Do doja që askush dhe kurrë të mos harrojë, ç’është totalitarizmi, despotizmi dhe ç’pasoja sjell me vete ky sistem Nga Taisa Pisha (Batkina)

September 25, 2021

Dëshmia e rrallë: “Si vuajta 10 vjet në burgjet e Enver Hoxhës, e akuzuar si agjente e KGB-së dhe…”/ Historia tragjike

Nga Taisa Pisha (Batkina)

Memorie.al publikon historinë e panjohur të ruses Taisa Batkina (Pisha), me origjinë nga Tula e Rusisë, fëmija e tretë e një familje shumë të varfër fshatare, e cila mbeti jetim që në moshë fare të vogël, pasi i ati humbi jetën gjatë punës në një nga galeritë e qymyrgurit që ndodheshin në rrethinat e Tula-s, ku ai punonte si minator, (pak kohë pasi i kishte shpëtuar arrestimit, i akuzuar për “mbështetje të armiqve të popullit”) dhe ajo u rrit me vështirësi të mëdha ekonomike, pasi qyteti i tyre vazhdonte të ishte nën bombardimin e forcave gjermane, që kishin arritur deri në afërsi të Kurskut. Diplomimi i Taisës në fakultetin e Kimisë, pranë Universitetit ‘Lomonosov’ të Moskës, ku ajo u njoh dhe u martua me studentin shqiptar, Gaqo Pisha, me origjinë nga qyteti i Korçës, i cili asokohe studionte në fakultetin e Filozofisë së Moskës dhe të dy së bashku në vitin 1957, u kthyen në Shqipëri, bashkë me djalin e vogël të porsalindur, Sasha, ku filluan jetën në qytetin e Tiranës, Taisa u emërua si pedagoge e Kimisë në Universitetin Shtetëror të Tiranës, ndërsa Gaqo, në katedrën e marksizëm-leninizmit, ku ata punuan deri në vitin 1976, kur Sigurimi i Shtetit me akuza të montuara, e arrestoi Taisa Batkin, duke e akuzuar si “agjente të KGB-së sovjetike” dhe e dënoi me dhjetë vite burg politik, të cilat ajo i vuajti në “Burgun e grave” në Qytetin “Stalin”, nga ku u lirua në vitin 1986, ndërkohë që bashkëshorti, Gaqo Pisha, kishte ndëruar jetë në vitin 1983, nga një sëmundje e rëndë. Historia tragjike e Taisa Batkina (Pisha), nëpër kampet dhe burgjet çnjerëzore të regjimit komunist të Enver Hoxhës, ku ajo kaloi një dekadë të jetës së saj, së bashku me shumë bashkatdhetarë nga ish-Bashkimi Sovjetik, apo vende të tjera të Evropës Lindore, vjen nëpërmjet kujtimeve të saja, të botuara në një libër me titull “Shpresuam dhe mbijetuam”, kujtime të cilat, i biri i saj, Aleksandër Pisha, ia ka ofruar me dashamirësi për botim, Memorie.al

Shpresuam dhe mbijetuam

I’a kushtoj kujtimit të ndritshëm të bashkëshortit ti, GAQO PISHA

Ky është libër kujtimesh. Në të dua të rrëfej për jetën time dhe të shoqeve të mia, grave sovjetike, që provuan burgun për disa vite vetëm sepse morën guximin dhe u martuan e lidhën fatin e tyre me atë te studentëve shqiptarë. Burgu ishte pjesë e GULAG-ut të madh në vendin e vogël ballkanik, Shqipëri, ku për shumë vite sundoi regjimi gjakësor komunist i Enver Hoxhës, që ishte nxënës besnik i Stalinit dhe vazhdues i kauzës së tij.

Nëpërmjet këtij libri do të doja që çdokush të mësonte për provat çnjerëzore që përjetuam ne dhe për vitet e tmerrshme qe kaluam në burgjet shqiptare, vetëm sepse… dashuruam! Dhe që askush dhe kurrë të mos harrojë, ç’është totalitarizmi, despotizmi dhe ç’pasoja sjell me vete ky sistem.

Pjesa e parë

Jeta ime

U linda në Tula, me 1932, në një familje nëpunësi. Babai im punonte në industrinë minerare, kurse nëna ishte edukatore në një kopsht fëmijësh; megjithatë para luftës nuk punoi sepse ndejti në shtëpi që të rriste fëmijët. Familja jonë ishte pak a shumë e madhe: tre fëmijë, prindërit dhe gjyshja. Jeta që bënim nuk dallonte nga ajo e shumicës në vendin tonë. Kujtimet më të gjalla të fëmijërisë sime janë: shpërngulja dhe udhëtimi me tren nga qyteti Shahta, në qytetin Tula dhe lindja e vëllait dhe e motrës. Ende s’i kisha mbushur pesë vjeç, kur nëna më premtoi të më sillte një vëlla ose një motër. Unë i kërkova motër. Pak më vonë në shtëpi sollën dy bebe. Ata i vunë në dy shtretër të vegjël dhe unë vrapoja sa pranë njërit tek tjetri. Një ditë e pyeta mamin: “Më premtove motër, pse solle edhe një vëlla me vete?”

Shumë herët, që para se të shkoja në shkollë, mësova të lexoja; lexoja shumë, vjershat i mësoja lehtë përmendsh dhe më pëlqente shumë të dëgjoja radion. Në shtëpi kishim një qendër zëri të vogël, nga ku dëgjonim mjaft gjëra interesante. Ne, fëmijët, dëgjonim për Çkallovin me shokë të cilët i imitonim më vonë, tek luanim në oborr. Dëgjonim gjithashtu për luftën në Spanjë dhe merakoseshim për fëmijët spanjollë. Libri im i preferuar ishte “Spanjollët e vegjël”, në të cilin shkruhej për luftën në Spanjë dhe për fëmijët spanjollë të ardhur në Bashkimin Sovjetik. Babai im ishte shumë punëtor. Unë e kam dashur shumë dhe ai ma kthente me po atë monedhë. Çdo ditë, prisja me padurim të kthehej nga puna dhe të uleshim të gjithë për të drekuar. Babai bënte shaka, më pyeste për gjithçka, për punët dhe për lodrat e mia. Edhe vetë më tregonte për punën. E dëgjoja me vëmendje, edhe kur të rriturit flisnin mes tyre. Por papritur gjithçka ndryshoi. Babai vinte nga puna i zymtë, nuk bënte më shaka, më shpesh heshtte. Disa herë e dëgjova te përmendte ndonjë emër dhe t’i thoshte nënës: “E rrasën”. “Ku e rrasën?” – pyeta unë një ditë me kureshtje. “Në kamare!” – m’u përgjigj nëna, me të tillë ton sa unë nuk pyeta më.

Shumë vjet më vonë, midis letrave të babait gjeta një shkrim të gazetës së qarkut të Tulës “Komunari” të vitit 1937, ku babanë e fajësonin për miqësi me armiqtë e popullit, për mungesë vigjilence dhe për ca “mëkate” të tjera. Siç më shpjegoi nëna më vonë, babanë e shpëtoi nga arrestimi transferimi me punë në një minierë qymyrguri, në një pellg qymyrguror të largët të rrethinave të Moskës. Ai nisi punë larg qendrës dhe shumë shpejt ngjarja u harrua. Është e qartë që ne fëmijët nuk dinim dhe nuk kuptonim gjë. Në kopshtin e fëmijëve ku shkonim çdo ditë qe varur një pllakat: “Falënderojmë shokun Stalin, për fëmijërinë tonë të lumtur”!. Në krah të pllakatit ndodhej një portret i madh i Stalinit; prijësi mbante në krahë uzbekën e vogël, Mamlakat. Radioja fliste vetëm për gjëra të mira, ushtonin vetëm këngë entuziaste të cilat ne i dinim dhe i këndonim. Për fëmijët, jeta dukej e mrekullueshme. Ne nuk donim të dinim për hallet e të rriturve. Fatkeqësisht, fëmijëria e lumtur mori fund në qershor të 1941-it, kur mbi kokët tona ranë bombat e para gjermane që na detyruan të largohemi nga qyteti. Për tri javë udhëtuam me tren mallrash, ku flinim në shtretër dërrasash. Tri ditët e para hekurudha u bombardua pa pushim por ne mundëm ta kalonim pa humbje zonën e rrezikshme.

Më pas bombardimet u ndërprenë, por udhëtimi ynë vazhdonte të ishte shumë i ngadaltë; qëllonte të ndalonim me ditë në stepat e pafund sepse duhej t’u hapnim rrugë trenave të mbushur me të plagosur që shkonin në prapavijë ose me ushtarë dhe teknikë që shkonin në front. Kështu, ndonëse trenit i hipëm në vjeshtë, arritëm në Zllatoust, (në Ural) vetëm në dimër. U habitëm kur pamë që në qytet, nuk fikeshin dritat dhe ecnin tramvajet. Por kjo nuk vazhdoi gjatë. Shumë shpejt me energji elektrike nisën të furnizojnë vetëm ndërmarrjet, spitalet dhe shkollat. Në shtëpi mësimet i bënim nën dritën e bishtukut. Koha ishte shumë e ftohtë dhe gjithçka ishte e mbuluar nga bora. Edhe sot e kësaj dite, kur kujtoj Zllatoustin, shoh vetëm borë. Me ka mbetur në kujtesë, jo larg shtëpisë tonë një tramvaj i mbuluar nga bora. Jeta atje ishte shumë e vështirë, vuanim nga uria dhe të ftohtët, edhe drutë ishim të detyruar ti sillnim vetë nga pylli. Gjyshja ndizte sobën ruse dhe sillte ujë nga larg me dy kova varur në shtagën hedhur krahëve. Po të mos ishte gjyshja, nuk e di në do të mund të mbijetonim në ato vite të vështira sepse nëna sëmurej shpesh. Por sikur u lehtësuam disi kur në Zllatoust erdhi dhe na gjeti babai, të cilin e liruan nga ushtria për arsye shëndetësore.

Ai nisi punë në një uzinë ushtarake dhe atëkohë dita e punës nuk njihte normë. Ne gati nuk e shihnim njëri-tjetrin, por gjithmonë e ndjenim praninë e tij. Diku tutje buçiste lufta. Radio në shtëpi nuk kishim. Të rejat i mësonim në shkollë; mëngjeseve nxënësit ose mësuesit tregonin njoftimet e Byrosë së Informacionit. Edhe ne, nxënësit, përpiqeshim ta ndihmonim frontin me sa mundnim: shkonim në spitale, shkruanim letra për të plagosurit, organizonim koncerte. Një ditë, ndër të rrallat e lira, babai më çoi në qendrën e qytetit, ku në anë të sheshit qe varur një pllakat me skemën e rrethimit të trupave gjermane nga ushtria jonë në Stalingrad. Të dy u gëzuam pa masë nga suksesi i Ushtrisë së Kuqe. Pak më vonë babanë e thirrën në Tula, për të vënë në punë minierat e qymyrgurit të pellgut të rrethinave të Moskës. Ne mbetëm në Zllatoust, duke pritur që të na thërriste babai për t’u kthyer nga evakuimi. Pikërisht në këtë kohë nëna u sëmur shumë rëndë. Gati një javë foli përçart, me temperaturë të lartë, pa ndjenja. Ne nuk e ndihmonim dot sepse në Zllatoust nuk kishte as mjek as barna. Gjendja ishte vërtet kritike. Çdo ditë na vinte fqinja, edhe ajo e shpërngulur nga Kievi. Njëherë ajo erdhi në mbrëmje dhe pa u shpjeguar, më tha: “Vishu, dhe eja”!

Ecëm gjatë nëpër qytetin e errët të mbuluar nga bora dhe arritëm te një ndërtesë, që më vonë e mora vesh, se ishte spital. Atje kërkuam dhe folëm me një mjek, me të cilin fqinja jonë njihej që para luftës. Unë zura të qaja: “Doktor, po më vdes mamaja, ka disa ditë pa ndjenja, me temperaturë të lartë”. “Pritni këtu!” – na tha mjeku. Ne pritëm gjatë në korridorin e errët. Më në fund mjeku erdhi dhe u nisëm për në shtëpi duke marrë rrugën më të shkurtër, përmes një përroi të ngrirë dhe pirgjeve me borë. Mjeku e vizitoi nënën dhe e dëgjoi me vëmendje. Pastaj u ul tek tryeza dhe nën dritën e bishtukut, shkroi diçka në një copë letër. “Bija ime, – m’u drejtua ai, – me këtë pusullë do të shkosh… (dhe më shpjegoi, ku duhej të shkoja)… atje do të të shesin nje ilaç… 6 tableta. Duhen pirë 2 kokrra në ditë. Pará ke”? Kisha pak pará, që na i la babai para se të ikte. Ishte vonë, errësirë, frikë, vetëm bora lëshonte pakëz dritë, por unë u nisa. E gjeta ndërtesën e duhur, bleva barnat nga një grua e mbështjellë me shall të madh dhe nxitova për në shtëpi. Nëna piu tabletën e parë dhe po atë natë i ra temperatura. Të nesërmen erdhi në vete… Gjithçka sikur mori për mirë. Te copa e letrës lexova emërtimin e ilaçit: “Sulfidinë”. Më vonë mësova se ai ishte ndër preparatet e para sulfamide, të cilat në atëkohë vepronin në mënyrë të magjishme. Gjyshja u kujdesua për nënën, shkonte në thertore, mblidhte gjak, e piqte në tigan dhe ia jepte asaj. Te stacionet e karrocave mblidhte tagjinë e derdhur, e ziente dhe lëngun e pinte nëna kurse ne, të uriturit, thithnim mbeturinat e kokrrave.

Kur më në fund nëna mundi të dilte nga shtëpia, u bëmë gati dhe u nisëm për në Tula, qytetin, që ende bombardohej nga gjermanët, të cilët ishin ndalur në rrethinat e Kurskut. Babai filloi të punojë për rimëkëmbjen e minierave në zonat e çliruara ku edhe jetuam në atë periudhë. Një muaj e gjysmë pasi ishim kthyer, babai u vra në krye të detyrës. Nëna mbeti vetëm me tre fëmijë të vegjël dhe na rriti, si shumë nëna të tjera në atë kohë, duke punuar ditë e natë. Rronim të uritur, visheshim si mundnim, përpiqeshim ta ndihmonim mamanë, me sa fuqi kishim dhe më kryesorja, mësonim. Më 1950-n mbarova shkollën e mesme me medalje të artë dhe hyra në fakultetin e Kimisë, të universitetit “Lomonosov” të Moskës. Dita e pranimit në fakultet ishte ndër ditët më të lumtura të jetës sime. Vitet studenteske kanë qenë vitet më të mira të jetës për mua. Ishin vite jo fort të lehta, jeta qe e vështirë, banoja në konvikt, larg shtëpisë dhe vetëm me bursën. Mamaja s’mund të më ndihmonte, ajo kishte pagë të vogël dhe duhej të mbante edhe dy fëmijë të tjerë. Edhe mësimet s’ishin të lehta, kërkesat ishin shumë të larta, ngarkesa goxha e madhe: leksione, punë laboratori, kolekiume, por lëndët ishin interesante. Leksionet na i jepnin akademikët A. N. Njesmejanov, P. A. Rebinder, S. I. Volfkoviç, anëtarët me korrespondencë të Akademisë së Shkencave të B.S., V. I. Spicin, A.P. Terentjev dhe të tjerë profesorë të mrekullueshëm. Ata na mësuan të punonim të pavarur dhe të mendonim me logjikë. Këto dije më ndihmuan gjatë gjithë jetës në punën time. Universitetin dhe mësuesit e mi, gjithmonë i kam kujtuar me mirënjohje.

Por sa shumë gjëra interesante kishim veç mësimeve! Teatrot, muzetë, koncertet, mbrëmjet studentore, shëtitjet, ekskursionet. Ajo kohë vazhdimisht më vjen në mendje, si një ëndërr e mrekullueshme. Në Universitet u njoha me bashkëshortin tim të ardhshëm, Gaqo Pishën. Ai kishte ardhur nga Shqipëria për të studiuar në Fakultetin e Filozofisë. Para se të vinte në Moskë, qe marrë me punë partie. Në vitin 1955, u martuam dhe në 1956-n lindi djali ynë i madh, Sasha (Sandri). Pasi përfundova studimet, më mbajtën për të punuar në Universitet. Më 1957-n burri im përfundoi studimet dhe në muajin qershor, ne duhej të shkonim në Shqipëri. Por, meqë në muajin gusht të atij viti, do të zhvillohej Festivali i Rinisë dhe Studentëve në Moskë, shumica e studentëve shqiptarë, mes tyre edhe bashkëshorti im, u përfshinë në delegacionin e vendit të tyre. Kësisoj, nisja u shty për në fund të gushtit. Në prill u lirova nga puna në Universitet dhe bashkë me djalin, vajta në Tula, te nëna, për t’i dhënë mundësi tim shoqi, të përgatitej për mbrojtjen e diplomës dhe provimet e shtetit. Gjatë festivalit munda të shkëputesha një javë, vajta në Moskë dhe jetova në mjedisin e haresë, gëzimit, muzikës, gazit, koncerteve. Moskën e kam dashur gjithmonë, por Moska e ditëve të festivalit ishte vërtet madhështore.

Në ato kohë ndihesha për mrekulli: kisha një burrë dhe një djalë që i doja shumë, kurse në xhep mbaja diplomën e Universitetit Shtetëror të Moskës. Më bëhej se s’kisha ç’të kërkoja tjetër! Do të shkonim në Shqipëri! Ishte një vend vëllazëror, anëtar i kampit socialist. Së bashku do të punonim për të ndërtuar socializmin dhe gjithçka do të shkonte si s’ka më mirë. Po, ashtu ishim edukuar, besonim çdo fjalë, nuk dyshonim në asgjë. Ah sikur ta dinim ç’do të sillte jeta dhe të kishim pasur mundësi të ngrinim qoftë dhe fare pak siparin e të ardhmes! Por kjo ishte diçka e pamundur për tu parashikuar. Pati prindër që bënë gjithçka varej prej tyre për t’i ndërprerë lidhjet e fëmijëve te tyre me studente të huaj dhe për të mos lejuar që ato të përfundonin në martesë. Nëna ime nuk kish si të më pengonte; unë ndodhesha në Moskë, larg shtëpisë dhe e komandoja vetë fatin tim. Në fund të gushtit 1957, bashkë me studentët shqiptarë dhe delegacionin e rinisë shqiptare, i hipëm trenit për në Odesë, nga duhej të niseshim të nesërmen për në Shqipëri me tragetin “Beloostrov”. Në Moskë më përcollën shumë njerëz. Më kujtohet, nëna ime e gjorë që qante pa pushim. Nuk e di në se parandiente diçka, apo qante vetëm ngaqë vajza e madhe, mbështetja e saj, e arsimuar me aq vështirësi, po ikte, siç shprehej ajo “shtatë dete kaptuar”. Por ja që rinia është tejet e shkujdesur dhe egoiste dhe unë nuk e kuptoja shqetësimin e nënës. Jam optimiste nga natyra kështu që nuk qava. Më dukej se po shkoja drejt një jete të re, të krijoja vatrën time, për ç’ka ëndërron çdo vajzë.

Në Odesë qëndruam vetëm një ditë. Dolëm shëtitje, takova njerëzit e mi që banonin atje ndërsa bëhesha gati për të shkuar drejt jetës së re! Trageti i vogël “Beloostrovi”, me të cilin do udhëtonim, u mbush plot me të rinj. Kishte shumë pak kabina dhe njerëzit flinin në kuvertë dhe në hambarë. Ne bëmë përjashtim; kishim fëmijë të vogël dhe na vunë në një kabinë, me dy shtretër të ngushtë pranë motorëve të anijes, ku flinim me radhë në një vapë të tmerrshme. Anija gumëzhinte nga zhurma, këngët, hareja; në kuvertën e sipërme të rinjtë bënin banja dielli, kurse unë nuk e lëshoja nga duart, djalin tim dyvjeçar. Ishte fëmijë i shkathët, vraponte shpejt dhe unë kisha frikë se mos binte nga kuverta. Edhe në ndalesën e vetme në Bullgari nuk zbrita, sepse infermieri i tragetit, më tha se djali mund të merrte ndonjë infeksion në breg. Udhëtuam gjatë, 7 ditë, kaluam anash brigjeve të Greqisë dhe më në fund mbërritëm në Radën e portit shqiptar të Durrësit. Ishte vonë dhe anija duhej të ankorohej të nesërmen. Njerëzit rrinin të heshtur, me shikimin drejt dritave të Shqipërisë. Kishte studentë që prej 5 vjetësh s’kishin qenë në atdhe, teksa të tjerë, si puna ime, vrisnin mendjen se çfarë i priste në vendin e ri. Tani rri e vras mendjen: po të më afrohej dikush e të më thoshte se ç’do të ndodhte me mua në këtë vend, a do të zbritja vallë në breg, apo do të kthehesha nga vija? Nuk e di, mendoj se nuk do ta besoja, sepse gjithçka ndodhi më vonë me mua, atëherë do të më dukej absurde.

Në mëngjes u ankoruam. Gaqoja na zbriti mua dhe Sashën në breg, ku kërkuam me sy vëllanë e Gaqos, që duhej të na priste. Nuk e pamë! Çudi! Por duhej të dilnim kështu që u nisëm. Pará nuk kishim. Mua më la pa mend, vapa e tmerrshme dhe sheshi gjithë pluhur i portit para daljes. Qëndrova në një hije. Fëmija qante sepse ishte i lodhur. Aty pranë disa fëmijë luanin në pluhur. U ndjeva shumë keq, nuk po më kujtohej asnjë fjalë, nga ato pak që më kishte mësuar im shoq, por që nuk i kisha mësuar mirë; s’kisha kohë, nuk më linin diploma, provimet e shtetit, fëmija, puna. Desha ujë, por s’dija si thuhej në shqip. Më ndihmoi një grua shqiptare, që e njohëm gjatë udhëtimit e cila më solli ujë. Më në fund mbaruan të gjitha formalitetet, gjithçka u rregullua, dhe ne u nisëm me tren, për në Tiranë. Po errej. Vend në hotele nuk gjetëm dhe natën e kaluam tek të njohurit. Në mëngjes na gjeti vëllai i burrit. Ishte inxhinier ushtarak dhe nuk e kishin lejuar të vinte të na priste. Gaqoja, mori emërim si pedagog i filozofisë, në Universitetin e Tiranës dhe pas nja dy ditësh u nisëm për në Korçë, për të takuar familjen e tij dhe për të vizituar të afërmit. Rrugës e pashë që kisha ardhur në një vend lindor.

Në Shqipërinë e atyre viteve, por edhe shumë vite me pas, mund të shihje gra të veshura me çitjane dhe fytyra të mbuluara thuajse plotësisht. Gra me veshje të tilla karakteristike, burra me tespihe në duar dhe veshje kombëtare, pashë në Elbasan, kur zbritëm nga treni dhe hipëm në autobus. Te sheshi bënte vapë, kudo kishte pluhur dhe na pihej ujë. Midis njerëzve dredhonin disa burra, me ca enë të çuditshme në shpinë. Shisnin një lëng bimësh, që nuk e mora vesh se ç’ishte, të cilin e ofronin në gota të palara. Nuk pranova të pija, vendosa të duroja. Nga Tirana në Korçë, bëhen gati 250 kilometra, por treni ecte shumë ngadalë, kurse rruga e autobusit ishte malore dhe e ngushtë. Rrugës disa herë na kontrolluan dokumentet. Pritëm me orë të tëra. Nga Tirana dolëm në mëngjes herët, kurse në Korçë mbërritëm në mbrëmje vonë, kur qe errur. Shqipëria ishte vendi më i prapambetur në Europë. Vetëm në vitet ’30 – ‘50 nisi ndërtimi i rrugëve dhe i ndërmarrjeve. Në vitin 1948, u ndërtua hekurudha e parë Tiranë-Durrës. Korça më pëlqeu. Qytet i vogël, shumë i pastër, me shtëpi kryesisht njëkatëshe, plot gjelbërim dhe lule. Ishte njëri prej qyteteve më të kulturuara të Shqipërisë. Para luftës shumë qytetarë të Korçës, kishin emigruar jashtë shtetit. Qyteti mbante lidhje të qëndrueshme me Greqinë dhe kishte një lice francez me mësues nga Franca. Pasi mbaronin këtë lice, shumë të rinj vazhdonin studimet në Francë, Itali, Austri e gjetkë. Kjo frymë ende ndihej në qytet. Korça nuk ngjante si qytet oriental, njerëzit këtu bënin jetë europiane.

Nëna e Gaqos, Artemisa ose shkurt Arta, më priti shumë mirë. Ishte një grua e vockël, e dobët, e krehur me kujdes. Atëkohë ishte 69 vjeçe. Ishte grua shumë e mirë, e qetë dhe jashtëzakonisht punëtore. Nuk kishte shkollë, por mbetej grua e mençur e edukuar dhe fisnike. Ajo sillej shumë e përzemërt me mua dhe unë e doja shumë. Gaqoja mori lejen dyjavore dhe e kaloi me ne në Korçë. Këto ditë më mbetën në kujtesë si kaleidoskop shumëngjyrësh: vinin mysafirë, të afërm, të njohur. Unë duhej t’i gostitja të gjithë. Dilja me tabaka të mbushura me gota me liker dhe me ëmbëlsira të ndryshme. Kështu e donte zakoni, gostiste “nusja”. Për mua, që nuk e dija pothuajse fare shqipen, dhe që nuk kuptoja çfarë dhe si duhej të veproja, fillimisht ishte shumë e vështirë, por më pas u mësova. Pas dy javëve Gaqoja iku në Tiranë, për të filluar punë. Duhej të gjente punë për mua dhe shtëpi. Unë mbeta vetëm me vjehrrën, pa mundësi për të komunikuar në ndonjë gjuhë. Duhet të përmend me nderim ndihmën që më dhanë miqtë dhe të afërmit e burrit tim. Si ta harroj Erieta Konomin, e cila na vinte çdo ditë dhe më ndihmonte në gjithçka. Bashkë shkonim në pazar, i vetmi vend ku mund të blije ushqime. Pazari që në fillim, më la pa mend me bollëkun. S’kisha qenë ndonjëherë në jug dhe më habitën pirgjet e perimeve dhe frutave, me bukuri të pashembullt, koka e lakrës pesë kilëshe dhe mrekulli të tjera. Unë vetëm tregoja me gisht, kurse Erieta blinte. Bashkë komunikonim me ndihmën e fjalorëve Shqip-Rusisht dhe Rusisht-Shqip.

Atëkohë në Korçë kishte rënë epidemi gripi dhe të gjithë, tek unë dhe tek Erieta, zunë shtratin. Vetëm unë qëndroja në këmbë dhe kujdesesha për të gjithë. Dora-dorës nisa të kuptoja shqip sa kur erdhi Gaqoja për të na marrë pas një muaji e gjysmë u habit tek më dëgjoi të bisedoja me nënën e tij dhe me Erietën. Sasha, i cili në fillim nuk i afrohej gjyshes, sepse nuk e kuptonte, tani qe mësuar dhe bënte shumë pas saj. Në tetor 1957 u shpërngulëm në Tiranë, ku jetova gjithsej 18 vjet. Nisëm punë në Universitet, unë në katedrën e kimisë organike, kurse Gaqoja, në katedrën e marksizëm-leninizmit, të Universitetit të Tiranës të sapo hapur. Vitet e para të jetës në Shqipëri autoritetet shqiptare silleshin shumë mirë me ne. Pas gjashtë muajsh na dhanë apartament. Edhe puna në laborator, ishte interesante. Gjuhën po e mësoja shpejt dhe lehtë. Merresha shumë kohë me të; çdo ditë më lironin nga puna, dy orë përpara që të punoja vetëm me shqipen. Kudo më duhej të komunikoja në gjuhën shqipe dhe kjo ishte një praktikë e pa zëvendësueshme. Për të vajtur në punë dhe në fakultetin filologjik, ku mësoja shqipen, bëja çdo ditë disa kilometra rrugë në këmbë. Autobusët ishin ende shumë të paktë. Gjashtë muaj pas ardhjes në Tiranë, fillova të jap mësim, drejtoja punët laboratorike në biokimi dhe merresha me kompletimin e laboratorit të kimisë organike, sepse vitin e ardhshëm do të hapej dega e saj në universitetin e Tiranës. Në të njëjtën kohë bëja edhe punë shkencore.

Gjatë viteve të shkollës dhe të fakultetit kam qenë gjithmonë aktiviste e organizatës së rinisë, organizatore e veprimtarive të saj. Kur erdha në Shqipëri, gjeta shumë gra sovjetike të cilat ishin martuar me burra shqiptarë. Ato kishin themeluar komunitetin e tyre, organizonin leksione, mbledhje, mbrëmje. Kuptohet, shumë shpejt u përfshiva në punët dhe veprimtaritë e komunitetit. Qëllimi ynë kryesor ishte që të ruanim gjuhën, mënyrën tonë të jetesës “identitetin tonë”. Më vonë e kuptuam se kjo nuk u pëlqente autoriteteve. Nën fjalën “identitetin tonë” fshihej dëshira jonë për të mos humbur gjuhën amtare, kulturën me të cilën ishim rritur dhe na kishte ushqyer. Shumica e “grave sovjetike” ishin me arsim të lartë, i donin librat, teatrin. Nuk mund t’i humbnim aq lehtë këto tradita. Prandaj kishim nevojë për të komunikuar, për bisedat, për filmat tanë. Që atëherë kam menduar dhe ende mendoj se nëna duhet t’u drejtohet fëmijëve të saj, në gjuhën amtare nëse dëshiron të krijojë me ta marrëdhënie të ngrohta shpirtërore, dhe që të mund t’u kalojë atyre dijet, kulturën, zakonet, me të cilat është rritur vetë. Jam përpjekur shumë dhe kam djersitur mjaft, që për fëmijët e mi gjuha ruse, krahas shqipes, të bëhej amtare dhe mendoj se ja arrita këtij qëllimi. Kjo i ka ndihmuar shumë në jetë.

Dëshira për të ruajtur gjuhën dhe kulturën amtare nuk na pengoi të përfshiheshim në realitetin shqiptar. Ne mësonim gjuhën shqipe, shoqëroheshim me kolegët, me fqinjët, ruanim marrëdhënie të mira me të afërmit e bashkëshortëve tanë. Dua të them diçka edhe për qëndrimin e ambasadës sovjetike ndaj nesh. Ne u martuam me të huaj, pas vendimit të qeverisë sovjetike, të vitit 1954, i cili i lejonte qytetarët sovjetikë të martoheshin me të huaj. Megjithatë, kur po bëja dokumentet për regjistrimin e martesës, të gjithë punonjësit e administratës më quanin tradhtare dhe ishin gati të ma thoshin në sy. Kur erdhëm në Shqipëri, megjithëse ende ruanim nënshtetësinë sovjetike, ambasada na quante njerëz të cilësisë së dytë. /Memorie.al

Nga Taisa Pisha (Batkina)

Pjesa e dytë

Nuk na lejonin në klubin ku mblidheshin punonjësit e ambasadës dhe specialistët sovjetikë që punonin në Shqipëri, madje as për të parë filmat ruse. Më kujtohet kur vajta për të parë atje filmin amerikan “Lufta dhe Paqja”. Hyra në sallë, pasi kishte nisur filmi dhe u largova shpejt në errësirë, para se ai të mbaronte. Specialistët kishin urdhër të prerë që të mos shoqëroheshin me ne, megjithëse më shumë prej tyre punonim bashkë dhe banonim pranë. Kush e shkelte këtë urdhër, merrte paralajmërim të rreptë. Që fëmijët tanë të mësonin në shkollën fillore sovjetike në Tiranë, as që bëhej fjalë. Ne ishin renegatë, në mos tradhtarë të vërtetë, gjithsesi… emigrantë, diçka e ngjashme me emigrimin e bardhë. Ne kërkonim që ambasada ta ndryshonte qëndrimin ndaj nesh dhe të mos na quante tradhtarë. Kur më 1959-n në Shqipëri erdhi Hrushovi, ne vendosëm t’i dërgonim një letër me ankesat tona, në adresë të ambasadës, ku t’i kërkonim ndihmë që ambasada të na lejonte të frekuentonim klubin, të na jepnin filma për t’i parë, etj. Pas njëfarë kohe, nisën të na e linin klubin, një ditë në javë për të zhvilluar veprimtaritë tona. Gjithsesi, nuk na lejuan të përziheshim me nënshtetas të tjerë sovjetikë, që jetonin dhe punonin në Shqipëri.

Qëndrimi i ambasadës sonë ndaj nesh ndryshoi mbasi u vërejtën të çara në marrëdhëniet sovjeto-shqiptare. Papritur ne u bëmë të mira, konsulli Fadejev, filloi të na ftonte në zyrë, të merrte pjesë në hartimin e planeve të punës, të na ofronte filma. Shqiptarët po bëheshin armiq, kurse ne… miq! Por edhe shqiptarët nisën të sillen ndryshe me ne. Kësisoj, pa e kuptuar as vetë se si e tek, që ditën që u martuam, u bëmë pjesë e politikës. Duket për të qeshur, por ja që ne thjesht bashkëshorte dhe nëna, u ndodhëm papritur në orbitën e politikës së Enver Hoxhës. Por atëherë nuk i dinim të gjitha këto. Gjithçka doli në sipërfaqe shumë më vonë, kur na arrestuan dhe mësuam se “dosja” jonë qe hapur, që gjatë prishjes së marrëdhënieve diplomatike. Dalë nga dalë, filluam të kuptonim se, qeveria sovjetike as donte të dinte për ne, për problemet tona. Këto u provuan veçanërisht pasi ne ramë në burg. Asgjë, absolutisht asnjë hap nuk ndërmori qeveria sovjetike, për të na ndihmuar, për të na liruar nga burgu, për të na e lehtësuar sadopak jetën. Ne ishim të gjitha nënshtetase të BRSS-së, megjithatë letrat e të afërmve tanë drejtuar qeverisë sovjetike, ranë në vesh të shurdhër. Sikur ne të mos ekzistonim!

Por le t’u kthehemi viteve 1960-’61. Marrëdhëniet me Bashkimin Sovjetik po prisheshin në sytë tanë, teksa ne bënim si struci, fshihnim kokën në rërë. Veçanërisht e vështirë u bë jeta në vitin 1961. Ndryshoi qëndrimi ndaj specialistëve sovjetikë, shumëkush u largua, shumë projekte u prenë në mes, avionët fluturonin gati bosh. Në verën e vitit 1961, u dëbua Roza Koçi, e shpallur “persona non grata”. Ajo ishte gruaja e Mandi Koçit (do të shkruaj më vonë për të), filologe, përkthyese, njohëse e mirë e gjuhës shqipe, autore e fjalorit të parë Shqip-Rusisht. Roza shkonte shpesh në ambasadën sovjetike, përkthente filma, jepte mësime të gjuhës shqipe. Për këtë dhe e dëbuan në fillim të vitit ‘60.

Ndërkohë gjendja u rëndua tej mase, nisi ajo atmosferë frike të cilën unë nuk e largoj dot nga mendja edhe sot e kësaj dite. Ngjarjet rrokulliseshin si ortek dëbore. Grupet e fundit të specialistëve, megjithëse ishin nënshkruar kontrata afatgjata, u thirrën në atdhe. Nga Moska ktheheshin studentë, kursantë ushtarakë. Nisën të largohen edhe “gra sovjetike”. Nga jashtë gjithçka dukej mirë e bukur. Asgjëkund, as në shtyp, as në radio nuk qe thënë një fjalë kundër Bashkimit Sovjetik. Në Shqipëri zhvillohej procesi gjyqësor, kundër admiralit Teme Sejko, i akuzuar për spiunazh, në shërbim të Greqisë. Sigurimi sovjetik e dinte që çështja ishte e sajuar. Hrushovi propozoi që kjo çështje, të shqyrtohej nga anëtarët e Paktit të Varshavës, por Enver Hoxha e hodhi poshtë këtë propozim. Procesi u zhvillua i hapur dhe kjo e acaroi më keq gjendjen.

Më duket se është vendi të hedh dritë për gjendjen politike të asaj kohe. Në fund të viteve ’50, lidhjet midis vendeve të kampit socialist, morën zhvillim të ri; u krijua Bashkimi i Ndihmës Ekonomike të Ndërsjellë, u nënshkrua Pakti i Varshavës. Në kuadrin e këtyre marrëveshjeve, në Shqipëri filloi ndërtimi i shumë objekteve. U forcuan lidhjet edhe në fushën e mbrojtjes.

Pas vdekjes së Stalinit, siç dihet, Hrushovi i zëvendësoi të gjithë liderët e vendeve të kampit socialist, përveç Enver Hoxhës. Pas kongresit XX të Partisë Komuniste të BS-së dhe publikimit të letrës së famshme të Hrushovit, në të cilën goditej kulti i individit të Stalinit, nisi fushata e luftës kundër kultit të individit edhe në vendet e tjera socialiste. Moska i kërkoi Enver Hoxhës, të mbështeste vendimet e Kongresit XX, veçanërisht lidhur me kultin e individit. Por si mund të kritikonte veten Enveri?! Ai ishte tiran i egër, dinak, hipokrit, intrigant; e nuhaste rrezikun që i kanosej para se ai të shfaqej dukshëm. Rruga e ardhjes së tij në pushtet dhe periudha e qëndrimit në pushtet, kanë qenë të mbuluara me gjak. (Tani në Shqipëri, janë botuar shumë materiale që zbulojnë bëmat e përgjakura të komunistëve shqiptarë, me në krye Enver Hoxhën). Enveri e kuptonte mirë se Hrushovi do të bënte gjithçka për ta hequr nga pushteti dhe për ta zëvendësuar, me njeriun besnik të vetin. Kuptohet, mosmarrëveshjet e lindura midis dy partive, nuk ishin për veshin e opinionit të gjerë, ne as i merrnim dot me mend ato. Atëkohë unë ende nuk isha mësuar të lexoja midis radhëve. Tani thjesht shkruaj për ngjarjet që më kujtohen, pa i analizuar ato. Kjo është punë e politikaneve, historianëve, që mund të mbledhin dokumente, fakte.

