj.

Porse gjeneral Kadareja, kishte edhe një vlerë të veçantë, por; të “keqe për të mëdhenjtë”. Duke u shquar për karakterin e tij të qëndrueshëm, i drejtë, me plot arritje dhe mjaft i aftë në punën e tij, parapëlqente t’i shpaloste hapur mendimet.

Kjo shumëkujt atje lart, nuk i pëlqente. Emri dhe reputacioni i arritur gjatë luftës, niveli i detyrave dhe gradat, por sidomos fjala e tij e hapur dhe e vërtetë, pikëpamjet e tij shpesh me kah të kundërt, nga ato të udhëheqjes së lartë partiake ose shtetërore të kohës, nuk shiheshin me sy të mirë.

Këtë shenjë xhelozie e urrejtjeje, si dhe thelbin se nga buronte ajo çka vërehej në këto instanca, e zbulon edhe shkrimtari Ismail Kadare, në një nga botimet e tij (1992, në Francë, ku ndër të tjera shkruan se: “Gjeneral Tahir Kadareja, ka qenë gjatë viteve të para të luftës, më i njohur se Enver Hoxha dhe ndoshta një nga arsyet e mllefit të paqartë të këtij të fundit ndaj tij, ka qenë thjesht ndjenja e zilisë, për njëfarë legjende që ende vazhdonte për të, midis partizanëve të vjetër”.

Këtu sigurisht kishte të vërteta të mbuluara me mister, që u bënë më të dukshme dhe shpërthyen hapur në Konferencën e Tiranës (l956), tashmë të njohur për veprimtarinë e ashtuquajtur shkatërruese të saj. Aty ai u godit ashpër, krahas disa ushtarakëve të lartë, për mendimet që shpalli haptas ndaj udhëheqjes së lartë të partisë e të shtetit të asaj kohe.

Ato ishin akuza, prandaj pas kësaj nisi menjëherë kalvari i vuajtjeve për të dhe për gjithë familjen e Kadareve. Së pari, erdhën transferimet, më pas izolimi dhe lirimi nga ushtria dhe, natyrisht përjashtimi nga radhët e partisë.

Kalojnë me radhë internimi në Kuçovë e pastaj, si një asket të shkretë, e mbyllin në Zvërnec, ku edhe e burgosin. Kaq i mbyllur, gati hermetik, dhe i frikshëm jo vetëm nga shokët e miqtë, por edhe nga njerëzit e afërt, sa këta e kishin të pamundur ta takonin.

Nga koha e adoleshencës, kujtoj një episod, kur isha nxënës në Shkollën Ushtarake “Skënderbej” dhe nëna ime donte t’i bënte një vizitë kortezie, një gruaje që ishte e afërt e tij dhe që lëngonte nga një sëmundje e rëndë. Kaq e fshehtë dhe e maskuar u bë ajo vizitë, saqë nëna nuk guxoi t’i thoshte as babait dhe as dajës tim.

Në vitin 1962, ende pa mbushur të pesëdhjetat, më në fund zemra e ish- komandantit trim, e një prej drejtuesve më të njohur të Luftës Antifashiste dhe të formacioneve më të mëdha të UNÇSh-së, e gjeneralit dhe ushtarakut nga më të aftët dhe me shpirt krijues, e artiljerit të shquar e të talentuar, pushoi së rrahuri. Askush nga shokët dhe miqtë, por edhe të afërmit, nuk mundën ta përcillnin në banesën e fundit!

E si mund të bëhej një gjë e tillë, kur çdokush dhe çdo veprim ishin nën kontroll! Megjithëkëtë, me gjithë murin e izolimit, ata ruanin imazhin e komandantit e të luftëtarit, të gjeneralit, të shokut të mirë e të eprorit të dashur, korrekt dhe të ndershëm, të atdhetarit demokrat deri në përkushtim. Për ta, Tahir Kadareja, kishte qenë dhe mbetej njeriu dhe ushtaraku me përmasat e një personaliteti, pjesë e historisë ushtarake shqiptare. Memorie.al

Nga Vangjel Kasapi

                                                 Grafikë nga Fritz Radovani {1991)

Koment nga At Viktor Volaj O.F.M. (1941)

Kjo kangë, nji nder ma të bukrat poezi lirike të Fishtës, kje botue në rasen e pesëdhetëvjetorit të themelimit të shkollës françeskane, e kje vu si parathanje melodramit “Shqyptari i Qytetnuem”. Kundra asaj propagande së huej e rrymave shkollore, qi poshtnonte gjuhen shqipe por si nji gjuhë e mangët, të padhenun e barbare. Fishta këndon bukurinë, fuqinë e saj, tue shquem sidomos nder të rij dashtninë per té.

1. Porsi kanga e zogut t’ verës,

Qi vallzon n’ blerim të Prillit;

Porsi i ambli flladi i erës,

Qi lmon gjit’ e drandofillit:

Porsi vala e bregut t’ detit,

Porsi gjama e rrfés zgjetare,

Porsi ushtima e njij termetit,

Njashtu a’ gjuha e jonë shqyptare.

2. Ah! Po; a’ e ambel fjala e sajë,

Porsi gjumi m’ nji kerthi,

Porsi drita plot uzdajë,

Porsi gazi i pa mashtri;

Edhe ndihet tue kumbue,

Porsi fleta e Kerubinit,

Ka’ i bjen qiellvet tue flutrue

N’ t’ zjarrtat valle t’ amëshimit.

3. Pra, mallkue njai bir Shqyptari,

Qi ketë gjuhë të Perendis,

Trashigim, qi na la i Pari,

Trashigim s’ i a len ai fmis;

Edhe atij iu thaftë, po, goja,

Qi e perbuzë ketë gjuhë hyjnore;

Qi n’ gjuhë t’ huej, kur s’ asht nevoja,

Flet e t’ veten len mbas dore.

4. Në gjuhë shqype nanat t’ona

Shi prej djepit na kanë thanun,

            Se asht nji Zot, qi do t’a dona:

            Njatë, qi jeten na ka dhanun;

            Edhe shqyp na thanë se Zoti

            Per Shqyptarë Shqypnin e fali,

            Se sa t’ enden stina e moti,

Do t’ a gzojn’ kta djalë mbas djali.

5      Shqyp na vetë, po pik’ ma para,

N’ agim t’ jetës kur kemi shkue

Tue ndjekë flutra neper ara,

Shqyp ma s’ pari kemi kndue:

Kemi kndue, po armët besnike,

Qi flakue kanë n’ dorë t’ Shqyptarvet,

Kah kanë dekë per besë jetike,

Kah kanë dekë kta per dhé t’ t’ Parvet.

