Një fotografi e Dürrenmatt me gruan e tij të dytë Charlotte Kerr e bërë në gusht 1990 në Lokarno disa muaj para vdekjes së shkrimtarit.
Keystone / Christoph Ruckstuhl
Nga Riccardo Franciolli
voal.ch – Më 14 dhjetor 1990, shkrimtari, dramaturgu dhe piktori Friedrich Dürrenmatt vdiq në Neuchâtel. Së bashku me bashkatdhetarin Max Frisch, Dürrenmatt ishte një nga protagonistët e rinovimit të teatrit në gjuhën gjermane. Çelësi grotesk me të cilin ai lexon problemet e shoqërisë bashkëkohore, duke demaskuar imëtësinë e fshehur nga fasada e respektuar e shoqërisë zvicerane është kodi i tij stilistik.
Friedrich Dürrenmatt lindi në 1921 në Konolfingen afër Bernës, djali i parë i një pastori protestant. Pas një rinie të trazuar në kryeqytetin federal, ai studioi filozofi në Bern dhe Zyrih.
Së pari u martua me aktoren Lotti Geissler, ai jetoi në Basel dhe më pas në Liqenin Biel. Por në Neuchâtel, Dürrenmatt filloi të shfaqte profilin e tij si një dramaturg, tregimtar dhe piktor. Megjithëse ai kurrë nuk jetoi në Bernë gjatë moshës madhore, shkrimtarit i pëlqente të thoshte për veten e tij se ishte Bernez në thelb.
Artisti eklektik u bë i njohur për publikun e gjerë me romanet e tij ‘detektivë’ dhe tregimet e tij të shkurtra si Gjykatësi dhe Xhelati i tij (Der Richter und sein Henker), I dyshuari (Der Verdacht), Prishja (Die Panne) dhe Premtimi (Das Versprechen). Dhe përsëri me vepra teatrale si Vizita e Zonjës së Vjetër (Der Besuch der alten Dame), një dramë e vitit 1956 e shfaqur në teatrot kryesore dhe që e bëri atë të njohur për të gjithë botën. Në vitin 1962, pasoi suksesi tjetër i tij i madh teatror: Fizikanët.
Pasioni i tij i madh, i cili do ta shoqërojë atë gjatë gjithë jetës dhe i ushqyer që nga fëmijëria, është piktura. Pikturat e tij bazohen kryesisht në motive mitologjike ose fetare dhe janë të ndikuara nga ekspresionistët gjermanë, por edhe nga artistë të tillë si Francisco Goya. Edhe me pikturën e tij Dürrenmatt, falë karikaturave të tij të egra, shfrytëzon rastin për të nënvizuar hipokrizitë e shoqërisë borgjeze zvicerane me një kritikë të mprehtë.
————
Për këtë përvjetor kemi hapur një dialog me Donata Berra, përkthyesen e tij në italisht.
Televizioni Zviceran: Donata Berra, 30 vjet pas vdekjes së Dürrenmatt, pyetja fillestare e detyrueshme është çfarë mbetet nga puna e tij sot, çfarë trashëgimie na ka lënë Dürremat?
Donata Berra: E gjithë puna e Dürrenmatt, teatri, si dhe narrativa përqendrohet në pyetjet themelore që qëndrojnë në themel të shoqërisë civile: a është e mundur të bësh drejtësi? A ekziston vërtet drejtësia? Sa i korruptueshëm është secili prej nesh, dhe me çfarë çmimi? Deri në çfarë mase është njeriu arkitekt i fatit të tij? Apo nuk është më tepër rastësia që përcakton fatin tonë?
Në drama dhe romane këto pyetje futen në ngjarje të ndërlikuara, shpesh të mbushura me pjesë komike, personazhe shpesh absurde, pothuajse të karikaturuara, siç është Claire Zachanassian në Vizita e Zonjës së Vjetër. Lexuesi është mbingarkuar nga imagjinata mbizotëruese e Dürrenmatt dhe nga ngjarjet që pasojnë njëra-tjetrën me kthesa të papritura. Por në fund pyetjet shfaqen në një mënyrë shqetësuese dhe çojnë në reflektim. Po mendoj, për shembull, për një pyetje themelore, përkatësisht pyetjen nëse vetë e vërteta mund të manipulohet, të shndërrohet në një gënjeshtër të besueshme. Pikërisht në botën e sotme, ku përhapja e lajmeve të rreme pushton çdo fushë, ku një reflektim mbi parimet etike po bëhet gjithnjë e më urgjent, nuk e di se çfarë është më e rëndësishme se shkrimet e Dürrenmatt.