Në prill të 1959-s Hrushovi erdhi për vizitë në Shqipëri. Këtu i bënë pritje solemne. Edhe unë isha midis turmës që e priti. Në fjalën e vet të shkurtër në aeroport, Hrushovi tha një frazë të tillë: “Ne, si një amvisë e mirë, duhet të heqim pluhurin çdo ditë, që të mos na grumbullohet shumë”. Atëherë sikur nuk na bëri përshtypje kjo frazë e cila, siç kuptuam më vonë, mbante fshehur një kuptim të thellë. Qëndrimi i Hrushovit në Shqipëri kaloi me shumë bujë. Si rezultat, ai u hoqi vizë të gjitha borxheve që Shqipëria i kishte Bashkimit Sovjetik, i dhuroi Pallatin e Kulturës, që do të ndërtohej në qendër të Tiranës dhe shumë të tjera, por Enveri u tregua më dinak se ai. Kur Shqipëria nuk i kishte më borxhe Bashkimit Sovjetik, Enver Hoxha, duke shfrytëzuar mosmarrëveshjet midis BRSS-së dhe Kinës, nisi të afrohej me këtë fundit. Për në Kinë u nis një delegacion me në krye Liri Belishovën, sekretare e Komitetit Qendror të PPSH-së. Por gjatë kthimit për në atdhe, Lirija, u prit nga Hrushovi. Sapo u kthye në Shqipëri, e shpallen armike të popullit dhe e internuan. Në këtë kohë nisi trysnia e vërtetë ekonomike, politike dhe diplomatike e Moskës mbi Shqipërinë. Gjithmonë na ka habitur qëndrimi i Bashkimit Sovjetik ndaj Shqipërisë. Në Shqipëri kishte shumë këshilltarë sovjetikë, të cilët punonin në çdo fushë, nga maja e pushtetit deri poshtë. A thua nuk e kuptonin dhe nuk njoftonin dot ata, ç’është Shqipëria dhe shqiptarët, kush ishte mentaliteti shqiptar mbas 500 vjet, sundim otoman, me një maxhorancë të popullsisë myslimane, marrëdhëniet feudale deri vonë, lufta qindravjeçare me pushtuesit, lufta për krijimin e shtetit… të gjitha këto, kishin lënë gjurmë te njerëzit. Politika e ‘llokumit dhe e kërbaçit’ këtu s’pinte ujë. Duke punuar në Shqipëri, ata kurrë nuk duhej të harronin se kishin të bënin me mendësi orientale. Kurse Hrushovi sillej i krekosur. Në shumë gjëra, në marrëdhëniet me Shqipërinë, nxirrte krye fodullëku perandorak.

Në Kongresin e XXII, në tetor 1961, Hrushovi doli hapur kundër udhëheqjes shqiptare. Shqiptarët reaguan prerë. Fjalët u pasuan nga veprat, trysnia e Moskës vazhdoi. Në fillim të nëntorit u njoftua për thirrjen e ambasadorit sovjetik nga Tirana, kurse një javë më vonë edhe për ndërprerjen e plotë të marrëdhënieve diplomatike. Më kujtohet shqetësimi ynë, frika në periudhën tetor-dhjetor 1961. Çdo ditë, sa vinim në punë, pyesnim njëri-tjetrin, për të rejat. Unë punoja me një pedagog, gruaja dhe djali i të cilit, kishin mbetur në Moskë, shumëkush kishte shokët apo miqtë, që mbronin aspiranturën ose që kishin vajtur për specializim, apo thjesht ndiqnin plane të ndryshme shkencore. Gjithçka po shembej. Kurse ne të gjithë shpresonim se sherri do të mbetej vetëm në nivel partiak dhe kur u dëgjuan fjalë që Hrushovi kërkonte të ndërpresë marrëdhëniet diplomatike, nuk e besuam. Por ja që kishte qenë e vërtetë, një e vërtetë shumë e hidhur për mua.

Periudha 1961-1966

Që nga koha për të cilën po shkruaj, kanë kaluar shumë vite. Shumë hollësira janë harruar, por ndjesia, gjendja shpirtërore nuk harrohen. Ne erdhëm në Shqipëri dhe krijuam familje këtu; këtu ishte burri, djali, shtëpia ime. Të ikja, të flakja tej gjithçka, burrin, fëmijët pa baba, babanë pa fëmijë (djalin e kisha pesë vjeç dhe prisja fëmijën e dytë). “Si të bëj, si të veproj?” Kjo pyetje ma shponte trurin ditë e natë, si me turjelë. Vendimi që do të merrja ishte fat bartës. Në fillim njerëzit e mi më dërguan telegram: “Eja menjëherë”! Pastaj të dytin: “Vendosni vetë, mendohuni mirë, mos nxitoni”! Në shtëpi kisha vazhdimisht përballë sytë e përlotur të burrit tim, i cili përqafonte dhe ledhatonte Sashën. Vjehrra qante. Ne të gjitha nxituam për në ambasadë. Atje na dhanë viza daljeje për disa muaj dhe na thanë, që mund të veprojmë si të na dukej më mirë. Por ambasada edhe këtë radhë nxori në pah “politizimin” e saj, nëse mund ta quaj kështu. Disave prej nesh, burrat e të cilave mbanin poste me rëndësi dhe kishin bërë deklarata, ku dënonin veprimet e autoriteteve sovjetike, nuk u dhanë vizë. Të tjerave nuk u dhanë vize me sebepin se s’kishin dalë publikisht të dënonin veprimet e shqiptarëve. Edhe sot nuk arrij ta kuptoj se çfarë prisnin nga ne, gra të thjeshta? Ku të flisnim? (Por, pasi i torturuan gratë për dy javë, ua dhanë vizat.)

Mbaj mend, që edhe unë pata frikë se mos nuk më jepnin vizë, por jo… gjithçka shkoi mbarë dhe unë e mora vizën. Porosita biletën e avionit, përgatita valixhet, por kur përfytyrova çastin e tmerrshëm, të ndarjes me Gaqon, të ndarjes së tij me fëmijën, guximi dhe vendosmëria, më tradhtuan. Dhe unë sërish nuk po dija si të bëja. Shumë vite pas këtyre ngjarjeve, midis letrave që nëna ime i ruante me shumë kujdes, gjeta një letër që e kisha dërguar me një shoqe, që qe kthyer në atdhe. (Kishim shumë frikë të merrnim e jepnim letra të tilla; në doganë bënin edhe kontroll vetjak dhe mund ta grisnin vizën). Ishte letër dëshpërimi. Po sjell këtu disa radhë të asaj letre pa datë, megjithëse e mbaj mend, se e nisa në dhjetor 1961. “…Ambasada po largohet (këtë e dini nga gazetat), neve na dhanë viza për të hyrë në BRSS, deri më 8 shkurt. Me një fjalë, kemi ende një muaj e gjysmë për t’u menduar. Pas këtij afati nuk do të vij dot më, derisa ambasada të kthehet. Një Zot e di kur mund të ndodhë kjo. Kur ikim prej këtej, pala shqiptare shkruan në pasaportë, që po largohemi përgjithmonë. E kupton? Mundësia për t’u kthyer është fare e vogël… Po ika tani, nuk dihet për sa kohë do të ndahem me Gaqon, do të prish familjen. (Ndoshta përgjithmonë?) Fëmijë pa baba! Gjë e mirë është kjo? Nga ana tjetër, po qëndrova, nuk dihet për sa kohë nuk, do t’ju shoh… Kam frikë, se pala shqiptare do të na shtrëngojë… Tani për tani, me ne sillen shumë mirë… Natyrisht, duhen lexuar gazetat, por të gjitha nuk duhen besuar… Unë, natyrisht, më shumë jam për të ikur. Ata, që vendosën, janë të lumtur. Shumica nuk po vendosin dot… Po Gaqoja?… O Zot, sa keq më vjen për të! Por që të heq dorë nga atdheu im… Për këtë nuk vendos dot”!

Ne kujtonim se rrezikonim vetëm heqjen e shtetësisë sovjetike, mirëpo përpara na prisnin të tilla sprova, që po ta dinim se ç’do të na sillte fati, nuk do të mendonim asnjë minutë. Përgjigjja nga shtëpia ishte: “Vendosni vetë, ne miratojmë çdo dëshirë tuajën”. Dhe ne vendosëm. Ndërkohë burrin tim, si shumë të tjerë, e thirrën në organet e larta dhe i rekomanduan, që unë të mos ikja, të mos e prishnim familjen. “Ne premë marrëdhëniet me Hrushovin, jo me popullin sovjetik”. Koha tregoi që kjo kishte qenë thjesht demagogji. Kujtoj ndjesinë që provova në rrugë, kur më kaloi pranë kortezhi i makinave të zeza të ambasadës, që shkonin në aeroport. Pata frikë, m’u bë sikur po më linin në mëshirë të fatit dhe që duhej t’ia mbathja një orë e më parë që aty. Por e mposhta këtë ndjenjë, për të mos e prishur familjen, për të mos i lënë fëmijët pa baba. Këtu dua të kthehem pak prapa në kohë. Pas luftës, me ardhjen e komunistëve në pushtet, në Shqipëri nisi ndërtimi i jetës së re. Duheshin kuadro dhe shumë të rinj i dërguan në Bashkimin Sovjetik apo në vendet e demokracisë popullore, për të studiuar. Shumë nga këta djem u njohën atje me vajza, të cilat i deshën dhe kërkuan të lidhnin jetën me to.

Mirëpo në vitin 1948, në Bashkimin Sovjetik u shpall një dekret, sipas të cilit, ndalohej martesa e shtetasve sovjetikë me të huajt dhe jo vetëm me shtetas të vendeve kapitaliste, por edhe me ato të kampit socialist. Dashurinë e vërtetë e provon koha. Shumë shoqe të mia e pritën lejen e martesës 2, 3, 4 vjet, madje edhe më shumë. Më 1954-ën, një vit pas vdekjes së Stalinit, ky dekret u shfuqizua. Atë vit dhe vitet e tjera më pas, në Shqipëri erdhën shumë vajza tek të fejuarit dhe gra te bashkëshortët e tyre. Kjo punë vazhdoi dhe në prag të vitit 1961, vitit të prishjes së marrëdhënieve diplomatike me Bashkimin Sovjetik, numri i “grave sovjetike” arrinte 300-400. Deri para vitit 1961, ne jetonim këtu normalisht, me ne silleshin mirë, na strehonin, na ndihmonin për të gjetur punë. Shumica e grave ishin me arsim të lartë, disa vazhdonin studimet në Universitetin e Tiranës, punonin mirë, ishin të nderuara në punë, por edhe midis të njohurve. Pas ikjes së ambasadës, nisi “zbatica”. Shumë të qeta ikën ato, që nuk kishin mundur të krijonin marrëdhënie të mira në familje, nuk shkonin me njerëzit e burrit, nuk u mësuan dot, me mënyrën e re të jetesës. Kurse atyre që kishin familje të mbara, u dhembte në shpirt të shkatërronin jetën e tyre për së gjalli, të humbisnin gjithçka, prandaj marrja e vendimit për fatin e mëtejshëm për to, ishte problem vërtet mjaft i vështirë. Këto ethe vazhduan gati gjashtë muaj. Pastaj qe e pamundur të iknim. Duhej të kishim mbetur rreth 100 gra. Qeveria shqiptare edhe në kohërat më të mira, nuk i lejonte burrat tanë të jetonin në Bashkimin Sovjetik, kështu që ne s’patëm mundësi ta zgjidhnim vendbanimin, duhej të jetonim vetëm në Shqipëri. Dhe, kuptohet, pas prishjes së marrëdhënieve, burrat tanë nuk shkonin dot jashtë shtetit, me familjet e tyre. /Memorie.al

Nga Taisa Pisha Batkina

Pjesa e tretë

Kaluan vite dhe unë ende kam para syve fatet e shumë njerëzve edhe të atyre që ikën, por edhe të atyre që mbetën. Tani dëgjojmë dhe përmendim edhe vetë fjalët “të drejtat e njeriut”, por atëherë nuk e njihnim fare këtë term; ama në kokë ruaja të paprekur pyetjen që më torturonte vazhdimisht: “Përse njerëzit e thjeshtë, familjet e tyre, fëmijët duhet të jenë pengje të politikës, përse duhet të vuajmë, vetëm sepse dikush lufton për pushtet? Përse?” Përgjigjja ishte një e vetme: “Kjo është rrjedhojë e sistemit tonë socialist, ku mungon plotësisht liria e personit dhe fati i individit nuk i intereson kujt”.

Ato që qëndruan në Shqipëri patën jetë mjaft të vështirë. Për më shumë se 30 vjet nuk i panë njerëzit e tyre të afërt. Për fatet e disave prej tyre do të shkruaj në kreun tjetër. Shumë prej shqiptarëve, gratë dhe fëmijët e të cilëve ikën për një arsye apo një tjetër, e vuajtën thellë këtë tragjedi. Në fillim i shkruanin njëri-tjetrit, por pas një viti letërkëmbimi u ndalua. Jo se u ndalua, por thjesht, letrat nuk vinin më! Kur drejtoheshin në postë, atje u thoshin me pamje të padjallëzuar: “Nuk kemi letra, ne nuk i mbajmë letrat, me sa duket, nuk ju shkruajnë…”. Ne, gratë, merrnim rregullisht letra nga shtëpia.

Më kujtohet Filipi, që qe bërë si i përhumbur. Në kohën e prishjes, e shoqja ndodhej tek e ëma për vizitë, bashkë me fëmijët dhe nuk u kthye. “Taja, – më pyeti, – çka ndodhur, përse nuk vijnë letra”? Ndërkohë autoritetet, në fillim në formë këshille, si midis të tjerave, pastaj në formë kërcënimi, kërkonin që burrat e mbetur vetëm në Shqipëri, të krijonin familje të reja. Dikush u martua lehtë, për dikë tjetër ky ishte proces i mundimshëm.

Në vitin 1963, u arrestuan për tentativë arratisje disa persona, familjet e të cilëve kishin ikur. Disa prej tyre i njihja. U zhvilluan procese gjyqësore të zhurmshme. Midis tyre ishin: Leka Rafaeli, ushtarak, u dënua me pushkatim. E shoqja ishte mjeke; iku verën e vitit 1961 bashkë me të bijën. Vangjel Lezho, gazetar, u dënua me 25 vjet burgim. Më vonë, në kamp, e dënuan sërish dhe e pushkatuan. Disa fatlumë arritën të kalonin kufirin dhe të bashkoheshin me gratë e tyre, por këta ishin shumë, shumë pak. Më kujtohet se si u arratis Sulejmani, inxhinier pyjesh, që banonte jo fort larg nesh. Pasi iku e shoqja, ai u martua me një shqiptare, e cila priste një fëmijë… me një fjalë, u hodhi hi syve organeve. Sulejmani shkonte shpesh me shërbim në male dhe një ditë të bukur kaloi kufirin me Jugosllavinë dhe arriti te familja e tij e parë, në Moskë.

Të gjitha këto ne i përjetonim shumë rëndë, por ç’mund të bënim tjetër? Duhej jetuar dhe punuar më tej. Qe e pamundur të iknim, ose, më saktë, mund të iknim, por vetëm pa fëmijët, se fëmijët nuk na i jepnin. Ne rronim në kushte frike dhe pasigurie të vazhdueshme.

Çdo familje kishte tragjedinë e saj. Më kujtohet se si më flisnin disa kur takoheshim: “Unë… u martova”! Si të kërkonin ndjesë! Po, ata u martuan, krijuan familje të reja, por dhembja, shqetësimi për njerëzit e dashur, mbetën për shumë kohë në shpirtin e tyre, madje për disa, deri në fund të jetës. Mund të rrëfej për disa syresh.

Rita dhe Ismaili. Njerëz të mrekullueshëm, familje shumë e mirë. Kishin një vajzë pesë vjeçe. Ritën e donin të gjithë, edhe njerëzit e të shoqit, edhe në punë. Në Leningrad, Rita kishte lënë katër të moshuar: gjyshen, gjyshin, nënën dhe teton plakë. Prej andej i dërgonin vazhdimisht telegrame, i telefononin. Teksti ishte po ai: “Eja, ju jeni të rinj, do të takoheni sërish, kurse ne jemi pleq”. Rita iku. 10 vjet shpresuan të shiheshin sërish, e pritën njëri-tjetrin. Rita mbante letërkëmbim me nënën time, e cila më shkruante për ta. (Të tilla lidhje kishin edhe gra të tjera). Në Tula, në shtëpinë time mbasi u ktheva, kam gjetur në arkivin e nënës disa letra të Ritës. Tek i lexoja, sërish më kaluan para syve vitet ’60. Disa pjesë të shkëputura nga këto letra do t’ju tregojnë më mirë se unë, për tragjedinë e këtyre njerëzve.

Letra e datës 29.07.1965:

“Po nxitoj të ndaj me ju gëzimin tim. Mora letër nga burri, e kishte nisur një djalë nga Bullgaria. Letër e mrekullueshme, 22 faqe, me fotografi. E kuptova, se ai nuk qenka thyer, e ruan botën e tij të brendshme… Është njeri i përsosur, e them me bindje të plotë këtë. Kjo letër më dha forca edhe për shumë kohë… Dua të bëj një fotografi dhe t’jua dërgoj… kuptohet, që t’ia nisni…”. Fotografitë i mora dhe ia çova Ismailit.

Një letër e datës 14.06.1965:

“E dashur L. J. Duhet të bëheni e fortë dhe të bindni veten që Taja ka familje të mirë, të shkëlqyer dhe kjo do të thotë shumë… shumë…” Kësisoj përpiqej Rita ta mbështeste nënën time, e cila e kuptonte fort mirë se kjo përplasje do të zgjaste shumë, se ajo na ndau dhe zor se do të takohemi sërish. Dhe vërtet kështu ndodhi. Ismaili e përjetoi rëndë largimin e gruas dhe vajzës. Vuajti shumë, priti, por… asnjë fije shprese! Pas 10 vjetëve Rita u martua, por nuk mundi t’i shkruante Ismailit për këtë. Kurse nënës sime i shkruante: “Përpiqem vazhdimisht ta detyroj veten dhe t’ju lutem të vini në dijeni në Shqipëri për martesën time, por nuk vendos dot…! Tani po ju lutem: shkruajini Tajës se nuk jetoja dot më vetëm dhe u martova. Sikur të mund t’ju tregoja, sa më dhemb zemra për Ismailin. Por, ndoshta, kjo do t’ia zgjidhë duart…”!

Letra është e vitit 1971.

Kur e mori këtë lajm, Ismaili vuajti shumë. Mirëpo ja që jeta bën të vetën. Dy vjet më vonë edhe ai u martua. U bë me vajzë. Pas një viti, më 1975-n e arrestuan. Edhe Ismaili, njëri prej inxhinierëve mekanikë më të mirë të vendit, pedagog në Universitetin e Tiranës, ra viktimë e përndjekjeve të tmerrshme të viteve ’70. Padia: agjitacion dhe propagandë kundër shtetit, kurse e vërteta është: kishte grua sovjetike dhe ruante marrëdhënie të mira shoqërore me ne. Ismaili qëndroi në burg 12 vjet të frikshëm. E liruan vetëm kur edhe në Bashkimin Sovjetik, edhe në Shqipëri, nisi të lëkundej rendi monolit. Me të dalë nga burgu, Ismaili u përpoq të gjente familjen e tij të parë, çka bënë edhe shumë shqiptarë të tjerë. Kishin kaluar 30 vjet! Fëmijët, që u larguan fare të vegjël, ishin bërë vetë prindër, gratë ishin plakur. Takimet e tyre kanë qenë nga më të ndryshmet; disa nga fëmijët nuk i pranuan baballarët, ata ndiheshin të huaj për njëri-tjetrin, por edhe bashkëshortët, pas kaq vite ndarjeje, shpesh nuk gjenin dot gjuhë të përbashkët. Ata e kishin pritur këtë takim, e kishin ëndërruar, por, kur u takuan, e kuptuan që gjithçka ishte e shkuar, ata asgjë nuk i lidhte më. Pati edhe tragjedi. Babai, në pritje të takimit me të bijën, pëson goditje në zemër dhe vdes! Por pati edhe shumë takime të lumtura. Disa familje u ribashkuan dhe, pas 30-35 vjetësh, këta njerëz sërish jetojnë bashkë. Çfarë lumturie! Njeriu mund të rrojë i qetë, pa e kthyer kokën nga pushteti, nga qeveria, nga partia. Edhe Ismaili me Ritën u takuan; Ismaili me gruan dhe vajzën vajtën në Leningrad. Mund të shihje aty gjithçka: edhe gëzim, edhe lot, edhe kujtime. Të tria vajzat (Rita kishte edhe një vajzë nga martesa e dytë), e ndjenë veten motra dhe u afruan shumë.

Por le të kthehemi në Shqipëri, në periudhën 1961-1966.

Ju thashë më sipër, se isha edukuar me frymën e besimit tek idetë komuniste, idetë e vëllazërimit, solidaritetit, etj. Por dalëngadalë, nën ndikimin e ngjarjeve që ndoqën njëra-tjetrën, besimi nisi të shuhej dhe po merrte shtat kuptimi i thelbit të vërtetë të ideve komuniste, po dilte me ne pah; unë nisa të kuptoja ç’ishte ky rend. Fatkeqësisht, ky kuptim nuk më bënte optimiste. Gjatë gjithë kësaj kohe, vazhdoja punën në universitet, jepja mësim ne Kimi, bëja punë shkencore, dhe mblidhja material për disertacionin; megjithatë, ndjenja e frikës nuk më shqitej. Vitet kalonin dhe përmirësimi i marrëdhënieve me Bashkimin Sovjetik nuk kishte asnjë fije shprese. Në vitin 1964 u gëzuam kur hoqën Hrushovin; kujtuam se ndërrimi i pushtetit do të sillte edhe ndryshimin e marrëdhënieve midis qeverive dhe vendet tona do të rivendosnin të paktën lidhjet diplomatike. Shume shpejt u pa që këto ishin shpresa të kota. Mbi te gjitha, na shqetësonte edhe fakti qe burrit tim, i kërkonin vazhdimisht që unë të merrja nënshtetësinë shqiptare. Tani, pas kaq vitesh, kundërshtimi im më duket qesharak. Ishte një hap formal qe në njëfarë mase, do të ma lehtësonte jetën. Tek e fundit, shpresa për të takuar njerëzit e mi të afërt nuk kisha më. Por atëkohë mendoja ndryshe; më dukej sikur nënshtetësia sovjetike, ishte filli i vetëm që më lidhte me njerëzit e mi të dashur, që në çdo çast mund të kërkoja të më lejonin të ikja. Kjo shpresë, aq qesharake në ato kushte, gjallonte diku thellë, në cepin më të largët të shpirtit tim. Jeta rridhte në dukje normalisht por politika, kundër vullnetit tim, vazhdonte të përzihej në jetën time. Revolucioni i madh kulturor që nisi në Kinë, megjithëse aq larg, na preku edhe ne.

Në fund të vitit 1966 u dëgjuan fjalë për “qarkullimin e kuadrove”.

Mua as më shkoi në mendje se diçka e tillë do të prekte edhe familjen time. Papritur burri im u sëmur, dhe nisi t’i dridhej dora. Mjekët në fillim e quajtën këtë dukuri periferike dhe i dhanë qetësues, por gjendja e shëndetit të tij nuk po përmirësohej. Në gushtin e vitit 1966, më thirrën me ngut në fakultet. Mund të ishte data 15 apo 20 gusht, dhe familja jone ndodhej me pushime në bregdet. U kthyem menjëherë në Tiranë, për të qenë në universitet në afatin e caktuar. Në një mbledhje, ne Fakultet, mua dhe disa dhjetëra kuadrove të tjerë, na u dha njoftimi që do të punonim jashtë Tirane, me qëllim që të çonim në rrethet e tjera të vendit, përvojën tonë dhe dijet tona. Kuptohet, ky qe spastrim i maskuar. Nëpërmjet përrallave të tilla, qëruan të papërshtatshmit, kryesisht për motive politike, dhe u liruan vendet për njerëzit dhe miqtë e tyre. Më vonë, mësova se mua dhe burrin do të na çonin në Berat, një qytet midis malesh, në qendër të vendit. Ndërkohe shëndeti i tim shoqi, sa vinte e keqësohej, derisa i vunë diagnozën e rëndë: sëmundje e Parkinsonit.

Vitet 1966 – 1971

-Jeta dhe puna në Berat-

Më 1 shtator 1966 u nisëm për në Berat, ku duhej të jetonim dhe të punonim. Na kishin shpërngulur. Ne ishim kuadro dhe nuk i përkisnim vetes, duhet të shkonim për të punuar, ku të na çonin, ku të na caktonin. Ky transferim ishte provë e rëndë për ne. Së pari, na transferuan, por shtëpi nuk na dhanë, s’kishim ku të banonim, nuk mund të merrnim fëmijët. E vetmja mundësi ishte dhoma e hotelit, por nuk na e mbante xhepi. Së dyti, Gaqoja ishte i sëmurë rëndë tashmë, por askush s’donte t’ja dinte. Së treti, u shemb jeta normale, unë s’kisha më mundësi të vazhdoja punën e papërfunduar shkencore, humbën shpresat për mbrojtjen e disertacionit. (Atëkohë të gjitha këto dukeshin gjëra me shumë vlerë, por jeta e mëtejshme në Shqipëri, më vuri në të tilla sprova, sa ngjarjet e mësipërme mund të quhen shqetësime të vogla). Së fundmi, ne ndiheshim… si ta them më saktë… gjysmë të internuar. Si të tillë silleshin me ne në Berat, dhe si të tille konsideronin në fillim. Burrin tim të sëmurë e caktuan mësues në shkollë. Gjendja shëndetësore e tij tani ishte e tillë, sa ai nuk mund të jepte mësim, por për këtë s’donte t’ja dinte njeri. Për udhëheqjen e vendit, njerëzit ishin si gurë shahu të cilët, sipas dëshirës, mund t’i lëvizje ose t’i flakje tutje. Dhe kjo quhej “qarkullim i kuadrove”, fillimi i një fushate tejet të ngjashme me Revolucionin Kulturor të Kinës, mikut më të madh të Shqipërisë atëkohë. Zhvilloheshin shumë veprimtari sipas mostrave kineze, rezultatet e të cilave ne i ndjemë në kurrizin tonë.

Fletë-rrufetë e stërmëdha në muret e qyteteve, fabrikave, shkollave, të cilat krahas kritikave, shumë shpesh përmbanin përndjekje të mirëfilltë të njerëzve të padëshiruar. Puna fizike qe bërë e detyruar për njerëzit e punës mendore, po ashtu edhe qarkullimi dhe përgatitja ushtarake. Të gjitha këto bëheshin nën parullën e “revolucionarizimit të shoqërisë shqiptare, forcimit të diktaturës së proletariatit”. Parulla dhe slogane kishte plot. Nën një të tillë, “vënia e interesit të përgjithshëm mbi atë vetjak”, fshatarëve ju hoq toka personale dhe gjëja e gjalle. Pothuajse të gjitha tokat, kopshtet, vreshtat, ullinjtë që i’u morën fshatarëve, ju kaluan kooperativave bujqësore. Ato nuk punoheshin më, u kthyen në djerrina, në toka shterpë. Fshatarët i kundërshtuan si mundën këto masa. Mbaj mend një rast, që nuk e di se kush ma tregoi. Një familjeje fshatare në jug të vendit, që kishte si kopësht vetjak pesë radhë vresht, papritur i erdhi urdhri: “Vreshti tani është i kooperativës. Ju duhet ta punoni të gjithin, kurse të vjelat do të ndahen: një radhë juaja, katër të kooperativës”. Kur nisi vjelja, e panë që rrushi ishte pjekur vetëm në një radhë, në atë vetjaken, ndërsa në të tjerat nuk kishte thuajse fare. Kjo ndodhte kudo. Ekonomia kolektive jepte gjithnjë e më pak të ardhura.

Në vitin 1957, kur erdha në Shqipëri, dyqanet e privatëve thyheshin nga mishi, qumështi, frutat dhe perimet. Pastaj dora-dorës gjithçka nisi të fironte. Që të mos kishte shprehje të pakënaqësisë dhe që askush të mos nxirrte një fjalë ankese nga goja, u forcua terrori, dhe u shtrënguan vidat. Ata që nuk jetonin në Shqipëri, nuk mund ta përfytyronin shkallën e mungesës së lirive në ketë vend. I gjithë vendi, çdo njeri ndodhej nën kontroll të rreptë. Në qytete funksiononin këshillat e lagjeve, në fshat – këshillat e fshatit. Pa lejen e tyre askush nuk kalonte dot në punë tjetër, të merrte apo të ndërronte apartamentin, të shpërngulej në qytet tjetër, të niste një shkollë të mesme apo të lartë etj. Këshillat kryenin edhe funksionet e mbikëqyrësit, kontrollorit, spiunit dhe bashkëpunonin ngushtë me organet shtetërore. Në kushte të tilla rridhte edhe jeta jonë në Berat. Gati dy vjet nuk na dhanë shtëpi, nuk na lejuan të bënim ndërrim. Unë dhe burri i sëmurë, zumë një dhomë në hotel, ku nuk kishte thuajse fare lehtësira. Çdo javë shkonim në Tiranë, ku jetonin fëmijët me vjehrrën time. Udhëtimi ishte i vështirë, me autobusë apo vagonë të mbushur deng, nga që ishin shumë të rrallë, ose me makina të rastit. Në kombinat të gjithë e dinin se unë duhej të shkoja te fëmijët në Tiranë dhe gjithmonë më lajmëronin për ndonjë rast të mundshëm. Unë mbaja nënshtetësi sovjetike dhe, si çdo i huaj, duhej të merrja lejë të posaçme për të udhëtuar nga njëri qytet në tjetrin. Çdo të premte shkoja në degën e Ministrisë së Brendshme të qytetit për të marrë leje-kalimin. Shpesh nuk ma jepnin, talleshin, megjithëse e dinin shumë mirë që kisha fëmijët në Tiranë. Një jetë e tillë kërkonte shumë shpenzime: hoteli, transporti, jeta në dy shtëpi… Ne mezi e mbyllnim muajin. Në kushte të tilla, vetëm puna mund të quhej… një rreze drite!

Mua më caktuan përgjegjëse të laboratorit në fabrikën e ngjyrosjes të Kombinatit të madh të Tekstilit, që ndërtohej atëkohë me ndihmën e specialistëve kinezë. Nuk isha marrë ndonjëherë me ngjyrosje dhe m’u desh të studioja shumë. Vetëm pas një viti i mësova të gjitha hollësitë e prodhimit, pajisa laboratorin, përgatita laborantet. Dijet e mia, me sa duket, ende hynin në punë. Puna më pëlqente, ajo më jepte atë prehjen shpirtërore e cila më ndihmonte të mbijetoja. Kombinati ishte ndërtuar në fushë, ç’ka m’i qetësonte disi nervat. Vetë qyteti ndodhej në shpatet e kodrave, në një grykë të ngushtë, që përshkohej nga një lumë. Kurse malet sikur më merrnin frymën, nuk i shihja dot. Në kombinat kisha shumë miq. “Qarkullimi i kuadrove”, kishte sjellë dy a më shumë specialistë nga Tirana, që i kishin kryer shkollat e larta jashtë shtetit. Kishte edhe nga ish-studentët e mi. Pasi kthehesha nga puna, dilja shumë rrallë nga shtëpia; në qytet s’kisha bërë të njohur dhe druhesha se mos ngjallja te njerëzit pakënaqësinë e autoriteteve për lidhje me një të huaj. Por edhe nuk dija kujt t’i besoja. Në punë kisha boll maskarenj dhe spiunë, që ma nxinin jetën, shpifnin për mua, spiunonin. Raportimet e tyre i gjeta në dosjet e trasha që më treguan në burg gjatë hetimit. Kur më në fund, pas nja dy vjetësh na dhanë shtëpi, ne nxituam të sillnim plaçkat, morëm fëmijët dhe unë u ndjeva tejet e lumtur që u mblodhëm sërish të gjithë bashkë.

Nuk më vinte hiç keq që më larguan nga Tirana. Për shumë kohë nuk shkova gjëkundi, desha të rrija në shtëpi, makinat dhe autobusët nuk i shihja dot me sy. Shëndeti i burrit ndërkohë sa vinte e keqësohej. Tani ishte invalid. Një ditë, një mjek që kish qenë ish-studenti im, na tregoi për një ilaç të ri amerikan për kurimin e Parkinsonit. Nisi kështu një luftë tjetër, lufta për ta gjetur atë ilaç. Në Berat nuk kishte neurolog, duhej vajtur në Tiranë, në spital. Gaqos i ranë këmbët, për të takuar mjekë nga Ministria e Shëndetësisë. Pas shumë mundimesh, ai arriti të nxirrte lejen për ta porositur ilaçin jashtë shtetit. Gjatë gjithë kohës së sëmundjes së gjatë të burrit tim, gjithmonë më janë gjendur mjekët, ish- studentet e mi, për çka u jam shumë mirënjohëse, edhe tani, kur kanë kaluar kaq vite. Gaqoja bëri lutje për ta transferuar në Tiranë për shkak të sëmundjes. Shpresat ishin thuajse zero, por ja që një çast, kur susta e terrorit u shtendos paksa (ka pasur edhe çaste të tilla) ne na transferuan në Tiranë. Patëm fat dhe e ndërruam apartamentin e Beratit me një tjetër në Tiranë. Unë zura punë në laboratorin e Kombinatit të Drurit, fëmijët mësonin. E gjithë jeta jonë tani, u kushtëzua nga sëmundja e burrit, të cilin e shtronin herë pas here në spital. Ndërkohë, djemtë mësonin shkëlqyeshëm. Kisha frikë mos nuk u jepnin të drejtën e studimit në universitet, prandaj vendosa, mora nënshtetësinë shqiptare, siç kishin bërë shumica e shoqeve të mia. Sasha fitoi të drejtën e studimit. U duk sikur gjithçka po shkonte mirë e bukur. Por…! /

Nga Taisa Pisha Batkina

Pjesa e katërt

Këtu do të bëj një tjetër tërheqje në kohë. Burri im i përkiste brezit të rinisë shqiptare që kishte besuar me çiltërsi në idetë e komunizmit. Ata shpresonin se Partia Komuniste, pasi të merrte pushtetin, do të ndërtonte në vend një jetë të re, do të forconte pavarësinë dhe do të zhvillonte ekonominë. Propaganda trumbetonte se në Bashkimin Sovjetik, ishte ndërtuar socializmi, që atje ishte ngritur një botë pa shfrytëzues dhe pa kriminelë, të gjithë njerëzit jetonin të kamur dhe të lumtur. Kjo rini shqiptare, këta entuziastë, përbënin skeletin kryesor të partisë dhe të Ushtrisë Nacionalçlirimtare gjatë Luftës dhe në vitet e para pas mbarimit të saj. Ata punuan atje ku ishte më vështirë, u munduan të mësonin për t’i sjellë, më shumë dobi vendit. Por dalëngadalë edhe ata nisën të binden se të gjitha idealet dhe ëndrrat e tyre ishin kështjella rëre…! Ata e panë se në vend s’po kishin të sosur përndjekjet, që politika e partisë s’kishte gjë të përbashkët me idealet, për të cilat kishin luftuar. Që në ditët e para të vendosjes së regjimit komunist në Shqipëri dhe gjatë gjithë viteve të udhëheqjes së Partisë së Punës, me në krye Enver Hoxhën, në vend nuk u ndërprenë proceset gjyqësore, përndjekjet, pushkatimet. Në fillim zhdukën ose futën nëpër burgje, ata që luftuan kundër partizanëve dhe ata që i quajtën borgjezë, shfrytëzues. Në Shqipërinë e vogël dhe të varfër, ku nuk kishte industri, të tillë konsideroheshin tregtarët dhe pronarët e ndërmarrjeve të vogla. Përndjekjeve u nënshtroheshin edhe intelektualët apo përfaqësuesit e klerit. Pas prishjes së marrëdhënieve me Jugosllavinë, në vitin 1948, fluturuan kokët e atyre që kishin punuar ose studiuar në këtë vend, ose që kishin njerëz të afërm atje. Njerëzit, që dikur brohoritnin Tito-Enver-Stalin!”, tani duhej ta mallkonin Jugosllavinë, të lëvdonin Bashkimin Sovjetik, të brohoritnin “Enver-Stalin”, kurse pas vdekjes së Stalinit të thërrisnin “Enver-Hrushov”!

Kjo punë vazhdoi deri në fillim të viteve ‘60, deri para prishjes së marrëdhënieve, midis Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik. Më pas ishte me rrezik të flisje mirë për Bashkimin Sovjetik, apo të përmendje emrin e Hrushovit. Një fjalë e mirë për diçka që kishte të bënte me Bashkimin Sovjetik, mund të bëhej shkak për çdo lloj përndjekjeje, deri në arrestim. Dora-dorës ndryshoi edhe përbërja e partisë. Shumica e anëtarëve të saj, tani ishin karrieristë, lajkatarë, hipokritë, njerëz pa parime, pa moral. Populli nuk u besonte atyre, por edhe u trembej. Ata u bënë drejtues të prodhimit, brigadierë. Prej tyre nuk kërkoheshin dije apo aftësi për punë. Kërkohej gatishmëri për të zbatuar pa fjalë çdo urdhër apo udhëzim, për t’u ngulitur në kokë njerëzve përparësitë e padiskutueshme të rendit socialist, pagabueshmërinë e udhëheqësve të partisë dhe qeverisë, të cilët bënin gjithçka për popullin, ishin “shërbëtorë të popullit”. Megjithëse Shqipëria zyrtarisht e quante Bashkimin Sovjetik armik të saj, politika shtetërore, ekonomike apo partiake ndërtohej sipas modelit të Bashkimit Sovjetik, vëllait dhe mësuesit të madh. Në vend predikohej urrejtja klasore, nxitej spiunimi dhe tradhtia. 20 Njerëzit me pushtet e mësuan popullin të mos bënte dallim, në mjetet që siguronin arritjen e qëllimit, të ishte i egër.