6      Në ketë gjuhë edhe njai Leka,

Qi ‘i rruzllim mbretnin s’ i a xuni,

Qi kah bijtè ai, shkelte deka,

Shekllit mbarë ligjë t’ randë i vuni;

Në ketë gjuhë edhe Kastriota

U pat folë njatyne ushtrive,

Qi sa t’ ndrisë e diellit rrota,

Kanë me kenë ndera e trimnive.

7       Pra, Shqyptarë, çdo fés qi t’ jini,

Gegë e Toskë, malci e qyteta,

Gjuhen t’ uej kurr mos t’ a lini,

Mos t’ a lini sa t’ jetë jeta,

Por per té gjithmonë punoni;

Pse, sa t’ mbani gjuhen t’ uej,

Fisi i juej, vendi e zakoni

Kanë me u mbajtë larg kambet t’ huej.

8      Nper gjuhë shqype bota mbarë

Ka me u njohtë se ç’ fis ju kini,

Ka me u njohtë ju per Shqyptarë:

Trima n’ za sikurse jini.

Prandej, pra, n’ e doni fisin,

Mali, bregu edhe Malcija

Prej njaj goje sot t’ brohrisin: 

Me gjuhë t’ veten rrnoftë Shqypnija!

___________________________________________________________________

1. Nder kater vargjet e para Poeti me gershetim harmonik të tingujvet na paraqet kumbimin e ambel  muzikor të gjuhës shqype, e nder tre vargjet tjera, me mjeshtrinë e nji Poeti  sovran ep, me nji crescendo të çuditshem, përshtypjen e valvet të detit qi perplasen per breg, të krizmës së rrufesë, e të shungullimit të termetit. – e zogut të verës: me kuptim të pergjthshem, por në nji mënyrë të posaçme  ajo e bylbylit. Me ketë shprehje e perkëtheu Fishta, poet  për ekcelencë i gjuhës së popullit, fjalen bylbyl në nji tingull të Petrarkës, – në blerim të Prillit: kah fillimi i Prendverës, mbasi natyra të jetë veshë në blerim. – qi lmon gjit e drandofillit: qi pershkohet nder fletëzat e drandofilles, ndër gubat e petaleve të lules. – rrfes zhgjetare, rrufésë zhgjetuese, gjuejtëse.
2. Kerthi, foshnje. – Porsi drita….shenja e jetës e të të pertrimit, e çdo agim mbahet se bjen nafakë (të mira) të reja, tue kallë (sjellë) shpresa të reja; -gazi i pa mashtri: i pa të keq, i sinqertë, jo mashtrues. – Porsi fleta: flatra. – Ka’i bjen Qiellvet: kah pershkon qiellin. –N’t’ zjarrtat valle: nder valle shumë të shkelqyeshme të Parrizit, nder valle qi vezullojnë të Parrizit.
3. Mbasi na paraqet bukurinë e gjuhës, Poeti, vates i vertetë i kombit, e ndien per detyrë me u lëshue mallkimin gjithë atyne qi duen t’a humbin ase perbuzin gjuhen shqype. – Gjuhë hyjnore; kjo gjuhë mashkull, gjuhë hyjnish, si ç’ e quen tek Lahuta.
4. Shi prej djepit: Qyshë në djep. – Edhe në shqyp na thanë se Zoti …. Poeti shkon tue persëritë pa da tagrin (të drejten) shenjt qi ka Shqyptari me gëzue Lirinë. Le të vehet oroe fuqija qi merr shprehja prej afrimit të fjalvet shqyp…Shqyptarë…Shqypni. – djalë mbas djali: brez mbas brezi.

5.N’agim t’jetës: atëherë kur metëzi kishim nisë me marrë mend e shise. – Tue ndjekë flutura…. Shqenë reale e bukur e jetes fëminore! – armët besnike, poezia popullore shqyptare asht gati perherë kreshnikore. – jetike: tëherëshme, të vjeter.

6. Leka, qi ‘i rruzllim… Leka i Madh, i cili shtroi pjesen ma të madhe të botes s’atëherëshme.

Qi: ose të cilat, sa t’ndrisë… derisa të shkelxejë (shkelqejë) sfera e zjarrtë e diellit.

7. Çdo fes qi t’jini: çdo feje, besimi, si kristjan si musliman. Fisi i juej….kambet s’huej: Të gjithë e     dijmë, si dishmon historia sesa faktor kryesor i kombësisë asht të ruejtunit e gjuhës amtare. Nji popull qi perbuzë gjuhen e vet i nenshkruen dënimin vetes e asht i gjykuem me u shue, me u zhdukë. Per këte Fishta shkroi nji dramë të vogel me titull: “Gjuha e mësimit”.

8. Ç’fis ju kini: – se ç’kombësi keni. Mali, bregu edhe Malcija, synedotke: Të gjithë ata qi banojnë nder male, ne Veri; brigje (fusha), të vikasin, të thërrasin nji zani.   (At V. Volal 1941)

Melbourne, 26 Tetor 2024..

Nga Dashnor Kaloçi

Grupi Operativ Special që u krijua menjëherë pas arrestimit të ish-ministrit të Brendshëm, Kadri Hazbiu dhe zëvendësit të tij, Feçor Shehut, në mesin e muajit tetor të vitit 1982, në krye të të cilit ishte zv/ministri i Punëve të Brendshme, Zylyftar Ramizi, dhe si vartës të tij, Enver Zeneli e Hasan Ulqinaku, ndërmjet masave të tjera, siç ishin; studimi dhe analiza e një numër të madh dosjesh arkivore, që i përkisnin një periudhe të gjatë kohe, (1945-1982), u bëri thirrje dhe u kërkoi edhe disave prej ish-funksionarëve të lartë të udhëheqjes së PPSH-së dhe ish-kuadrove të lartë drejtues të Ministrisë së Punëve të Brendshme, oficerëve të Sigurimit të Shtetit, etj., që të jepnin me gojë apo shkrim, ato që ata dinin, apo kishin dyshime, lidhur me “veprimtarinë armiqësore”, të Mehmet Shehut, Kadri Hazbiut, Feçor Shehut, Llambi Peçinit, Mihallaq Ziçishtit, Llambi Ziçishtit, apo dhe personave të tjerë, me të cilët ata i kishte lidhur puna apo jo, gjatë periudhës që ata kishin shërbyer pranë asaj ministrie, apo në Degët e Brendshme në rrethe, në sektorin e Zbulimit Politik, pranë përfaqësive tona diplomatike të akredituara në shtete të ndryshme të botës, etj., etj.