Televizioni Zviceran: Prandaj mund të themi se çështjet e adresuara nga Dürrenmatt janë shumë aktuale. Cilat aspekte ju prekën më shumë?
Donata Berra: Unë pata fatin të përktheja tekste në të cilat temat që përmenda më parë janë në qendër të rrëfimit. Tek Gjykatësi dhe Ekzekutuesi i tij dy personazhet kryesore duket se në fillim mishërojnë kontrastin midis së mirës dhe së keqes, por gjatë historisë do të shohim se e zeza dhe e bardha e kësaj antinomie përzihen së bashku. Dy miq-armiq: njëri, komisioneri Bärlach, ‘gjykatësi’, i cili gjithë jetën e tij përpiqet të dënojë tjetrin, Gastmann, vrasësin, krimet e të cilit për arsye të ndryshme kanë qëndruar gjithmonë pa u ndëshkuar. Bärlach, tani në fund të jetës së tij, do të kryejë hakmarrjen e tij në ekstremis, por duke anashkaluar drejtësinë në kufijtë e ligjshëm, dhe mbi të gjitha me ndihmën e fuqishme të fatit. Tek Premtimi, angazhimi etik i protagonistit, i cili i premtoi nënës së fëmijës së vrarë të bëjë drejtësi dhe që i kushton jetën e tij, deri në humbjen e saj, në kërkim të fajtorit, do të mposhtet në fund edhe një herë nga një fakt që është i parëndësishëm në vetvete, si të thuash nga “banaliteti i së keqes”. Sa për Luftën e Dimrit në Tibet, ky tekst mizor dhe haluçinant mund të jetë një profeci e tmerrshme e asaj që do të ndodhë me planetin tonë nëse të fuqishmit vazhdojnë të bëjnë lojra me armët atomike.
Donata Berra ka lindur në Milano dhe jeton në Bernë, ku jep mësim në universitet. Ajo është autore e e vëllimeve poetike, si dhe një përkthyese nga gjermanishtja (ndër të tjera Dürrenmatt, Merz, Cweig). Ajo ka botuar katër përmbledhje me poezi. Ndër nderimet e ndryshme , në vitin 2018 asaj iu dha Çmimi Italo-Gjerman për Përkthimin Letrar nga Instituti Goethe për përkthimin e Luftës Dimërore të Tibetit “nga Friedrich Dürrenmatt (Milano, Adelphi, 2017).
Televizioni Zviceran: Shpesh është keq të etiketosh një shkrimtar, por tani që romanet detektive janë në modë, a mund ta quajmë Dürrenmatt edhe një shkrimtar krimi?
Donata Berra: Sa herë që Dürrenmatt është përcaktuar kështu, ai është zemëruar shumë. Pyetja shpesh bëhej, dhe padyshim jo gabimisht, duke nënkuptuar Dürrenmatt si një shkrimtar misterioz, pasi nëntitulli i Premtimit është “Requiem për romanin detektiv”. Por përgjigjja e Dürrenmatt është gjithmonë e njëjtë: “Unë nuk shkruaj histori detektive, unë shkruaj filozofi”. Ai rikonfirmon këtë koncept edhe tek libri Stoffe, formën e tij të veçantë të autobiografisë në të cilën tema udhëheqëse janë temat e tij, temat e tij të punës, reflektimi mbi zanatin e tij si shkrimtar.
Dürrenmatt nuk ka ndërmend të tallet me parimin që mbështet romanin detektiv si një zhanër letrar, por në të ashtuquajturat trillera të tij, komploti është gjithmonë funksional për të nxjerrë në pah çështje etike. Një rast shembullor është për mendimin tim tek Drejtësia, një roman në të cilin në mënyrën më të dukshme dëshmojmë përmbysjen e së vërtetës. Protagonisti, një këshilltar kantonal, shfaqet në kohën e drekës në një restorant të mbushur me njerëz dhe të njohur në Zyrih, tërheq armën e tij dhe vret një gjermanist të famshëm para të gjithë të pranishmëve. Pastaj ai udhëzon një avokat të ri dhe të korruptueshëm që të provojë se ai nuk është vrasësi, domethënë të gjejë një lloj të vërtete alternative, një simulim të realitetit. Një analizë perfide dhe e hollë e mekanizmave të drejtësisë …/Swissinfo.ch/Intervista nuk është përkthyer në mënyrë integrale / Elida Buçpapaj
Komentet