Propagandimi i teorisë për forcimin e vazhdueshëm të luftës së klasave u linte fushë të hapur përndjekjeve e mbillte armiqësi midis njerëzve. I gjithë sistemi mbështetej dhe mbahej te frika, te parullat dogmatike, te mashtrimi dhe dezinformimi i opinionit shoqëror. Informacionin mund ta merrje vetëm nga burime shqiptare. Kudo mbretëronte gënjeshtra, ajo e shoqëronte njeriun që nga kopshti i fëmijëve deri në fund të jetës. Parullat ngadhënjimtare njoftonin për arritje të cilave nuk i dukeshin as shenjat. Jeta në vend keqësohej dita-ditës. Mangësitë dhe dështimet përligjeshin me veprimtarinë armiqësore dhe sabotimet. Kësisoj, terrori, sistemi i frikësimit nëpërmjet përndjekjeve masive, arrestimeve, internimeve, ekzekutimeve të njerëzve të pafajshëm, mohimi i kuptimit të drejtësisë sollën frytet e veta. Njerëzit ishin aq të trembur, sa në shpirtin e tyre mbiu dhe nuk shqitej tmerri para pushtetit, para “sigurimsave”, këtyre “kërkuesve të zellshëm e të gjithëpushtetshëm”, të krimeve dhe kriminelëve. Në vend u krijua një sistem i tillë, ku për shumicën përjashtohej vetë kuptimi i termit “siguri vetjake”. Gjithkush kishte frikë se në çdo çast, mund të bëhej viktimë e spiunimit, të humbiste punën, të internohej apo të arrestohej. Në burg me ne, ka pasur edhe shumë viktima të tilla të spiunimeve. Mbaj mend Verën, një punëtore, vajzë e re. Ishte grindur me një rivalen e saj për motive xhelozie. Rivalja e gjakosur, i qe kanosur: “Do të ankohem në organizatën e partisë”! “Ç’më çan kokën me atë organizatën e partisë dhe me vetë partinë”! – kishte ulëritur Vera e nxehur nga sherri. Xhaxhai i rivales, anëtar partie, raportoi… ku duhej.

Kjo mjaftoi, që Verën ta dënonin me 5 vjet heqje lirie. Edhe një histori tjetër. Bashkë me ne në burg, vuante dënimin edhe një vajzë e re bukuroshe, rome, Liria. Vëllai dhe xhaxhai i saj, kishin pirë një ditë dhe ishin rrahur. Vëllai, djalë i ri, i fuqishëm, e kishte zhdëpur keq xhaxhanë. Në mëngjes, kur i doli pija, xhaxhai bëri kallëzim për të nipin, ku shkruante se ai, demek, kishte sharë pushtetin. Për këtë, Lirinë, të vëllanë dhe xhaxhanë e tyre, i rrasën në burg. Liria u dënua me 3 vjet për “moskallëzim”. Kjo histori mund të quhej qesharake po të mos kishte përfunduar me burg. I përmenda këto dhe gjendjen e përgjithshme në Shqipëri, që të kuptohet më mirë, se si jetuam atje gjithë këto vite, se përse frika na ndiqte vazhdimisht në Shqipëri.

Në librin e saj “Kujtime” Nadjezhda Mandelshtam shkruan: “Prova me frikën është ndër torturat më të tmerrshme; pas saj njeriu nuk e merr më veten”. Deri në vitin 1961, vitin e prishjes së marrëdhënieve diplomatike me Bashkimin Sovjetik, ne kujtonim se gjithçka që ndodhte në vend nuk kishte të bënte me ne. Por më pas në shpirt nisi të rehatohej frika. Në fillim ajo qe frikë, nga e panjohura. Atëherë kujtonim se gjithçka do të kalonte, gjërat do të shkonin më mirë, marrëdhëniet do të ndreqeshin. Qetësonim veten dhe shpresonim se një ditë do të na lejonin të shkonim në Rusi, të shiheshim me njerëzit tanë të afërt. Sa të verbër ishim! Unë ende ruaja botëkuptimin komunist, besoja në marrëdhëniet miqësore midis vendeve tona, në “partitë motra”. Dalë nga dalë nisi procesi i “ftillimit” dhe unë fillova të kuptoj shumë gjëra, të dyshoja nga pak. Për të mbijetuar, duhej të përshtateshe, të strukeshe, të jetoje sipas parimit “mos provo të jesh në radhët e para, por dhe shumë prapa, përpiqu të mos mbetesh”! Nuk duhej të bije në sy, as me veshje, as me shijet, as me interesat. Ne u përpoqëm të jetonim pikërisht kështu. Disa madje i ndërprenë fare lidhjet me njerëzit e tyre në Rusi, nuk shkruanin, përpiqeshin të miqësoheshin dhe shoqëroheshin, vetëm me shqiptarë, por nga kjo nuk fituan gjë; ne mbetëm të huaja. Me sa duket duhej të tregoheshe njeri i besës, të flisje hapur kundër Bashkimit Sovjetik, kundër revizionistëve sovjetikë, kundër Hrushovit. Por unë nuk mundesha. Megjithëse ruaja bindjen se politika e Hrushovit, ndaj Shqipërisë qe e gabuar, kurrë nuk fola hapur për këtë. Kur dikush pranë niste ndonjë bisedë me temë politike, unë heshtja, mundohesha të largohesha. Gjendja në vend bëhej gjithnjë e më e tensionuar, ndjenja e frikës rritej. Ne përpiqeshim sa mundnim ta mposhtnim frikën, shkonim në ambasadën çeke për të zgjatur afatin e pasaportave tona sovjetike. Në festa shoqëroheshim dhe takoheshim me njëra tjetrën. Shpresonim ende për më mirë. Por më e keqja nisi në vitet shtatëdhjetë. Në vitin 1974, Enver Hoxha, “zbuloi” disa grupe armiqësore brenda udhëheqjes së vendit, në Ushtri, Kulturë, Industri. Arrestimi i anëtarëve të Komitetit Qendror, ministrave, komandantëve të ushtrisë, tërhoqi pas vetes një varg të tërë “armiqsh” dhe “grupesh armiqësore”.

Arrestonin edhe nëpunës të thjeshtë, artistë, punëtorë dhe fshatarë, intelektuale dhe studentë. Kryesorët pushkatoheshin, të tjerët, pasi merrnin dënime afatgjata, mbushnin kampet, burgjet, internimet, mbushnin armatën e skllevërve, të cilët, me punën e tyre të papaguar, mbanin ushtrinë e gardianëve, mbushnin arkën e shtetit. Kjo dallgë na rrëmbeu edhe ne, “gratë sovjetike”, gra të zakonshme, të cilat, për motive të dashurisë dhe dëshirës për të mos prishur familjet, për të mos i lënë fëmijët pa baballarë, qëndruan në Shqipëri. Enver Hoxhës i duheshin agjentë të huaj dhe ne ishim “material i përshtatshëm”. Në vitin 1974 arrestuan Nadjën. Ky qe lajm i frikshëm. Por njeriu gëzon ndjesinë e vetëruajtjes. Ne përpiqeshim ta qetësonim veten, me mendimin se arrestimi i Nadjës, s’mund të kishte motive politike. “Nadja, që i pëlqente të vishej bukur, me siguri do të ketë blerë diçka nën dorë dhe e kanë paditur për spekulim”. Nuk mund të them që ishim naive, por po të mendoje ndryshe, mund të luaje mendsh. Arrestimi i Nadjës shënoi fillimin e përndjekjes gjyqësore të “grave sovjetike”! Në maj 1975, vajta të merrja Volën; do të shkonim për të bërë pazarin bashkë. Atje gjeta Ingën. Të dyja ishin bërë meit në fytyrë. “Arrestuan Natashën dhe Zojën”, – më tha Inga. Gati m’u morr fryma nga frika. “Ç’është kështu? Ç’kërkojnë nga ne? Tani edhe ne nuk do të na lënë të qeta”, – më shkoi në mendje. Ne qëndruam të heshtura, nuk flisnim dot. U ndjeva krejt e pashpresë. Ç’mund të bënim? Askush nuk mund të ndryshonte gjë. Gjithçka vinte nga lart, nga ‘maja’. Nuk shkonim dot gjëkundi, s’kishim ku të fshiheshim. Kaloi një javë. Po kthehesha nga puna. Papritur në krah, më ndaloi një motor. Nga ndenjësja prapa, u hodh një grua dhe m’u afrua me vrap. Nuk arrita as të përshëndetem me të. “Arrestuan Ina Shahen”, – tha ajo, i hipi mortorit dhe u zhduk. Vetëm më vonë m’u kujtua ajo grua, një e njohur e Inës që e kisha takuar në shtëpinë e kësaj të fundit. Nuk e mbaj mend se si arrita deri në shtëpi. “Ç’ka ndodhur?” – më pyeti Gaqoja, që më hapi derën. “Arrestuan Inën!”. Ina ishte shoqja ime e ngushtë, më e dashur. Nuk e përshkruaj dot frikën dhe tmerrin që më mbërthyen. Nisën netët pa gjumë, të mbushura me ankth. Si natyrë, unë nuk qaj shpesh, vetëm kur më fyen dikush, por ato ditë nuk përmbahesha dot, qaja me zë të ulët, që të mos zgjoja Gaqon, tanimë të sëmurë rëndë. Shpeshherë ai më dëgjonte, zgjohej dhe rrekej të më qetësonte, ndërkohe që unë nuk pushoja dot së qari. “Po ti, nuk ke bërë ndonjë të keqe”, – më qetësonte Gaqoja. “Sigurisht, – ia ktheja unë. – asgjë, asnjëherë, asgjë të kundërligjshme, asgjë kundër shtetit, asnjëherë”! “Atëherë mos qaj, mos ki frikë, ty s’mund të të arrestojnë, të të shkëpusin nga burri yt i sëmurë”!

Por ja që mundën… Ata gjithçka mundeshin… Përpiqesha t’i jepja kurajo vetes. Gjatë ditës mundohesha që të tregohesha e qetë dhe e vëmendshme me fëmijët. Bëja ëmbëlsira, përpiqesha të gatuaja sa më shijshëm. Kurse në shpirt, frika me gërryente. Nisën të më gjurmonin. Vazhdimisht pranë shtëpisë, shihja po ata njerëz të veshur njëlloj. Mbaja vesh edhe zhurmën më të vogël. Çdo makinë, që kalonte natën pranë shtëpisë, më dukej “sorrë e zezë”, që vinte të më merrte. Nxitoja për te dritarja. Pastaj qëndroja pas derës, prisja të dëgjoja hapa, të trokitura. Shtrihesha sërish. Me shoqet ruse, mundohesha të takohesha sa më rrallë, nuk flisnim në rrugë, vetëm tundnim kokën, kur ndeshnim njëra-tjetrën dhe largoheshim me nxitim. Në tetor 1975, arrestuan Nina Pumon. Frika u rrit edhe më shumë, çdo ditë prisnim të na arrestonin. Nga dritarja e shtëpisë së Volës, dukej ngrehina e burgut. Shkoja menjëherë te Vola dhe të dyja vështronim me tmerr atë ndërtesë, mendonim me frikë për gratë, shoqet tona të gjora, që torturoheshin atje. Dhe i trembeshim riskut që na përgatiste fati. Atëkohë punoja në laboratorin e fabrikës së letrës në Kombinatin e Drurit. Ishte tetori i vitit 1975. Një mëngjes, ende të errët dhe me shi, po prisja autobusin. Befas nën çadrën time, futi kokën një i njohuri ynë i vjetër. “Taja, – më pëshpëriti në vesh, – arrestuan Ismailin”. Ismaili ishte miku ynë i mirë dhe i vjetër. E shoqja, Rita, iku më 1961-shin në Leningrad. Si arrita në punë, si punova atë ditë, nuk e mbaj mend. Frikë, frikë, tmerr! Ç’të bëja? S’kisha rrugëdalje. E di që s’ke bërë gjë të kundërligjshme dhe prapë e sheh, që s’ke shpëtim! Ndërkohë nuk më kishte mbetur pikë iluzioni, lidhur me regjimin në Shqipëri. Në mbarë vendin bëheshin arrestime. Midis fatkeqëve, shumica ishin specialistë, ushtarakë, që dikur kishin studiuar në Bashkimin Sovjetik… Por le të vazhdojmë.

Ismaili jepte mësim në universitet. Ishte pedagogu më i dashur i Sashës, miku ynë i mirë. Arrestimi i tij ndikoi tmerrësisht te Sasha. Më kujtohet si rrinte i heshtur, tejet i vrarë. Gaqoja rrekej të na qetësonte. Disa ditë më vonë, në stacionin e autobusit, m’u afrua po ai person i njohur dhe më pëshpëriti me nxitim, sa gati po i merrej fryma: “Me Ismailin sillen shumë keq, pakot që i sjellin, ja kthejnë mbrapsht, e mbajnë të izoluar”. Befas e kuptova se ky njeri ishte dërguar nga Sigurimi, i cili kërkonte të dinte se si do të reagoja ndaj arrestimit të Ismailit, a do të jepja shenja frike. Dihet, njeriu i trembur, është materiali më i mirë për punën e tyre. Herën tjetër, kur i dërguari i organeve m’u afrua sërish dhe diç deshi të më pëshpëriste, unë i thashë se: nuk doja të dija, nuk më interesonte. Ju luta të mos më zinte pritë herë tjetër, të mos më thoshte gjë. Ai nuk u duk më, por kjo nuk e ndryshoi për mirë gjendjen time. Frika nuk më lëshoi asnjë orë, asnjë minutë. Kjo qe koha e tmerrshme e pritjes që edhe tani, pas shumë vitesh, e kujtoj me frikë. Shumë më vonë, shoqet e mia që patën fatin t’i shpëtonin arrestimit dhe burgut, më treguan se pas arrestimit tone, kishin kaluar vite në pritje të përditshme të arrestimit.

Frika e kthen njeriun në rreckë, e privon nga mundësia për të rezistuar. Por ja që e gjithë puna e hetuesve, bazohej te frika, te trembja. Shumë kemi lexuar e mësuar për rolin e ekonomisë në ecjen e ngjarjeve shoqërore (falë Marksit), jo më pak është thënë nga idealistët për rolin e ideve (falë Kantit), por askush nuk përmend frikën, çfarë roli ka luajtur ajo në fatet e njerëzve. Frika makabre, si e ka ndryshuar, thyer, sakatuar ajo njerëzit dhe ngjarjet. Frika… kjo sustë komanduese e historisë! Nën ndjesinë e frikës, i kalova të gjitha vitet e burgut, megjithëse ne vazhdimisht rrekeshim të rezistonim, ta mposhtnim frikën. Mua, njeriun aq të shoqërueshëm, frika dhe burgu më ndryshuan shumë. Tani jam bërë njeri krejt tjetër i mbyllur, me shumë vështirësi afrohem me njerëzit. Kanë kaluar shumë vite, që pas lirimit nga burgu, por akulli i frikës në shpirtin tim, ende nuk ka shkrirë. Edhe tani, që po shkruaj këto radhë, frika e vjetër, ende më shoqëron. Eshtë vendi të citoj një fragment nga “Libri i fundit” i Eugjen Gavriloviç. “Se ç’do të thotë frikë ruse, se ç’është pesha dhe rëndësia e saj në histori, mund të rrëfejë kushdo, që nuk ka fjetur dot netëve, që është trembur nga çdo makinë, që ka ecur deri te shkalla e shtëpisë së tij dhe papritur ka frenuar aty. Unë nuk kam fjetur dhe kam qenë i trazuar. Prandaj diçka mësova nga historia e njerëzimit dhe e Rusisë. Diçka… veç shpirtit dhe stomakut”.

Eugjen Gavriloviç

Arrestimi

Në fund të marsit 1976, mora lajmin për vdekjen e nënës. Ishte shumë e rëndë. Kishim 16 vjet pa u parë dhe tani mori fund gjithçka. E kuptoja fort mirë se rivendosja e marrëdhënieve të mira me Bashkimin Sovjetik ishte tepër, tepër e largët, aq sa nganjëherë më bëhej sikur nuk do të jetoja deri atëherë. Por diku, në skutën më të s’kajshme të shpirtit, ende gjallonte shpresa se do të shiheshim një ditë. Tani s’kisha më shpresë, nëna s’ishte më. Unë nuk do ta shihja dot, nuk do t’i dëgjoja këshillat e saj të urta, nuk do të merrja më letra prej saj. Tri ditë nuk vajta në punë. Për të më ngushëlluar erdhën miqtë, fqinjët, shokët e punës. Më 2 prill, e veshur e gjitha në të zeza (në Shqipëri këtë zi e mbajnë deri një vit), shkova në punë. Atë ditë nuk ndodhi gjë. Vetëm më vonë, u kujtova se në laborator erdhi disa herë një punëtor, i cili s’kishte shkelur kurrë më parë dhe s’kishte ndonjë lidhje me të. Dija vetëm se ishte anëtar aktiv i partisë. Dhe e kuptova se vinte me detyrë nga organet, për të parë në kisha ardhur në punë. Të nesërmen, ai erdhi sërish sa futi kokën, ndërsa pas një ore u kthye dhe më tha: “Inxhiniere, ju kërkon drejtori”. “Kush”? “I madhi” – u përgjigj ai. Dola në oborr dhe bëra drejt ndërtesës së administratës. Ishte një ditë e bukur pranvere, e ngrohtë, me diell; më kanë ngelur në mendje qielli i kaltër, bari i pastër, i gjelbër dhe pemët me gjethe të reja. Në oborr më zunë sytë drejtorin. Fytyra e tij m’u duk e çuditshme, si e përhumbur. I’u afrova me pamje si ta pyesja për diçka, por nuk arrita të nxirrja një fjalë nga goja, sepse ai më bëri shenjë nga “GAZ”-i, që kish ndaluar mënjanë dhe më tha se më kërkonin disa persona. Pranë “GAZ”-it dallova një burrë dhe një grua. “Hipni, – më tha gruaja, – duhet t’ju pyesim për ca gjëra”. U ula dhe po atë çast erdhi po ai punëtori me pallton dhe çantën time. “GAZ”-i u nis. Atë çast, as më shkoi në mendje që më kishin arrestuar. Tani më duket se nuk mendoja për diçka, vetëm rrija dhe sodisja botën e kaltër dhe të blertë përreth. Nuk më kujtohet mirë, nga ç’rrugë kaluam… më duket se kthyem majtas në unazë, te “21 dhjetori”. Me siguri, në burg po më çojnë”, – mendova, ende pa e ndjerë mirë kuptimin e këtij mendimi. Po, kthyem në rrugën që të çonte te burgu. Ishte rrugë e njohur për mua; nëntë vjet kisha kaluar andej, kur shkoja në punë, në laboratorin e Kimisë Organike. Kurrë s’kisha menduar ç’ishin ata njerëz, që rrinin pranë portave të burgut; me sa duket, sillnin pako, ose vinin në takim…

Nga Taisa Pisha Batkina

Pjesa e pestë

Kjo botë ishte e huaj për mua; kurrë s’më kishte vajtur në mendje se një ditë do të hyja vetë aty dhe të afërmit do të vinin të qëndronin në pritje para portës…! Gjithçka ndodhi aq papritur dhe pa kuptuar, sa vetëdija ime nuk arriti të riorientohej, nuk arrita të kuptoja plotësisht se kaq ishte: midis meje dhe të gjithë njerëzve të tjerë, të gjithë botës qe ulur një perde e hekurt; se gjithçka qe çarë, qe shkelur me këmbë: edhe jeta ime, familja, burri im, fëmijët, interesat… gjithçka. “GAZ”-i ndaloi pranë portës së hekurt, e cila u hap me shpejtësi. Ne hymë, vazhduam edhe pak, edhe pak, ndaluam disa herë, u hapën dhe u mbyllën disa porta të mëdha, metalike, kërcitën dhe ushtuan llozet dhe shulat e rëndë. Më futën në një dhomë të vogël, ku gruaja që më shoqëroi në makinë, foli prerë: “Je e arrestuar”! “Për çfarë? Nuk kam bërë asgjë të jashtëligjshme…”! “Atje e dinë” – qe përgjigjja. Pastaj nisi kontrolli, një procedurë e rëndë, poshtëruese. Më hoqën çorapet, brezin, më morën çantën dhe më çuan diku nëpër shkallë dhe në një korridor të gjatë. Nuk mbajta mend gjë, as korridor, as shkallë, as dyer. Gardiania më shtyu brenda në një kamare të zbrazur me dysheme të zezë dërrase. Në cep qe flakur një dyshek i lerosur kashte dhe dy batanije të pista, të grisura. Në cepin pas derës ishte një kovë e ndyrë. Isha zbathur, këpucët më urdhëruan t’i lija në një komodinë në korridor; po aty i lashë edhe teshat e sipërme. E tmerruar dhe e hutuar u ula në qoshe të kamares. Dhe sërish nuk po mendoja dot.

U hap dera, gardiania thirri: “Çohu! Pas meje”! Nga një britmë e tillë, me të cilën nuk isha mësuar, u tremba edhe më shumë thellë në shpirt. Ajo më urdhëroi të vishja një palë pantofla dhe më tërhoqi nëpër korridore të gjatë, derisa hymë në një dhomë. Brenda ishte një burrë. Nuk i’a mbaja mend fytyrën, madje nuk e di, ishte hetuesi im apo dikush tjetër. Ai më zgjati një fletë: “Firmosni këtu, është urdhri i arrestit”. Arrita të lexoja: “Agjitacion dhe propagandë”. Sikur u lehtësova disi. Ama, prej kohësh e dija mirë, se organet e Sigurimit, çdo njeri të pafajshëm mund ta bënin spiun, terrorist, sabotator. Në vend kishte shumë njerëz, të cilët ende besonin se arrestonin vetëm fajtorët, armiqtë e vërtetë. Këtu dua të theksoj se shqiptarët janë njerëz të zgjuar, të arsyeshëm, nuk epen lehtë para sugjestionimeve apo propagandës shurdhuese. Shumica e tyre e kuptonte shumë mirë, e dinte, por shtirej, kinse besonte gjithçka, miratonte dhe mbështeste gjithçka. Besimi se isha veçse një mizë, e vockël, e vockël, që me mua dhe me familjen time ata mund të bënin ç’të donin, më paralizoi, më shtypi. E shihja, e dija se paligjshmëria prej kohësh kishte zënë vendin e ligjshmërisë, se drejtësia nuk ekzistonte prej kohësh. Madje nuk mendoja për këtë, kjo bindje kishte hyrë në gjak e në mish. Në qeli ku më kthyen ishte gjysmë terr. Diku lart ishte një dritare e vogël me hekura, pa xhama. Në mbrëmje ndezën dritën. Kisha frikë se do të vinte nata, do ta fiknin dritën dhe në errësirë do të ishte edhe më frikë. Atëherë nuk e dija se në burgje nuk i fikin dritat, që mbi kokën time për shumë e shumë net, do të bënte dritë një poç i vogël, duke ndriçuar muret e zhveshura, derën, katrorin e vogël të dritares. Kjo dritë është ankth, prej saj nuk mbrohesh dot.

Burgu, i ndërtuar dikur nga italianët, kishte tavane shumë të lartë… deri 5-6 metra. Teli elektrik ishte lart, të burgosurit nuk e arrinin dot, nëse në ndonjë çast dëshpërimi u shkonte në mendje dëshira për t’i dhënë fund jetës, ndërsa natën s’dije ku të futeshe nga drita, që nuk të linte të çlodheshe. Drita na torturonte edhe në kamp. Atje tavanet ishin të ulëta dhe vendet në shtretërit e sipërm, konsideroheshin më të mirë. Atje kishte më shumë ajër, veçse gjatë gjithë natës t’i vriste drita sytë, drita e ftohtë, e pashpirt, që depërtonte në çdo rrëzë. Më kujtohet se si digjej herë pas here, drita në kamp dhe ne i gëzoheshim errësirës, dilnim në oborr dhe soditnim yjet e ndritshëm të Jugut, të cilat zakonisht nuk dukeshin nga drita e fortë. Por të gjitha këto do të vinin më vonë, kurse tani unë rrija ulur në dyshemenë e pistë dhe nuk po e merrja dot veten. Dera u hap, mua më zgjatën një tas me lëtyrë të tmerrshme; hëngra dy lugë, jo se më hahej, por… sa për të zbatuar urdhrin, krejt mekanikisht. “Dil për në banjë, merr tasin dhe laje”! Tualet i ndyrë, gjithçka e vjetër, e thyer dhe padashur të shkonte mendja, te mijëra fatkeq, që kishin qenë aty. Atë natë dhe gjatë gjithë ditëve e netëve në vazhdim, më mundoi jo fatkeqësia, por diçka shumë më e keqe: pa besueshmëria dhe pa njohja e asaj që po ndodhte. Fatkeqësia është e frikshme, e tmerrshme, po ajo, gjithsesi, e ka një emër, kurse ajo që po ndodhte me ne, ishte krejtësisht e pakuptimtë. Ishte… makth, që në asnjë formë s’mund të përligjej. Pas tronditjes së parë, që ma hoqi mundësinë jo vetëm të gjykoja, por edhe thjesht të mendoja, mendimi më vajti në shtëpi, te njerëzit e mi më të dashur, më të afërt, më të shtrenjtë. Si janë… sepse ata e kanë aq të rëndë, sa vështirë ta përfytyrosh. Madje edhe tani, kur kanë kaluar më shumë se 20 vjet dhe unë nis e mendoj për të shkuarën, sytë më mbushen me lot dhe pena nuk pranon të shkruajë. Përfytyrova si i’a behën në shtëpi njerëz të huaj, kur aty ndodhej vetëm burri im i sëmurë rëndë dhe pasi i thanë se më kishin arrestuar, nisën të rrëmojnë kudo, të flakin andej-këndej gjithçka, të kontrollojnë gjithçka. Ç’kërkonin vallë? Me siguri ndonjë radio-transmetuese?! Në shtëpi kishim vetëm një radio të vjetër me llamba, me të cilën mund të dëgjoje vetëm Tiranën. Ata mblodhën në një thes të gjitha letrat dhe fotografitë e mia (e kisha bërë budallallëkun, i kisha ruajtur të gjitha letrat e ardhura nga shtëpia dhe miqtë), u grumbullua një deng i tërë, të cilin ma vunë përpara gjatë hetimit. Siç më treguan me vonë djemtë, sigurimsat u larguan, pasi mbyllën dhe vulosën dhomën e vogël, ku ishin raftet e bibliotekës sime të dashur, ku flinin dhe bënin mësimet djemtë e mi. Kosta, djali i vogël, u kthye nga shkolla dhe poshtë e priste një shok; ata do të shkonin në rrethin e shahut. Kosta hyri dhe ndeshi sytë e babait të përhumbur. Gaqoja i tha: “Arrestuan mamin”. Kosta gjeti forca për të dalë te shkallët, për t’i thënë shokut: “Unë nuk do të vij”! dhe për t’u kthyer në shtëpi. Pastaj erdhi nga universiteti Sasha. Vështirë të përshkruash gjendjen e tij.

Këtë janë vetëm në vija të përgjithshme, sepse edhe unë, edhe fëmijët e mi, nuk deshëm të rrëmonim në të shkuarën. Rrija e vrisja mendjen në qeli, se si do të jetonin ata pa mua. Gaqoja ishte shumë sëmurë, kishte nevojë për përkujdesje. Kosta ishte ende i vogël, vetëm 14 vjeç, nxënës i shkëlqyer, djalë gazmor, më i vogli, kanakari i familjes, i llastuar nga kujdesi dhe vëmendja e të gjithëve. Po Sasha! Ata do ta përndjekin, nuk do ta lënë të punojë. Nëna e Gaqos ishte shumë e moshuar, afër 90 vjeçe dhe nuk i ndihmonte dot. (Gjashtë muaj më vonë ajo vdiq, ndoshta pa e marre vesh se ç’ndodhi me mua). Që para se të më arrestonin, unë isha e dërrmuar nga frika. Tani vetëm për ta mendoja, vetëm për ta pyesja gjatë gjithë hetimit. Kisha frikë se mos i nxirrnin nga shtëpia, apo t’i dëbonin nga Tirana, t’i internonin. Në qeli, gjatë hetimeve, pashë një ëndërr të tillë: “Në shtëpinë tonë po presim mysafirë. Gjithçka është gati për ardhjen e tyre: në bufe janë radhitur tortat, byrekët, biskotat, çokollatat, nëpër shtëpi bredhin njerëzit e mi dhe presin te vinë miqtë. Kurse mysafirët, familja e vëllait të Gaqos dhe disa familje të tjera të njerëzve të afërt dhe të miqve tanë, sillen rrotull shtëpisë dhe nuk hyjnë dot… dhe nuk erdhën…”! Më habiti kjo ëndërr, kurse njëra nga shqiptaret, kur e dëgjoi, e interpretoi kështu: “Është fare e thjeshtë: shtëpia juaj është e mbushur me pikëllim, kurse të afërmit dhe miqtë nuk mund të vijnë dhe ta ndajnë me ju të keqen që ju zuri… duan, por nuk munden”. Po, ëndrra pasqyroi me vërtetësi atë çka po ndodhte.

Më vonë, në kamp, pasi kalova të gjithë rrathët e ferrit, hetimeve, gjyqeve, e kuptova dhe mendoj se kisha të drejtë: njerëzit tanë, tej hekurave e kishin më të vështirë se ne. Nëse ne këtu ishim të gjitha të barabarta, të gjitha njëlloj të vuajtura, njëlloj të poshtëruara, ata në liri ndiheshin shumë më keq. Ata papritur e pa kujtuar u bënë të deklasuar. Shumica ja kthyen krahët, u trembën, u shmangën. Kosta, nxënësi më i mirë i klasës së tij të 7-të, hokatar, pjesëmarrës në të gjitha veprimtaritë e shkollës, konkurset, mbrëmjet, aktivist, papritur u bë “djalë i armikut të popullit”! Merret me mend, se sa e mundonte kjo djalin. Megjithëse e mbaroi 8-vjeçaren me nota të shkëlqyera, Kostën, nuk e lejuan të hynte në Teknikum, ditën. Ai u regjistrua në gjimnaz, por për të marrë një profesion dhe nisi të punojë e të vazhdojë shkollën në Teknikum… natën. Sashën nuk e lejuan te vazhdonte Universitetin. U detyrua te punojë si punëtor i thjeshtë në fermë, pastaj e morën ushtar. Gjatë gjithë kësaj kohe, gjatë një viti e gjysmë që zgjati hetimi im, mua më gënjenin pa pikë turpi, më thoshin se në familjen time gjithçka shkonte për bukuri! Dhe unë u besoja… desha të besoja, dhe besova. Ne fakt, familja ishte në gjendje të vështirë dhe jetonte shumë ngushtë. Pasi morën Sashën ushtar, ata provuan edhe urinë, sepse me pensionin e vogël të burrit më ndihmonin mua, Sashën në ushtri, blinin ilaçe të shtrenjta për Gaqon e sëmurë, dhe rronin me thërrimet që mbeteshin. Gjendja tej hekurave ishte e tmerrshme. Arrestimet vazhdonin, njerëzit i internonin, i hiqnin nga puna, i dëbonin nga universiteti. Sigurimsat shpërndanin në të katër anët gjithfarë gjepurash për spiunë, sabotatorë, armiq. Atje flitej edhe për radio-transmetueset që gjoja kishin gjetur në shtëpitë tona.

Në revistën “Në shërbim të popullit”, organ i Ministrisë së Punëve të Brendshme, botoheshin shkrime për “çekistët” trima shqiptarë, të cilët qëndrojnë në roje të sigurisë së shtetit dhe shkulin me rrënjë rebelët. Gjithkush që komunikonte në ndonjë mënyrë me familjet tona dhe përpiqej t’i ndihmonte, rrezikonte të futej në rrethin e njerëzve të përndjekur. Këtej buronin frika dhe spiunimet, si mjete mbijetese, çekistët – forcat Sigurimit te Shtetit në Bashkimin Sovjetik, gjatë viteve të para të revolucionit, të njohur për egërsinë dhe represionet e atyre viteve (shënim i përkthyesit). Spiunimet i ndeshje kudo: në punë, në familje. Njerëzit i detyronin të spiunonin edhe të afërmit e tyre, ose, në rastin më të mirë, të mos komunikonin me ata që kishin rënë në hall. E gjithë koha e hetimit tim, gjyqit, kaloi me frikë për familjen time. Për shkak të kësaj frike, unë humba aftësinë për të menduar, arsyetuar dhe për të vlerësuar me gjakftohtësi gjendjen e krijuar. Në burg, gjatë hetimit, ditën e dytë pas arrestimit, llozi pas derës lëvizi me gërvimë të tmerrshme, u hap dera dhe gardiania thirri: “Merri plaçkat”! Nuk e mora vesh se çfarë plaçkash duhej të mblidhja. Ajo më shtyu me harbutëri, më tregoi me kokë dyshekun, batanijet dhe pagurin e ujit. Pasi i mblodha të gjitha, ajo më drejtoi nëpër korridor, ndaloi pranë një dere dhe më shtyu brenda. Aty pashë një grua rreth 35 vjeçe, nuk e mbaj mend si e quanin… kishte emër grek, a Parashqevi, a Polikseni… edhe fytyrën nuk i’a mbaj mend. Po ta takoja tani në po atë moshë, me siguri nuk do ta njihja. Ato ditë të para të hetimit, kur ende s’e kisha humbur aftësinë për të arsyetuar, e kuptova se ajo grua ishte spiune dhe s’kisha ç’të bisedoja me të. Kisha frikë, por nuk mendoja dot gjë tjetër, veç shtëpisë. Mendoja për burrin tim të sëmurë, për djemtë. Ata kishin mbetur vetëm, nuk kishin as pará. Ne jetonim me vështirësi, nga rroga ime deri te pensioni i tij… po tani, si do të rrojnë me atë pension të vogël… duhej të blinin edhe ilaçe të shtrenjta. Po Sasha? Si do të shkojë jeta e tij…?!

Unë mendoja vetëm për ata, flisja vetëm për ata. Për çfarëdo pyetje që më bënin gjatë hetimit, unë u flisja vetëm për shtëpinë. Që në marrjen në pyetje për herë të parë, kërkova të shkruaja një autorizim në emër të djalit, që të merrte rrogën time. E dija se në shtëpi nuk kishte pará. Sa përbindësh i egër, i pamëshirshëm duhet të ishte sistemi dhe organet e tij të Sigurimit të Shtetit, sa të më fusnin mua në burg, të më ndanin nga burri i sëmurë rëndë! Ata e dinin shumë mirë, se unë s’kisha bërë ASGJË të keqe, nuk kisha faj. Këtej mund të nxirrej përfundimi: ata mund të më bëjnë ç’të duan, të më padisin për gjithçka, të më japin çdo dënim. Pas disa ditëve, fqinja ime trokiti në mur dhe nisi të më tregojë për diçka, që gjoja i’a kishin dhënë nga qelia ngjitur. Unë i besova. As më vajti në mendje se gjithçka ishte e kurdisur. “Ua! – ia bëri fqinja, – atje është Nina Pumo”! “Ashtu? Trokit! Pyete si është”! – iu luta. Ajo trokiti dhe nisi të më tregojë për Ninën. Disa ditë më vonë, pas trokitjes së radhës, ajo më tha se Nina akuzohet për spiunazh, në grupin e saj bëjnë pjesë Nadja dhe Zoja. U pataksa. “Nadja?! Ç’hyn Nadja këtu? Nadja ka kohë që është dënuar 7 vjet për agjitacion”! Fqinja trokiti në mur dhe mori përgjigje që andej: “Nadjën e sollën nga kampi; tani e akuzojnë për spiunazh. Ato i kanë pranuar dhe firmosur të gjitha”. Vetëm më vonë, kur na çuan në kamp dhe takova Ninën, ajo më tha se nuk kishte qenë kurrë në qeli ngjitur me mua dhe nuk dinte të trokiste në mur, prandaj asnjëherë nuk ka trokitur, kurse fqinja ime vepronte për llogari të hetuesve. Ata donin të më trembnin dhe e arritën të vetën. Unë u binda se hetuesit mund të bënin me mua ç’të donin, të më akuzonin për gjithçka u tekej. Isha plotësisht e sigurt se asnjëra nga shoqet e mia nuk qe marrë ndonjëherë me spiunazh.

Ne qëndruam në Shqipëri, vetëm për hir të fëmijëve dhe familjeve tona. Specialistët dhe këshilltarët sovjetikë, deri para prishjes së marrëdhënieve, punonin në të gjitha fushat e jetës në Shqipëri, në Ushtri, në Industri, në financa… kudo. Ata kishin informacion të plotë për gjendjen në vend, ishin në gjendje të rekrutonin spiunë dhe agjentë të vërtetë, me vlerë, çka besoj se e kishin bërë. Për këto nuk kam ditur gjë as atëherë, as tani. Mirëpo këta spiunë duheshin kërkuar, duheshin gjetur, e kjo nuk ishte fort e lehtë. Kurse kështu… kap, arresto, frikëso, kërcëno, torturo dhe… mbaroi puna, rrjeti agjenturor u zbulua…! Dekorata dhe lavdi çekistëve trima shqiptarë, sigurimsave! Kurse për njerëzit e vegjël, për fëmijët e tyre, për burrat, as që do të dijë njeri. Njeriu është një… hiç…! Kaluan disa ditë. Fqinja sërish komunikoi gjatë me të trokitura në mur me qelinë nga e majta jonë, pastaj më tha: “U zhvillua gjyqi dhe Nadja u dënua me 18 vjet heqje lirie, Zoja me 15, kurse Nina me 14”. Nuk e tregoj dot tmerrin që më pushtoi. Edhe tani, kur kanë kaluar kaq vite, sa herë e kujtoj atë kohë, sërish më rrëmben një dallgë tmerri. Tani s’duhet të ketë më frikë, gjithçka mbeti pas, por tortura me frikën është e tmerrshme, gjurmët dhe hija e saj, mbetën për tërë jetën. E ndjeva veten si buburrec i pafuqishëm, mbi të cilin përplaset me rropamë, si bllok betoni, tirania komuniste. Pas disa ditësh fqinjën ma hoqën nga qelia, nisi kështu epopeja e burgimit fillikat, e cila zgjati gati një vit e gjysmë. Po t’i krijoje mundësi dikujt nga jashtë të hapte dritaren e qelisë sime dhe të hidhte sytë brenda, ai do të shihte një krijesë në gjysmë terr, midis katër mureve, ulur mbi një dyshek të pistë kashte dhe me një dritare aq lart, sa nuk do të mundeshe kurrë të vështroje jashtë dhe të shihje se ç’bëhesh atje; me një derë gjithë shula dhe me dryn, që hapej vetëm tri herë në ditë për nevoja vetjake dhe për marrjen e ushqimit. Ai, me siguri, do të mbetej i habitur, si është e mundur që i burgosuri ende është gjallë dhe nuk i ka dhënë vetë fund jetës.