Ndër ish-funksionarët e lartë të PPSH-së dhe kuadrot drejtuese e oficerët e Sigurimit të Shtetit, etj., që iu përgjigjën kësaj thirrje, duke dhënë dëshmitë e tyre me gojë apo shkrim pranë Grupit Operativ Special, ishin: Liri Belishova, (ish-anëtare e Byrosë Politike dhe sekretare e Komitetit Qendror të PPSh-së për propagandë, artin dhe kulturën), Nesti Kerenxhi, (ish-gjeneral-major, Drejtor i Sigurimit të Shtetit dhe ministër i Punëve të Brendshme), Xhule Çiraku (ish-gjeneral-major, Drejtor i Sigurimit dhe zv/ministër i Punëve të Brendshme), Rexhep Kolli (ish-gjeneral-major, Drejtor i Sigurimit të Shtetit dhe zv/ministër i Punëve të Brendshme), Zija Kambo (ish-gjeneral-major dhe komandant i Gardës së Republikës), Zoi Themeli (ish-gjeneral-major, Drejtor i Sigurimit të Shtetit dhe zv/ministër i Punëve të Brendshme), Nevzat Haznedari, (ish-gjeneral-major dhe Kryetari i Hetuesisë në Ministrinë e Punëve të Brendshme), Hekuran Pobrati (ish-kolonel dhe oficer i lartë i Sigurimit të Shtetit), Feti Smokthina (ish-kolonel dhe Komandant i Gardës së Republikës), Zylfi Saliu (ish-kolonel, oficer i lartë i Sigurimit të Shtetit, kryetar Dege të Brendshme në disa rrethe, e deputet i Kuvendit Popullor), Lelo Sinaj, (ish-oficer madhor dhe Drejtor i Sigurimit të Shtetit), Halil Zeneli (ish-kolonel i Sigurimit dhe kryetar Dege të Brendshme në disa rrethe), Ilo Manushi (oficer madhor dhe shefi Drejtorisë së Kuadrit të Ministrisë së Brendshme), Xhemal Bejto Fasllia, (ish-oficer i lartë i Sigurimit të Shtetit në Ministrinë e Brendshme), Ibrahim Kubati (ish-kuadër i lartë, i dënuar me burg politik, së bashku me të vëllanë, Ali Kubati, ish-nënkryetar i Komitetit Ekzekutiv të Tiranës, shok dhe miq të ngushtë të Myslym Ketës), Mark Dodani (ish-nënkolonel dhe oficer i lartë i Sigurimit të Shtetit) etj.,  të cilat Memorie.al, i ka publikuar në numrat e kaluar.

Në vijim të publikimit të këtyre letrave, dëshmive dhe raport-informacioneve, të cilat janë me qindra dhe ndodhen në dosjen voluminoze prej disa mijëra fletësh, në ngarkim të ish-ministrit të Punëve të Brendshme Kadri Hazbiu, e cila ndodhet në fondin e Autoritetit për Informimin e Dokumenteve të ish-Sigurimit të Shtetit, në shkrimin e sotëm, po publikojmë një letër të ish-Punëtorit Operativ, Taras Kroi, (djali i shefit të kabinetit të Enver Hoxhës, Haxhi Kroi), dërguar Grupit Operativ Special, më datën 20 tetor të vitit 1982, ku ai i informon lidhur me disa ngjarje që ia ka dëgjuar nga eprorët e tij, ku ndër të tjera është edhe ajo që ka lidhje me Kostandina Naunin, e cila për vite me radhë, ka shërbyer si infermiere personale e Enver Hoxhës dhe gjithashtu e familjes së tij. Për më shumë rreth kësaj, na njeh dokumenti që po publikojmë në këtë shkrim, së bashku me faksimilet përkatëse.

DOKUMENTI SEKRET ME SHËNIMIN OPERATIV TË OFICERIT TË SIGURIMIT TË SHTETIT TARAS KROI, DËRGUAR GRUPIT OPERATIV SPECIAL NË MINISTRINË E BRENDSHME, LIDHUR ME INFERMIERIN E ENVER HOXHËS, KOSTANDINA NAUNI   

Grupit  Operativ                                                                            “S e k r e t”                                                                                                                                                           Ekzemplar i vetëm

                                                                                                      Tiranë, më 20.10.1982    

                                                      SH Ë N I M  – O P E R A T I V 

1. Më kujtohet se në vitin 1976, ish-zëvendës Drejtori i Drejtorisë së Tiranës, Kadri Ismailati (vdekur në prill 1977), më ka thënë se: “Gjatë viteve 1957, 1958, 1959, kur kam qenë në punë, shefi i Sigurimit të Zbulimit të Kufirit në rrethet Gjirokastër dhe Sarandë, kisha në ndjekje disa përpunime, që lidheshin më Grupin e Teme Sejkos. Bile, nëpërmjet agjenturës që unë mbaja në atë kohë në lidhje, arrita të mësoj se………..!

Në vitin 1959, jam thirrur për të raportuar në Drejtorinë e Sigurimit të Shtetit, për lidhjet që unë përpunoja. Analizën e bëmë tek Kadri Hazbiu, ku midis disa kuadrove kryesorë (emrat nuk m’i ka thënë), ishte dhe Mihallaq Ziçishti.

Emri i……..nuk u përmend fare në këtë analizë, ndonëse ishim mbledhur për zbulimin e plotë të veprimtarisë armiqësore të një grupi armiqësor, pjesëtari së cilës doli dhe……………….!

Nuk m’u durua dhe mbasi dolën të gjithë, u ktheva dhe kërkova takim Kadri Hazbiut dhe duke qenë vetëm i thashë se………..! Ai më tha se; nga e di ti këtë gjë dhe ndonëse kish porositur …………të kishte kujdes, të mos merrte nëpër gojë kuadrot.

Siç më ka treguar Kadri Ismailati, për Teme Sejkon, ka pasur të dhëna nga agjentura e zonës kufitare, por konkretisht, ai pseudonimet nuk m’i ka thënë.

Në vitin 1977, (disa ditë para se të vdiste Kadri Ismailati), rreth datës 15 apo 16 Prill, ish-drejtori i Drejtorisë së Tiranës, Nustret Dauti, më dërgoi në ministri, për një çështje pune. Në korridor, mbaj mënd se jam takuar me Kadri Hazbiun, dhe në distancë, pasi u përshëndeta, i tregova se Kadri Ismailati, kishte vdekur.