Mirëpo ja që njeriu shumë shpesh mbijeton edhe në kushte të skajshme. Ditët kalojnë njëra pas tjetrës dhe ai mësohet me këtë jetë të tmerrshme. Qelia! Ajo ishte… një pus i gurtë, me sipërfaqe afër 5 metra katrorë dhe 6 metra lartësi. Pusi ishte bosh, me dysheme dërrase; aty flinim. Shumë lart nga dyshemeja një dritare e vogël katrore me hekura, pa kornizë dhe pa xhama. Prej andej ditën hynte pak dritë, kurse në ditët me diell nëpër murin përballë saj lëvizte njolla e dritës. Nisur nga pozicioni i saj, unë mësova të përcaktoj kohën pa gabime. Përpiqesha ta shfrytëzoja atë rreze të vogël dielli, lëvizja nëpër qeli dhe vija fytyrën para saj, thithja pikat e ajrit të freskët nga dritarja. Që andej në verë futej më shumë ajër i nxehtë, kurse në dimër i ftohtë acar. Por, gjithsesi, ishte ajër i freskët. Dita niste me zhurmë dhe rropamë. Në mëngjes me rrahje shuplakash, oficeri i shërbimit ndërronte turnin, pastaj zhurma e dyerve që hapeshin, kryerja e nevojave vetjake. Pinim çajin paksa të ngrohtë, pa sheqer dhe njomnim koren e bukës në të. Dhe niste kështu dita e gjatë e qetësisë mbytëse. Memorie.al
Nga Taisa Batkina Pisha

Pjesa e gjashtë

Qetësi e padurueshme dhe nganjëherë britma, që ta bënin shpirtin akull, zhurmë hapash dhe sërish qetësi. Gardianët i bënin punët pa zhurmë, ecnin, afroheshin te dera për të parë nga vrima se ç’bëhej në qelitë, aq lehtë, sa nga brenda nuk e kuptoje dot se dikush të shihte nga vrima e veshur me rrjetë. Befas, në mes të kësaj qetësie, dëgjoheshin gërvima të frikshme, rropamë që të bënin të dridheshe, të kërceje përpjetë, teksa zemra niste të rrihte më shpesh. Dera hapej kanat dhe një zë i vrazhdë të thoshte: “Ej, ti, çohu!” Ecën nëpër korridor, në gjysmë terr, muret dhe dyert janë të lyera me bojë kafe, shumë dyer, të gjitha pranë e pranë, e tek të gjitha varur dryna masivë. Gjithçka ishte menduar mirë, çdo vogëlsirë ishte sajuar e tillë që të të thyejë, të të shtypë, të të frikësojë. Njeriu me çdo gjë mund të mësohet, por unë kurrë nuk u mësova dot me zhurmën e shulave dhe drynit, me gërvimat e derës, kur hapej e mbyllej, me kërcitjet e kapakëve të vrimave në dyert e qelive. Gjatë paraburgimit, s’kishte takime, ishte terr dhe dezinformim i plotë, as libra, as gazeta, as letër, as laps. Që të mos çmendesha, të merresha me diçka, sajoja gjithfarë: nxirrja nga dysheku i pistë një kallam kashte dhe “shkruaja” me të në dysheme, kombinoja fjalë çfarëdo, njëfarë fjalëkryqi.

Kur hapej dera, mjaftonte një lëvizje e shpejtë për të kthyer gjithçka në një dorë kashtë. Një ditë më morën më shpejt për te hetuesi dhe nuk arrita ta fshihja fjalëkryqin tim. Kur më kthyen në qeli, mbikëqyrësja Vasilika, (ajo shquhej për vigjilencë dhe egërsi të veçantë), lexoi fjalët në dysheme, kujtoi se kisha një kalem të fshehur dhe hyri me vërtik në qeli, por kashta u shpërnda. Shpëtova pa britma dhe pa të shara. Dera u mbyll dhe unë sërish mbeta vetëm. Për t’u marrë me diçka, sa për të shtyrë orët pambarim, më shumë se çdo gjë tjetër më ndihmonin vjershat. Unë përpiqesha të rikujtoja vargje që dikur i kisha ditur përmendsh dhe i kisha dashur shumë. Më shpesh më kujtohej Pushkini, Lermontovi, Esenini dhe Simonovi. I recitoja, në fillim me zë të ulët, pastaj me zë të plotë. Hapej dritareza e derës dhe oshtinte britma e inatosur e gardianes: “Mjaft”! Unë nisja t’i përsërisja vjershat me zë të ulët. Kujtoja shumë syresh dhe i përsëritja me vete, sërish e sërish. Kjo më ndihmonte të shpërngulesha në botë tjetër, shumë të largët dhe herë-herë më bëhej se nuk do të kthehesha kurrë tek ajo. Kur u takuam më vonë në kamp, mësova se vjershat e Pushkinit kishin shpëtuar edhe të tjera shoqe të mia, i kishin ndihmuar të mbijetonin, të mos luanin mendsh. Ditët e para, kur fqinja ime trokiste në mur, desha edhe unë ta mësoja këtë mënyrë komunikimi. Fqinja më tha se trokiste sipas alfabetit. Një e trokitur – A, dy – B etj. Mirëpo unë, megjithëse e dija alfabetin e gjuhës shqipe, nuk arrija t’i “lexoja” trokitjet, sepse e përsëritja shumë ngadalë alfabetin. Atëherë vendosa të mësoja përmendësh numrin e çdo shkronje dhe të numëroja trokitjet. Dhe ashtu bëra. Nuk shkoi keq!

Pasi u lirova nga burgu, lexova librin e Fatos Lubonjës: “Rishikimi” dhe mësova që burrat përdornin për të komunikuar një mënyrë më efikase, por ne, gratë, nuk e dinim atë ‘ABC’ prandaj trokisnim me radhë çdo shkronjë. Herë llomotitnim diçka, herë mësonim diçka nga gratë e qelive fqinje… kalonim kohën! Të trokisje s’ishte fort e lehtë, madje me rrezik; rojet dhe gardianet vazhdimisht kontrollonin, afroheshin tinës, përgjonin dhe kapnin shkelësit. Një ditë rojet ja behën në qelinë time dhe vetëm sepse i binda me pamjen e padjallëzuar dhe u thashë se nuk e dija alfabetin e gjuhës shqipe, shpëtova nga biruca. Zakonisht trokitnim mbrëmjeve, kur shefat iknin në shtëpi, kurse rojet mbaronin punë dhe mblidheshin në fund të korridorit, për të llomotitur mes tyre. Më kujtohen dy raste të veçanta gjatë “ndërlidhjes”. Pranë qelisë sime, nga e djathta, rrinte dikush që merrte ushqim ndryshe nga i yni. Në vend të lëtyrës së zezë, që na jepnin ne të tjerëve, atje çonin pure, qofte. Trokita dhe pyeta për emrin. “Mina”, – m’u përgjigj ajo. Më vonë, kur ishim në kamp, mësova se ishin dy motra, Mina dhe Nadira, dy vajza të reja fshatare, të akuzuara sipas një çështjeje të sajuar… për punë lopësh. Për këtë do të shkruaj më poshtë me hollësi. Gjatë hetimit, Mina u sëmur keq. Procesi ishte politik. Jeta e Minës, duhej ruajtur derisa të zhvillohej gjyqi. Edhe fqinjët e mi nga e majta e kishin vënë re ushqimin e Minës dhe nisën të më pyesnin se kush rri në atë qeli. Unë nisa të trokas: “M-I-N-…” Atë çast dëgjova sinjalin; fqinja gërvishti murin, çka do të thoshte: “E kuptova, mund të mos vazhdosh”. Gjashtë muaj më pas u takova me fqinjën time në kamp dhe mësova që germat “min…” ajo i kishte marrë si të parat e fjalës “ministri”. Ishte koha, kur në burgje futën gati të gjithë elitën partiake dhe shtetërore, prandaj prania në mes të të burgosurave e një ministri nuk habiti njeri.

Rasti tjetër

Do të ketë qenë 1 tetori 1976. Më çuan te hetuesi, i cili po lexonte gazetën. Ia ngula sytë gazetës si e djegur për ujë. Prej 5 muajsh nuk dija se ç’bëhej në botë. Lexova: “Përshëndetje e udhëheqjes së PPSH-së për udhëheqjen e Partisë Komuniste të Kinës”. Emri i Mao Ce Dunit nuk ishte. Ç’të ketë ndodhur? Nuk e pyeta hetuesin, sepse mund të merrja si përgjigje ndonjë fjalë të rëndë ose tallëse. Kur u ktheva në qeli, mendova të pyesja fqinjët; ata ishin “të freskët”, vetëm pak kohë më parë kishin ardhur. Kisha frikë të pyesja me tekst të hapur. Në Shqipëri isha mësuar me kohë të heshtja, të mos pyesja. Më në fund e sajova: Trokita për pyetjen: “Do të vijë Mao Ce Duni në Tiranë”? Mora përgjigje: “Ai ka vdekur”. “O Zot! – mendova. – Ndoshta me vdekjen e tij, diçka do të ndryshojë dhe ne do të na lirojnë”? Shpresa të kota, të pabazuara gjëkundi! Tani frika, mungesa e shpresës, vetmia bëri të vetën. Befas nisa të kem halucinacione dëgjimi. Më bëhej sikur dëgjoja zërin e Sashës që më thërriste: “Mama, mama”! Mendova e tmerruar që e kishin arrestuar, ai më thërret… dhe gati më merrej fryma. Kjo vazhdoi disa minuta dhe më kaloi, pastaj nisi sërish, gjithnjë e më shpesh. Qëllonte të arrija deri në gjendje të fikëti; rrija shtrirë gjatë, pa lëvizur, ose dridhesha, këlthitja. Në raste të tilla në qelinë time sillnin fqinjën, që njëfarë kohe të mos mbetesha vetëm. Pastaj fqinjën e nxirrnin dhe gjithçka niste nga e para.

Hetimi dhe gjyqi

Të gjitha marrjet në pyetje u shkrinë në një proces të gjatë dhe të frikshëm. Nuk i shkruaj dot të gjitha me radhë, ditë pas dite; për këtë duhet të kesh mbajtur ditar. Në qeli kjo ishte krejt e pamundur; qe e ndaluar të mbaje letër, kalem, gazeta, libra. Në kamp as të shkonte në mendje për të mbajtur shënime; atje thjesht duhej mbijetuar. Për herë të parë e takova hetuesin tim, kur më thirrën të firmosja urdhër-arrestin. Asgjë nuk mbaj mend, gjithçka ishte si në mjegull. Pastaj më morën për herë të parë në pyetje dhe më pas vazhdoi plotësimi i tej zgjatur, i rëndë i anketës. Kush janë prindërit? Ku ke studiuar? Kur mbarove? Ku ke punuar? A ke qenë e dënuar? E të tjera. Unë vetëm habitesha; ata më kishin ndjekur këmba-këmbës, dinin gjithçka për mua, deri në hollësirat më të vogla. Pyetja e parë që më drejtuan: “Tani më trego për miqtë dhe të njohurit tuaj”. E prita e qetë këtë pyetje. Përmenda 2-3 emra. Shoqet e mia, ishin njerëz të denjë. Midis tyre kishte mjeke, pedagoge, inxhiniere. Të gjitha punonin shkëlqyeshëm; i respektonin, kishin familje të mira, fëmijë. Isha e bindur, se duke u përmendur emrat, nuk u sillja ndonjë të keqe. Sa budallaçkë! As më vajti në mendje, se çdo fjalë imja përdorej kundër nesh. Hetuesit nuk i kënaqi përgjigjja ime. Ata m’i përmendnin vetë emrat e disa të njohurve të mi, madje edhe nga ato që kishin ikur me kohë në Bashkimin Sovjetik. Në pyetjet e tyre dalloja keqdashje, mllef; sikur t’u vinte inat që ata njerëz kishin ikur, u kishin shpëtuar nga duart. Në një nga ditët e para të burgosjes, dera e qelisë sime u hap me zhurmë. Unë brofa në këmbë. Në qeli hyri i shoqëruar nga gardiania, një burrë flokëzi. Ai më kundroi në sy. Fytyra i mori pamje zemërligë. “Ah, ja kush na qenka këtu! Hë, si je? Ke ndonjë ankesë”? – më pyeti, pa u prezantuar. Në kokë më kaluan njëra pas tjetrës pyetjet: “Ankesa? Për çfarë? Kujt t’i ankohem? Nuk e dinë këta, që unë s’kam bërë ndonjë faj, që gjithçka po ndodh është planifikuar me kohë”. Por heshta. Ai burri doli.

Disa ditë më pas më çuan për të më marrë në pyetje. Ai burri me flokë të zinj ishte aty. U prezantua: “Prokurori!” dhe vijoi: “Aha! Mori fund jeta jote e bukur! Kush do t’i veshë rrobat e tua të rralla? Burri yt nuk do të bredhë më jashtë shtetit!” “Burri im jashtë shtetit?! Ç’rroba të bukura?” “Ai pra, burri yt, Kostallari!” Dhe aq ligësi vërejta në fjalët e tij, sa m’u bë sikur në buzë i doli shkumë. Sikur unë dhe të gjitha shoqet e mia, ishin armike vetjake të tij. (Kurse Kostallari, ka qenë gjuhëtar, akademik, shkonte jashtë shtetit në konferenca dhe simpoziume shkencore. Ndoshta kjo ngjallte tek të tjerët zili dhe keqdashje). “Gaboheni, – i thashë. – Unë jam Taisa Pisha, gruaja e Gaqo Pishës”. Ai u hutua, por shumë shpejt e mblodhi veten. “A-a, burri yt është ai që i dridhen duart. E shikon sa faj të rëndë ke bërë. Po të mos ishe fajtore, ne nuk do të të arrestonim dhe të të shkëputnim nga burri i sëmurë”. Unë nuk fola. Mendoja me vete se këta njerëz kurrë nuk ndiejnë keqardhje për njeri, kurrë! Ai më drejtoi po ato pyetje, si dhe hetuesi. “M’i numëro me radhë të gjitha shoqet e tua”! “Ia thashë hetuesit”, – ia ktheva unë. “Përsërite”! I përsërita 2-3 emrat, që i përmenda hetuesit. Por kjo nuk e kënaqi prokurorin. Ai nisi të m’i numërojë vetë emrat e grave sovjetike. “Po këtë e njeh? Po këtë?” Po, i njihja gati të gjitha. Kishim pasur marrëdhënie të mira. Në zërin e prokurorit, tek përmendte emrat e shoqeve të mia, kishte aq urrejtje, aq mllef, sa më hyri frika në palcë. Prokurori e ngriti zërin, nisi të ulërinte: “Përse nuk bashkëpunon me hetimin? Nuk do të tregosh”?! “Ne s’kemi bërë kurrë biseda armiqësore, nuk kam ç’të tregoj”. “S’është e vërtetë! – bërtiti prokurori, – do t’jua nxjerrim të palarat… ju jeni armiq… jeni spiune!… Keni ndihmuar Bashkimin Sovjetik, i cili bën të pamundurën për të shembur pushtetin popullor në Shqipëri. Ju jeni antistaliniste, keni përkrahur Hrushovin, por organet tona ju demaskuan”! etj.

Të gjitha këto të hutonin, të krijonin bindjen se makina që na kishte mbërthyer, nuk do të na lëshonte pa na bluar mirë; se ata do të bënin ç’të donin me ne. Hetimin e zhvillonin rregullisht dy hetues. Me një hetues nuk lejohej. Organet nuk i besonin njeriu dhe hetuesit ruanin e përgjonin njëri-tjetrin. Pastaj, mendonin se gratë, mund të akuzonin hetuesin për ngacmim seksual. Raste të tilla ka pasur. Ama, kur njëri prej dy hetuesve donte të të godiste, tjetri dilte nga dhoma. Gjithçka pa dëshmitarë. Hetuesi im ishte Fejzo Aloçi. Burrë jo fort i zgjuar, me arsim të mesëm. Me të në çift punonte Fatos Trebeshina. Ky po, ishte i zoti, me “gramë”. Ata luanin secili rolin e vet: Fejzo i mirë dhe Fatosi i keq. Megjithëse Fatosi edhe pa këtë rol, ishte i lig, inatçor, i pabesë dhe hakmarrës. Nganjëherë edhe Fatosi luante rolin e “të mirit” dhe para se të niste nga pyetjet, më thoshte se në shtëpi të gjithë janë mirë. Atyre nuk u zije dot besë, por ja që na e kishte qejfi të besonim se thoshin të vërtetën dhe qetësoheshim disi. Hetuesit të tillë duhej të ishin: njerëz pa moral, të vrazhdë, zhurmëmëdhenj. Ata duhet të besojnë në rendin që i ka nxjerrë dhe që i paguan mirë. Kjo punë u siguronte atyre gjithfarë të mirash materiale, por dhe respekt përzier me frikë të njerëzve përreth. Për t’i ruajtur këto të mira, ata ishin gati për gjithçka. Ja, kështu shkonin marrjet në pyetje, herë buzëqeshje të ëmbla, herë britma. “Hë, si ndihesh? Të pëlqen supa këtu?” (“Supa” ishte lëtyrë e zezë, e tmerrshme, që mund ta haje vetëm pas një urie disaditëshe). “Çka! – i përgjigjesha. – Në kohën e luftës kemi provuar edhe më keq”. Paskëtaj supën nuk ma përmendën më. Që në marrjen e parë në pyetje dhe deri në fund të hetimit, më përsëritnin po të njëjtën: “Prano, prano! Pohimi me zemër të pastër të jep mundësinë për të pasur ndihmën tonë. Po nuk pranove, më keq do ta kesh”.

Nuk e dija se ç’duhej të pranoja, prandaj përsëritja se nuk isha fajtore. Dhe ndihesha e vockël, insekt, buburrec… jo, jo buburrec, por një hiç i shkëputur nga jeta, i shkelur me këmbë, i shtypur, i katandisur nën një makinë, e cila në asnjë mënyrë nuk e lëshon viktimën e saj, në asnjë mënyrë! “Sistemi ynë gjyqësor nuk gabon kurrë!” – përsëritnin hetuesit. Në njërën nga marrjet në pyetje, në fillim kërkova të lexoja Kodin Penal. Isha krejt e pafuqishme në atë gjendje, ku qeshë katandisur, nuk e kisha idenë e Kodit Penal, kurrë nuk isha interesuar për gjëra të tilla, sepse kurrë s’kisha kryer diçka të jashtëligjshme. Hetuesit u gajasën: “Pa shiko, ç’na dashka!” Kodin Penal nuk e pashë me sy as gjatë hetimit, as para gjyqit. E dija se në Shqipëri, që nga viti 1966, nuk kishte avokat për të pandehurin. Avokatët e Shqipërisë së pasluftës merrnin pjesë në proceset politike. Ata dilnin shpesh kundër pa ligjësisë, kundër arbitraritetit. Por shumica e tyre u përndoqën, kurse në vitin 1966 avokatura u likuidua. Megjithatë, unë vendosa dhe kërkova avokat: “Gjykatat tona janë më të drejtat në botë, ne s’kemi nevojë për avokatë! Pastaj, ti je aq e shkolluar, sa të dish të mbrosh veten”, – m’u përgjigj hetuesi. Aty thashë diçka për të drejtën romake (megjithëse, të them të drejtën, s’e kisha idenë ç’ishte ajo). Thashë se në gjyq duhet të jetë i pandehuri, mbrojtësi dhe gjykatësi. Por ma pritën, se e drejta romake i përket të shkuarës, atë të gjithë e kanë harruar.

Dhe sërish: “Trego! Trego! Prano! Pranimi me zemër të pastër do të të lehtësojë. Po të japim mundësinë të pendohesh dhe të marrësh dënim minimal!” Dhe sërish: “Çfarë bisedonit me shoqet? Çfarë lexonit? Ju jeni të gjitha antistaliniste”! “Antistaliniste? Stalini ka vdekur njëzet e ca vite të shkuara. Ç’lidhje mund të kem unë me të”? Hetuesi nisi të ulërinte: “Partia jonë është e vetmja parti marksiste-leniniste në botë, të gjitha të tjerat janë revizioniste. Ne jemi stalinistë besnikë. Kush është kundër Stalinit, është armiku ynë”! Dhe sërish: “Çfarë lexonit? Çfarë bisedonit…”? Unë u numërova disa libra, që i kisha lexuar pak kohë para se të më arrestonin. Midis tyre “Kujtime” të I. Erenburgut. Vëll. 1. Ai mbajti shënim. Kur më thirrën sërish, ai ulëriti: “Në atë libër Erenburgu shkruan kundër Stalinit”! Dhe sërish më kërkuan të pranoja fajin, më thanë se më kot ngulja këmbë në timen, se kishte aq shumë material kundër meje, saqë mund të më pushkatonin. Më treguan emrin tim në kopertinë. “O Zot! – mendova. – Sa kallëzime paska për mua”! Pastaj, gjatë hetimit, e kuptova se përveç kallëzimeve, në ato vëllime ishin edhe përkthimet e letrave që kisha dërguar apo marrë, ishin gjurmimet e të gjitha lëvizjeve që kisha bërë nëpër Shqipëri! “Sa punë, sa pará të hedhura në erë! Po unë do të gjej dot forca për t’i hedhur poshtë të gjitha këto shpifje”? Një ditë, gjatë marrjes në pyetje me britma dhe kanosje, papritur u hap dera dhe në dhomë futën një plak shtatlartë, të palarë, të parruar, të sfilitur. Ai mezi mbahej në këmbë. “E njeh këtë njeri?” – më pyetën. “Jo”, – u përgjigjja. “Po ti”? – iu drejtuan plakut. – “Po. Është Taisa Pisha, gruaja e Gaqo Pishës”. Vetëm kur ai nisi të fliste, e njoha. Ishte Mandi Koçi, burri i Roza Koçit.

Mandi, ishte nga i njëjti vend me Gaqon, prandaj njiheshim. Gjatë luftës ai kishte një dyqan në Korçë, ku fshiheshin ilegalët. Vetë Mandi, komunist, antifashist, kish marrë pjesë aktive në Luftën Nacionalçlirimtare. Pas luftës e çuan për studime në Moskë, ku kreu një kurs dhe u bë operator kinemaje. Në Moskë u njoh me një vajzë, Rozën, me të cilën u martua. Roza mbaroi fakultetin e Filozofisë të Universitetit të Moskës, kishte mësuar shqipen dhe e fliste shkëlqyeshëm. Mbas largimit të Rozës në Bashkimin Sovjetik, Mandin e përjashtuan nga partia dhe e hoqën nga puna. Mbas shumë përpjekjesh, arriti të fillojë punë si fotograf. Si të gjithë burrat e grave sovjetike, ai nuk kishte fare lidhje me familjen në Rusi. Në vitin 1974, dëgjuam se e kishin arrestuar. Papritur e kuptova përse më pyesnin vazhdimisht se për çfarë bisedoja me Rozën. Dhe, megjithëse Rozën s’e kisha parë që nga viti 1960, por dhe nuk e kisha shoqe të ngushtë, hetuesit kërkonin, ulërinin…! Hetuesi iu drejtua Mandit: “Më thuaj, për çfarë të akuzuan dhe sa vite je dënuar”? “25 vjet për spiunazh”, – u përgjigj fatkeqi. Si e mbajta veten dhe nuk bërtita, nuk e di. Këtë plak të gjorë, të sëmurë, që pa dyshim nuk kishte asnjë faj… 25 vjet! “Tani na thuaj, për çfarë bisedonte Taisa me Rozën”. Mandi nuk nxori dot fjalë nga goja, diçka belbëzoi, u ngatërrua. Hetuesi nisi të lexonte deponimet e tij. Mandi tundte kokën në formë miratimi. Kishte dëshmuar sikur në vitin 1959 (17 vjet të shkuara), unë i paskam thënë Rozës se: Bashkimi Sovjetik do të sulmojë Shqipërinë. Ky qe budallallëk me brirë dhe unë nuk e mbajta dot të qeshurën, në fillim me zë të ulët, pastaj, pak nga pak e qeshura kaloi në histeri. Unë qeshja dhe qaja dhe mezi e mblodha veten. “Ç’janë këto marrëzira, unë thuajse nuk komunikoja me Rozën, jo pastaj t’i thosha gjëra të tilla, kur vendet tona kishin marrëdhënie aq të mira. Nga ana tjetër, Mandi nuk dinte rusisht, edhe pak që kish ditur e kishte harruar me kohë. Në shtëpi flisnin shqip, ai asnjëherë nuk ka kuptuar gjë nga ato që flisnim ne, me njëra-tjetrën”, – i thashë hetuesit. Ata të dy zunë të ulërinin që fjalët e Mandit ishin të vërteta. Unë nuk e firmosa protokollin, por kjo nuk i pengoi që ky kallëzim të bëhej në gjyq. Memorie.al

twitter
Follow
facebook
linkedin

Komentet

Cancel reply

Lajme të ngjashëm

The New York Times (1929) “18 orë punë në ditë, 10 minuta ushtrime çdo dy orë, qentë, shqiponjat, Amerika, dekreti për mbiemrat…” — Takimi me mbretin Zog I në pallatin e tij

Burimi : The New York Times, e hënë, 10 qershor 1929, faqe n°5

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 19 Dhjetor 2024

“The New York Times” ka botuar, të hënën e 10 qershorit 1929, në faqen n°5, një shkrim asokohe rreth figurës së Mbretit Zog I, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Mbreti Zog punon 18 orë në ditë

Sovrani shqiptar bën pushime 10-minutëshe çdo 2 orë nga ora 6 e mëngjesit deri në mesnatë

Ai luan me shqiponjat

Monarku i ri shpjegon se zogjtë e mëdhenj janë simbole të lirisë, ashtu si në Amerikë

Tiranë, Shqipëri, 9 qershor (AP). — Mbreti Zog I, sovrani i vetëshpallur i Shqipërisë, edhe pse në fron më pak se një vit, ka fituar titullin monarku më punëtor në botë.

[Javën e kaluar Mbreti Zog nxori një dekret që të gjitha familjet myslimane në Shqipëri të heqin dorë nga përdorimi i qyteteve në lidhje me emrat e tyre dhe të adoptojnë sistemin evropian të emrave të familjes. Në përputhje me dekretin, ai hoqi shkronjën “u” nga emri i tij.]

Tetëmbëdhjetë orë punë të angazhuara në ditë, me vetëm dhjetë minuta ushtrim çdo dy orë i izoluar në pallatin e tij me gëlqere të bardhë, përbën, sipas tij, një ditë të zakonshme pune.

Mbreti ngrihet me shqiponjat e malit në orën 6 të mëngjesit. Ai pi një filxhan kafe turke, thith një cigare dhe zhytet menjëherë në punë. Me përjashtim të një vizite disa minutëshe te mamaja e tij, me të cilën është shumë i lidhur, ai nuk del kurrë nga zyra e tij deri në mesnatë. Devijimi i tij i vetëm është loja e herëpashershme me qentë e tij të preferuar në parkun e mbikqyrur të pallatit.

Në mbrëmje, puna e gjatë sovranit ndërpritet vetëm kur mbreti dëgjon meloditë e tij të preferuara amerikane në gramafonin e tij amerikan, të cilin ministri Hart ia dhuroi atij.

Miqtë e monarkut shqiptar thonë se atij i mungon aftësia për të deleguar detyra të tjerëve, madje edhe ministrave të tij. Prandaj, ai këmbëngul që të bëjë gjithçka personalisht dhe të drejtojë vendin praktikisht me dorën e vetme.

Megjithëse qeveris Shqipërinë i vetëm, ai nuk ka pamjen e një diktatori.

Tiparet e tij të buta, hunda e tij akuiliane, goja e tij delikate, flokët e tij biondë, mustaqet e tij të vogla gështenjë, dinjiteti i tij i mrekullueshëm dhe pamja e tij e rezervuar aristokratike sugjerojnë më tepër një fisnik francez ose austriak që nuk i është dashur kurrë të djegë dorën ose vetullat në punën e përditshme.

Megjithatë, sovrani më i ri i Evropës nuk është mbret diletant apo sallonesh. Ai drejton një million nënshtetasit e tij me një dorë të fortë dhe të papërkulur, por të drejtë dhe i jep mbretërisë një shembull të shkëlqyer me mundin e tij të pandërprerë.

Ndonëse Mbreti Zog u shndërrua pothuajse brenda natës nga mbështetësit e tij nga një kryetar i zakonshëm fisnor i rrethit të tij të lindjes në pushtetin dhe lavdinë e një monarku, ata që kanë privilegjin ta takojnë atë, mahniten nga sjelljet e tij mbretërore, hijeshia e tij e kudondodhur, hiri dhe përzemërsia e tij.

Kur korrespondenti i The Associated Press vizitoi sot pallatin, ai gjeti Mbretin duke përkëdhelur dhe duke luajtur me një grup shqiponjash të mëdha malore, të cilat i zbuti vetë.

“Meqenëse Shqipëria është një vend me shkëmbinj dhe maja të larta, — tha Mbreti duke buzëqeshur dhe në një gjermanishte të shkëlqyer, — ne këtu kemi pothuajse po aq shqiponja sa ju keni harabela në Amerikë. Ashtu si shqiponjat në mbarë botën”, vazhdoi ai, “shqiponja shqiptare është krenare, sfiduese, e guximshme dhe e pavarur. Prandaj, ne e bëmë atë simbol të lirisë sonë kombëtare, ashtu si Shtetet e Bashkuara. Njerëzit e mi m’i sjellin ato në një numër të madh si dhurata që tani kam mjaftueshëm për t’i eksportuar disa në Amerikë.”

Duke qeshur, mbreti shtoi :

“Por e di që populli amerikan tashmë ka mjaft shqiponja dhe liri të mjaftueshme.”

“Mehmet Shehu, rreth orës 22:00 pa majtas e djathtas, më pas u fut brenda dhe kyçi derën”- Dëshmia e ish-komandantit

Nga Dashnor Kaloçi / Plot 43 vite më parë, duke u gdhirë data 18 dhjetor e vitit 1981, kryeministri shqiptar Mehmet Shehu, i cili e mbante atë funksion që nga viti 1953, u gjet i vdekur në dhomën e tij të gjumit (sipas versionit zyrtar, nga plumb “a” pistolete), në vilën ku banonte së bashku me familjen e tij, në hyrje të “Bllokut” të udhëheqjes së lartë të PPSH-së, fare pak metra nga godina e Komitetit Qendror të PPSH-së dhe gjithashtu vilës së Enver Hoxhës. Edhe pse kanë kaluar më shumë se katër dekada nga ajo ditë, e konsideruar si një nga ngjarjet më të rënda dhe të bujshme gjithashtu të atij regjimi, ende dhe sot, nuk ka një version të qartë e të saktë, rreth asaj që ka ndodhur me ish-kryeministrin shqiptar, Mehmet Shehu, në mesnatën duke u gdhirë 18 dhjetori 1981! Por, edhe pse pas viteve ’90-të, janë bërë publike me dhjetëra dëshmi dhe dokumenta arkivore, lidhur me atë ngjarje, “vrasja apo vetëvrasja e Mehmet Shehut”, vazhdon të jetë objekt debatesh dhe diskutimesh të shumta, madje duke e mbështjellë edhe më shumë me mister, të vërtetën rreth saj!

Nisur edhe nga ky fakt, në kuadrin e publikimit të dhjetëra dëshmive dhe dosjeve me dokumente arkivore nga fondi sekret i ish-Sigurimit të Shtetit dhe Ministrisë së Punëve të Brendshme, apo dhe Komitetit Qendror të PPSH-së, që kemi botuar në këto tre dekada pas shembjes së regjimit komunist të Enver Hoxhës dhe pasardhësit të tij, Ramiz Alia, Memorie.al, ka siguruar dosjen voluminoze “të armikut Mehmet Shehu”, e cila është nxjerrë nga fondi sekret i ish-Sigurimit të Shtetit, (pranë Ministrisë së Punëve të Brendshme), ku me ndonjë përjashtim të vogël, pjesa më e madhe e tyre, nuk e ka parë kurrë dritën e botimit dhe publikohen për herë të parë.

Në dosjen në fjalë, gjenden të plota dhe me faksimilet përkatëse, akt-ekspertiza e grupit operativo-hetimor, që u ngrit menjëherë që paraditen e 18 dhjetorit 1981, me në krye Koço Josifin, (kryetar i Hetuesisë së Drejtorisë së Punëve të Brendshme të Tiranës), mjekët-ligjorë Dr. Fatos Hartito dhe Docent Bashkim Çuberi, mjekët e kryeministrit, Milto Kostaqi dhe Llesh Rroku, si dhe ekspertin kriminalist të Laboratorit Qendror Kriminalistik të Ministrisë së Brendshme, Estref Myftari, të asistuar nga funksionarët e lartë të asaj ministrie, Xhule Çiraku, Elham Gjika dhe Lahedin Bardhi.

Gjithashtu në dosjen voluminoze në fjalë që po bëjmë publike, ndodhen edhe dëshmitë e familjarëve të ish-kryeministrit Mehmet Shehu, personelit të shërbimit dhe grupit të tij të shoqërimit, si dhe të gjitha personave të tjerë që u thirrën dhe deponuan rreth asaj ngjarje. Për më shumë rreth kësaj etj., na njohin dokumentet në fjalë, të cilat po i publikojmë së bashku me faksimilet dhe fotot përkatëse.

DOKUMENTI ARKIVOR ME PROÇES-VERBALIN E MARRJES NË PYETJE, TË FATBARDHA SHYTI SHEHU, NUSJA E DJALIT TË MADH TË MEHMET SHEHUT, NGA ANA E KRYETARIT TË HETUESISË SË TIRANËS, KOÇO JOSIFI

Proces-verbal

(Dëshmie)

Tiranë më 20 Dhjetor 1981

Pyetje: Na tregoni dëshmitare, nëse mbas vajtjes për në dhomën tuaj të fjetjes, gjatë kohës që keni rënë për të fjetur me burrin tuaj, Vladimir Shehun, keni dëgjuar ndonjë zhurmë që do ju zgjonte nga gjumi?!

Përgjigje: Gjatë gjithë kohës që kam qëndruar në dhomën time, pa fjetur, deri në orën 00.30 të datës 18 Dhjetor 1981, dhe gjatë gjithë kohës që kam qenë duke fjetur, derisa jam zgjuar në orën 06.30, të po kësaj date, nuk kam dëgjuar absolutisht asnjë lloj zhurme, sikur isha zgjuar, ashtu edhe kur flija.

Sqaroj se dhoma e gjumit ku flija unë, është në pjesën e vjetër të ndërtesës, në fundin e saj dhe për të ardhur deri në korridorin ku janë dhomat e gjumit të Mehmet e Fiqrete Shehut, duhet të kalosh dy-tre dhoma të tjera, përveç korridorit, që të nxjerr në pjesën e re të ndërtesës.

Gjithashtu dua të sqaroj se kufomën e Mehmet Shehut, e kam parë me fytyrën e zverdhur, të shtrirë në krevat, dhe nuk mbaj mënd nëse ishte i mbuluar apo i zbuluar, mbasi siç thashë, unë kam dalë menjëherë nga dhoma dhe nuk qëndrova gjatë aty. Ndonjë gjë tjetër, nuk kam për të thënë. Procesverbalin mbasi e lexova, pashë se thëniet e mia janë shkruar drejt, e firmos.

Dëshmitarja Hetuesi

Fatbardha Shehu Koço Josifi

Asistoi

Elham Gjika

DOKUMENTI ARKIVOR ME PROCES-VERBALIN E MARRJES NË PYETJE, TË FIQRET SHEHU, BASHKËSHORTJA E MEHMET SHEHUT, NGA ANA E KRYETARIT TË HETUESISË SË TIRANËS, KOÇO JOSIFI

PROCES-VERBAL (DËSHMIE)

TIRANE, ME 18 DHJETOR 1981

Unë, Koço Josifi, hetues në Drejtorinë e Punëve të Brendshme Tiranë, pyeta me cilësinë e dëshmitarit, shoqen Fiqirete Shehu.

Mbasi u pyet lidhur me çështjen, tregoi:

Mbrëmë, më tha; nesër në mëngjes më zgjo, në orën 8.00. Sot më datë 18 dhjetor 1981, rreth orës 7.55, erdhi në dhomën time djali, Vladimir Shehu. Në dhomë më gjeti së bashku me gruan e tija, Fatbardha Shehu. Mbasi erdhi Vladimiri në dhomën time, unë shkova në dhomën e gjumit tija, për t’a zgjuar, kur shkova atje pashë se ishte i zverdhur dhe sipër këmishës, kishte gjak.

Dola dhe shkova në dhomën time, ku i thashë Vladimirit dhe nuses Fatbardhës, që babaj ka vdekur. Këto u ngritën dhe shkuan menjëherë në dhomën e tij, ku lajmëruan mjekët dhe shokët e tjerë. Mbasi ishte i qetë, më tha të iki, se në mbrëmje do qëndrojë vonë, prandaj nesër, më zgjo në orën 8.00.

Dëshmitari Hetuesi
Fiqirete Shehu Koço Josifi

Asistoi

Elham Gjika

DOKUMENTI ARKIVOR ME PROÇES-VERBALIN E MARRJES NË PYETJE, TË ALI ÇENO, KOMANDANT I GRUPIT TË SHOQËRIMIT TË MEHMET SHEHUT, NGA ANA E KRYETARIT TË HETUESISË SË TIRANËS, KOÇO JOSIFI

Proces-verbal

(Dëshmije)

Në Tiranë, më 18 dhjetor 1981

Unë, Koço Josifi, hetues në Drejtorinë e Punëve të Brendshme Tiranë, në prani të shokut Elham Gjika, pyeta me cilësinë e dëshmitarit Ali Çeno, i biri i Shemsedinit dhe i Qamiles, i dtl., 1943, lindur e banues në Tiranë, me arsim të lartë, banues në lagjen Nr.2, “Rruga Luigj Gurakuqi”, Pallati Nr.4, Apartamenti 13, anëtar Partie.

-Mora njoftim mbi përgjegjësinë që kam sipas nenit 202, në rast se bëj dëshmi të rreme.

Dëshmitari Ali Çeno:

Më datën 17 dhjetor 1981, rreth orës 20.30, unë pasi rregullova shërbimin në grup, jam lajmëruar për në shtëpi. Mbasi shkova në shtëpi, më mori në telefon mjeku Llesh Rroku dhe më tha në telefon, se isha në zyrë tek Mehmet Shehu dhe më pyeti se kush nga oficerët, është sonte me shërbim, më tha Lleshi, që i thashë se; sonte është Pëllumbi dhe Aliu, ai e kishte pyetur se aty është Aliu, Lleshi i ishte përgjigjur se po, dhe Lleshi më tha mua, se është mirë të vish këtu edhe ti, që edhe unë mos dalë me gënjeshtër.

Kështu unë, mbasi hëngra darkë në shtëpi, u nisa dhe erdha në grup, rreth orës 23.00 dhe atë natë fjeta aty. Gjatë natës, Mehmet Shehu nuk më kërkoi.

Në mëngjesin e datës 18.12.1981, rreth orës 8.00, kur unë isha së bashku me shokët e tjerë në dhomën e shërbimit, më njofton djali i tia, Vladimir Shehu, me sterjofoni, që të shkoja lart në katin e dytë, tek dhoma e fjetjes së Mehmet Shehut.

Kur shkova lart në korridor, para dhomës së gjumit të Mehmet Shehut, gjeta aty Fiqirete Shehun, së bashku me Vladimir Shehun dhe gruan e tija, Farbardha Shehu, duke qarë, në këtë kohë Vladimiri më thotë; shko në dhomë dhe shihe babanë, unë hyra në dhomë dhe e pashë Mehmet Shehun, të shtrirë në krevat, të verdhë dhe kur e kapa nga dora, i ftohur, kur unë hyra, ishte i mbuluar me kuvertë dhe çarçaf, ashtu siç ishte kur erdhi grupi hetimor.

Nuk para pashë gjak, në anën e majtë të gjoksit dhe në krah të djathtë të trupit, një pistoletë, kuptova se ishte vet-vrarë dhe në çast njoftova mjekët Milto Kostaqin dhe Llesh Rrokun, të cilët erdhën menjëherë aty, pas kësaj njoftova shokët e Partisë.

Kur unë njoftova për herë të dytë në dhomën e gjumit të Mehmet Shehut, ku kishin ardhur aty edhe mjekët Milto Kostaqi dhe Llesh Rroku, pashë mbi komodinën e majtë të krevatit, një gëzhojë pistolete, u thashë mjekëve; po kjo këtu, si ka mundur të ketë qëndruar në këtë formë, Milto Kostaqi tha se; gëzhoja qe poshtë anës së krevatit, e shkeli Llesh Rroku me këmbë dhe e mori e vendosi mbi komodinë.

Dua të sqaroj se, kur hyra unë në dhomë, duart e Mehmet Shehut, ishin brenda kuvertës, të mbështetura në gjoks, në gjendje të ngurtë dhe të mbuluar deri afër mjekrës, me çarçaf e kuvertë. Unë për t’i parë pulsin, e zbulova pak kuvertën, sa i zbulova dorën, i pashë pulsin dhe konstatova se pulsi nuk punonte, ndërsa në krahun e majtë, afër zemrës, i vura re që kishte një njollë gjaku. Mbas kësaj, unë përsëri e mbulova, siç ishte më parë.

Në grup atë natë që kemi fjetur në vendin e shërbimit, kemi qenë; unë, mjekët Milto Kostaqi e Llesh Rroku, oficeri shërbimit Dashamir Rrapaj, Pëllumb Rustaj, shofer Astrit Mitaj, ndërsa me shërbim, deri tek dera e jashtme e oborrit, prej orës 20.00, deri në orën 02.00, të datës 18.12.1981, ka qenë Astrit Veliaj, ndërsa nga ora 02.00, e datës 18.12.1981, deri në orën 7.00, ka qenë Asim Beja.

Unë atë natë kam rënë për të fjetur në dhomën time, rreth orës 11.30, në dhomë me mua nuk ka fjetur njeri tjetër dhe jam zgjuar rreth orës 6.45, të datës 18.12.1981. Gjatë gjithë natës, nuk jam zgjuar ndonjëherë, nuk kam dëgjuar ndonjë lloj zhurme dhe nuk më kanë njoftuar shokët, për ndonjë nevojë ose shqetësim në shërbim.

Edhe njëherë sqaroj se, mbas lajmërimit që më bëri Vladimir Shehu, për të shkuar shpejt lart, në katin e dytë në dhomën ku flinte Mehmet Shehu, në korridorin para derës së kësaj dhome, gjeta Fiqrete Shehun, Vladimir Shehun dhe Fatbardha Shehun, që po bërtisnin dhe qanin, bile Fiqretja me Fatbardhën, u nisën në drejtim të dhomës së gjumit Fiqretes, ndërsa Vladimiri më tha mua; “shko shiko babanë”.

Unë hyra vetëm në dhomën e gjumit të Mehmet Shehut dhe e gjeta në pozicionin shtrirë, në anën e majtë të krevatit, me fytyrë nga tavani, syzet që mbante për punë me skelet metalik, i kishte të vura, i mbuluar me çarçaf e batanije, deri poshtë mjekrës, krevati nuk kishte asnjë lloj çrregullimi, sytë dhe gojën, Mehmet Shehu i kishte të mbyllura, duart dhe pjesën tjetër të trupit, i kishte të mbuluara me çarçaf e kuvertë.

Unë sa ju afrova krevatit të tij, ngrita pak kuvertën (batanijen dhe çarçafin) dhe me dorën time, i kapa dorën e majtë, ku kishte dhe sahatin, për të parë nëse i punonte ose jo pulsi. Pulsi nuk i punonte, dora ishte e ngrirë e ngurosur dhe e ftohtë. Në këto momente, duke patur batanijen dhe çarçafin pjesërisht të ngritura, nga unë, vura re që Mehmet Shehu, në krahun e majtë afër zemrës, kishte një njollë të kuqe gjaku dhe thashë me vete, se; paska vrarë veten.

Të dy duart e tia, ishin të përthyera e mbështetura në gjoks dhe të mbuluara me batanije e çarçaf. Mbas kësaj, unë kam thirrur menjëherë në sterjofoni mjekët, duke u thënë që të vinin shpejt në dhomën e gjumit të Mehmet Shehut. Sqaroj se, kur unë dallova njollën e gjakut në trupin e Mehmet Shehut, afër zemrës, vura re se mbi krevat, sipër batanijes, në krahun e djathtë të trupit Mehmet Shehut, pothuajse në mesin e krevatit, pashë pistoletën e tipit “Makarov”, kalibri 9 mm., që unë e dija se Mehmet Shehu, e mbante në kasafortën e tija, në shtëpi.

Veç sa sipër, dua të them se më datën 19 dhjetor 1981, mbasi Mehmet Shehu kishte vrarë veten, oficer Astrit Velia, që natën e datës 17 dhjetor 1981, duke u gdhirë data 18 dhjetor 1981, kur ai ishte me shërbim përpara shtëpisë banimit Mehmet Shehut, tek porta në hyrje të oborrit, kishte vënë re, që Mehmet Shehu, rreth orës 22.00, të datës 17 dhjetor 1981, kishte hapur portën e hyrjes së ndërtesës dhe duke nxjerrë gjysmën e trupit jashtë derës, kishte parë majtas e djathtas dhe përpara në oborr, mbas një kohe shumë të shkurtër, u fut brenda dhe mbylli përsëri derën me çelës.

Gjithashtu dua të them se, më ka bërë përshtypje një rast me Mehmet Shehun, që konkretisht ka ndodhur kështu: rreth 5-6 ditë përpara se Mehmet Shehu të vriste veten, më duket ka qenë ditë e diel, në darkë, Mehmet Shehu së bashku me Fiqrete Shehun, ishte në Shtëpinë e Pritjes, në Qytetin “Stalin” dhe rrinin vetëm të dy, në dhomat e Shtëpisë së Pritjes, njeri tjetër nuk kishte.

Rreth orës 20.30, ka marrë në telefon centralistja e Beratit dhe më ka thënë, se njeri nga telefonat e Shtëpisë së Pritjes të Qytetit “Stalin”, ai me numër inter-urban, të mbyllet, pasi jep sinjal në central, që është hapur. Unë i thashë centralistes së Beratit, mirë dhe thirra punëtoren e Shtëpisë së Pritjes dhe i thashë që të shkonte në dhomën ku rrinte Mehmet Shehu me Fiqirete Shehun dhe t’u thoshte të vendosnin mirë dorezën e telefonit, që ishte vendosur në dhomën ku ishin ata, sepse qëndronte hapur dhe jepte sinjale.

Punëtorja shkoi në dhomën e tyre dhe ja u tha këtë gjë, por mbas pak Mehmet Shehu, më kërkoi mua, për t’i shkuar në dhomë. Unë shkova në dhomën e tyre dhe si Mehmeti, ashtu dhe Fiqretja, me nervozizëm filluan të më bërtisnin mua, duke më thënë se; kush të lajmëroj ty, që telefoni ishte i hapur, i thashë se më lajmëroi kontrolli i telefonave, të centralit të Beratit.

Mehmet Shehu më tha mua; po nga e di, që ishte kontrolli i telefonave të Beratit, unë i thashë se fola vetë me kontrollin e Beratit, në telefon. Mehmet Shehu më tha; jo, ky është telefon i Ministrisë së Punëve të Brendshme dhe na kanë dëgjuar të gjitha bisedat, që unë kam bërë me Fiqreten, unë i thashë se; ky nuk është telefon i Ministrisë së Punëve të Brendshme, por është inter-urban, me tre numra. Mehmet Shehu insistonte, se ky është telefon i Ministrisë së Punëve të Brendshme dhe më kanë dëgjuar bisedat që bëra me Fiqreten.

Unë i thashë se; ky numër telefoni, nuk është i Ministrisë së Punëve të Brendshme dhe u mata t’i nxirrja numëratorin, duke i thënë përsëri, se Ministria e Punëve të Brendshme, nuk ka telefon këtu, ai më bërtiti, duke u shprehur; ik mbushu, se nuk di gjë ti. Mbas kësaj, unë kam dalë nga dhoma e tyre dhe vajta tek vendi i shërbimit.

Nuk kaloi shumë kohë dhe më thirrën përsëri, Mehmet Shehu me Fiqrete Shehun, në dhomën ku rrinin dhe më thoshin se; kush më ka përgjuar bisedën që kemi bërë, kush e la hapur telefonin, ky duhet të jetë telefoni i Ministrisë së Punëve të Brendshme, ç’masa keni marrë juve, për telefonat. Unë përpiqesha t’i sqaroja, ashtu siç shpjegova më lart, por ata nuk bindeshin.

Kështu që për këtë problem, atë natë Mehmet dhe Fiqrete Shehu, më thirrën 5-6 herë dhe më pyesnin, duke u shprehur se ata mendonin, që telefoni ishte i Ministrisë së Punëve të Brendshme dhe bisedat që kishin bërë bashkërisht në dhomë, ishin dëgjuar.

Kjo punë ka vazhduar, deri rreth orës 21.15, pastaj nuk më thirrën dhe shkuam për të fjetur. Ato më thirrën vetëm mua, për këtë çështje, ndërsa nga oficerët e tjerë, nuk thirrën njeri. Të nesërmen e kthyem në Tiranë dhe as Mehmet Shehu e, as Fiqrete Shehu, nuk më kanë pyetur më për këtë çështje.

Ndonjë gjë tjetër nuk kam për të thënë.

Procesin mbasi e lexova, thëniet e mija janë shkruar drejt, e firmos. Memorie.al

Dëshmitari Hetuesi

Ali Çeno Koço Josifi

Asistoi

Elham Gjika

Daily Express (1928) “Preferoj të flas për vendin tim sesa për veten…” — Intervista e vetme dhënë një gazete evropiane nga Ahmet Zogu, monarku më i ri i Evropës

Burimi : Daily Express, e premte, 7 shtator 1928, faqe n°9

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 14 Dhjetor 2024

“Daily Express” ka botuar, të premten e 7 shtatorit 1928, në faqen n°9, intervistën ekskluzive asokohe me Mbretin Zog I në Shqipëri, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Deklarata e drejpërdrejtë e Mbretit të Shqipërisë

Burimi : Daily Express, e premte, 7 shtator 1928, faqe n°9

Planet për të ardhmen e vendit të tij

Nga G. E. R. Gedye,

Korrespondenti special i “Daily Express”.

Tiranë, e enjte, 6 shtator.

Sapo jam kthyer nga një audiencë e gjatë që më dhuroi Mbreti Zog I i Shqipërisë. Ishte e vetmja intervistë që i është dhënë një përfaqësuesi të një gazete evropiane nga monarku më i fundit (i ri) i Evropës.

Ishte një përvojë e çuditshme të ecja nga hoteli im i vogël, i veshur në stilin Perëndimor – kapele dhe xhaketë – nëpër rrugët e këtij fshati të vogël turk, i cili ka luftuar trimërisht për dy vjet për t’u bërë një qytet mjaft i denjë për t’u bërë kryeqyteti i Shqipërisë.

Kalova nëpër dyqanet ku poçarët me çallmë ishin ulur këmbëkryq, duke i dhënë formë argjilës si në kohën e Omar Khayyam-it dhe kalova sheshin ku javën e kaluar trupat e katër burrave të dënuar për komplot për të vrarë mbretin Zog u varën gjatë gjithë ditës në një trekëmbësh si një paralajmërim për të gjithë përreth, deri në pallatin ku ishin vendosur burra që i përkisnin truprojës së famshme të mbretit të ri.

Roje piktoreske

Vetë pallati është një ndërtesë piktoreske, e ulët, një lloj shtëpie njëkatëshe gjigante. Anëtarë të tjerë të truprojës dhe rojeve, të veshur me uniformën piktoreske flakë të kuqe me bishtalecë të zinj, të veshur me kapele gëzofi dhe të armatosur me pushkë të mbushura, ruanin paradhomën ku më priti kolonel Sareggi, shefi i kalorësisë së Mbretit të Malit.

Kolonel Sareggi më çoi nëpër një kopsht, përmes një paradhome të mbuluar me qilim të trashë dhe sixhade, në një dhomë të gjatë, me tavan të ulët, me qilima madhështorë orientalë dhe të zbukuruar me një pikturë të vetme — atë të nënës së mbretit Zogu, — për të takuar njeriun karriera e të cilit ka pushtuar imagjinatën e botës.

Ishte një figurë e hollë pothuajse djaloshare, e veshur me një uniformë të thjeshtë kaki me jakë flake të kuqe dhe bishtalecë ari, e cila ngrihej me mirësjellje nga një karrige e lartë prej lisi e kurorëzuar me dy shqiponja për të më pritur. Kisha përshtypjen e syve të kaltër tërheqës, të shpejtë për të buzëqeshur ose të ngushtë në përqendrim kur diskutonim çështje serioze, një gojë të fortë e të drejtë që tregonte vendosmërinë dhe një aftësi për të marrë vendime të menjëhershme, ndërsa Mbreti Zog doli përpara për të më takuar duke më shtrënguar dorën, duke më treguar një karrige dhe duke më thënë : “Përshëndetje. A pini duhan ?”

Flet rrjedhshëm gjermanisht

Ishte një përshëndetje tërësisht angleze, megjithëse e folur në një gjermanishte të rrjedhshme, teksa më kaloi një kuti cigaresh.

“Ju e kuptoni, — fillova unë, — që Daily Express më dërgoi në Tiranë sepse ngjitja juaj në fron ka ngjallur interes të madh në vendin tonë. A mund t’ju kërkoj të na jepni disa detaje rreth karrierës suaj ?”

Këtu takova refuzimin e vetëm gjatë bisedës një orëshe. “Nuk e konsideroj formë të mirë të flas për veten time. Le të flasim për diçka më të rëndësishme ndoshta për vendin tim”, — tha Mbreti Zog.

Askush nuk mund të kundërshtojë mbretërinë.

“Cili do të jetë, në vija të përgjithshme, efekti në Shqipëri i shpalljes suaj Mbret ?” — e pyeta unë.

“Para së gjithash, – u përgjigj ai, – shpresoj ta çliroj vendin nga betejat e kota partizane. Presidenti i Republikës ishte detyrimisht njeri partiak, i detyruar të favorizonte partinë që e kishte zgjedhur, ndërsa partitë e tjera luftonin vazhdimisht për ta zëvendësuar me kandidatët e tyre. Mbreti do të jetë mbi partitë, në shërbim të vendit në tërësi, i cili do t’i shpëtojë zgjedhjeve presidenciale periodike dhe destabilizuese.”

“Njerëz të prapambetur.”

“Ministria, ushtria dhe xhandarmëria do të qëndrojnë në komunikim të drejtpërdrejtë me monarkun pa asnjë ndërhyrje të palës së tretë. Ne jemi një popull primitiv dhe i prapambetur, i mësuar me parimin trashëgues dhe i paaftë për të vlerësuar domethënien e republikës. Fiset malore janë qeverisur gjithmonë nga një prijës trashëgues.”

“A do të ndryshojë shumë dinjiteti mbretëror mënyrën tuaj të jetesës ?” — e pyeta.

“Shumë pak”, u përgjigj ai. “Si gjithmonë, unë do të ngrihem në pesë, do të filloj punën në shtatë dhe do të vazhdoj deri në shtatë të mbrëmjes, me një interval nga mesdita deri në tre.”

“Ju vetë e dini se sa urgjente është të arrihen gjërat në Shqipëri. Mbi të gjitha, ne kemi nevojë për paqe dhe një regjim të qëndrueshëm, që duhet të na japë një monarki. Financiarisht, një mbret nuk do t’i kushtojë vendit asnjë qindarkë më shumë se një president.”

“Detyra ime do të jetë t’i siguroj vendit tim të sprovuar, Hirushes së Evropës, hekurudha, të cilat nuk i kemi ende, rrugë të përshtatshme, shërbime postare e telegrafike dhe arsim praktik.”

“Nuk kam ndërmend të bëj gabimin duke krijuar një ushtri burokratësh gjysmë të arsimuar. Brezi ynë i ri do të kalojë nga shkolla fillore në shkolla praktike të përshtatura për nevojat e vendit, ku do të mësojë bujqësi, gërshetim (tjerrje) apo përpunim të metaleve.”

“Tashmë kemi themeluar tre kolegje për djem dhe për vajza. Çdo nënprefekturë ka nga 100 deri në 150 shkolla dhe ne kemi shpenzuar paratë e marra nga kreditë e jashtme për sistemin ujitës dhe përmirësime të tjera bujqësore, si dhe për importimin e racave më të mira të bagëtive.”

“Shumë kritikë të huasë suaj në Itali,” i thashë, “sugjerojnë se ajo po përdoret për t’i krijuar asaj një urë për pushtimet e saj në Ballkan.”

Mbreti qeshi.

“Marrëzira keqdashëse dhe qesharake,” — tha ai.

Mbreti Zog vazhdoi të diskutojë zakonet luftarake të nënshtetasve të tij malësorë dhe të shpjegoi se si synon të merret me to.

“Sado e rrënjosur thellë që mund të jetë tradita e hakmarrjes familjare,” tha ai, “tradita e paprekshmërisë së miqësisë pasi të jetë shtrirë dora është aq e thellë sa një ceremoni e thjeshtë e kremtuar në praninë time nga udhëheqësit e mi besnikë do t’i japë fund përgjithmonë këtyre grindjeve të tmerrshme. Më pas pushkët që mban çdo malësor do të hidhen tutje.”

“Njerëzit e mi do të kenë akses të lirë tek unë në çdo kohë, brenda kufijve të lejuar nga punët e shtetit.”

“Ju po e çoni popullin tuaj drejt qytetërimit perëndimor,” — i thashë.

“Jam i bindur për këtë,” deklaroi Mbreti Zog. Dhe jam i bindur se vendi im tani do të jetë vërtet i bashkuar nën një regjim që e kërkon karakteri i popullit.”

Dëshmia e rrallë në hetuesi e nuses së djalit të ish-kryeministrit Shehu: Nga ora 00:30, unë dhe Vladimiri, u ngritëm të dy për të parë Mehmetin!

Kur arritëm në katin e dytë, vumë re…

Nga Dashnor Kaloçi/ Plot 43 vite më parë, duke u gdhirë data 18 dhjetor e vitit 1981, kryeministri shqiptar Mehmet Shehu, i cili e mbante atë funksion që nga viti 1953, u gjet i vdekur në dhomën e tij të gjumit (sipas versionit zyrtar, nga plumb “a” pistolete), në vilën ku banonte së bashku me familjen e tij, në hyrje të “Bllokut” të udhëheqjes së lartë të PPSH-së, fare pak metra nga godina e Komitetit Qendror të PPSH-së dhe gjithashtu vilës së Enver Hoxhës. Edhe pse kanë kaluar më shumë se katër dekada nga ajo ditë, e konsideruar si një nga ngjarjet më të rënda dhe të bujshme gjithashtu të atij regjimi, ende dhe sot, nuk ka një version të qartë e të saktë, rreth asaj që ka ndodhur me ish-kryeministrin shqiptar, Mehmet Shehu, në mesnatën duke u gdhirë 18 dhjetori 1981! Por, edhe pse pas viteve ’90-të, janë bërë publike me dhjetëra dëshmi dhe dokumenta arkivore, lidhur me atë ngjarje, “vrasja apo vetëvrasja e Mehmet Shehut”, vazhdon të jetë objekt debatesh dhe diskutimesh të shumta, madje duke e mbështjellë edhe më shumë me mister, të vërtetën rreth saj!

Vijon nga numri i kaluar

DOKUMENTI ARKIVOR RAPORTIT TË EKSPERTIMIT TEKNIKO-BALISTIK DHE DAKTILOSKOPIK TË PISTOLETËS, GËZHOJAVE DHE PREDHËS, QË U GJET NË DHOMËN E GJUMIT TË QYTETARIT MEHMET ISMAIL SHEHU, NGA ANA E KRYETARIT TË HETUESISË KOÇO JOSIFI

Dyshekët, çarçafët, batanija, dhe dy jastëkët, ishin po ato që u gjendën në vendin e ngjarjes. Ato u vendosën në të njëjtin pozicion, siç u gjendën në momentin e këqyrjes së vendit të ngjarjes. Katër dëshmitarët e pranishëm, shokët Lahedin Bardhi, Ali Çeno, Milto Kostaqi, dhe Llesh Rroku, u vendosën:

Në dhomën e gjumit ku flinte Fiqrete Shehu, që ndodhet 10 metra larg dhomës së gjumit të Mehmet Shehut, dëshmitari Llesh Rroku, së bashku me shokët Xhule Çiraku dhe Bashkim Çuberi, në fund të korridorit të dytë, që është 16 metra larg dhomës së gjumit të Mehmet Shehut, u vendos dëshmitari Milto Kostaqi, së bashku me shokun Elham Gjika, në derën e hyrjes së oborrit të shtëpisë së Mehmet Shehut, ku qëndronte oficeri i shërbimit, që është 20 metra larg nga muri i dhomës së gjumit, ku flinte Mehmet Shehu, u vendos dëshmitari Lahedin Bardhi, në dhomën ku flinin oficerët e shërbimit, që është rreth 23 metra larg murit të dhomës së gjumit të Mehmet Shehut, u vendos dëshmitari Ali Çeno së bashku me Koço Josifin.

Për realizimin e qitjes, u mor pistoleta BP. Nr. 29-35, kalibër 9 mm., që dispononte Mehmet Shehu dhe u gjend në vendin e ngjarjes gjatë këqyrjes, dhe një fishek luftarak nga municioni që u gjend në krehrin e kësaj pistolete. U caktua ora e qitjes 0.15, datë 29.12.1981 dhe u ngarkua për kryerjen e qitjes, eksperti kriminalist, Estref Myftari. Në orën e caktuar, pasi të gjithë dëshmitarët kishin vajtur nëpër vende, u krye qitja mbi paketën e mishit në distance, me puthitje jo të plotë, me të njëjtin drejtim me atë që kreu vetëvrasjen Mehmet Shehu.

Pas këtij veprimi, u thirrën veçmas dëshmitarët, të cilët pohuan: Dëshmitari Llesh Rroku, që ishte vendosur në dhomën ku flinte Fiqrete Shehu, shpjegoi se; dëgjova një zhurmë të lehtë, të mbytur, me origjinë të papërcaktuar, jo shqetësuese, dhe po të isha në gjumë, nuk do ta kisha dëgjuar.

Dëshmitari Milto Kostaqi, që ishte vendosur në fundin e korridorit të dytë, shpjegoi se; dëgjova një zhurmë të lehtë, të mbytur, dhe me origjinë të papërcaktuar.

Dëshmitari Lahedin Bardhi, që ishte vendosur tek porta e oborrit të shtëpisë së Mehmet Shehut, shpjegoi se; dëgjova një krismë të njëjtë me armën e zjarrit.

Dëshmitari Ali Çeno, që ishte vendosur në dhomën ku flinin oficerët e shërbimit, deklaroi se; dëgjova një zhurmë të lehtë, të mbytur, që po të isha në gjumë, nuk do ta kisha dëgjuar, dhe nuk do të më zgjonte.

Mbas kryerjes së eksperimentit hetimor, u ndoq rruga e predhës, dhe konstatohet se ajo pasi ka përshkuar shtresën e mishit, të dy jastëkët dhe batanijen, u gjet i ngulur në dyshek, ndërsa gëzhoja u gjet në krahun e majtë të krevatit, në afërsi të vendit që sipas shpjegimeve të dëshmitarëve Llesh Rroku dhe Milto Kostaqi, është gjetur prej tyre gëzhoja, në vendin e ngjarjes, kur ata hynë në dhomën e gjumit të Mehmet Shehut, mbasi ai e kishte vrarë veten.

Nga këqyrja e vrimës së hyrjes së qitjes eksperimentale, në këmishë dhe vijën tej shpuese që ka parashikuar predha gjatë gjithë rrugës së saj, rezulton se ato kanë të njëjtat karakteristika me vrimën e hyrjes dhe vijën përshkuese të predhës, me të cilën kishte vrarë veten Mehmet Shehu. Në vendin ku u krye eksperimenti hetimor, u bënë fotografitë e nevojshme.

Proçes-verbali pasi u lexua, u firmos nga të pranishmit:

Ekspertët Hetuesi

Dr. Bashkim Çuberi Koço Josifi

Kand. Shken. Estref Myftari

Dëshmitarët

Lahedin Bardhi, Milto Kostaqi, Ali Çeno, Llesh Rroku

Të pranishëm

Elham Gjika, Xhule Çiraku

DOKUMENTI ARKIVOR ME PROCES-VERBALIN E MARRJES NË PYETJE TË DJALIT TË MADH TË MEHMET SHEHUT, VLADIMIRIT, NGA ANA E KRYETARIT TË HETUESISË SË DREJTORISË SË BRENDSHME TË TIRANËS, KOÇO JOSIFI

Proçes-verbal

(Dëshmie)

Tiranë më 18 Dhjetor 1981

Unë Koço Josifi, hetues i Drejtorisë së Punëve të Brendshme Tiranë, pyeta në cilësinë e dëshmitarit Vladimir Shehun, i biri i Mehmetit, dhe i Fiqretes, i datëlindjes 1944, lindur dhe banues në Tiranë, Lagjia Nr.8, me arsim të lartë.

Dëshmitari u paralajmërua për përgjegjësinë penale që ka, në bazë të nenit, të Kodit Penal.

DËSHMITARI

VLADIMIR SHEHU

Sot më datën 18 dhjetor 1981, rreth orës 7.00, unë shkova në punë në Institutin e Studimeve dhe Projektimeve Mekanike, në sektorin e Elektronikës. Në punë arrita rreth orës 7.20 dhe meqënëse aty nuk gjeta një material që më duhej, mora në telefon gruan Fatbardha Shehu, dhe e pyeta për të parë, nëse e kisha materialin në shtëpi, në dhomë, ajo pasi e pa, më tha që e ke këtu.

Atëherë unë u nisa menjëherë për në shtëpi, ku mbërrita rreth orës 7.40. Unë dija se babai duhet të zgjohej në orën 8.00, kështu në orën 7.55, i thashë mamasë që shko shikoje dhe zgjoje. Mamaja, shkoi ndërsa unë me gruan, Fatbardha Shehu, qëndruam në dhomën e mamasë, që është përballë dhomës së babait, në katin e dytë.

Mamaja sa u fut në dhomën e babait, u kthye menjëherë në dhomën tonë dhe na tha neve se; babai ka vrarë veten. Mesa mbaj mënd, se pasi mamaja na tha këtë njoftim, në dhomën e gjumit të babait, u fut gruaja ime Fatbardha Shehu, më duket se me Fatbardhën u fut edhe mamaja, të cilat menjëherë dolën përjashta.

Unë i mora menjëherë dhe i çova në dhomën time dhe pas i lashë aty, shkova në dhomën e gjumit të babait dhe e pashë që ishte shtrirë në shtrat, menjëherë dola dhe lajmërova Ali Çenon me interfon.

Pasi lajmërova Aliun, u futa në dhomë përsëri, i vura dorën në ballë, dhe pashë se kishte djersë të ftohta, ngrita mbulesën dhe pashë plagën, në krahun e djathtë të tij, pashë një pistoletë, dhe në kokën e krevatit një letër.

Në këtë kohë, erdhi Ali Çeno, ndërsa pas tij erdhën mjekët dhe shokët e tjerë. Shokët që erdhën, më thanë që merre atë letër që është tek koka e krevatit.

Unë e mora dhe e çova në dollapin e dhomës sime. Më pas ja dorëzova shokëve të Partisë. Ndonjë gjë tjetër, nuk kam për të thënë. Proçesin e lexova dhe pashë se thëniet e mia janë shkruar drejt, e firmosa.

HETUESI DËSHMITARI

KOÇO JOSIFI VLADIMIR SHEHU

DOKUMENTI ARKIVOR ME PROÇES-VERBALIN E MARRJES NË PYETJE, TË FATBARDHA SHYTI SHEHU, NUSJA E DJALIT TË MADH TË MEHMET SHEHUT, NGA ANA E KRYETARIT TË HETUESISË SË TIRANËS, KOÇO JOSIFI

Proces-verbal

(Dëshmie)

Tiranë më 20 Dhjetor 1981

Unë Koço Josifi, Kryetar i Degës së Hetuesisë në Drejtorinë e Punëve të Brendshme Tiranë, në prani të shokut Elham Gjika, pyeta në cilësinë e dëshmitares, qytetaren Fatbardha Shehu, e bija e Tanushit dhe e Sutes, datëlindja 1949, lindur dhe banuese në Tiranë, lagja Nr.10, Rruga “Bajram Curri” me arsim të lartë, inxhiniere në Ministrinë e Mbrojtjes. Dëshmitarja, u paralajmërua për përgjegjësinë penale që ka, në bazë të nenit 202 të Kodit Penal.

Dëshmitarja

Fatbardha Shehu

Mbasi u pyet rreth çështjes deklaroi:

Në datën 17 Dhjetor 1981, unë së bashku me Mehmet e Fiqrete Shehun, kemi ngrënë drekën së bashku, ora nuk më kujtohet, por di që ai ishte kthyer nga një mbledhje që kishte patur. Mua më kujtohet se kemi qenë ne të tre në drekë. Nuk më kujtohet nëse kanë qenë dhe pjesëtarë të tjerë të familjes, për drekë. Mesa më kujtohet, pasi mbaruam drekën, unë kam ikur në dhomën time të gjumit, ndërsa Mehmet dhe Fiqrete Shehu, u ngjitën edhe ata në dhomat e tyre të gjumit, që i kanë afër njëri tjetrit.

Mbas këtij rasti, unë Mehmet Shehun, nuk e kam parë më dhe nuk e di se kur është kthyer në mbrëmje në shtëpi, pasi vetë nuk e kam parë, por që më kanë thënë se atë natë, është kthyer pas orës 20.00. Këtë e them për arsye se rreth orës 20.00, të datës 17.12.1981, pjesëtarët e tjerë të familjes hëngrën bukë, me përjashtim të Fiqretit dhe aty rreth orës 20.15, unë jam ngjitur lart në dhomën time të fjetjes, së bashku me vajzën.

Vura vajzën në gjumë, dhe vetë rrija shtrirë, pasi isha sëmurë, dhe po shihja televizorin, që kisha në dhomë. Mbas pak ka ardhur dhe Vladimiri në dhomë, dhe aty kemi qëndruar së bashku duke parë televizor. Aty rreth orës 23-23.30, në dhomën tonë erdhi Fiqrete Shehu dhe na tha mua dhe Vladimirit, se unë po shkoj të fle, ndërsa Mehmeti, do të punojë deri vonë, se ka punë. Ne i thamë se çfarë pune ka ai, pasi vajti vonë dhe pse nuk shkon të flejë dhe ai?!

Fiqretja na tha se ai ka punë, dhe na porositi që të mos ta shqetësojmë, se nuk përqendrohet dot, kur i shkon njeri në dhomë. Ajo më tha që ta zgjoj nesër, në orën 8.00 të mëngjesit. Mbas kësaj, Fiqretja u largua nga dhoma jonë, duke na thënë se po shkonte tek dhoma e saj, për të fjetur. Unë me Vladimirin, vazhduam të rrinim akoma, duke parë televizor, e duke lexuar ndonjë libër, pasi unë si e sëmurë që isha, kisha pagjumësi dhe shqetësime nga shtatzënia.

Mbas një farë kohe, duhet të ketë qenë ora 00.30 e datës 18 Dhjetor 1981, unë dhe Vladimiri, i thanë njëri tjetrit që të shkojmë e ta shikojmë njëherë, se çfarë po bën Mehmet Shehu, a ka fjetur apo jo, e se çfarë pune ka, që po qëndron kaq vonë?! Mbas kësaj, jemi ngritur të dy e kemi vazhduar rrugën drejt korridorit dhe kur arritëm tek ashensori, pamë nga e çara e fundit të derës së studios së Mehmet Shehut, në katin e dytë, kishte dritë.

Menduam se ai po vazhdonte të punonte dhe diskutuam me njëri tjetrin, nëse do të shkonim, apo nuk do të shkonim, e t’i thoshim se pse po rri kaq vonë e, pse nuk shkon të flesh. Duke menduar se ai mund të na thoshte se pse më shqetësoni, e ikni e flini, ne nuk i shkuam fare në studio, por shkuam në dhomën tonë e, fjetëm. Mesa më kujtohet, në datën 18 Dhjetor 1981, jam zgjuar nga gjumi në orën 6.30. Gjithashtu mbaj mënd se, pasi jemi kthyer nga dhoma e gjumit me Vladimirin, mbyllëm dritën e, nuk kaloi shumë kohë, që më zuri gjumi.

Po kështu edhe Vladimiri, fjeti me mua dhe ai u ngrit nga gjumi mëngjesin e datës 18.12.1981, rreth asaj ore që i zgjova edhe unë. Sqaroj se unë me Vladimirin, shkuam për të parë nëse kishte rënë për të fjetur apo jo, Mehmet Shehu, vetëm nga meraku i jonë, pasi Fiqretja na tha se ai, do të rrijë deri vonë, për të punuar. Kur neve shkuam për të parë, në korridor nuk kishte asnjë lëvizje. Vladimiri pasi është ngritur nga gjumi, është nisur për të shkuar në punë, ndërsa unë bëra gati vajzën time, për në shkollë, të cilën e çova rreth orës 7.30. Ndërsa vetë shkova në dhomën e gjumit të Fiqrete Shehut, për ta parë, se kishte nja dy ditë, që ankohej se ishte sëmurë.

Kur hapa derën e dhomës së gjumit të Fiqretes, që e kishte pa çelës, ajo hapi dritën e abazhurit, që e ka tek koka e krevatit, unë e pyeta se si ishte, ajo më tha që; mirë jam dhe më pyeti a e pe, nëse është ngritur Mehmeti? Unë i thashë se; duhet të jetë ngritur, pasi pashë dritë në studio, tani që kalova në korridor dhe erdha tek ti. Fiqretja u ngrit, doli nga dhoma e saj dhe shkoi tek dera e studios së Mehmet Shehut, që e ka ngjitur në dhomën e gjumit, dhe shtyti dorezën, për të hapur derën, por dera ishte e mbyllur.

Pastaj ajo e thirri dy herë në emër, por nuk ju përgjigj njeri. Atëherë Fiqreti, më tha mua që isha duke ndenjur tek salloni i dhomës së gjumit të Fiqretit dhe Mehmetit, se ndoshta Mehmeti ka harruar dritën ndezur dhe është duke fjetur. Unë i thashë se më ka kërkuar Vladimiri në telefon, nga qendra e punës së tij, dhe më pyeti nëse kishte lënë ndonjë informacion në çantën e tij, se i duhej për tek Komiteti i Partisë. Unë, pasi pashë çantën dhe gjeta informacionin, i thashë Vladimirit, se këtu e kishte lënë informacionin.

Ai më tha që do të vinte ta merrte, pasi mendoi se e kishte lënë në punë informacionin. Mbas kësaj bisede në telefon me Vladimirin, unë kam shkuar përsëri në dhomën e gjumit të Fiqrete Shehut, dhe ashtu kemi vijuar të rrinim, Fiqretja shtrirë në krevat, ndërsa unë rrija në një kolltuk, që ishte në dhomë. Nuk kaloi shumë kohë, ndoshta ka qenë ora 7.55, kur erdhi Vladimiri në dhomën ku isha unë me Fiqretin. Vladimiri na pyeti, se çfarë po bënim, neve i thamë se po presim të shkojë ora 8.00, që të zgjojmë nga gjumi Mehmetin.