Ai ndaloi dhe më tha se Kadriu ka qenë kuadër i aftë dhe i përgatitur, edhe pse nuk kishte shkollë, ishte tip inteligjent dhe mjaft i mprehtë. Ndër të tjera më tha se në vitin 1959, Kadri Ismailati i kishte thënë atij se…….por unë ja mohova vetëm për çështje sekreti, pasi ishte problem qe dije vetëm nga disa kuadro këtu në Ministri.

2. Me sa kujtoj, rreth vitit 1976 ose 1977, muaji Qershor, me porosi të Kadri Hazbiut, me porosi të një P.Op. të Tiranës, u investuam me një çështje që lidhej me shoqen Kostandina Nauni, infermiere pranë familjes së udhëheqësit kryesor të Partisë. Në analizë dhe detyrën që morëm në Ministri, ishin Feçori, shoku Xhule, Gëzim Hila, kryetar Dege në Elbasan e, dikush tjetër që nuk më kujtohet.

Na u tha se brenda pak ditësh, të merrnim masa për të zbuluar se kush e kishte dërguar një vajzë nga Elbasani në shtëpinë e Kostandinës, e cila mbasi e takoi, iu tha se; ju jeni nëna ime e vërtetë, që më keni braktisur. Na u tha se mos ka ndonjë Kostandinë tjetër me këtë mbiemër, e cila ka lindur fëmijë tjetër jashtë martese.

Nga sqarimi i çështjes, doli se kjo vajzë ishte nga Elbasani e lindur në vitin e 1953, nga Kostandina Nauni, por jo kjo që punon në grupin e udhëheqësit kryesor.

Mendoj se kjo çështje duhet sqaruar, mbasi mund të jetë manipuluar dhe kurdisur me qëllime të caktuara nga Kadri Hazbiu dhe Feçor Shehu, të cilët në se mund ta ekzaktësonin që ishte e vërtetë se Kosntandina Nauni, (që punonte tek grupi i shoqërimit), të kishte lindur (…………………………) këtë me………….!

                               PUNËTORI OPERATIV

                                  TARAS KROI

SHËNIMI I MINISTRIT TË BRENDSHËM HEKURAN ISAI, MBI RAPORT-INFORMACIONIN E GRUPIT OPERATIV SPECIAL, PËR ÇËSHTJEN E INFERMIERES SË ENEVR HOXHËS, KOSTANDINA NAUNI

Në bazë të dokumenteve që kam lexuar, nuk është kjo Kostandin. Mund të jetë dhe manipuluar, por Kostandina e vërtetë, u gjet sa thuhet në informacion. Memorie.al

                          Hekuran Isai

Nga Shpendi Topollaj

– Dashuria e Lasgushit me Ana G., dhe përjetimi i saj nga Ismail Kadareja; Rreth romanit “Ikja e shtërgut”! 

Para disa vitesh, shkrimtari i shquar me famë botërore, Ismail Kadare, më dhuroi librin e tij “Përballë pasqyrës së një gruaje”, në të cilin qëndrojnë bashkë tre romane të shkurtër, ku veç atij të titullit, dhe “Kalorësi me skifter”, është përfshirë dhe një tjetër me titullin “Ikja e shtërgut”, që i kushtohej dashurisë poetike të Lasgush Poradecit, me bukuroshen Ana G. I gjithë ai libër, si e gjithë krijimtaria e tij, më kishte lënë një shije të paharruar, ndaj një mbasdite e nxora nga biblioteka ime dhe zura ta rilexoj. Duke u kalamendur mes rreshtave, m`u kujtua ajo shprehja e M. Nekse, se; “Ngjeshja e skajshme e materialit… ja çfarë ka rëndësi për krijimin e veprës letrare”.

Në pak faqe, gjeniu ka thënë aq shumë. Dhe pa të lodhur e sforcuar fare. Përkundrazi, ndihesh i çlodhur, i lehtësuar dhe i ripërtërirë shpirtërisht, në këto ditë deprimimi. Sidomos me shtjellimin mjeshtëror të asaj historisë olimpike, të poetit tonë magjik, Lasgush Poradeci, ku dhe do të ndalem gjatë këtij shkrimi. Kam folur gjatë e gjerë si për Kadarenë dhe veprën e mrekullueshme të tij, ashtu dhe për simbolin e dashurisë së pastër njerëzore, idhullin e tij, zemër-zjarrin Lasgush Poradeci.

Por, të dy ata janë universe më vete, ku vlerat e mëdha artistike e estetike, temat që kanë zgjedhur, trajtesat që u bëjnë atyre, mesazhet që japin, risitë letrare që sjellin, emocionet që përftohen nga dashuria që ata kanë për atdheun, njeriun, lirinë, të mirën e të bukurën dhe sidomos urrejtja për padrejtësinë dhe diktaturat, janë të pafundme. Të dy ishin sfidantë; Kadareja me penën e tij të guximshme e, mjaft të rafinuar, kurse Lasgushi, me sjelljen e tij, me krahët e kthyer, me heshtjen mospajtuese me regjimin.

Dhe vetiu, për këtë flet më se qartë, si shkruaja e këtij romani për dashuri “të pamoralshme” e, të pangjara më parë, në vitin 1986! Roman që shkrimtari i famshëm, e mbyll me thirrjen: “Ku do të nisesh, shtërg i madh, dhe ku do të na lësh ne, të gjorëve?”, ashtu dhe teka prej plakut Goethe e, Lasgushit, që vepronte lirshëm, sikur të qe në oborrin e Dukës së Vajmarit, dhe pa drojë dashuronte tetëmbëdhjetë vjeçaren, Ulrika fon Livencovin shqiptare, e jo nën vëzhgimin ziliqar, të një monstre si Enver Hoxha.

Fjodor Dostojevskij, në një nga librat e tij, ka shtruar pyetjen se; “Çfarë është Ferri?” dhe po vetë është përgjigjur: “Unë mendoj se është vuajtja e të qenit i pa aftë, për të dashuruar”. Lasgushit i mungonin shumë gjëra: nderimi, mundësia e botimit për ato që shkruante, sipas formimit të tij intelektual, jeta publike, liria e shprehjes, gruaja, mundësia e lëvizjes nëpër botë, shkuarja në Kosovë te miqtë e tij, gjezdisjet nëpër Shqipëri, si pasojë e ngushticës ekonomike.