Vladimiri na tha që; zgjojeni tani nga gjumi, se vajti ora dhe nuk prish ndonjë punë. Pas kësaj, Fiqreti doli nga dhoma e gjumit të saj dhe shkoi për tek dhoma e Mehmetit për të hapur derën, dhe pa kaluar as një minutë, doli në mes të korridorit, duke ngritur duart nga ne të dy, dhe na tha që; mbaroi. Mbas kësaj unë kam dalë nga dhoma e gjumit të Fiqretit dhe u futa në dhomën e gjumit të Mehmetit, por duke menduar se ai ishte në studio, nuk pashë nga krevati i tij dhe u futa direkt në studio, ndërsa Fiqretja me Vladimirin, u futën direkt në dhomën e gjumit dhe po qëndronin tek krevati i Mehmet Shehut.

Atje dëgjova Fiqretin, tek thoshte; “ç’bëri, ç’bëri”?! u ktheva nga studio në dhomën e gjumit dhe në krevat pashë të shtrirë Mehmet Shehun, me fytyrë të verdhë, e nuk pashë gjë tjetër. Dhe kjo, pasi Vladimiri më nxori jashtë menjëherë, e pastaj unë shkova në dhomën e gjumit të Fiqretit. Dëgjova që Vladimiri, lajmëroi mjekët dhe oficerët që të vinin. Unë, nuk jam futur më në dhomën e gjumit të Mehmet Shehut, dhe as nuk di se çfarë është bërë më tej, nga njerëzit që erdhën në dhomë. Memorie.al

Arratisja më e madhe në veriun e vendit, si e kaluan kufirin 26 veta të familjes Skepi më 1958! Kalvari nga ish-Jugosllavia, në Bruksel

FATOS DACI *MJESHTËR I MADH/ Këtë herë personazh i shkrimit tonë është personaliteti i komunitetit shqiptar nëpër botë, z. Sakip Islam Skepi, publicist i njohur, me përvojë e kontribute 40-vjeçare si themelues e drejtues i radios “Jehona e Shqipes”, financier me eksperiencë të gjatë, aktivist i shquar shoqëror e politik, i kudogjendur, për t’i shërbyer vendit të vet dhe çështjes kombëtare shqiptare.

Rrallë herë, ndofta dhe në mënyrë rastësore, te dikush mblidhen shumë të mira, të cilat shërbejnë për të faktuar prejardhjen e tij. Mbase kështu ka ndodhur dhe me Sakip Islam Skepin. Sakipi vjen nga Dibra-gjoksi i rezistencës kombëtare, treva e inteligjencës dhe e mençurisë. Z. Skepi vjen nga krahina e Çidhnës, e cila është e shquar në shekuj, dhe konsiderohet si “mezja e Dibrës”. Sakipi vjen nga fshati Blliçe-Nderi i Kombit, një fshat vërtetë i shquar, me histori publikisht të njohur. Ai, gjithashtu, vjen dhe nga një fisi i shquar Dedja-Skepi dhe nga një familje vërtetë nacionaliste, e ndershme e atdhetare, si biri i Islam Skepit, një kundërshtar i vendosur të regjimit komunist, i cili, për mos pajtueshmëri me këtë regjim, u arratis familjarisht në vitin 1958, dhe pastaj nga ish Jugosllavia, të gjithë jetën e kaloi në Bruksel të Belgjikës. I përmendëm këto, për të shpjeguar, sado përmbledhur, faktorët që mund të kenë ndikuar në formimin dhe edukimin e z.Sakip si qytetar, intelektual, publicist, humanist e aktivist shoqëror i shquar.

Më datë 11 dhjetor 2024, erdhi për të dhe një vlerësim i rëndësishëm publik, i cili nderonte veprimtarinë e gjithanshme të tij, në interes të komunitetit. Këtë vlerësim e bëri shoqata prestigjioze “Albanian Excellence”, e cila drejtohet nga gazetarja dhe aktivistja Flora Nikolla dhe publicisti e analisti Mentor Nazarko, që prej 12 vjetësh e zhvillon aktivitetin e saj në shërbim të komunitetit shqiptar të kudondodhur. “Albanian Excellence” i akordoi zotit Sakip Skepi certifikatën “Grand excsellence 2024”. Ky është një vlerësim plotësisht i merituar për aktivitetin e spikatur e 40-vjeçar të tij, në disa fusha njëkohësisht, si në publicistikë-gazetari, financa, politikë e komunitet.

Përmbajtja e kësaj certifikate dhe motivacioni i dekorimit për zotin Sakip ishte një sintezë e gjetur, si më poshtë: “ Si personalitet i botës shqiptare, i larguar kërthi në arratisjen spektakolare të vitit 1958, duke mbetur derë e hapur për shqiptarët dhe me radion 40-vjeçare “Jehona e Shqipes”, duke shërbyer si pikë referimi për medien ndërkombëtare mbi Shqipërinë e shqiptarët, duke ruajtur përherë vështrimin nga Dibra e tij.”

Certifikata iu dorëzua në një ceremoni të veçantë në mjediset e hotel “Plazza” në kryeqytet, në prani të shumë personaliteteve shqiptare nga të gjitha trojet tona, të cilët, gjithashtu, u vlerësuan me një certifikatë të tillë, në prani edhe të shumë të ftuarve nga ana e personaliteteve të vlerësuara.

Në këtë takim mbresëlënës, sallën e mbushur plot e elektrizoi këngëtari i shquar i trojeve shqiptare, z.Arif Vladi, i cili, interpretoi, siç di ai, këngën kushtuar Lam Skepit, babait të Sakipit. Sakipi, në këtë veprimtari vlerësuese e të veçantë në jetën e vet, shoqërohej nga Arif Vladi, bashkëshortja Anila, Lubjana Malaj, kushërira Dashuria Ferati Daci, unë, profesor Jordan Daci, mbesa gazetare Megi Iskurti, kushëriri jurist Sinan Skepi bashkë me bashkëshorten e tij Elvira Hasa- doktoreshë shkencash etj

KONTRIBUTI

Z.Sakip Skepi u lind në fshatin Blliçe, sipas dokumenteve shqiptare 28 prill 1953, por sipas dokumenteve belge më 2 prill 1953!

…. Në moshën 5 vjeç, në vitin 1958, bashkë me prindërit u largua nga Shqipëria (ikja ma e madhe në veri të Shqipërisë, gjithsej 26 veta ) dhe arritën në ish-Jugosllavi, në periferi të Shkupit. Aty filloi shkollën fillore, në gjuhë maqedone dhe tetëvjeçaren, në shkollën

Në nëntor të vitit 1966, arriti familjarisht në Bruksel. Aty, vazhdoi shkollën, ku mbaroi studimet për kontabilitet -financë! Pas një pune 10-vjeçare, në këtë fushë, iu drejtua specialitetit të sigurimeve me shkollë e punë. Si kreu këto studime, kaloi në punën që e drejton vetë, aty ku është dhe sot, në Real State.

Aktiviteti i tij shoqëror është i shumtë. Sakipi themeloi radion “Jehona e Shqipes”, me 20 shkurt 1986, të cilën e drejton dhe organizon edhe sot, transmetim për çdo të diel, me 15h-17h në valë FM! Kjo radio ka qenë dhe është zëri i atdhetarëve, i shqiptarëve në diasporë, që e duan atdheun, që e duan vendin e tyre, që e duan flamurin, gjuhën dhe kombësinë shqiptare. Radio “Jehona e Shqipes”, për 40 vjet e mbajti ndezur prushin e shqiptarisë.

Ndërkohë, nëpërmjet radios realizoi dhe shumë aktivitete të tjera.

Ka realizuar edhe bashkëpunimin për realizimin e filmit “Prill i Thyer”, në Korsikë të Francës, në tetor 1986, me regjisor Lirie Begeja, ku luajnë rreth 100 persona në role të ndryshme, kryesorë dhe episodikë. Ky film pati shumë sukses… Po me Lirie Begejën bashkëpunoi dhe për realizimin e filmit “Larg barbarëve”, që u realizua në vitin 1993.

Sakip Skepi ka dhe aktivitet politik të spikatur e të përhershëm, ndër të cilat do të përmendnim manifestimet për të drejtat e shqiptarëve në ish – Jugosllavi, në periudhën e vështirë të viteve 1980-90.

Gjithashtu, z.Skepi ka pasur dhe aktivitet humanitar të çmuar. Për herë të parë në Shqipëri ka ardhur më 12 maj 1991, me organizatën humanitare Franceze “Mjekët pa kufi”, me ç’rast solli ndihma humanitare, të cilat u shpërndanë në të gjithë spitalet e Shqipërisë. Organizata “Mjekët pa kufi”, në Shqipëri ka shërbyer falas për 7 vjet.

Në shtator të vitit 1992, Sakipi erdhi në Shqipëri me një organizatë belge të qytetit Sylli, me ç’rast solli shumë ndihma, të cilat u shpërndanë në veçanërisht në spitalin distrofik të Kombinatit dhe për Shoqatën e të Përndjekurve Politikë. Gjatë luftës në Kosovë, solli ndihma humanitare për refugjatët.

Aktivitete me gazetarë belg:

1. Përcjellja e zgjedhjeve të para pluraliste në Shqipëri më 19 mars 1992, dhe fitores së Partisë Demokratike.

2. Në qershor të vitit 1992, shkoi në Kosovë me gazetarët belg të gazetave “ Le Soir” dhe “De Standard”, më me emër në Belgjikë, për të përcjellë situatën policore në Kosovë.

3. Po në maj të vitit 1993, prapë u rikthye për gjendjen policore që ishte krijuar në Kosovë nga reprezaljet serbe.

4 Në qershor të vitit 1994, po me këta gazetarë erdhi në Shqipëri për të pa nga afër masakrën e Peshkëpisë, që kishte ndodhur. Pastaj, nga aty, kaloi në Maqedoni për të përcjellë evidentimin e popullsisë, që ishte aty, duke u interesuar për regjistrimin e shqiptarëve.

Sakipi, para dhe pas vitit 1990, ka pritur dhe ka përcjellë me shumë bujari, sedër e Z.Skepi ka nderuar grupet dhe këngëtarët e këngëtaret e para që trokitën në Belgjikë e Bruksel, pas shembjes së regjimit komunist, të cilët i ka sajdisur në mënyrën më të mirë të mundshme.

Pra, Sakip Skepi, si shqiptar i vërtetë, personifikimi i traditave të shkëlqyera dhe i burrërisë së një malësori patriot, si të thuash, ishte epiqendra e vizitorëve shqiptarë në Belgjikë, jo vetëm e dibranëve, të cilëve ju kushtonte vëmendjen maksimale dhe për të cilët vinte në dispozicion dhe bujarinë e tij , të trashëguar nga treva që i përket, nga krahina e vet, fisi dhe familja e Islam Skepit. Dera e babait të tij dhe e vetë Sakipit qe përherë e çelë dhe shtëpia e tij qe një odë e ngrohtë e mikpritjes tradicionale shqiptare.

Aktiviteti, veprimtaria dhe kontributi i zotit Sakip Skepi për çështjen atdhetare e shqiptare ka qenë i gjithanshëm, i vlerësuar dhe i njohur publikisht.

ANTIKOMUNIZMI

Lam (Islam) Skepi, një emër tingëllues, i përmendur dhe i veçantë jo vetëm në Çidhën e në Dibër, por dhe më gjerë. Thuaj Lam(Islam) Skepi dhe ke thënë shumë gjera: nacionalist e patriot, antikomunist i vendosur, burrë i zgjuar e me nuhatje të spikatur ideologjike e politike, i vëmendshëm për të mbrojtur veten dhe familjen e tij, sy patrembur në rreziqe, i sulmuar brutalisht, deri në dënime me burgosje nga regjimi komunist, njeri i sakrificës.

Lami ishte pinjoll i denjë i një fisi të shquar në Blliçe të Çidhnës, fisi në të cilin mund të përmendim Met Skepin e Xhemal Skepin(Të dy ish oficerë), Haxhi Skepin, Aranit Skepin- disa mandate kryetar i komunës Fushë-Alie, Sinan Skepin-jurist etj. etj.

Lamin e kishte lindur motra e Abas Agës(Abas RatkesFeratit) nga Ratket e Sllovës, halla e vjehrrit tim, Shefit Ferati. Bazë Ratkja ishte burrë shumë i përmendur jo vetëm në Sllovë, me pasuri dhe autoritet, ndaj i kishin vënë edhe mbiemrin e dytë “Aga”.

Babai i Lamit, Ismail Skepi, ishte atdhetar e patriot, si dhe renditej ndër burrat e njohur, të mençur e autoritar të Blliçes dhe Çidhnës. Gjithashtu, kishte miq të shtëpisë të shumënjohurin Halil Alia, i cili kishte për grua motrën e Lamit, si dhe kishte miqësi direkte dhe me familjen Xhilagës së Deshatit, njëri nga tre Oxhaqet historikë të Dibrës së Poshtme, ose të Dibrës së Vogël.

U lind më 20 prill 1920, në Blliçe, fshatin “Nderi i Kombit”, fshati i martirizuar nga regjimi komunist, ku disa burra janë pushkatuar e shumë të tjerë janë arrestuar dhe dënuar rëndë politikisht, për të ashtuquajturën “vënie në shërbim të UDB-së jugosllave” apo “Tradhti ndaj Atdheut!…”

Fëmijërinë e kaloi në vendlindje. Në vitet 50, të shekullit kaluar, regjimi komunist e arrestoi, e burgosi dhe dënoi me tre vite burg, të cilat nuk i kreu plotësisht, pasi përfitoi nga një amnisti. U lirua dhe u kthye në shtëpi.

Sakip Skepi me të atin, Lam Skepin

Pastaj, regjimi gjakatar komunist e shpalli kulak, duke i hequr triskat e Frontit Demokratik, pra anëtarësinë në këtë organizatë politike e shoqërore të madhe e të vetme, levë e diktaturës, ku elementët nacionalistë përjashtoheshin si “Armiq të Partisë”, “Sabotatorë te Pushtetit Popullor”, “Bashkëpunëtorë me pushtuesit” etj.

Kështu, vetë Lami ndiqej e përndiqej nga strukturat e shtetit totalitar, nga Sigurimi i Shtetit dhe policia politike, gjithnjë si armik i atij regjimi. Sikur të mos mjaftonin këto dhe gjendja e mjeruar ekomomike e familjes së Lamit, dhe motra e tij rrezikonte të ndiqej e burgosej, ose të internohej, si gruaja e një “krimineli”(sipas regjimit), pas vrasjes së bashkëshortit të saj, nacionalistit të shquar Halil Alia, në Ujmisht të Kukësit.

I ndodhur në udhëkryq, pas gjithë këtyre vuajtjeve e denigrimeve politike dhe mbledhjes diskredituese e demaskimit publik që iu bë në fshat nga partia dhe Dega e Punëve të Brendshme, si mundësi të vetme shpëtimi vlerësoi arratisjen nga vendi i tij, të cilën e realizoi më 11 maj 1958 dhe që zgjati 24 orë, kur 26 persona të familjeve të Lam Skepit, Haxhi Skepit dhe Xhelal Xhilagës, të xhaxhait dhe mikut të tij, arritën të kapërcenin kufirin e Shqipërisë. Me këtë grup ishin edhe 3 plaka, 2 fëmijë 6 javësh dhe dy fëmijë të tjerë 5 vjeç, ndër to dhe vetë Sakipi 5-vjeçar.

Autoritet maqedonase, ku kaluan, i mbajtën një natë në fshatin Tanushë dhe pastaj i dërguan në burgun më famëkeq, të Idrizovës. Të gjithë u intervistuan nga shërbimi sekret maqedonas, ndërsa Lami jo. Por, Lami ju kërkoi haptas që, më mirë ta vrisnin ata, se sa ta rikthenin në Shqipëri, ku e priste dënimi kapital. Njëkohësisht, Lam Skepi, ju deklaroi, se ai nuk pranonte që të rekrutohej prej tyre.

Nga Maqedonia e ish Jugosllavisë u largua më 11 nëntor 1966, dhe u vendos për banim të përhershëm në Bruksel të Belgjikës, ku jetoi deri sa vdiq. Këtu, asnjëherë Lam Skepi nuk u muar me punë të “pista” e spiunazh, punoi për të mbajtur familjen dhe për të jetuar me djersë dhe me punë të ndershme.

Në kondita të reja, ky ishte një patriotizëm i kulluar, sepse Lami urrente dhe nuk e donte regjimin komunist, por e donte shumë atdheun e tij, Shqipërinë. Gjithashtu, asnjëherë vendlindjen nuk e hiqte nga zemra e nga mendja. Dashuria për to, gjithnjë ia kishte kallur zemrën e i kishte djegur shpirtin.

Shembjen e regjimit komunist, Lami e priti me shumë gëzim, sepse, më e pakta, i hapej kështu mundësia të vinte në Shqipëri, për t’u cmallur me vendin dhe komunitetin e vet. Ndaj, në vitet e fundit të pleqërisë erdhi për t’u çmallur me vendlindjen, për të vdekur e për t’u varrosur në fshatin Blliçe, më 14 mars 1994, Ditën e Verës, dhe u përcoll për në banesën e fundit me lot, dhimbje, respekt e mirënjohje nga i madh e i vogël, për karakterin e tij antikomunist, burrëror, atdhetar e patriotik. Burra si Lam Skepi vdesin vetëm fizikisht, sepse ata nuk vdesin asnjëherë për jetën, veprat dhe mirënjohjen e respektin në komunitetin e tij. Ai la pas djalin e vetëm, Sakipin, dhe tri vajza, të cilët kanë plot nipër e mbesa, të cilët i deshi aq shumë.

Sakipi, vazhdimisht, ka punuar për çështjen kombëtare shqiptare dhe mban lidhje të ngushta me fisin, farefisin dhe komunitetin e vendlindjen, si dhe me politikanë, gazetarë, kineastë, artistë dhe personalitete të larta shqiptare.

/Gazeta Panorama

Muzeu nderon gruan që sfidoi komunizmin në Shqipëri

Musine Kokalari e pagoi shtrenjtë kundërshtimin e rënies së Shqipërisë në totalitariëm; një muze i sapohapur kujton luftën e saj të harruar për një shoqëri më të lirë.

Ishte një nga gjyqet më të famshme të kohës së komunizmit në vitin 1946 në Shqipëri. Imazhi i një gruaje me shall të zi në kokë, duke folur me mikrofon në një sallë kinemaje plot me njerëz, është i paharrueshëm.

Këto ishin vitet e para kur komunizmi po vendosej si forca e vetme politike e lejuar në vend.

Musine Kokalari e kundërshtoi urdhrin e ri. Së bashku me veprimtarë dhe intelektualë të tjerë shqiptarë, në vitin 1943 ajo kishte krijuar një forcë rivale, Partinë Socialdemokrate.

Pasi dy vëllezërit e saj u vranë pa gjyq, ajo vetë u arrestua në vitin 1946.

Komunistët e quajtën atë një “armike të popullit” për shkak të sfidimit të supremacisë së tyre. Në gjyqin e saj farsë, të mbajtur në një sallë kinemaje, ajo nuk u lejua ta përfundonte mbrojtjen e saj, që ajo e kishte përgatitur vetë.

E shpallur fajtore, ajo kaloi 16 vjet në burgjet komuniste dhe më pas 22 të tjera në internim.

Në maj të këtij viti, në Gjirokastër, qytetin jugor ku lindi familja e saj, Arjeta Kokalari, drejtuesja e muzeut “Muza Ime”, hapi një muze të ri kushtuar të afërmes së saj të largët, Musinesë, në shtëpinë e saj të dikurshme, mbështetur nga organizata Trashëgimia Kulturore pa Kufij dhe qeverisë suedeze.

Muzeu përmban sende personale që Musine Kokalari i ka përdorur gjatë viteve të internimit, duke përfshirë disa nga shkrimet dhe fotografitë e saj.

“Në atë moment, duke parë atë shtëpi të rrënuar, mungesa e njohjes se kush ishte Musineja dhe indiferenca e shoqërisë… ndaj kësaj figure të rëndësishme, siç e gjykova unë, më bënë të filloja të ndërmerrja hapa vetë”, tha Arjeta Kokalari për BIRN.

“I kushtohet jo vetëm asaj, por edhe periudhës së diktaturës komuniste – kryesisht viteve të para, kur u kryen krimet dhe aktet më të mëdha të persekutimit”, shtoi ajo.

Nuk iu lejua të mbronte veten në gjykatë

Musine Kokalari lindi në vitin 1917 në Adana të Turqisë, ku familja e saj jetoi për disa vite ndërsa babai i saj punonte si gjyqtar. Ata u kthyen më vonë në Shqipëri.

Në vitet 1930, ajo filloi të shkruante në gazeta dhe revista nën pseudonimin “Muza”.

Ajo mbaroi studimet universitare në Romë ku mori doktoraturën në Letërsi dhe u kthye në Shqipëri.

Atje, gjatë luftës, ajo ishte bashkëthemeluese e Partisë së re Socialdemokrate.

Në vitin 1945, grupet antikomuniste në Shqipëri formuan një koalicion të quajtur “Bashkimi Demokratik” për të ofruar një alternativë ndaj komunistëve, në zgjedhjet e para të mbajtura pas çlirimit të Shqipërisë nga pushtimi.

Komunistët i denoncuan ata si “një bllok, qëllimi i të cilit është të rrëzojë qeverinë”. Në vitin 1946, persekutimi filloi seriozisht.

Ishte mundësia e fundit, pas vendosjes së sistemit komunist, që të dilte një alternativë tjetër politike.

Kokalari vuajti gjithë jetën e saj në burgje dhe internime komuniste.

Në mbrojtjen e saj të vitit 1946, të cilën BIRN e ka parë, kortezi e historianit dhe arkivistit Kastriot Dervishi, ajo u bëri thirrje aleatëve perëndimorë të mos e njihnin regjimin e ri komunist të Shqipërisë.

“Më duket e arsyeshme t’i them vetes se e gjithë veprimtaria e këtij grupi të vogël socialdemokrat nuk është gjë tjetër veçse një notë drejtuar aleatëve perëndimorë për të shtyrë një votim për njohjen e qeverisë”, shkroi ajo.

Ajo gjithashtu bëri thirrje për një “angazhim moral rreth një programi aktual midis partive politike” në Shqipëri.

Historiani Dervishi tha se asaj nuk u lejua ta përfundonte mbrojtjen e saj.

Mbështetësit e Partisë Komuniste në sallën e kinemasë ku po zhvillohej gjyqi “nuk e lejuan”, tha Dervishi. Për ta, ai ishte një “gjyq i të gjithë opozitës”.

Një figurë me rëndësi bashkëkohore

Arjeta Kokalari thotë se kishte 20 vjet që donte ta hapte muzeun.

“Konceptimi im për Musine Kokalarin ishte ai i një frymëzimi; për mua, ajo ka qenë një muzë. Ndoshta kjo ka ndikuar nga fakti që e njoha në moshën kur fillon të formohet personaliteti, kur njihesh me veten, kur isha 15 vjeçe – kur ishim ende në kohën e komunizmit, në kohën e sloganeve, kohën e propagandës”, tha ajo.

“Për herë të parë e pashë emrin e saj të shkruar në një nga muret e një kabineti historie, por në një kontekst negativ. Emri i saj ishte shkruar mes 12 emrave të tjerë që ishin të gjithë meshkuj. Nuk kisha dëgjuar kurrë për të. Ishte hera e parë që e hasja këtë emër dhe konteksti negativ në të cilin përfshihej më bëri të ndihesha keq dhe pak e turpëruar.”

“Thashë me vete: ‘O zot, ndoshta të tjerët nuk do ta shohin që edhe unë kam të njëjtin mbiemër dhe të fillojnë të më pyesin”, kujton ajo. “Por isha krenare për veten. Thashë: ‘Çfarëdolloj gjëje të keqe të ketë bërë kjo grua, padyshim që ka qenë shumë e fortë, sepse emri i saj ishte në mesin e emrave të këtyre 12 burrave.”

Më pas nisi të pyeste familjen për Kokalarin, kujton ajo.

“Ata më treguan se kush ishte ajo, sigurisht, me shumë kujdes; më dhanë librat që ajo kishte shkruar dhe kur m’i dhanë ata libra u ndjeva e befasuar nga qasja e tyre feministe. Ajo i kishte shkruar ato 40 vjet para meje – megjithatë unë ndihesha njësoj si ajo, kisha të njëjtat mendime si ajo”, tha ajo.

“Musineja nuk është një figurë thjesht historike, si gruaja e parë kundërshtare e komunizmit, apo si gruaja e parë shkrimtare në letërsinë shqipe, apo si ‘ajo vajza që ishte kundër diktaturës komuniste’. Ajo nuk është thjesht një figurë e së shkuarës, ajo është një figurë aktuale”, këmbënguli ajo.

Ajo tha se aspiratat dhe idealet e Kokalarit janë vërtet bashkëkohore.

“Edhe pse kanë kaluar 80 vjet që atëherë, ne jemi në të njëjtën pikë… Ajo aspironte demokracinë, liritë individuale dhe barazinë e grave në shoqëri. Ajo kërkonte pluralizëm politik dhe të drejtën për zgjedhje të lira”, tha ajo.

Për idealet e saj, Kokalari vuajti shumë në burgjet komuniste dhe më pas në internim në një kamp pune.

“Ajo ishte një e burgosur e vërtetë politike”, tha Arjeta Kokalari. “Ajo ishte një njeri me aktivitet politik, me vetëdije politike dhe me formim politik. Pas burgut, gjatë internimit, ajo punoi në ndërtim.”

Edhe atëherë, mbeti e izoluar nga shoqëria, e detyruar të paraqitej dy herë në ditë në Ministrinë e Brendshme dhe mbahej nën vëzhgim të vazhdueshëm. Ajo ndërroi në vitin 1983 nga kanceri i gjirit, në moshën 66-vjeçare./reporter.al

Piloti që u bë portier, historia e Mikel Jankut! Bashkëshortja e ish-futbollistit rrëfen lidhjen e tyre pasionante të dashurisë që nisi në gjimnaz

Isha 15 vjeçe kur e pashë për herë të parë

UVIL ZAJMI/ Një histori e bukur dashurie, më shumë se romantike ka qenë ajo e ish-aviatorit, pastaj portierit të “Partizanit” legjendar, kombëtares, Mikel Jankut me Sandra Simon. Nga njohja, në moshë të re me gjimnazisten e “Petro Ninit”, bukuroshen, vajzën adoleshente, çasti, momenti kur u panë, u prezantuan, u takuan dhe puthja e parë. “Një lidhje pasionante, pa kushte e kufi. E tillë mbeti deri kur Mikeli u nda nga jeta”- shprehet Aleksandra për “Panorama”. Një çift shumë simpatik, kur i shihje së bashku.

Znj. Sandra, pak informacion për familjen tuaj?

Fillimisht familja ime ka banuar pranë kinema “Ali Demit”. Ishim katër fëmijë, dy motra e dy vëllezër. Unë më e para, pastaj Petraqi, Pirro dhe motra tjetër. Në fillim të viteve 60-të u transferuam te pallatet pas harkut jugor të stadiumit “Dinamo”, të ato ndërtesa, dy katëshe që janë edhe sot, me ballkone nga rruga.

Shumë afër, por nuk ka interes nga ju…

Sapo ishim sistemuar në ato ndërtesa, pra, banonim afër. Më përpara vinte pallati im, pastaj i Mikelit. Shkak që u njohëm, u bë Efigjeni, motra e tij. Ishim nxënëse te “Petro Nini-Luarasi” në klasë paralele. Mikeli na shihte kur ktheheshim bashkë me Efin nga shkolla, por unë nuk e njihja dhe nuk i kisha dhënë rëndësi.

Cili është momenti që u njohët?

Si banore të reja, një ditë Efigjeni më fton, eja në shtëpi, të njiheshim më shumë edhe si komshinj. 15 vjeç e gjysmë isha kur e njoha e pashë për herë të parë Mikelin. Bashkë me njerëzit e familjes, 6 fëmijë, katër djem e dy vajza. Mbiemër i njohur, i ati ishte diplomuar në Rumani. Mikeli ishte më i madhi, Xhili, Agimi, Vladimiri dhe dy motrat. Më ftonin gjithmonë të shkoja, më kishin pëlqyer si shoqen e vajzës. Kështu nisa ta frekuentoja gjithmonë e më shumë miqësinë, shtëpinë e tyre.

Sa informacion kishit për të riun Janku?

Djalë simpatik, shumë i sjellshëm në ato fillime. Nuk e dija, madje aty jam informuar se kishte studiuar në Bashkimin Sovjetik, kishte qenë i pari i shkollës, se kishte mbaruar me medalje e artë, për aviator. Pastaj karriera si futbollist, sapo kishte nisur të merrte famë, si portier i “Partizanit”. Luanim me letra, ngrinte sytë, më shihte, më linte të fitoja. Si njerëzit atëherë që ishin shumë të pastër. Kujtoj një mbrëmje, shtator ka qenë, vitit 1962, Mikeli sapo ishte kthyer nga Suedia, me “Partizanin”, i kishte mbetur valixhja në një aeroport, e kishin ngatërruar, diçka e tillë. Ishin shqetësuar në familje.

Shumë shpejt së bashku, fillimisht fshehurazi

Ajo ka qenë një dashuri e shpejtë, dhe tejet pasionante për ne të dy. Një vit të dashuruar, telefon nuk kishte që të komunikoje dhe me Efin ai më sillte letra, ku do të takoheshim fshehurazi. Një herë në javë ne nxënësit shkonim bënim, punën praktike, në Kombinat dhe aty dilja nga dera e pasme, e takoja Mikelin. Vinte me autobuz. Ose ndodhte kur Efi më lajmëronte, e prisja te hyrja kur kthehej nga stërvitja.

Për të ardhur, te ajo mbrëmje e paharruar

Ishte i grumbulluar, e pashë që po vinte. Zbrita me vrap, aty poshtë, nën shkallë u takuam, më përqafoi dhe më puthi. Kjo ishte puthja e parë. Atë natë nuk më zuri gjumi. Ëndërroja, fantazoja, e tillë ishte edhe mosha.

Sandra, një letër, dhe shumë sekrete

Në Shkodër, gjatë një ndeshjeje, Mikeli dëmtohet rëndë, e kanë sjellë gati pa ndjenja. Ismail Feta, mjeku i gjithë sportistëve, njeri jashtëzakonshëm, ndërhyri për mjekimin, shërimin e tij. Gjatë kohës që ishte në spital më dërgoi një letër me Efin, ishim në dashuri. Unë u futa në banjo për ta lexuar. Mami e kuptoi, dhe me thotë “çfarë po bën aty? Nuk i tregova, por ajo diçka kuptonte.

Një dashuri me admirues skuadra, futbollistë.

Dashurinë tonë e dinin lojtarët e “Partizanit”, të kombëtares. Deri kur na zbuluan. Te unë e morën vesh më vonë. Babait tim i tha Gudari një mik i tij. Mendoni, isha gjimnaziste, nxënëse e mirë, në vit të dytë. Në shkollë kishte vajza të bukura, që ishin më të mëdha se unë, por mjaft prej tyre ishin të fejuara, ashtu siç fejoheshin asokohe. Kujtoj Ana e Petrit Qëndron.

Dy njohje paralele në klasë e në fushë

Me Vera Kapon isha në një klasë, në një bankë. Kur ajo u fejua me Mehdi Bushatin, dhe unë me Mikelin ishim gjimnaziste. Shoqe ne, shumë shokë edhe të fejuarit tonë. Mehdiu futbollist i njohur i “Dinamos”, po kështu edhe Mikeli i “Partizanit”. Të dy bashkë edhe në kombëtare. Në stadium me Verën shkonim kur luante Partizani-Dinamo.

Në pritje, gjithmonë pas Mazrekut, Bellovës

Pas ndeshjes, të cilën e ndiqja në radio, me zërin e Anton Mazrekut, Ismet Bellovës, rrija e prisja në ballkoni deri sa të vinte. Mikeli do kalonte njëherë, poshtë ballkonit tim pastaj do të shkonte në shtëpinë e tij. Shumë i thjeshtë, gjithmonë i shoqëruar nga ai grup i zakonshëm tifozësh. Edhe kur kishte humbur i njëjti ritual. Zbrisja e takoja, shkonim në shtëpinë e tij, qëndronim pa aty, dhe më pas dilnim.

Fejesa, nuk ju ndalon as mosha?

Kur shkoi në Hanoi më 1963, tashmë dashuria jonë ishte bërë e njohur. E dinin edhe të afërmit e tij, që Mikeli ishte dashuruar me një nxënëse te “Petro Nini”. Pas kthimit nga Hanoi, ku kishte spikatur, kishin marrë medaljen e argjendë unë isha 17-vjec, shpallëm fejesën, muaji shkurt 1964 ka qenë. Vajtëm te familja e Mikelit, prenë fjalën, më uruan. Thoma Nano, ishte garanti që u fut në mes dashurisë sonë. Babai im e donte shumë Mikelin, dhe nganjëherë kur mërzitej, rrëmbehej, unë i thosha Mikelit anglisht, foli, se vetëm po ti fliste Mikeli ai qetësohej. Mikeli ishte djalë i kulturuar.

Një ndeshje me një protagonsit dhe shumë jehonë

Ka qenë tetor 1965, Është ndeshja që u fol, se u shemb stadiumi. E kam ndjekur në radio. Pasi mbaroi ndeshja, prit e prit, më thoshte mami do bëhesh me zemër. Ishim të fejuar, kisha merak, çfarë mund të kishte ndodhur, kur nga tufa njerëzish që kishin dalë nga stadiumi “Qemal Stafa”, duke kaluar dëgjoja që bërtisnin rrugës:”Janku, Janku”, Nuk durova zbrita morra rrugën dhe te pallatet Moskate, shoh Mikelin, të cilin njërëzit e hidhnin përpjetë. Me dallon mua dhe ashtu siç ishte, aty pranë qëlloi një makinë, hapi derën e saj u fut brenda duke më tërhequr edhe mua. Atë natë shkuam në Shtëpinë Qendrore për të festuar. Partizani kishte fituar 1-0 me “17 Nëntorin”, dhe Mikeli kishte qenë heroi i takimit

Vitet e fejesës, çfarë kujtoni nga ajo kohë?

Ajo ka qenë një periudhë shumë e bukur. Kudo bashkë, në plazh, çfarë kënaqësie. Shëtitjet në breg të detit, Mikeli njihej, i flisni të gjithë, unë e re, dashuria jonë i tërhiqte vëmendjen. Pastaj mbrëmjet, kërcimet në pistën e Turizmit, me orkestrën e njohur durrsake. Gjatë verës, pas stërvitjes shkonim në kinema verore, në orët e vona, në shfaqje artistike. Pëlqenim filmat e Kinostudios, me aktorët tanë, por edhe ta të huaj, ndër to edhe ata rusë, se Mikeli kuptonte gjuhën. I komentonim më pas me pasion. Edhe teatrin e frekuentonim, sepse aktorët I kishim shumë miq. Shpesh, pas shfaqjes, kur takoheshim, më shumë flitej për futboll se për pjesën teatrale.

Keni dy momente që i referohen Gjermanisë Perëndimore.

Po, e para shtator 1964. Pas barazimit 0-0 në Tiranë me Këlnin, u organizua një mbrëmje, ku ishin të gjithë, lojtarë, drejtues të ekipit gjerman dhe zyrtarë të klubit, futbollistët e Partizanit, familjarët e tyre. Ajo u bë në Shtëpinë Qendrore të Oficerëve te Rruga e Kavajës. Të gjithë bashkë, jemi dëfryer deri në mëngjes, çka i habiti gjermanët. Është kërcyer, kënduar e pirë pa fund. Tjetrën e kam, kur si zakonisht i përcillnim, i prisnim kur shkonin e ktheheshin nga jashtë shtetit. Kur erdhën nga Gjermania, 1967, muaji prill isha shtatzënë. Kur më pa në aeroport, u emocionua shumë. Jo vetëm ai por të gjithë, kujtoj Alfred Kazanzhiun, kryetarin e federatës së futbollit që erdhi më takoi.

Te Vollga, muzikë dhe kërcim argëtues.

Mikeli kërcente shumë bukur. Te Vollga, pas ndeshjeve, aty festonim, të shtunën, apo të dielën në darkë. Kishim veshje të bukur, këpucën, fustanin, për faktin se sportistët, artistët dilnin disa herë jashtë shtetit, kishin privilegje. Fillonte valsi, tre, katër të tilla i kërceja unë me Mikelin. Nuk çohej asnjë çift tjetër, na shihnin ne të dyve, shijonin kërcimin tonë. Edhe orkestra e dinte, ka ardhur Sandra me Mikelin, dhe muzika ishte vetëm për ne. Por edhe te Kisha e Shën Prokopit, te lulishtja e njohur në periudhë vere, shkonim me Rebekën dhe Panajotin më shumë.

Miqësia me sportistë ….

Kujtoj se sportistët në përgjithësi kishin shumë miqësi dhe të bukur. Kur fitonin kampionatin, o ndonjë trofe, jo vetëm futbolli, por edhe në sporte të tjera, mblidheshim për të festuar. Argëtoheshim me muzikë, humor një afërsi e sinqertë me njëri-tjetrin, një shoqëri shumë shumë njerëzore e pastër. Sportistë, drejtues, trajnerë, si Njazi Lleshi, Mico Papadhopulli, Panajot Pano, Muhamet Përmeti, e të tjerë. Organizonim mbrëmje më orkestër, gjatë të cilave kërcenim, këndonim. Po kështu edhe për datë lindje, përvjetorë, kudo bashkë, në gëzime, hidhërime.