Ishte gjetur mënyra më e poshtër, për t`ja mbyllur gojën: ajo e shpërfilljes, e lënies në harresë, gjersa njerëzit të mendonin se kishte kohë që kishte vdekur. Pra, siç thotë në libër Kadareja: “Prej vitesh ishte dhe s`ishte. E kishin mënjanuar, mungonte në të gjitha ceremonitë.

Dhe ndoshta pikërisht midis ceremonisë, prarimit të festës, niste qortimi për të”! Dhe më tej: “Ishte braktisur diçka që s`duhej braktisur. Ishte shkelur me këmbë ëndrra.  Nga sallat tona të mbledhjeve, të ndriçuara brutalisht, dukej sikur ai, munguesi i madh, kishte marrë prarimin e përkorë të llambadarëve të vjetër, për të stolisur me të sarkofagun e vet”!

Dhe si për ironi të fatit, në këtë kohë harrimi, dashamirësit të tij të madh, Ismailit, i jep një lajm gati të pabesueshëm, i mërzitshimi dhe i padurueshmi R.P.: “Lasgush Poradeci, ka pasur këtë verë, një histori dashurie”. Po ku kishte lajm më të bukur se ky? Poeti qenka gjallë?! Zemra e tij, paska mbetur e pacenuar! Oh! Ç`lumturi! Ai tani po i kushtohej emocionalisht asaj, që asnjë tiran apo paragjykim, nuk mund t`ja ndalonte. Dhe pa u menduar gjatë, i hipën autobusit dhe merr rrugën për tek ai.

Duhet mendja e ndritur e Kadaresë, vëmendja e tij, të cilës nuk i shpëtonte asgjë, dhe ajo vellua gogoliane e sarkazmës së tij, që ta shijosh atë udhëtim. Dhe jo vetëm ta shijosh, por edhe të qeshësh me një pafundësi gomarllëqesh, që na kanë ndjekur kur na duhej të shkonim atje ku pushonte ai, i madhi fare. Kontrolle, pas kontrollesh.

Njëri polic apo punonjës i Sigurimit, më injorant dhe dyshues se tjetri! Ndofta të tillë i bënte detyra, por ajo që e çuditi më shumë, nuk ishte pyetja: “Përse shkoni në Pogradec”, sesa “E njihni Ana G.”? Pra, R.P., paskej qenë jo vetëm i mërzitshëm dhe i padurueshëm, por edhe provokator; ai e paska shpënë fjalën tek ata.

Se ndofta Ana G., kishte ndonjë plan kundër udhëheqësit, që vinte atje. Por edhe nëse jo, ajo donte t`i bënte karshillëk me poetin atij. E kam parë Ana G. dhe më kanë folur njerëzit e sime shoqe, për zgjuarsinë dhe kulturën e saj, kur ishte mësuese letërsie në Pogradec. E kam dëgjuar një mbrëmje në shëtitje, teksa fliste me një grup të rinjsh. Portreti i saj, nuk do t`u shpëtonte lehtë, piktorëve të mesjetës fiorentinase.

Me një shkodranishte të ëmbël, e sigurt në ato që thosh, kuptohej menjëherë, se ishte një grua intelektuale që kishte ecur shumë para kohës, aq sa më kollaj mund të besoje, se kishte dalë nga faqet e librave të Mopasanit, Çehovit a Cvajgut, sesa nga apartamentet gri e të ngushta, të një qyteti të humbur shqiptar, ku syri të zinte; “Nën dritën e pamëshirshme të diellit, vitrinat e dyqaneve (që) ngjanin edhe më të varfra.

Në qelqe, si kudo, kishte prapë parulla, madje më tepër se dy vjet më parë, kur kisha qenë këtu me pushime. Pantallona burrash, kinkaleri. Edukim, vigjilencë, shampo…! Vapë dhe qytet i vogël provincial. Klubi i gjuetarëve. Berberhane. Qendër Edukimi e Lagjes Nr. 6”!

Pra, mërzi. Ana G., mes atyre ndërtesave të shëmtuara, natyrisht që autorit të romanit, i është dukur me të drejtë e huaj dhe skandaloze. Por edhe si dhuratë nga Lasgushi, në pamundësi për t`i shndërruar arkitekturën. Dhe e gjithë kjo, me një mjet të pabesueshëm: me dashurinë e tij fisnike, që ai vetë ishte munduar ta mbante të pazbuluar: “Se s`dashuroja as unë as ti, / Por dashuronte dashuria, / Një dashuri plot fshehtësi, / M`e fshehtë se fshehtësia”!

Por si mund të mos merrej vesh kjo dashuri e çuditshme, ku edhe ajo midis dy të rinjve gjimnazistë, bëhej objekt thashethemesh të pafund? Maksim Gorki, duke folur për përditshmërinë e shkrimtarit, pra për qenien e tij njeri, ka thënë se;

“Shkrimtari nuk duhet të jetë Robinson…duhet të jetojë jetën, të thërrasë, të qeshë, të shajë, të zihet, të dashurojë”. Mendoni pastaj, Lasgushin, me zemrën e tij sa bota. Veç duhet pranuar, se atë së pari, e pa dhe e kuptoi, për të mos thënë, e përligji, një tjetër mendje superiore, ajo e Ismail Kadaresë.

Marsel Prust, për stilin e shkrimtarit, ka thënë se; ashtu si dhe për piktorin, nuk është çështje teknike, por është çështje e botë vështrimit. Dhe botë vështrimi nga ana e saj, është e shkallëzuar, nga e zakonshmja, deri te gjenialja. Dikush mund të dyshojë dhe të thotë se çfarë do t`i pëlqente Ana G., plakut Lasgush, me atë pallton e vjetër, kapelën e zezë republikë strehë madhe dhe shkopin ku mbahej.

Por, përtej kësaj, ai vazhdonte të ishte; një shpirt. Një shpirt i pashoq, i bukur, plot jetë, që ngazëllehej njësoj si nga vala e liqerit, si nga kërcitja e një lopate të varkës që voziste tek kthehej pas peshkimit, si nga ajo shqiponja, që po arratisej tutje ndë Mal të Thatë, ashtu dhe nga bukuria e një gruaje, gati si Ana Kern.

Po pse, a nuk e dimë se, kudo do gjesh femra që vazhdojnë të dashurojnë Danten, Pushkinin, Lermontovin, Bërnsin, Eseninin, deri dhe A. Bllokun (atij që shkruante: “Dhe para korit, plaku si trim, / Këmbën përplas: / Më digj të tërin me zë, me shikim, / Ksjusha, ti gaz!” dhe që qe shkruar edhe një novelë për një vajzë sovjetike të dashuruar me të pas vdekjes), e plot të tjerë, edhe pse ata fizikisht nuk janë mes nesh.

A nuk do të dëshironte secila nga ato ,të ishte e dashura e ndonjërit prej tyre dhe a nuk do të ndihej e privilegjuar e fatlume, sikur pena e tyre, ta përjetësonte atë në jetë të jetëve. Dhe a nuk kemi gjithë të drejtën tonë, të mendojmë se edhe Ana G., e tillë mbeti, falë atij platonizmit të saj, për magmën e të dashuruarit, të atij që i ngriti himne, ndjenjës më sublime që njeriu ka.

Dhe që me veprimin e saj, tërhoqi vëmendjen e Kadaresë, atij që me talentin e tij të papërsëritshëm, i bëri dhe i bën nder gjithë Shqipërisë dhe shkoq kaq mjeshtërisht fuqinë ripërtëritëse të dashurisë, “sidomos në muzg të jetës”. Të një dashurie, për të cilën pasi i ra në dorë shkrimi i vetë Lasgushit; “Vizita e zonjushës Ana G., në kullën time”, nuk kishte më asnjë fije dyshimi.

Për më tepër, ju rrit nderimi për atë zonjushë, derisa duke hyrë brenda asaj “kulle”, kujdesej të mos e vriste hijen, që ajo kishte lënë duke ngjitur ato shkallë. Por ngjarjet marrin një kthesë krejt të papritur: kur Ismaili takon Lasgushin, i cili “kishte po atë buzëqeshje si vitin që shkoi”, ky i fundit u kthye te ai karakteri rebel i tij, gjë që i prishi të gjitha planet e vizitorit. Qysh në fillim, i tha: “Kombin e bëjnë poetët”.

Ata, atje lart kujtohen për ta, vetëm kur u a kanë nevojën. Dhe pastaj vijon pyetja befasuese: “Me që ra fjala, ç`bën ai (Enveri), gjallë është apo ka vdekur?”. Dhe e gjithë kjo, ndërsa ai përbindëshi, me grua, fëmijë, dhëndurë dhe nuset, shihte darkave gjyqin e familjes të Kryeministrit të shpallur poli-agjent edhe pse me të i kalonin pushimet së bashku. Ka diçka shekspiriane këtu, për të mos thënë se do mjaftonte një truk i vogël dhe kushdo do ta besonte, se ishte vepër e fantazisë së tragjikut të madh anglez nga Strasfordi.

Kulmi arrin kur mes dilemës se kush kishte ndikuar më shumë për emrin Poradec; liqeni, qyteti apo vetë poeti, autorin e romanit, duke hedhur vështrimin tutje në errësirën e qiellit dhe ndriçimin e yjeve, e mundon vargu: “Fluturoi dhe shtërg i fundit madhështor me shpirt të gjorë”.

Por lexuesi duhet ta nxjerrë vetë arsyen pse poeti, plaku – djalë, po shkon zemërthyer: nga heshtja zyrtare dhe harrimi që e ndoqi pas, apo nga humbja e dashurisë së tij për bukuroshen e mençur Ana G.?! Ama një gjë është e qartë; ajo që Dyame ka thënë se; “Qëllimi epror i romancierit, është të na bëjë të ndjeshëm për shpirtin njerëzor, të na bëjë ta njohim e ta duam në madhështinë dhe në mjerimin e tij, në fitoret dhe dëshirat e tij”.

Nuk ka lexues që të mos e kuptojë forcën e shpirtit njerëzor në këtë roman që karakterizohet nga porosia tolstojane, për thjeshtësinë, lakonizmin dhe qartësinë, duke arritur kështu përsosmërinë e formës së artit, gjë që e bën vetëm një shkrimtar me prirje dhe punë të madhe si i i gjalli i përhershëm, Ismail Kadareja i madh dhe i papërsëritshëm! Memorie.al    

Më 21 tetor 1935 u krijua qeveria e kryesuar prej Mehdi Frashërit. Emërimi i Frashërit në postin e Kryeministrit të Shqipërisë prej Mbretit Zog u mirëprit në shtypin e kohës, pasi ekzekutivi i ri premtonte përmbushjen e një programi reformash liberale.

Kabineti “Frashëri” përbëhej nga subjekte progresiste, me një edukim elitar në universitetet e lakmueshme të Perëndimit. Krahas detyrës së kryeqeveritarit, Frashëri kishte edhe rolin e ministrit të Drejtësisë.

Përveç faktit se në përbërjen e qeverisë kishte shumë intelektualë, një tjetër cilësi e saj ishte përfaqësimi i të krishterëve në qeveri (3 katolikë, 1 ortodoks dhe 3 myslimanë) gjë që tregon edhe tolerancën dhe mirëkuptimin fetar në Shqipëri. Në përbërje të kabinetit ishin: Fuat Asllani, ministri i Punëve të Jashtme; Et’hem Toto, ministri i Punëve të Brendshme; Rrok Gera, ministri i Financave; Nush Bushati, ministri i Arsimit, Ndoc Naraçi; ministri i Punëve Botore dhe Dhimitër Berati, ministri i Ekonomisë Kombëtare. Ky formacion politik që do të qeveriste deri më 7 nëntor 1936 shpalosi një program ambicioz, i cili synonte kryerjen e një sërë reformash në ekonomi, në arsim, në politikën e jashtme dhe në shtypin e lirë. Programi përmbante 16 projektligje për modernizimin ekonomiko-financiar të vendit. Reformat mëtonin të arrinin të stabilizonin çmimet në tregun e brendshëm, të luftonin spekulatorët dhe të krijonin një kapital industrial në një klimë shoqërore e politike liberale. Në drejtim të politikës së jashtme, kjo qeveri mundi të kornizonte marrëdhëniet italoshqiptare, kur në mars të vitit 1936, u nënshkrua në Romë një marrëveshje bashkëpunimi mes Frashërit dhe Musolinit. Krisjet në rrafshin e pushtetit çuan në rrëzimin e qeverisë nga Parlamenti në vjeshtën e 1936-s dhe ky akt parlamentar shënoi edhe një precedent demokratik.