….dhe artistë të njohur

Sopranoja Luiza Papa më donte shumë, nuk ma lëshonte dorën. Tejet solare, kujtoj se fliste, i tregonte shumë bukur gjërat. Grua fisnike, kishte dicka të vecantë. Bashkë me bashkëshortin, tenorin e njohur Gaqo Cako, shkonim e vinim, krijuan një afërsi. Po kështu edhe me kompozitorin e paharruar Kujtim Laron, e kishim në një hyrje, takoheshin në darkë, pinte cigare me gruan, Lilin e mrekullueshme. Shtroheshim në shtëpinë tonë apo të tyre dhe, Kujtimi i binte në piano disa pjesëve muzikore, këndonim edhe ne. Gjithmonë Mikeli e pyeste për muzikën e filmit “Lulëkuqe mbi mure, si e kishte kompozuar atë muzikë aq të bukur. Po kështu edhe me këngëtarin e madh Mentor Xhemali, e kishim pranë, banonte afër nesh. Edhe miqësia me artistin Skënder Sallaku, gruan e tij.

Kthehemi pak tek futbolli, është një humbje, që ka reagim të ashpër?

Viti 1966, kur humbën një ndeshje finale 2-1 me “17 Nëntorin”, Petrit Dumja jep urdhër dhe skuadrën e dërguan direkt në Durrës. Unë e prisja si zakonisht të vinte poshtë ballkonit, kur shoh të kalojë autobusi i klubit dhe ai ma bën me dorë por, nuk kuptova asgjë. Prit, prit të vinte, ai i kishte dërguar në konvaleshencë. Shansi im që ata kaluan, para pallatit që i pashë.

Ka reagim pak ndryshe nga ju që i befason të gjithë?

Nuk mund të rrija pa e takuar Mikelin. Të nesërmen, me një shok të tij, me tren, shkoj në Konvaleshencë, te Plepat. Sapo kishin dalë nga mbledhja, trajneri Rexhep Spahiu u habit kur më pa. “Pse ke ardhur”-më pyeti?. U bëra merak i përgjigjem. Mbrëmë janë mbledhur tërë gratë e futbollistëve e kanë bërë grevë”- i them. Profesori dhe disa që ishin aty e morën seriozisht. Në Tiranë, u kthyem të gjithë me autobuzin e klubit.

Si e përjetonit dashurinë, nisur nga disa kushtëzime?

Dashuria jonë ka qenë e kushtëzuar, kondicionuar edhe nga grumbullimet e gjata. Ka ndodhur që kemi qëndruar edhe më shumë se një muaj pa u parë. Kishte raste, kur i grumbullonin që të martën, varej çfarë ndeshje kishin. Grumbullimet zakonisht në Durrës, në klub, te reparti i Diko Zeqos, në periferi të Tiranës. Mezi e prisnim që të mbaronte ndeshja, ose grumbullimi. Apo kur shkonin në Korçë, fazë përgatitore, muaji korrik, kishte raste që shkoja edhe unë, se në Korçë kisha hallat e mamait, dhe qëndroja atje. Ose kur ishte në Kinë, Hanoi vetmi pa fund dhe për kohë të gjatë. Ato ishin të vetmet momente që na ndanin.

Ka një parfum me famë për ju?

Kur vinte nga jashtë shtetit, më sillte gjërat më të bukura, pa ja treguar askujt që të mos i kishte njeri dhe të mos i vinte në pozitë. Dhe unë gjithmonë jam veshur bukur, por asnjëherë më ekzagjerim. Rrallë diçka për vete, çdo gjë e kishte për mua. Po t’i thosha sa e bukur është kjo, herës tjetër ai do ma sillte. Kujtoj kur erdhi nga Kina dhe menjëherë shkuan në Bullgari, edhe pse ishim, të dashuruar më solli një pako mua, pa i treguar as prindërve të tij. Kjo edhe kur familjet nuk e dinin ende lidhjen tonë. Kujtoj një parfum, nga Këlni, ku ishte fabrika e famshme, e njohur për kolonjat.

Një dasmë pa shumë zhurmë

E vendosëm që martesën të mos e bënim të madhe, as me zhurmë, por në familje. Dasmën e kemi bërë në apartamentin te pallati në Rrugën e Durrësit që i kishin dhënë Mikelit. Aty kam ardhur nuse. 17 korrik 1966, ka qenë ishim të dy familjet, të afërm, shokë, miq, futbollistë, plot njerëz. E mobiluam shtëpinë, u krijua një mjedis i bukur, ishim të lumtur, madje unë vazhdoj të banoj ende aty. Kam kujtime pafund që nuk mund të ndahem.

Sa e ndiqje Sandra, kur ai luante?

Nisa edhe unë të bëhem tifoze. Kjo më shumë kur Mikeli, luante, e ndiqja nga radioja, jo në stadium. Ndeshjet nuk transmetoheshin në televizor nga Tvsh, pasi dhe pak televizorë kishte. Mbetej vetëm kureshtja, fitoi ‘Partizani’?

Po stadiumin e frekuentonit?

Vetëm në takime ndërkombëtare. Me shkrimtarin Nonda Bulka, ndeshjen Partizani-Torino, e kemi ndjekur nga tribuna, me biletat që na i siguroi Mikeli. Kam një moment kur një fotograf na fiksoi duke u përqafuar me Nondën, kur Partizani shënoi golin e fitores. Në ato vite ne jetonim te pallati i oficerëve të Rruga e Durrësit dhe me Nondën ishim komshi. Kishte televizor ia kishte sjellë një motër nga Amerika. Na thërriste për të ndjekur programet e Rai-t, Sanremon, Canzonisiman, ndonjë film. “E shikon këtë bibliotekën më thoshte, nuk ma ka mësuar televizori”. Vetëm me Sterjo Spasen kishte miqësi, e vlerësonte.

Marrëdhëniet në familje, si i përjetonit një rezultat sportiv?

Asnjëherë të ndodhte që Mikeli të reflektonte mërzitje në shtëpi pas një ndeshjeje, aq më shumë para meje. Kurrë të më transmetonte problemet, shqetësimet e skuadrës, klubit, humbjen, përkundrazi, vetëm dashuri përcillte tek unë, më respektonte shumë. Edhe kur drejtonte sportin në klub e zyrtar ministri, ishte shumë i logjikshëm, i arsyeshëm me vartësit, sportistët, i kujdesshëm veçanërisht me mua.

Pak më sipër më përmendët një emër, Panajot Pano

Panajotin e donte, kishin shumë miqësi. Njeri dhe lojtar i mirë. Mikeli e adhuronte. Bashkë në plazhe, familje. Kur ndërroi jetë, na merr në telefon Fatmir Frashëri:” Mikel e di që ka vdekur Panajoti? Jo i thotë Mikeli. Me shpejtësi morëm Amerikën, ku ai kishte vajtur te vajza. Folëm me Rebekën, një fatkeqësi e madhe. Pastaj ceremonia e varrimit, pasi sollën trupin në Tiranë. Për Panajotin Mikeli kishte një vlerësim shumë të madh.

Ka një komunikim tjetër për ju?

Televizioni, radioja, janë një tjetër pjesë e jetës sonë, një tjetër dashuri e tij, por gjithmonë pas meje. E ndiqja në radio kur bënte komentin me Ahmet Shqarrin, kthehej vonë në shtëpi. Një miqësi e jona ishte edhe me gazetarin Vladimir Grillo, kur Mikeli nisi si opinionist në televizion. Me Violën, gruan e Ladit, këndonin bukur këngët ruse. Kishte vizion, lexonte, por kur kthehej, gjithmonë më pyeste, e priste, e vlerësonte mendimin tim.

Fëmijët, tjetër dashuri për Sandrën e Mikelin

Djali Albano ishte fëmija e parë, lindi me 13 gusht 1967. Pak ndoqi rrugën e Mikelit si futbollist me Partizanin, por jo portier. Me profesion inxhinier vazhdoi një tjetër karrierë si arbitër futbolli. Mikeli e ndiqte, por shumë i rezervuar në komente edhe kur i duhej të jepte opinion në televizor. Kishte raporte të mira, diskutonin, por asnjëherë të debatonin pas ndeshjeve. Tashmë ka jetën familjare, i martuar me fëmijë. Pastaj vajza, Joli, që ka qenë shumë e lidhur me të atin.

Ndarja, një pabesi e madhe e jetës?

Nuk e priste askush, pasi ishte aktiv, donte ta jetonte çdo çast të jetës. Pas një shqetësimi, ndërhyrjes kirurgjikale, situata u përmirësua, ishte i lumtur. Por pas përkeqësimit të dytë, mjekët nuk i dhanë shpresë. Ashtu u largua, pa thënë asnjë fjalë, në heshtje, pa shqetësuar askënd. E trishtuar për të gjithë.

Një kujtim me vlerë, për ta pasur gjithmonë pranë

Kur Mikeli ndërroi jetë, vajza Joli sapo kishte lindur fëmijën e saj. Atë natë vjen e më thotë mami, orën e babit veja në dorë. Dhe ashtu vepruam. Duke qenë i sëmurë, e pata harruar që syzet dhe unazën ia kishim hequr, dhe që ia kishim lënë. Pas dy-tre javëve se si hapa një kuti, shoh unzën e tij. Shtanga. Do ta mbaja unë tashmë dhe sa herë kemi ndonjë event, me fëmijët, të afërm e ve atë, sepse më duket sikur me atë unazën, ai është prezent. Edhe shënimet e fundit siç i ka lënë, nuk ia kam prekur. Aty para televizorit, ku i mbante i ka.

Znj. Sandra, në mbyllje, ka një moment dashurie të munguar?

Në çdo rrugë, rrugicë të Tiranës kudo ku kaloja, zbrisja nga autobusi, më njihnin, o gruaja e Mikel Jankut më thërrisnin. Edhe tani ashtu më njohin, më nderojnë. Merak e kishte, gjithmonë më thoshte me shaka: “Sandra, dua të bëj një fluturim me avion, ku të jemi vetëm ne të dy, unë piloti dhe ti asistentja ime. Nuk e realizoi. Mikeli ishte i kulturuar, familjar, korrekt, gjithmonë e më tepër më mungon sot.

/Gazeta Panorama

FLET AT GJERGJ FISHTA!- Pergatiti Fritz RADOVANI

AT GJERGJ FISHTA N’ AMERIKË,

dhe çeshtja e perparimit në Shqipni.

(Dokumenti i pabotuem origjinal asht në Arkivin e Shtetit Tiranë.)

Janë tre muej që At Gjergj Fishta O.F.M., Françeskan dhe Deputet në Këshillin Kombtar, gjindet n’Amerikë, e shumë kush nder Shqiptarë të ktûshem, qi endé s’kanë pasë rasë me u pjekë me Tê, janë interresue të dijnë qellimin e t’ardhunit të Tij në Botën e rè – n’Amerikë.

At Fishta i trembej coptimit të trojeve shqiptare, simbas interesave të grupeve politike, që lirinë e pamvarsinë e kishin kthye në një “vlerë” për nevojat e tyne, dhe jo për të mirën e Shqiptarve.

Edhé né të redaksisë së “Diellit” na ká rá me kênë të pvetun mbi ketë çeshtje; prandej, tue u ndollë në këto ditë At Gjergj Fishta këtû në Boston: Mbasi edhè ndjesi miqsore të kahershme e njëmori idealesh kulture e perparimi e lidhin me Kryetarin e Federatës “Vatra”, z. Faik Konitzen: Muerme rasen, njëditë që edhe në Redaksinë tonë, t’a pyesim familjarisht, se cili ishte qellimi, qi e kishte sjellë e prue këtû në ket dhé?

E qe se shka na u pergjegjë Deputeti i Shkodrës, mbasi formalisht na deklaroj njëherë mâ perpara, se s’kishte kurrnjë misjon zyrtar prej anës së Qeverisë s’onë Shqiptare: “- Po m’vjen fort mirë, na tha, që po ma lypni ketë fjalë, pse kështu tash po m’bjenë rasa t’ju flas edhé mbi do çeshtje, që âsht mirë t’i dijnë Shqiptarët e Amerikës e sidomos, të Federatës “Vatra”.”

Fjala e At Gjergj Fishtës:

“Shqipnija, si dihet, sot âsht e lirë. Shka para këtyne pêsmëdhetë vjetve per né do t’ishte kênë teper anderr me e pasë pa, sot po e shofim të realizueme. Na sot kemi një Parlament t’onin, një Qeveri t’onen e një Këshill të Naltë Regjencet, që pervetson në vedi sovranitetin dhe pamvarsinë e Popullit Shqiptar. E as nuk ká mâ turqë në Shqipni, as grekë, as serbë, as italjânë: Ká vetëm Shqiptarë të lirë! Triumfi i idealit t’onë – I Françeskânve të Shqipnisë. Të tanë kombi e di, po, se me sa ndergjegje Françeskântë Shqiptarë janë mundue t’a kryejnë detyrën e vet ndaj Atdheut, në daçi me mjete kulturale, në daçi tue marrë pjesë aktive nder të gjitha levizjet kombtare per lirinë e Atdheut.

Endé qet avull gjaku i Françeskanit Shqiptar atjé në Kosovë, qi nëper bajoneta të sllavit ju bâ flij Atdheut! Por liria e pamvarsia e një shtetit nder kombe të qytetnueme nuk janë per këta, që ndonjë njeri ase ndonjë kastë e shtetit mund të losë me fatin e popullit si të duen, pa kontroll të tjerve; shka ndollë ndër shtete autokrate e despotike sidomos kombet barbare: Por per t’i sjellë të maren popullit, tuj e bâmë me perparue materjalisht e moralisht. Prandej, tue kênë se e mara e perparimi i një populli rrjedhin prej gjêjes së tij ekonomike e prej shkalles së zhvillimit të mendjes së tij, merret vesht mirë fillit, se prej një populli të qytetnuem, posë se i lirë politikisht, lypet që ai të jetë i lirë edhe ekonomikisht, e që qytetasit e tij të ndollin në një shkallë kulture të mjaftuehsme, për me dijtë me krye detyrat me ndergjegje e me perdorue tagret me kohë, me vend, me mënyrë; si edhé me pasë aq zotsi, sa me u bâ ballë si duhet e sa duhet nevojave të reja të jetës, në të vuemit e të cilave rrin perparimi i popujve të qytetnuem. Si shifet, prá, prej shkallës së kulturës së një populli mvaret e gjithë jeta e tij politike e ekonomike, si edhe i gjithë perparimi i tij.

Tash unë po pyes Zotnin t’uej; Populli Shqiptar, që sot politikisht âsht i lirë e i pamvarun, a ka një shkallë kulture aq të naltë sa me i kuptue si duhet e sa duhet detyrat e veta?

Puna e tij a prodhon aq sa lypet per me jetue mirë e pa u bâ ky robi i huej ekonomikisht? N’ atë shkallë kulture, n’të cilën gjindet sot shqiptari a âsht pernjimend i zoti të perparojë? Kur të vemë oroe, se sot per sot në Shqipni, pa kênë caktue endé kufijtë e sajë e tue u dijtë, se pa një Qeveri të vendasve shteti s’mund të ketë kredi perjashta e me vue oroe, po tham, se në pêsë javë mund të ndrrohen pesë Ministri: se shqiptarët, të cilët perpara u vritshin kokrra-kokrra, sot vriten çeta – çeta e jo, si motit, per pikë nderit a erzit, por per katër kamë të “kolltukut” të njanit a të tjetrit Minister a Deputet të kombit: bakajt, hamajt, matrapazat, teneqexhi, kallajxhi, analfabetë gjithfarësh, mund të vênë sŷnin me u ngjitë nder zyret edhé ma të naltat e Shtetit: se ushtria e jonë – mbrojtja e jetës kombtare – mund të lëshohet nder duer oficierash, qi, para këtyne dhetë vjetve kanë vra e pre, e vjerrë, e djegë, e pjekë shqiptarët, për arsye qi këta lypshin lirin’ e jetën kombtare; se nder zyre të financave tona mund t’u jepet punë edhe atyne mehmurve, qi kohen e kalueme kanë mujtë të jenë têja, a ma mirë me thanë, rrenimi i financave të një Shteti të huej: Kështu edhe kur të merret parasyshë, se edhe sot Shqiptari, me gjithë liri e pamvarsi të veten, han bukë thatë e bishta purrijsh, si perpara: Se Qeverija s’ka kenë e zoja as me çilë kund një pash rrugë të re, as me meremetue kund një pash aso rrugash, që na i lanë ushtritë e hueja: se taksa daganore mund të mos vehet mbas interresave të gjalla të kombit, due me thânë, mbas peprarimit të bujqësisë, të tregtisë, t’indrustrisë e mbas natyret të perpjekunave tona me Shtete të hueja, por mbas nevojës së kashës së Financave, sa per të mbajtë në kamë zyret me rroga àr, të cilat zyre, masandej, mund do të jenë të hapuna, ndoshta jo aq mbas nevojave të Shtetit, sa mbas numurit të kushrijve, miqve e të dashamirve të ministrave e të nëpunsave të naltë të tyne, mjerisht duhet me thânë, se populli Shqiptar s’ká as kuptimin e as ndergjegjen e vertetë të lirisë politike individuale e kolektive; s’ká zotsinë e mjaftueshme, per me mbajtë pamvarsinë ekonomike të veten, e se prandej, as gjindet në një shkallë kulture aq të naltë, sa me sigurue perparimin e vet, pa të cilat veti një popull as mund të jetojë e as s’duhet të jetojë si shtet i pamvarun.

Atëherë, mbas fjalve të Zotnisë s’Uej, i thame Deputetit të Shkodres, Populli Shqiptar as mujka me jetue, as u dashka që të jetojë i pamvarun?

– Un nuk e thashë ketë fjalë, na u pergjegjë; por fundi aty del.

Si janë njerzit e punët në Shqipni, sot per sot kurrkush s’ja shef hajrin pamvarsisë së Shtetit Shqiptar, perposë zyrtarësh e parlamentarësh. E po, a per të mbajtë me rroga àr nja tri a katërmijë zyrtarë, të cilët, jo se janë, por mbas mentalitetit, qi frymzon njerzit e punët në Shqipni, mund do t’ ishin edhe asish, që kanë mujtë me vra njerëz me pare: që kanë mujtë me vra bujqit per t’ju pushtue tokën: që kanë pushtue tokët “miris”; që per interresa të veta, per një “qifllik”, per një “titull”, do t’ishin gati të pshtyejnë n’Atdhé e n’ndijesitë mâ shêjta të jetës: vetëm për me mbrojtë, po thom, me rroga àr këta tri a katër mijë zyrtarë, Populli Shqiptar do të livroj tokën, do të bâjnë tregun, do të punojnë zanatin, do të marrë shtegun e të kalojë mal e dèt’ e të vijë n’Amerikë, të rreshket me natë e ditë në zjarm të fabrikave!

Një pamvarësi këso dore mund të hyjnë në punë, ndoshta, në Zanzibar, në Marok, në Turki, por jo në Shqipni!

Po s’perparoj Populli Shqiptar moralisht e materjalisht, né pamvarsija s’na duhet asgjâ.

Lirim, Pamvarsi, Qeveri, Parlament, Këshill’ i Naltë e s’di shka tjeter s’mund të kenë farë kuptimit per né, déri që populli mos të vêhet n’at shêj vendit që të perparojë; janë një lojë fjalësh, per të mbajtë popullin n’errsinë per dobi të do njerzve që kuptojnë Qeveri, por jo Atdhé. E ndoshta, shi per ketë punë i ngrati Populli Shqyptar, megjithse paguen tash dy vjet shtadhetenandë Deputetë, s’ka endé një statut, s’ka endé një formë politike të caktueme të shtetit të vet, e âsht i ngushtuem të mbahet per një ligjë ibride qi s’ âsht ekspresjoni i shpirtit të tij e që kurrsesi s’mund të perkojnë me nevojat t’jetës së qytetnueme të sotme.

Por, në tjeter anë, kur të vêmë oroe ushtarët Shqiptar, të cilltë, per kah dishiplina, per kah shpirti marcial e sjellje n’ushtrime, mund të percaktohen me ushtar t’ushtrive mâ të para t’ Europës:

Kur të vêmë oroe oficerat e rìj të tonët (pa)nderlikim besimit që, janë rritë me ndijesi kombtare e ushtrue nên dishiplinë të shkollave ushtarake të do kombeve qi trimnin e burrnin i kanë zanat, janë gati të bajnë flij per të mirën e Atdheut, jo vetëm vedin, por edhe shtëpijat e fshatet e veta: kur të vênë n’oroe prap zyrtarët e rìj tonë, që edhé këta rritë me ndijesi kombtare e frymzue me dashtni Atdhetare, jo vetëm që kanë kompetencen e punës, por edhé kuptojnë në të gjithë hapsinën e vet detyrën e nderen e zyreve adminstrative: e sidomos, kur të marrin parasyshë ndigjesen e popullit, që bân, sado që dron se djersa e tij derdhet kot nepër mejhana sidomos, të Tiranës, e nep djelmët e vet ushtarë, sado që shef se s’po i mbesin perballë t’anmikut në kufi t’Atdheut, por ferrave e shkurreve mbrenda Shqipnijet perballë të vllazenve të vet, tue luftue per shkas t’ambicjoneve të poshtme të do zyrtarve, që janë bâ “shqiptar” qyshëse kanë dalë rrogat àr e që kanë kênë, janë e kanë me kênë gjithmonë ekspresjoni i regresit e i barbarisë azjatike: pse ujku ndron qymen, por jo vesin: tuj marrë parasyshë, po thonë këto fakte, do të thonë edhe që Populli Shqiptar jo veç, se mund të jetojë, por se do të jetojë i Pamvarun.

Gjallnija e shpirtit Shqiptar âsht veshkë e jo tha: e kanë veshkë mentalitetet e hueja, që, si bimë parasite në një landë, janë shartue në tê perdhuni; prandej, po mujtem na me i krekcue me kohë këto mentalitete t’hueja–këto gallica parasite t’shpirtit Shqiptar, pamvarsija, sovraniteti e jeta kombtare e Popullit Shqiptar janë të sigurueme pergjithmonë.

Jemi kryekput një mendimit me Ju “Uratë”; por si thoni Ju, se mund të pastrohet psikja e popullit Shqiptar prej mentaliteteve të hueja, para se të na i pertrihet ndonjë rrezik jetës sonë kombtare e politike? E pvetem atëherë At Gjergj Fishtën, i cili na u pergjegjë këso dore:

– Mbas mendimit tem kishe me thânë, se puna ma e parë që do të bajnë Shqiptarët, per me pshtue kombin prej rrezikut, qi i kercnohet per shkak të ndryshimit të mentaliteteve âsht ky: mos me lanë të kenë dorë në Qeveri e n’adminstratë të gjithë ata Shqiptarë qi kanë kenë edukue mbas mentalitetit sidomos të Stambollit, t’Athinës e të Venedikut; pse, tue kenë këto tre qytete tri qendra të daluna mifshliz, këto s’kanë zotsinë t’a rrisin menden e nierit mbas ekzigjencave të kohve e të vendit, por vetem mbas andrravet të një lumnisë së kalueme: prandej kultura e këtyne qytetasve s’ká mujtë të formoj qytetas me ndijesi si e lypë nevoja e Atdheut, por kanë trajtue, individë të dhanun me mish e me shpirt mbas atyne popujsh, qi motit paten krijue këto tri kultura, aq sa me mrrijtë me u quejtë me emna të tyne e me lakmue me u bâ robt’ e tyne.”

Shenim F.R.: Plot 100 vjetë! Dokumenti origjinal i perket vitit 1924.

Një gjendje shumë e ngjashme me të sotmen (Dhetor 2024.)

Melbourne, Dhetor 2024.

Zbulohen dokumentet e panjohura arkivore, me fotot dhe akt-ekspertizën e Mehmet Shehut

Nga Dashnor Kaloçi/ Plot 43 vite më parë, duke u gdhirë data 18 dhjetor e vitit 1981, kryeministri shqiptar Mehmet Shehu, i cili e mbante atë funksion që nga viti 1953, u gjet i vdekur në dhomën e tij të gjumit (sipas versionit zyrtar, nga plumb “a” pistolete), në vilën ku banonte së bashku me familjen e tij, në hyrje të “Bllokut” të udhëheqjes së lartë të PPSH-së, fare pak metra nga godina e Komitetit Qendror të PPSH-së dhe gjithashtu vilës së Enver Hoxhës. Edhe pse kanë kaluar më shumë se katër dekada nga ajo ditë, e konsideruar si një nga ngjarjet më të rënda dhe të bujshme gjithashtu të atij regjimi, ende dhe sot, nuk ka një version të qartë e të saktë, rreth asaj që ka ndodhur me ish-kryeministrin shqiptar, Mehmet Shehu, në mesnatën duke u gdhirë 18 dhjetori 1981! Por, edhe pse pas viteve ’90-të, janë bërë publike me dhjetëra dëshmi dhe dokumenta arkivore, lidhur me atë ngjarje, “vrasja apo vetëvrasja e Mehmet Shehut”, vazhdon të jetë objekt debatesh dhe diskutimesh të shumta, madje duke e mbështjellë edhe më shumë me mister, të vërtetën rreth saj!

Nisur edhe nga ky fakt, në kuadrin e publikimit të dhjetëra dëshmive dhe dosjeve me dokumente arkivore nga fondi sekret i ish-Sigurimit të Shtetit dhe Ministrisë së Punëve të Brendshme, apo dhe Komitetit Qendror të PPSH-së, që janë botuar në këto tre dekada pas shembjes së regjimit komunist të Enver Hoxhës dhe pasardhësit të tij, Ramiz Alia, Memorie.al, ka siguruar dosjen voluminoze “të armikut Mehmet Shehu”, e cila është nxjerrë nga fondi sekret i ish-Sigurimit të Shtetit, (pranë Ministrisë së Punëve të Brendshme), ku me ndonjë përjashtim të vogël, pjesa më e madhe e tyre, nuk e ka parë kurrë dritën e botimit dhe publikohen për herë të parë.

Në dosjen në fjalë, gjenden të plota dhe me faksimilet përkatëse, akt-ekspertiza e grupit operativo-hetimor, që u ngrit menjëherë që paraditen e 18 dhjetorit 1981, me në krye Koço Josifin, (kryetar i Hetuesisë së Drejtorisë së Punëve të Brendshme të Tiranës), mjekët-ligjorë Dr. Fatos Harito dhe Docent Bashkim Çuberi, mjekët e kryeministrit, Milto Kostaqi dhe Llesh Rroku, si dhe ekspertin kriminalist të Laboratorit Qendror Kriminalistik të Ministrisë së Brendshme, Estref Myftari.

Gjithashtu në dosjen në fjalë ndodhen edhe dëshmitë e familjarëve të ish-kryeministrit Mehmet Shehu, personelit të shërbimit dhe grupit të tij të shoqërimit, si dhe të gjithë personave të tjerë që u thirrën dhe deponuan rreth asaj ngjarje. Për më shumë rreth kësaj etj., na njohin dokumentet në fjalë, të cilat po i publikojmë së bashku me faksimilet dhe fotot përkatëse.

DOKUMENTI ARKIVOR ME KONKLUZIONET E STUDIMIT TË VENDIT TË NGJARJES DHE EKZAMINIMEVE MBI VDEKJEN E MEHMET SHEHUT, NGA SHEFI I HETUESISË KOÇO JOSIFI, MJEKU LIGJOR BASHKIM ÇUBERI DHE EKSPERTI KRIMINALIST, ESTREF MYFTARI

K O N K L U Z I O N E

MBI STUDIMIN E VENDIT TË NGJARJES DHE REZULTATET E EKZAMINIMEVE LIDHUR ME VDEKJEN E MEHMET SHEHUT

Me datën 18.12.1981, u gjend i vdekur në dhomën e gjumit të apartamentit të vet, Mehmet Shehu.

Nga kryerja e vendit të ngjarjes, ekzaminimi i kufomës, provave materiale (pistoleta, gëzhoja dhe predha) dhe të dhënave hetimore, rezulton:

Në trupin e viktimës ndodhet një plagë tej shkuese arme zjarri, me vrimë hyrje mbi thithën e sisës së majtë dhe vrimë dalje nën këndin e shpatullës së kësaj ane, e shkaktuar nga një qitje me puthitje jo të plotë. Predha pasi ka dalë nga trupi dhe ka shkuar tej për tej të dy jastëkët dhe batanijen e ndodhur poshtë tyre, u gjet e ngulur në dyshek.

Duke ndjekur rrugën që ka bërë predha në trup, në jastëk, batanije dhe deri në dyshek, del se viktima në momentin e qitjes ka qenë i shtrirë në krevat, me shpatullat të mbështetura në jastëk dhe se drejtimi i qitjes ka qenë nga përpara – prapa, nga sipër – poshtë dhe lehtësisht nga e djathta në të majtë.

Mbi krevat, pothuajse në mesin e tij, 43 cm. larg dorës së djathtë të viktimës, u gjet pistoleta automatike “Makarov” Nr. BP 2935, e kalibrit 9 mm.

Nga ekzaminimi balistik i predhës dhe gëzhojës të gjetur në vendin e ngjarjes, rezulton se ato janë qitur në këtë pistoletë që disponohej nga vetë Mehmet Shehu.

Dora e djathtë e viktimës, ishte në gjendjen e shtangësisë, gishtin tregues më të mbledhur se të tjerët, ndërsa në thoin e gishtit të madh të kësaj dore dhe në lëkurën 2-3 mm. larg tij, u konstatua gjurmë të veprimit të copërave të barutit. Në anën e djathtë të djepit luajtës të pistoletës, u zbulua një gjurmë gishti e të njëjtit tip (rrethore), me ato të gishtit të madh të dorës së majtë, të Mehmet Shehut.

Këto të dhëna flasin se Mehmet Shehu ka mbushur pistoletën në dorën e majtë dhe me dorën e djathtë, ka bërë qitjen.

Duke u mbështetur në tërësinë e këtyre të dhënave, konkludojmë se:

Vdekja e Mehmet Shehut, është si rezultat i vetëvrasjes me një qitje me armë zjarri.

HETUESI

KOÇO JOSIFI

EKSPERTI MJEKOLIGJOR EKSPERTI KRIMINALIST

BASHKIM ÇUBERI KANDIDAT I SHKENCAVE (ESTREF MYFTARI)

DOKUMENTI ARKIVOR ME VENDIMIN E PUSHIMIT TË ÇËSHTJES PENALE PËR VETËVRASJEN E MEHMET SHEHUT, I NËNSHKRUAR NGA HETUESI I DREJTORISË SË BRENDSHME TË TIRANËS, KOÇO JOSIFI

VENDIM

MBI PUSHIMIN E ÇËSHTJES PENALE

Tiranë më 29 Dhjetor 1981

Unë Koço Josifi, hetues i Drejtorisë së Punëve të Brendshme Tiranë, mbasi e studiova materialet e çështjes penale Nr. 794 lidhur me vetëvrasjen e Mehmet Shehut;

K O N S T A T O V A

Me datën 13 dhjetor 1981, nga ana e jonë u fillua çështja penale, lidhur me vetëvrasjen e Mehmet Shehut. Nga hetimet e zhvilluara rezultoi se; me datën 18 dhjetor 1981, rreth orës 8.00, u gjet i vdekur në dhomën e tij të gjumit, Mehmet Shehu.

Në këtë orë shkon në dhomën e tij Fiqiret Shehu, e cila konstaton se ai kishte vdekur, menjëherë e përmendura njofton djalin e saj, Vladimir Shehun, i cili së bashku me gruan e tij, Fatbardha Shehu dhe Fiqrete Shehu, shkojnë në dhomën ku konstatojnë vdekjen e tij.

Vladimir Shehu, menjëherë lajmëron oficerin e shërbimit dhe mjekët, dëshmitarët Ali Çeno, Milto Kostaqi dhe Llesh Rroku, të cilët kur shkojnë, gjejnë të shtrirë në shtrat të vdekur, të përmendurin.

Pas kësaj, në vend shkoi grupi hetimoro – operativ dhe nga këqyrja e vendit të ngjarjes, ekzaminimi mjeko – ligjor i kufomës, ekzaminimin balistik i pistoletës të tipit, RP 29-35, predhës dhe gëzhojës të gjetur në vendin e ngjarjes, ekzaminimi daktiloskopik i gishtit të gjetur në këtë pistoletë, eksperimenti hetimor dhe pyetja e dëshmitarëve, rezulton plotësisht e vërtetuar se:

Armiku Mehmet Shehu, duke u gdhirë data 18 dhjetor 1981, me anën e pistoletës së tij personale, të tipit RP. 29-35, me kalibër 9 mm., ka kryer aktin e vetëvrasjes me një qitje të vetme, me puthitje jo të plotë, me vrimë hyrje në pjesën e përparme të majtë të gjoksit dhe vrimë dalje, në pjesën e majtë të shpinës. Vdekja ka ardhur nga shkaku tragjik.

Vetëvrasja vërtetohet se është kryer në këto rrethana:

Armiku Mehmet Shehu, në momentin e vetëvrasjes ka qenë i shtrirë në krevat, me shpatulla të mbështetura në jastëk. Qitjen e ka bërë me drejtim nga përpara prapa, nga sipër poshtë dhe lehtësisht, nga e djathta në të majtë.

Nga ekzaminimi balistik i predhës dhe gëzhojës të gjetura: në vendin e ngjarjes, vërtetohet se ato janë qitur me pistoletën RP. 29-35, që disponohej nga vetë Mehmet Shehu.

Gishti tregues i dorës së djathtë, i gjetur në momentin e këqyrjes më i mbledhur se të tjerët, praninë e gjurmëve të veprimit të copërave të barutit në thoin e gishtit të madh të kësaj dore dhe në lëkurën 2-3 mm. larg tij, si dhe prania në anën e djathtë të djepit luajtës të kësaj pistolete e, një gjurme gishti të të njëjtit tip (rrethore), me atë të gishtit të madh të dorës së majtë të Mehmet Shehut, provojnë se ky armik, ka mbushur pistoletën në dorën e majtë dhe me dorën e djathtë, ka bërë qitjen dhe vetëvrasjen e tij.

Nga sa parashtruam më sipër dhe në konformitet me nenit 71/ të Kodit të Procedurës Penale të RPSSH;

V E N D O S A:

Të pushoj çështjen penale për hetimin e vetëvrasjes së armikut Mehmet Shehu, mbasi ajo nuk përmban elementët e një vepre penale.

HETUESI

KOÇO JOSIFI

DOKUMENTI ARKIVOR ME VENDIMIN E FILLIMIT TË ÇËSHTJES PENALE PËR VETËVRASJEN E MEHMET SHEHUT, NGA KRYETARI I DEGËS SË HETUESISË I DREJTORISË SË BRENDSHME TË TIRANËS, KOÇO JOSIFI

VENDIM

MBI FILLIMIN E ÇËSHTJES PENALE

Në Tiranë më 18.12.1981

Unë, Koço Josifi, kryetar i degës së Hetuesisë së Drejtorisë së Punëve të Brendshme Tiranë, mbasi studiova materialin lidhur me vetëvrasjen e qytetarit Mehmet Ismail Shehu:

K O N S T A T O V A:

Në bazë të denoncimit të bërë, me datën 18.12.1981, në orën 8.00, u gjet i vetëvrarë në dhomën e gjumit të tij, qytetari Mehmet Ismail Shehu.

Duke marrë parasysh se materiali i sipërm shërben për fillimin e çështjes penale, në mbështetje të nenit 63, të Kodit të Procedurës Penale, të RPSSH-së;

V E N D O S A:

Në bazë të materialeve të sipërtreguara, të filloj çështjen penale për krimin e parashikuar nga neni 89, i Kodit Penal.

Një kopje të këtij vendimi, t’ja dërgoj Prokurorisë.

KRYETARI I DEGËS SË HETUESISË

KOÇO JOSIFI

DOKUMENTI ARKIVOR ME PROCES-VERBALIN E MBIKËQYRJES SË VENDIT TË NGJARJES MBI VDEKJEN E MEHMET SHEHUT, NGA HETUESI KOÇO JOSIFI, EKSPERTI KRIMINALIST ESTREF MYFTARI, EKSPERTËT MJEKO-LIGJOR, DOC. BASHKIM ÇUBERI E DR. FATOS HARITO DHE DËSHMITARËT E PRANISHËM, ALI ÇENO E MILTO KOSTAQI

PROÇES-VERBAL

I MBIKËQYRJES SË VENDIT TË NGJARJES

Tiranë, më 18 dhjetor 1981

Unë, Koço Josifi, kryetari i Degës së Hetuesisë së Drejtorisë së Punëve të Brendshme Tiranë, sipas njoftimit, krijova grupin hetimor, të përbërë nga unë, ekspertit kriminalist, Istref Myftari, eksperti ligjor, Doc. Bashkim Çuberi, të asistuar nga dëshmitarët Ali Çeno e Milto Kostaqi, bëra këqyrjen e vendit të ngjarjes, mbi vdekjen e Mehmet Shehut.

Banesa ndodhet në Lagjen Nr. 8, ndërtesë me dy kate, në katin e dytë, mbasi ngjit shkallët, në krah të majtë të tyre, ndodhet një korridor. Mbas së cilit, është një paradhomë, në të cilën, ndodhet një kolltuk dhe një tavolinë e vogël druri. Nga kjo hyhet në dhomën e gjumit të banesës së Mehmet Shehut, në të kundërt të derës së hyrjes së dhomës, ndodhet një dritare e mbyllur me grila, dhe me perde najloni, dhe damask.

Dhoma është me përmasa 6 m. x 6 m., në lartësi 2.90 m. Në anën jugore ka një derë dykanatëshe, që komunikon me verandën e cila u gjet e mbyllur me grila dhe perde të trasha, derën që komunikon me banjën, e cila u gjet me pozicion gjysëm të hapur, me çelësin e vendosur në bravë, nga ana veriore, ka një derë që del në verandë, dhe një derë që komunikon me zyrën e tij të punës, të cilat u gjetën të mbyllura rregullisht.

Dhoma është e shtruar me tapet dhe e mobiluar me një krevat mobilie, që ka në faqen perëndimore të murit, një pasqyrë tualeti, një gardërobë dhe nga ana veriore, një tavolinë e vogël mesi dhe kolltuk. Në dhomë gjithashtu, është një biçikletë sportive mjekësore dhe një peshore.