ANGAZHIMET

Mehdi bej Frashëri lindi në Frashër më 28 shkurt 1872, ishte nëpunës në administratën osmane, politikan e shkrimtar shqiptar. Sipas të plotfuqishmit të Gjermanisë naziste në Ballkan, Hermann Neubacher, Frashëri sajoi një kategori të re në ligjin ndërkombëtar, duke sugjeruar që Gjermania të njihte neutralitetin e Shqipërisë. Që të ishte një “neutralitet relativ”, duke bërë kësodore të mundur që përfaqësuesi gjerman t’i njihte Shqipërisë “sovranitet relativ”. Mehdiu ndoqi një shkollë private në Janinë dhe më pas në Idadijen e Manastirit, para se të fitonte të drejtën e studimit për në Shkollën Civile të Administratës Mbretërore “Mylkie-i-Sehahané” në Stamboll për Shkenca Politike-Administrative, ku u diplomua në vitin 1897.

Gjatë kohës kur ishte student, ndihte në përhapjen e të përkohshmes Albania të Faik Konicës. Stazhin e tij e nisi duke u emëruar së pari si atashe pranë qeveritarit të ishujve të Arkipelagut në Rodos, ku shërbeu deri në 1901, ku dha mësime historie, matematike, algjebre dhe shkencash në medresenë e vendit. Nga 1901 në Peqin me detyrën e kajmekamit/nënprefektit deri në vitin 1903 dhe nënprefekt në Ohër deri në 1906, ku u denoncua nga një grup myslimanësh të vendit si xhonturk dhe nacionalist shqiptar. Nga tetori i 1906 e deri në shpalljen e Kushtetutës pas revolucionit xhonturk, u caktua kajmekam ndër kaza të ndryshme të Trakisë, më pas autoritetet xhonturke e graduan mytesarif. U caktua me shërbim në Senixhe, në sanxhakun e Novi Pazarit, në Serres dhe më pas në Samsun. Më 1912 u caktua në Jerusalem, por hoqi dorë me t’u shpallur pavarësia e Shqipërisë. Më parë shkoi në Egjipt, ku qe caktuar nënkomisar i perandorisë.

KTHIMI NË SHQIPËRI

Mehdi Frashëri u kthye në Shqipëri prillin e 1913 dhe u caktua prefekt i Beratit nga administrata e Qeverisë së Vlorës dhe më tej zgjidhet si përfaqësues i qeverisë pranë Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit, detyrë që e mban deri në shtator të 1914-s, kur dhe u zëvendësua nga Mehmet bej Konica. Me ardhjen e Princ Vidit emërohet kryebashkiak i Durrësit. Me revoltat, zhvendoset në Lozanë ku gjen Mit’hat beun. Pas një përpjekjeje për kthim në atdhe në mbarim të Luftës I Botërore internohet në Shën Mitër Koronë, ku dha gjuhë dhe letërsi shqipe në kolegjin e mirënjohur arbëresh. Me qeverinë “Përmeti” emërohet ministër i Punëve të Brendshme dhe më pas si delegat i Shqipërisë në Konferencën e Paqes në Paris.

Pas Kongresit të Lushnjës, në funksionin e ministrit të Brendshëm dha një kontribut të madh në organizimin e mbajtjen e zgjedhjeve parlamentare të vitit 1921, pas të cilave ai u zgjodh deputet. Në atë kohë, ai bashkëpunoi ngushtë me degët ekonomike të vendit dhe me iniciativën e tij personale bëri të mundur ndryshimin e monedhës shqiptare nga “Leka i madh” në “Lek”. Në atë periudhë, kur po hidheshin themelet e para të shtetit të ri shqiptar, Frashëri kryesoi të gjitha komisionet parlamentare për hartimin e ligjeve (kodeve) ekonomike dhe ishte i pari që paraqiti nevojën e reformës agrare e themelimin e një Banke në Shqipëri. Nga viti 1923 e deri në vitin 1939, me disa ndërprerje të shkurtra, Frashëri ishte në funksionin e deputetit të Parlamentit shqiptar dhe përfaqësuesit të Shqipërisë pranë Lidhjes së Kombeve në Gjenevë të Zvicrës. Në vitin 1929-1930 ka qenë kryetar të Këshillit të Shtetit dhe më 1935, Mbreti Zog e thirri dhe e emëroi në postin e Kryeministrit të Shqipërisë.

DEKRETIMI

Dekretimi i Mehdi Frashërit në krye të qeverisë shqiptare, asokohe u përshëndet nëpërmjet shtypit edhe nga Át Gjergj Fishta, u konsiderua si një qeveri me frymë thellësisht liberale dhe e kohës. Programi i kryeministrit ishte i përbërë prej 16 projektligjesh e prej po aq sqarimesh, por mbi të gjitha po inauguronte një mënyrë krejt të re komunikimi politik në Shqipëri: ai ia bënte të ditur popullit projektligjet e nuk u mjaftonte me shpallë ligjet e aprovuara, siç kishin bërë qeveritë e mëparshme. Reformat që mëtonte të bënte qenë: individualizimi i dhjetë plagëve të bujkut shqiptar, organizimin e shoqërive bujqësore, luftën kundër fajdexhinjve dhe spekulatorëve, krijimin e Bankës Bujqësore, transformimin e të dhjetave në detyrime fiskale, stabilizimin e çmimeve në tregun e brendshëm, krijimi i kapitalit industrial në një klimë shoqnore e politike liberale. Qeveria dështoi e Zogu ngarkoi Koço Kottën me formue një qeveri të re.

PUSHTIMI

Më 6 prill të vitit 1939 kur Italia filloi agresionin fashist ndaj Shqipërisë, në atë kohë ishte deputet i Parlamentit Shqiptar, u takua me Mbretin Zog dhe i kërkoi që të fillonte rezistenca e armatosur ndaj italianëve, duke i thënë që Shqipëria nuk duhej të ndiqte shembullin e Tunizisë, e cila nuk shtiu asnjë pushkë kur u pushtua nga Italia. Pas takimit me Mbretin Zog, Frashëri shkoi dhe kreu një takim me ministrin Fuqiplotë të Italisë në Tiranë, duke i kërkuar atij që të ndërhynte pranë Qeverisë së tij që Musolini të tërhiqte ultimatumin që i kishte dhënë Qeverisë shqiptare. Mbasi nuk e bindi dot atë, Mehdi beu ndërmori dhe disa takime të tjera me trupin diplomatik të akredituar në Tiranë, duke u kërkuar atyre që të ndërhynin pranë qeverive përkatëse, me qëllim që të dënohej agresioni fashist që Italia po ndërmerrte ndaj një vendi të vogël e sovran siç ishte Shqipëria. Në mëngjesin e 7 prillit 1939, kur u dha lajmi se anijet luftarake italiane mbërritën në Portin e Durrësit, Frashëri shkoi në Radio Tirana dhe që andej me anë të një fjalimi iu drejtua gjithë popullit shqiptar duke i bërë thirrje që të ngrihej me armë kundër pushtimit fashist. Pas atij fjalimi patriotik dhe tepër prekës, Mehdi Beu nuk u largua nga Shqipëria, ndonëse i kishte të gjitha mundësitë, por preferoi dhe u fut në Legatën turke në Tiranë, duke u kërkuar atyre strehim politik.

Më pas, autoritetet italiane që u vendosën në Shqipëri, duke e konsideruar Mehdi beun si një antifashist e person politik me mjaft rrezikshmëri dhe kundërshtar potencial të tyre, e internuan atë në Itali, duke e mbyllur në kampet e përqendrimit, ku ai qëndroi deri në vitin 1943. Më 1943 kur kapitulloi Italia dhe në Shqipëri hynë trupat gjermane, disa figura të politikës shqiptare të asaj kohe, si Rexhep Krasniqi, Xhafer Deva, Bedri Pejani etj. gjatë bisedimeve që patën me Neubacher, i kërkuan atij që të ndërhynte pranë Qeverisë së tij që Frashëri, i cili ndodhej i internuar në Itali, të sillej në Tiranë për të kryesuar Këshillin e Lartë të Regjencës, pasi ai konsiderohej si një nga politikanët më të aftë që kishte Shqipëria në atë kohë. Autoritetet gjermane u bindën për këtë dhe e sollën Mehdi Frashërin në Tiranë dhe ai, së bashku me Lef Nosin, at Anton Harapin dhe Fuat Dibrën, të cilët konsideroheshin si persona politikë me të kaluar të pastër, kryesuan Këshillin e Lartë të Regjencës, i cili u zgjodh pas mbajtjes së një Kuvendi Kushtetues, ku për herë të parë morën pjesë me mandat të rregullt dhe përfaqësuesit e Kosovës. Në funksionin e anëtarit të Këshillit të Lartë të Regjencës, Frashëri qëndroi deri në fillimin e nëntorit të vitit 1944. Gjatë asaj periudhe, si dhe më përpara, në vitet e Monarkisë, Frashëri ka banuar në Tiranë në një shtëpi te Rruga e Dibrës, të cilën ia kishte marrë me qira familjes Petrela, pasi shtëpinë e tij, ai e kishte lëshuar me qira për të përballuar jetesën e familjes.

EMIGRIMI

Në fillimin e nëntorit 1944, kur forcat partizane u përgatitën të sulmonin Tiranën, Frashëri së bashku me gruan e tij dhe tre fëmijët u larguan nga Shqipëria dhe nëpërmjet Shkodrës kaluan dhe u vendosën në Itali, e cila në atë kohë kontrollohej nga Forcat Aleate. Në Itali, si familje përfituan statusin e azilantit politik dhe kur mbërritën në Romë, u vendosën në një apartament (afër stacionit të trenit) në Piazza “Regina Margherita”. Ndërroi jetë në shtëpinë e tij në Romë në 25 maj të vitit 1963 kur ishte 91 vjeç dhe në varrimin e tij, ku fjalën e rastit e mbajti Dhimitër Berati, morën pjesë shumë personalitete politike të diasporës shqiptare në Europë e Amerikë, si dhe disa përfaqësues të trupit diplomatik të akredituar në Itali. Ai ishte përfaqësues i Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë, ku mbrojti me dinjitet të drejtat e minoritetit shqiptar në Çamëri, që shkeleshin nga qeveria greke. Pasi autoritetet ushtarake gjermane kërkuan zyrtarisht jo vetëm listat, por edhe grumbullimin e gjithë hebrenjve në një fushë përqendrimi, dy përfaqësues të komunitetit hebre që kishte gjetur strehë në Shqipëri, Rafael Jakohel dhe Mateo Mathatia, iu drejtuan Mehdi Frashërit për ndihmë, i cili i këshilloi të takoheshin me ministrin e Brendshëm, Xhafer Devën, i cili më pas mori përsipër të kundërshtonte kërkesën e autoriteteve gjermane.

KONTRIBUTI

Gjatë shërbimit të tij në Samsun, Mehdi Frashëri shkroi një libër mbi kapitulacionet në Perandorinë Osmane (tr. Imtiyazati ecnebiyenin tatbikat-i Haziresi, Samsun, 1325). Më tej, gjatë qëndrimit në Shën Mitër Koronë, shkroi romanin e titulluar Nevruzi në gjuhën shqipe. Shkroi tekste të shumta politike, historike e letrare dhe thuhet të ketë shkruar një libër në gjuhën turke mbi filozofinë e Revolucionit Xhonturk. Në gjuhën shqipe shkroi pamflete mbi kulturën greke në Shqipëri (1924) dhe Epir, mbi zgjedhjen e Tiranës kryeqytet dhe mbi bujqësinë. Përktheu nga frëngjishtja veprën e Vaso Pashës, e vërteta mbi Shqipërinë dhe shqiptarët, botuar së pari më 1878. Më tej shkroi një ese historike mbi Lidhjen e Prizrenit më 1927 dhe më pas vëllimin e parë mbi historinë e Shqipërisë më 1928. Arriti të botonte rreth 600 artikuj publicistikë e studimorë në gazeta e revista të ndryshme, si dhe librin “Koka e Prerë e Ali Pashë Tepelenës” dhe në mërgim vijoi të hartonte një tekst të historisë së Shqipërisë, mbetur në dorëshkrim. Kujtimet e shkruara të tij mbijetuan në dorëshkrim për shumë vjet në familjet e Haki dhe Gani Karapicit dhe u kanë shpëtuar kontrolleve të dy arrestimeve, të fshehura midis librave të fëmijëve të tyre. Rreth vitit 1960 kujtimet iu dërguan nipit të tij të internuar në Gradishtë, Tefik Çelos. Kujtimet u botuan së pari më 2005 me titullin Kujtime (Vitet 1913-1933). Ai shkroi në kujtimet e tij se qe nismëtari i Protokollit të Korfuzit, me të cilin qeveria shqiptare e Durrësit pranonte autonominë e Vorio-Epirit, Korçë-Gjirokastër, si krahinë greke dhe me një protokoll tjetër autonominë e Himarës. Dihet se këtë akt qeveria shqiptare e Durrësit e konsideroi kapitullim./ Gazeta Panorama