Krevati është prej mobilie dopje, ngjyrë arre, koka e krevatit është në formë mobilie, me gjerësi 181 cm., në krahun e majtë ka një shtesë 78 cm. dhe në të djathtin, me një shtesë 138 cm., me lartësi 90 cm. Pjesa shtesë e krahut të majtë, është në formën e një komoje, me një sirtar dhe një ndarje nën të. Në këtë pjesë në syprinën e komosë, që ka gjerësi 22 cm., ndodhet një transistor “SANYO”.

Mbi sirtarin e komosë, ndodhet një abazhur i ndezur, një mbajtëse butonash për sinjalizim, një elektrik dore, një aparat komunikimi (interfoni), një libër: “Për coampis volantare afgane SN.10.së”, një termos, një filxhan çaj me pak lëng ngjyrë të verdhë, me erë kamomili, një gotë uji e mbushur përgjysmë, me lëng të tejdukshëm, një kuti e tejdukshme plasmasi, në kapakun e së cilës shkruhet:

“Para gjumit”, brenda duket një kapsulë ngjyrë portokalli, një e gjysëm tabletë, ngjyrë të kaltër dhe dy tableta fare të vogla ngjyrë rozë të çelur, një shishe 2000 kubik, e mbushur me dy të tretat e saj, me një lëng të trashë, në të cilin shkruhet “Agerol”, një mbajtëse çelësash prej meshini ngjyrë të zezë, me 11 çelësa të llojeve të ndryshme, si dhe një gëzhojë pistolete të kalibrit 9 mm., me numra 81-66, e cila në nuhatje, ka erë të lehtë baruti.

Gëzhoja merret në cilësitë e provës materiale. Në pjesën e poshtme të kësaj komodine, ndodhet një aparat telefonik dhe tre copë libra, me titujt: “Duke zbuluar botën”, në gjuhë të huaj: “Les grandes patries étranges”, “Le erogzoletaipin mbgreme”, “Arehrepel du tiki”, “La valleo des”, “Rois”, “Calendario atlaste de agostin 1979”, “ Celtes et l’expansion celtique”, “La bete el lepaporo”, “Cap a l’coneit”, “Alor e de la forot vrerge”, “Srudi taim çudio”, “Ndren de la liberte”, “Amaniak”, “Drame erotiqueo”.

Brenda në sirtarin e kësaj komoje, u gjetën medikamente të ndryshme, si: Papaverin, Clorartin, adalat, imatotol, (tre shishe), rokuol valium, drabinil-rieka, kodotusil, karvosin (dy shishe), ritaolol, kodein, posilie valur (një kuti e gjysëm), dy kuti krem Nivea, tre tablet Culzalon, një termometër, një çantë e vogël lëkure, që përmban këto medikamente: Kalreton (tre tableta), avlokalidm, umenditol, punetaral, magzoform, kapoform, trinitrin, dhe një tarnomatsi dhe kodein.

Në krahun e djathtë të shtesës së krevatit, ju gjendën dy fotografi fëmijësh të vendosur në kornizë, një kuti butoni sinjalizimi. Poshtë u gjetën: një magnetofon “Kematofon”, i markës “Nacional – përladonin”, një radio transistor “Grunding”, një valixhe me një laps brenda.

Në sirtarin e krahut të majtë, u gjendën tre palë syze optike, si dhe një palë syze optike, një kasetofon i vogël “Sango”, një pjatë me tre çokollata, pesë copë bateri të vogla, një kuti me suport “Selty”, një kuti me suport “Anoide”. Në sirtarin e mesit, gazeta të ndryshme dhe disa letra të përkthyera, si dhe disa pako të vogla, që nga ana e jonë, nuk u hapën. Në sirtarin e tretë disa fotografi të ndryshme, kartonë dhe dy pako, të cilat nuk u hapën.

Në syprinën e kokës së krevatit, u gjet një kuti me butona sinjalizimi, dy zarfe të Buletinit të ATSH-së, dhe një buton zile elektrike. Në faqen e kokës së krevatit, e veshur me damask ngjyrë ulliri, në krahun e djathtë është instaluar një radio e markës “Urada”, me sahat elektrik. Krevati ka sustën në formë divani, një dyshek të trashë dhe sipër tij, një të hollë, çarçaf të bardhë dhe një batanije dopjo dhe një teke, ngjyrë kafe dhe bezhë.

Në krevat gjenden në anën e majtë të tij, tre agji (kufoma), e një personi të seksit mashkull, në moshën rreth 70 vjeç, shtrirë në shpinë, me kokën pak të ngritur, vendosur në dy jastëkë, dhe një batanije të palosur, poshtë tyre, të dy duart janë të përthyera në bërryl, të mbështetura në trup, me gishtat gjysëm të mbledhur, këmbët të shtrira horizontalisht, trupi është i mbuluar me batanije dhe çarçafi që përmban krevati, deri afër mjekrës.

Pothuaj se deri në mesin e krevatit, mbi batanijen e sipërme, 48 cm., larg nga dora e djathtë, dhe në të djathtë të kufomës, ndodhet një pistoletë e markës “Makarov”, me nr. RP 29-35, prodhim i vitit 1954. Pistoleta u gjet e armatosur me një fishek në fole dhe pesë të tjerë në krehër. Pistoleta së bashku me fishekët, u morën nga ana jonë, me cilësinë e provës materiale. Memorie.al

Në garë katër kandidatë, zgjedhja me short e Fan Nolit kryeministër, dëshmia që la At Ambroz Marlaskaj

FRANO KULLI

Nuk ndodh shpesh, që në sipërmarrjen për të bërë jetëshkrimin (monografinë) e një personazhi historik me të cilin ke lidhje gjaku, sidomos kur ai është me një rëndesë të posaçme publike, të mos biesh në “kurthin” e përjetimeve ndiesore që ka organikisht kjo lidhje e për pasojë të mos biesh në njëanësi qëndrimi e përshkrimi përreth tij. Autori i librit për të, Ndoc Frroku, stërnip i At Ambroz Marlaskajt e ka tejkaluar mrekullisht këtë kurth.

Ai ka shkruar një libër arkiv; libri i tij është dokumente, është epistolar i pasur sa s’ka. Libri nuk është aspak empati për njeriun e fisit e qëndisi (qëndisje) me lule e lajle, siç na ndodh shpesh e masandej të na krijohen mite të rrejshme. E atëherë mëkati historik bëhet edhe më i madh kur marrim përsipër të jetëshkruajmë për personat e njimentë të trashëgimisë sonë më të mirë. Do të ishte mëkat edhe me i madh, gjithashtu të ndodhte kjo për njërin prej kombformuesve të Shqipërisë, siç ishte At Marlaskaj. Po jo e jo, kjo nuk ka ndodhë.

Libri është vetë Marlaskaj. Frat, mësues i sprovuar i të gjitha cikleve shkollore në Shqipëri e profesor i Universitetit Antonian në Romë, gjuhëtar e përkthyes, publicist e veprimtar publik, deputet asambleist i zgjedhur me plebishit (dhjetor 1923-qershor 1924). I emërtuar me përkëdheli si “gozhda e Parlamentit”, prej kolegëve elitë për shkak të opozitarizmit të thekur. Me një formim juridik, që e përtejson njohjen e thellë të së drejtës kanonike, me zemër të madhe në shërbesë vetëm të së drejtës e të dobishmes, që nuk e shet shpirtin asnji grimë, për asnji rrethanë. Me dyzinën e letrave e halleve të njerëzve të popullit , që përfaqëson, të cilën e shpraz në asamble e në qeveri, me ngulmimin që të ofrojë zgjidhjen për ta.

Pader Ambrozi është mirditori që përtej Republikës së Mirditës, shumë përtej saj hedh të pamin (vizionin) e vet te Republika e Shqiptarisë. Madje e qorton si të damshme fort atë krijesë, me forcën e pashembullt të arsyes e me arsyen e pashembullt të forcës morale e shpirtnore. Sikundërse gjindet në krah të opozitës e “lobit shkodran” siç i pagëzonte grupin e madh asamblist opozitar një shkrues i “Diellit” të Bostonit (Ledio Xhoxhi), përkundër “klikës’’ konservatore të udhëheqësisë së kohës. Sepse te e para, ku qenë rreshtuar vërsnikët e tij, ajka e mendimit dhe shërbesës kombëtare, Gurakuqi, Fishta, Mjedja, Hilë Mosi, Xhemal Bushati e Halid Rroji, po edhe Avni Rrustemi që printe shoqninë “Bashkimi”, dallon prosperitetin e dheut të vet, Shqipnisë, drejt oksidentalizmit e jo në ndalesën e prapambetjen e atavizmave të perandorisë së vjetër otomaniste. Sikurse qe gjëndur më heret , qysh në shtatorin e 1916-ës në këtë krah me njerëzit më të iluminuar të Shqipërisë, si Luigj Gurakuqi, At Gjergj Fishta, Sotir Peci, Dom Ndre Mjeda, Mati Logoreci, në themelimin e Komisisë Letrare të Shkodrës dhe më pas me pjesëmarrës dhe të ftuar të tjerë, po kështu të shquar si dr. Gjergj Pekmezi, Hilë Mosi, Anton Paluca, Hafiz Ali Korça, Aleksandër Xhuvani, Maksimilian Lamberci, Rajko Nahtigal, Emzot Vinçens Prenushi, Sali Nivica, Josif Haxhimima dhe Luigj Naraçi.

Gjithsa më sipër e shumçka më përtej, vjen përmes gjuhës së ftohtë të fakteve e dokumenteve të bollëshme. Për të shërbyer përkushtimin e tij autori ka përzgjedhë tjetër mënyrë; atë të të rrëfyemit nëpërmjet gjuhës së ftohtë e të pa emocion të fakteve, të dokumenteve, të letrave. Për autorin sentenca e vjetër e latinëve: “Verba volant, scripta manent”, (fjala fluturon e shkruara mbetet) si duket, ka qenë busulla e saktë që e ka orientuar prej fjalës së parë e deri tek fjala e fundit e librit të tij. Për të, që librin e vet e çmon qysh në krye të herës si mision, misioni fillon te gjurmimi e hulumtimi i dokumenteve, si e vërteta më e pranueshme. Dhe misioni faktmbledhës zgjat shumë më shumë sesa vetë shkrimi, masandej i librit. Kështu besoj unë. Ndaj e gjithë përpjekja e tij më e peshueshme ka qenë mbledhja e sistemimi i fakteve e dokumenteve, në radhë të parë; në Tiranë, a në Romë, kudo ku ato janë gjindur. Vetëm nga letërshkëmbimi i Marlaskajt, autori ka hulumtue e i kalon në laboratorin e vet krijues rreth 300 prej tyre, qysh prej kohës së tij studen tore në Salsburg-Austri e deri sa mbyll sytë në Itali me 1939. Letra me popullin e zgjedhësit e vet, me mësues anë e kand nga Shkodra në Lushnje, me sivëllezërit françeskanë, me Anton Harapin e me Fishtën, me Justin Rroten për nevojë gjuhësore e me shumë e shumë të tjerë personazhe qytetëse të dijes, të politikës e atdhetarisë. I bindur se gjuha e tyre do të ishte më e besueshme se gjuha e rrëfimeve të të afërmve të tij apo edhe e rrethit më përtej të bashkëvllazënve e vërsnikëve të tij. Krejt ndryshe prej ravijëzimit të portretit të Marlaskajt që na vjen prej librit “Françeskanët e mëdhaj”, bie fjala, të një mjeshtri “par exellence” të rrëfimtarisë si At Zef Pllumi, ku portreti ndërtohet me metafora e simbolika të epërme e krahasime nga eposi i vjetër “me Gjergj Elez Alinë që ndeshet në fushë të bejlegut me Harapin e Zi.”…

Edhe kur i duhet me lidhë dokumentet gjithnduershe e të bollëshme me fillin e interpretimeve të veta, autori ruan të njëjtën marrëdhënie ndërmjet gjendjes emotive dhe racionale, duke vënë në rend të parë, gjithherë racionalen e duke konkluduar sipas asaj, për të vjelë të vërtetën më të besueshme e të pranueshme. E bën këtë deri në detajet më të imta të narrativës së vet, qoftë edhe me fakte të ndëvarura që i synon me këmbëngulje për më të bindshmen e saj. Bie fjala , sjell edhe autopsinë e mjekëve në vrasjen e Avni Rrustemit, për të zgaqë (zbuluar) prej më së afri ngjarjet e rrafshit të politikës e saktësisht ato të parlamentit, mis (anëtar) i të cilit ishte Marlaskaj. Por sjell në libër, gjithashtu edhe fjalët e përkundërta të shkruara të Eqrem Bej Vlorës, nipit të Esat pashë Toptanit për vrasësin e njeriut të tij. I bindur se mënyra më e mirë për korrektësinë historike është përballja e dokumenteve.

Ose, në rastin e formimit të qeverisë së Nolit , sillet në libër ky kumt i shkruar i At Marlaskajt, dëshmitar okular e aktiv i asaj ngjarjeje :”… u shenjuen si kandidatë për Kryeministri: Noli, Gurakuqi, Koculi, Delvina. Nder këta të kater u qit short e, si diehet duel Noli”. I panjohur ky fakt, a më saktë i pashënuar në asnjë cep të historiografisë shqiptare të deritashme. Megjithatë autori, me paanësinë e ftohtë të zgjedhur si metodë analitike qysh në krye të herës, e shumta dërgon një ftesë për nxitjen e autoriteteve shkencore për të hedhur më shumë dritë mbi këtë moment.

E momente si ky ka shumë e shumë në libër, edhe në të tjera fusha të dijes e atdhetarisë, ku shkëlqen Marlaskaj ynë që mund të bënin vargun e shembujve e prej ku na vjen më i plotë se gjithherë më parë, njëra prej figurave-shtylla të rëndësishme të ngrehinës së kombit tonë e të palcës së tij, At Ambroz Marlaskaj.

“Na nuk kena mandat prej popullit”, reagimi i deputetit për Lëvizjen e Qershorit 1924

At Ambroz Marlaskaj, lindi në Mirditë në 1884 dhe u shua, në Romë në 1939. Pjesëmarrës në Komisinë Letrare të Shkodrës më 1916, së bashku me Gjergj Fishtën, prifti franceskan Marlaskaj ishte autor i shumë shkrimeve në revistën “Hylli i Dritës”

Botoi disa vepra, por la dhe disa të tjera në dorëshkrim, si: “Predke për ushtrime shpirtit”, “Historia e Kishës”, “Gramatikë Shqipe”. Mësimet e para dhe kryen rishtarinë në Kuvendin Françeskan të Rubikut duke e nisur vitin e provës më dt. 10 tetor 1900, mësimet bazë të teologjisë i bëri gjegjësisht në Gjuhadol dhe Troshan. Nga eprorët u nis më pas në Perandorinë AustroHungareze për të përfunduar studimet në teologji e filozofi, kreu këndimet më 1907. Më 26 dhjetor të 1907 merr emrin Ambroz dhe merr gradën e priftërisë. Më 6 shtator 1909 emërohet sekretar i Provincës Françeskane në Shkodër, mbas një viti dha dorëheqjen për t’u zëvendësuar nga P. Zef Gici OFM.

Qe kryetar i një grupi pune për shqyrtimin e teksteve shkollore të hartuara nga Gaspër Beltoja dhe Gaspër Mikeli, në të cilin bënin pjesë fretnit françeskanë Marin Sirdani, Justin Rrota dhe Gjergj Fishta më 1910. Gjatë viteve 1913- 1914 Marlaskaj do të shkojë në Vjenë dhe Pragë, gjithnjë me detyra fetare dhe më 1915 do të kthehet përsëri në Shkodër. Caktohet anëtar më 1916 në Komisinë Letrare në krah të Pekmezit, Gurakuqit, Gjeçovit, etj; në fillim me funksionin sekretar, por shpejt i zëvendësuar nga Luigj Naraçi. Me 1916 caktohet Drejtor i Kolegjit Françeskan të bartur në Troshan nga mungesa e nozullimeve më 24 dhjetor 1918. Zbatoi me përpikëri programin e shkollave të Austrisë dhe për ndihmë të profesorëve e të nxënësve nxori prej ministrie të gjithë librat e përshtatshëm së bashku me metodat, i ndihmuar prej profesorëve tjerë për t’i përkthyer tekstet shkollore në dobi të nxënësve. Me hapjen e liceut “Illyricum” iu bë ndihmës Fishtës, duke qenë se ky i mbrami qe drejtor i të gjitha shkollave françeskane. Krijoi “Lidhjen e Mësuesavet” që kishte për qëllim lartimin pedagogjik të mësuesit dhe mbrojtjen e të drejtave të tij. Diskutohej në vitet 1922-’23, me propozimin e Imzot Mjedës të bashkoheshin gjimnazet e françeskanëve dhe të jezuitëve në një gjimnaz të vetëm katolik me program të përbashkët. Marlaskaj u emërua me Rrotën në komisionin e caktuar, nga paria e provincës. Merr pjesë në grupimin “Ora e Maleve” të themeluar në pranverën e 1923.

Me zgjedhjet e mbajtura më dt. 27 dhjetor 1923 del deputet i prefekturës së Shkodrës nga 21 janari gjer më 2 qershor 1924 duke zëvendësuar kësodore P. Fishtën si përfaqësues i klerit. Pas Lëvizjes së Qershorit 1924, me daljen e qeverisë Noli nuk u bënë zgjedhje. Kur u mblodhën në Vlorë për Lëvizjen e Qershorit, e ftuan edhe Marlaskajn me firmosë, por nuk pranoi dhe shtoi “na nuk kena mandat prej popullit për kyt”. Me të ashtuquajturin “Triumfi i Legalitetit” më dt. 24 dhjetor 1924 zë e fshihet ndër katundet e Zadrimës, ku më pas i veshur si katundar largohet jashtë vendit. Nëndrejtor i gjimnazit bëhet ndërkohë Harapi. Me amnistinë e shpallur më 1926 kthehet në Shqipëri së bashku me provincialin e asokohshëm Pal Dodajn. Më 1934 Universiteti Pontifik Antonjan i Françeskanëve në Romë i kërkoi Provincialiatit të Shqipërisë t’i dërgonin për të mbajtur katedrën dogmatike. Në dhjetor të 1934 viziton Shqipërinë dhe në letërkëmbimin e tij thekson hapjen e ritit latin në Shqipërinë e Jugut. I laureuar në Universitetin Gregorian të Romës e mbajti atë katedër gjer në vdekjen që e gjeti gjatë një operacioni apendisiti. Gjikam do të shkruante te “Hylli i Dritës” artikullin nekrologjik Pater Ambrozi më 1939. P. Ambrozi vetë përktheu pjesë prej tekstit të matematikës Jakob e ushtrimet e librit të parë të greqishtes së bashku me gramatikë. Përgatiti edhe një gramatikë të vogël origjinale për gjuhë shqipe. Përktheu të dyja pjesët e “Ushtrime për gjuhë latine” nga August Scheindler më 1921-’22 e i botohet më 1930.

Në gjysmën e dytë të 1921 boton shkrimet “Mbi ortografi të sotshme” si kritikë ndaj rregullave të çanësuara pesë vite më parë nga KLSH duke iu referuar Kamardës, “Si duelën të zgjedhun deputetët katolikë të Shkodres” , “A âsht’ qeveria e Tiranes nji Turkì e Ré a Jo?” etj. Boton broshurën “Nji monument pazotsie në lamin e arsimit në Shqipni” më 1922 që i binte ndesh reformave arsimore të Rexhep bej Mitrovicës. Revista “Hylli i Dritës” bëhet për Marlaskajn tribuna e ideve të tij ku shpesh përdor pseudonimin Nji i mirditas. Sipas memuaristikës së P. Zef Pllumit, qe i mendimit me përshtatë Kanunin e Maleve duke përpunuar konceptet juridike si mësues i të Drejtës Kanonike që ishte, e të formohej ashtu Kodi Civil shqiptar. Por i kundërshtuar nga politikanët e tjerë në parlament, sipas tij donin të shartonin Sheriatin me Kodin Napoleonik. La shënime në filozofi dhe teologji morale (studimi “Mbi monizmin dhe materializmin”), në histori “Historia e Pedagogjisë”, “Ipeshkëvinjtë e Shqypnisë”; shkrime të tjera, në gjuhësi (ka botuar gramatikë latine, një fjalor latin, studimin “Mbi ortografinë e sotme”)./Gazeta Panorama

Afrikë e Jugut, 1982 / “Lindja e Princ Leka II, Mbretëresha Geraldinë, dashuria për Shqipërinë…” — Intervista ekskluzive e Mbretëreshës Suzanë me rastin e lindjes së Princ Leka II

Burimi : The Australian Women’s Weekly, e mërkurë, 30 qershor 1982, faqe n°16

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 10 Dhjetor 2024

Revista australiane “The Australian Women’s Weekly” ka botuar, të mërkurën e 30 qershorit 1982, në faqen n°16, intervistën ekskluzive asokohe me mbretëreshën Susan (nënën e Princ Leka II) në Afrikë të Jugut, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Një ish-australiane, tani një mbretëreshë që jeton në ekzil…

Susan Cullen-Ward, 41 vjeç, tashmë mbretëresha e Shqipërisë në mërgim, flet për shpresat e saj për Princin e Kurorës Leka në një intervistë ekskluzive.

Burimi : The Australian Women’s Weekly, e mërkurë, 30 qershor 1982, faqe n°16

Pavarësisht se çfarë thonë, mbretëria ka magjinë e vet, edhe nëse je i internuar, duke jetuar në një pronë të vogël modeste në periferi të Johanesburgut, Afrikën e Jugut, me një suitë të vogël dhe pak para. Që nga takimi im i parë me Mbretin Leka të Shqipërisë dhe gruan e tij me origjinë australiane, Mbretëreshën Suzani (ish Susan Cullen Ward të Uellsit të Ri Jugor), ndjeva një atmosferë madhështie që kapërcente këto rrethana të reduktuara.

Kohët kanë qenë vërtet të vështira, duke filluar kur Leka u nxor nga atdheu i tij kur ishte vetëm dy ditësh, pasi Shqipëria u pushtua nga fashistët italianë të Musolinit gjatë Luftës së Dytë Botërore. Por nga të gjitha vështirësitë me të cilat ballafaqoheshin, kishte një problem dërrmues. Nuk kishte asnjë trashëgimtar mbretëror dhe Mbretëresha kishte pasur tashmë katër aborte. Pastaj, marsin e kaluar, ndodhi mrekullia. Pas një shtatzënie të gjatë dhe të vështirë, Princi i Kurorës Leka II lindi në një klinikë të vogël të Johanesburgut. Linja mbretërore mundi të vazhdojë.

Gjëra marramendëse, por realiteti është më pak idilik. Familja mbretërore shqiptare në ekzil jeton në një shtëpi me qira, të mobiluar në stilin e fermës, në fund të një rruge të gjatë dhe me pluhur, e mbuluar me shkurre dhe gjemba. Dy hektarët e tokës janë të çrregullta; pulat, lopët dhe palloi i çuditshëm vërshojnë lirshëm rreth lëndinave të thata, shkurreve të shpërndara dhe shtëpive të shkatërruara.

Teksa po luftoj me copën e telit që mban derën të mbyllur, shfaqet një truprojë me një armë në këllëf. Ai vjen për të më ndihmuar, i gjithi i buzëqeshur dhe me mirësjelljen e dikurshme. Ai është 60 vjeç dhe ende e kujton Shqipërinë e monarkisë.

Na çojnë në një tarracë të shtruar ku një shërbëtore shërben limonë, duke na bërë nderimet mbretërore. Mbreti hyn. Me një gjatësi prej 206 cm, ai është një burrë shtatlartë dhe i thinjur, i cili duket më i vjetër se 43 vjeç. Mbretëresha është e veshur thjesht : fustan leshi ngjyrë blu të kaltër, këpucë blu të kaltër, shall pambuku indian. Flokët e saj janë të gjatë, të krehur mbrapa dhe me vija bionde; grimi i saj është i patëmetë. Ajo nuk mban asnjë bizhuteri përveç unazave të bukura prej diamanti të fejesës dhe martesës së saj.

Fytyra e saj është klasike, silueta e saj e hollë, prania e saj e qetë dhe serioze. Nuk ka asgjë për të thënë në lidhje me vajzën e një fermeri të shndërruar në Mbretëreshë. Ajo thjesht i tregon gjërat ashtu siç i duken, duke i artikuluar mendimet me lehtësi, pa u shqetësuar qartë për të lënë ndonjë përshtypje.

Motra Adelaide, dadoja e tyre lokale afrikane, sjell foshnjën mbretërore të mbështjellë me një shall të bardhë me grep dhe ia dorëzon me kujdes nënës së tij. Mbretëresha Suzani pranon se është në një gjendje të lumtur për djalin e saj të porsalindur, duke fjetur i qetë në krahët e saj. “A nuk mendoni se ai i ngjan babait të tij? Ai është kaq i ëmbël, kaq gazmor nganjëherë,” thotë ajo.

Mbretëresha Suzani është e vendosur që Princi i Kurorës të mos relegohet (rritet), sipas stilit viktorian, në çerdhe dhe nga dadot. “Ai nuk është i ndryshëm nga çdo fëmijë tjetër, dhe unë jam thjesht një nënë e zakonshme”, thotë ajo. “Edhe pse ai do të stërvitet për të zënë vendin e tij mbretëror kur të jetë më i madh, unë thjesht dua të shijoj kohën me të ndërsa është i vogël.”

Ajo ka besim të madh në vlerën e shtëpisë dhe familjes. “Unë jam një person shumë familjar. Plus, çdo mbretëror që unë njoh është kujdesur për fëmijët e tij. Kjo është shumë e rëndësishme. Sigurisht që kemi dado që të na ndihmojnë, sepse edhe ne kemi angazhime, por ne jemi vetëm nëna punëtore, si gjithë të tjerët.”

Kishte një pritje të gjatë dhe të mundimshme për këtë fëmijë. Dy muajt e fundit të shtatzënisë mbretëresha 41-vjeçare i kaloi duke pushuar në një klinikë, në prani të nënës së saj. Fëmija Princ i Kurorës, i lindur para kohe me prerje cezariane, peshonte vetëm 2.5 kg dhe u fut në një inkubator. Ai duhej të qëndronte në klinikë, pesha e tij vazhdoi të binte.

“Isha plotësisht e dërrmuar. Kisha aq frikë se mos i ndodhte diçka kësaj krijese të kuqe e me rrudha, saqë do të thyhej ose do të binte nga djepi. Por mësova ta laj. Kjo është diçka që ju mësojnë në spital : si të mbani një fëmijë që përpëlitet. Është pak si të mësosh karate për një fëmijë ! — qeshi ajo, duke lënë të kuptohej se sa e shqetësuar ishte kur foshnja u kthye në shtëpi.

Tani, ai pi biberon, kështu që unë mund të fle për disa orë midis mesnatës dhe orës 6 të mëngjesit kur e sjell motra Adelaide. Ai ka pasur dhimbje barku dhe ndonjëherë është tmerrësisht nervoz dhe i plogësht. Nuk di si do të bëja pa motrën Adelaide dhe gjyshen e tij.”

Gjyshja është Madhëria e saj Mbretëresha Geraldinë, e veja e mbretit të ndjerë Zog. “Ajo është një person shumë, shumë i bukur dhe i qetë dhe një nënë gjyshe vërtet e përkushtuar,” thotë Mbretëresha Suzani. Foshnja i ndjen këto gjëra. Ai mund të jetë absolutisht një bishë me mua ndonjëherë, por është gjithmonë i qetë me të.”

Prindërit e Mbretëreshës, zoti dhe zonja Alan Cullen-Ward, jetojnë në Drummope, Sydney, që nga shitja e pronës së tyre, pranë Parkes, Uellsin e Ri Jugor. “Ata nuk e kanë parë ende foshnjën, por janë tmerrësisht të emocionuar”, thotë Mbretëresha Suzani.

“Dua ta dërgoj në një grup lojërash apo në një çerdhe. Të mësosh të shoqërohesh me të tjerët është shumë e rëndësishme. Ai do të rritet në besimin mysliman në pritje të ditës që do të ngjitet në fronin e Shqipërisë. Kur të mbushë 18 vjeç, do t’i prezantohet popullit të tij.”

Kush janë njerëzit e tij ? — e pyes me ndrojtje.

“Të gjithë shqiptarët në botën e lirë, sigurisht”, përgjigjet ajo.

Mbretëresha është edukuar (shkolluar) në traditat më të mira : ajo studioi në një shkollë në Orange, Uellsin e Ri Jugor, ndoqi një kurs për dizajnin e brendshëm dhe industrial në Sydney, më pas një jetë profesionale pa presion, e ndërthurur me kalërim dhe ski të shumtë (sporti i saj i preferuar), më pas u nis për në Spanjë për të studiuar pikturën. “Isha e dëshpëruar, vërtet e dëshpëruar,” tha ajo e trishtuar.

Si mbretëreshë, ajo kishte shumë për të mësuar që kur u takua me mbretin Leka në një darkë të dhënë nga një mik i përbashkët në Sydney 13 vjet më parë. Miqësia e tyre ishte e gjatë dhe në vitin 1975 ata u martuan me gjithë shkëlqimin e një dasme mbretërore. Mbretëresha Geraldinë e njohu atë me rregullat e protokollit dhe njohuritë mbretërore (të ngjashme me Nënën Mbretëreshë dhe Princeshën e Uellsit). “Mësova se nuk mund të them atë që dua, të shkoj ku të dua. Dhe më mungon privatësia ime,” — thotë ajo.

Në vitin 1979, mbreti dhe familja e tij u dëbuan nga Spanja pas akuzave për stokim të paligjshëm të armëve. Pas një qëndrimi të shkurtër në një fermë me qira në Rodezi, atyre iu dha strehim i përkohshëm në Afrikën e Jugut.

Pra, lindja e këtij Princi të Kurorës pa fron, për ta ka një domethënie të madhe. Ai përfaqëson një traditë, shpresën e tyre për të ardhmen.

Unë e pyes se cilin vend e konsideron Mbretëresha si shtëpinë e saj. “Shtëpia ime është Shqipëria”, thotë ajo. “Kjo është një nga gjërat shumë të vështira që duhej të vendosja kur u martova me Mbretin. Ndoshta ishte vendimi më i vështirë i jetës sime. Australia është diçka që e dua, më mungon dhe e ndjej thellë. Rrënjët e mia janë atje, familja ime gjithashtu. Lidhjet janë të forta, por ne nuk mund të jetonim kurrë atje : është shumë e shkëputur për punën politike që bëjmë.”

Ajo flet me zë të ulët, me shumë pasion, për një vend që nuk e ka parë kurrë. “Unë jam angazhuar që një ditë të kthehemi në shtëpi, në shtëpinë tonë në Shqipëri.”

MARGARET GAGANAKIS

Rodezi, 1979 – “Sot Shqipëria konsiderohet vendi më i ashpër komunist në botë…” — Intervista ekskluzive e Mbretëreshës Suzanë, nënës së Princ Leka II

Burimi : The Australian Women’s Weekly, e mërkurë, 23 maj 1979, faqe n°16

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 9 Dhjetor 2024

Revista australiane “The Australian Women’s Weekly” ka botuar, të mërkurën e 23 majit 1979, në faqen n°16, intervistën ekskluzive asokohe me mbretëreshën Susan (nënën e Princ Leka II) në Rodezi, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Mbretëresha Susan e Australisë në kërkim të një shtëpie të sigurt

Të dëbuar nga oborri në mërgim në Spanjë, mbreti Leka dhe mbretëresha Susan kanë gjetur strehë në një fermë në Rodezinë e shkatërruar nga lufta.

Mbretëresha, më parë Susan Cullen Ward, në një suitë hoteli në Rodezi. — Burimi : The Australian Women’s Weekly, e mërkurë, 23 maj 1979, faqe n°16

Është një rrugë e gjatë nga një fermë delesh në Uellsin e Ri Jugor qendror-perëndimor deri në një vilë në Madrid, në oborrin në mërgim të mbretit Leka të Shqipërisë. Por mbretëresha Susan, dikur Susan Cullen Ward e Cudal, bëri udhëtimin kur u martua me mbretin Leka tre vjet më parë.

Spanja është tani pas tyre. Në janar, qeveria spanjolle i urdhëroi ata të largoheshin nga vendi me paralajmërim shtatë ditor. Për Lekën, 39 vjeç, ajo ishte shtëpia e tij prej 17 vitesh.

Sot ata ndodhen në Rodezinë e shkatërruar nga lufta, duke marrë me qira një fermë 25 kilometra larg kryeqytetit, Salisbury-t. Është një etapë ndërkohë që mbreti kërkon një bazë të përhershme. Është shumë larg nga vendet që mirëpresin 6.5 milionë nënshtetasit e tij në mërgim. Por tani për tani është një vend i shenjtë.

“Arsyeja zyrtare që duhej të largoheshim nga Spanja ishte se kishim armë,” tha Susan, e cila është 38 vjeç. “Por pothuajse çdo spanjoll, plus qeveria dhe ushtria, e dinin këtë. Ato ishin për vetëmbrojtje, plus armët moderne dhe antike të koleksionit të armëve të burrit tim.”

“Por nuk ishte një rezervë armësh siç thoshin disa raporte. Arsyeja e vërtetë që ne duhej të largoheshim ishte për shkak të presioneve të bëra nga qeveri të ndryshme kundër qeverisë spanjolle.”

Ata erdhën në Rodezi nëpërmjet miqësisë së mbretit Leka me ministrin e Jashtëm Rodezian, Pieter Kenyon Van der Byle, një beqar 55-vjeçar. “PK”, siç njihet ai, duket se është në marrëdhënie të mira me shumicën e aristokratëve evropianë. Emri i tij u lidh në mënyrë romantike kohët e fundit me Princeshën Elizabeth të Lihtenshtajnit.

Për fermën e tyre jashtë Salisbury-t, Susan tha: “Është mjaft e izoluar dhe shumë e bukur. Ne shohim një luginë me pamje prej 60 kilometrash. Vetë lugina është e mbushur me babunë, leopardë dhe të gjitha llojet e drerëve. Në fakt ne kemi pasur babunë të ulur në verandë”.

Për çiftin mbretëror, ferma është një vend i shenjtë, i ndaluar për të gjithë, përveç miqve të tyre të ngushtë. Mbretëresha Suzan dhe unë u takuam në suitën që ata morën me qira në hotelin e mrekullueshëm Monomatapa kur ata erdhën në Salisbury.

“Unë kam qenë duke pushuar,” shpjegoi Susan. “Mbreti ka bërë takime kortezie me ministrant e bardhë e të zinj të qeverisë për të shpjeguar pse jemi këtu dhe ne kemi takuar liderët nacionalistë të zinj. Ai po përpiqet të gjejë se ku do të jetë shtëpia jonë e ardhshme.” Sa kohë do të qëndrojnë në Rodezi, Susan nuk e ka idenë.

Duke lënë mënjanë luftërat guerile, rodezianët e bardhë dhe mënyra e tyre e jetesës janë shumë më afër Uellsit të Ri Jugor sesa një vile në Madrid.

Mbretëresha Susan është plot lëvdata për Rodezinë.

“Përshtypja ime e parë është se shumë njerëz janë të painformuar për atë që po ndodh këtu”, tha ajo. “Ata mendojnë se Rodezia është pjesë e Afrikës së Jugut, por është krejtësisht ndryshe. Ka një kufi mes tyre.”

“Gjëja e dytë është që zezakët dhe të bardhët punojnë së bashku. Diskriminimi vërehet në zona të caktuara, por është shumë i rrallë. Dhe zezakët janë shumë më të kulturuar sesa mendojnë shumë të bardhë.”

“Së treti, Rodezianët janë një popull shumë rezistues. Ata nuk do të dorëzohen. Ata po luftojnë për mbijetesë kundër mosmarrëveshjeve dërrmuese, ku shumica e njerëzve do të kishin hequr dorë prej kohësh.”

Por kauza për të cilën ajo është zotuar është ajo e të shoqit : “Shqipëria e mbështet absolutisht. Përndryshe nuk do ta pranoja titullin. Njerëzit e tij janë të mitë dhe ne do të luftojmë bashkë.”

“Unë jam martuar me një ushtar. Njerëzit thonë se ai është një mbret, por në radhë të parë ai është një ushtar. Ne po bëjmë një luftë dhe që nga martesa jonë unë jam përfshirë deri në një shkallë në këtë”.

Çfarë lloj jete është kjo ? — e pyeta. Përgjigja erdhi pa pushim. “Unë e dua jetën sepse jam në gjendje të takoj njerëz që, si bijë fermeri, përndryshe nuk do të mund t’i takoja. Ka momente kur ndihesh e dëshpëruar, e mërzitur dhe e irrituar, por mendoj se çdokush e ndjen këtë. Çdo person. Ne nuk mund të vazhdonim të jetonim në një hotel,” vazhdoi Susan, duke shpjeguar pse ata kishin zgjedhur fermën. “Ne vendosëm të gjenim diku ku mund të vendoseshim dhe të ishim rehat dhe pa fatura të mëdha hoteli.”

“Me plot fjalën, ne jemi duke kampuar, nuk ka të bëjë fare me shtëpinë tonë në Madrid.” Në shtëpi nuk kishte mobilje kur mbërritën. Ato që kanë tani, i kanë marrë hua nga miqtë.

Enturazhi i tyre, gjithsej një duzinë, është një përzierje kurioze : stafi administrativ dhe oficerë të ushtrisë nga mërgimtarët shqiptarë për të cilët është nder t’i shërbejnë mbretit. Por ka edhe gjysmë duzinë Shans-ësh, një popull krenar malësor nga ajo që dikur ishte një principatë dhe që janë sot, pavarësisht protestave, pjesë e Birmanisë veriore. Ata i shërbejnë mbretit Leka me bekimin e udhëheqësit të tyre në mërgim, Lartësisë së Tij Princ Kernel Wong, një mik i mbretit shqiptar.

Fermat fqinje janë sulmuar nga terroristët. Të udhëtosh kudo me makinë jashtë qytetit është të rrezikosh një pritë ose një minë tokësore. A ka frikë ajo ?

“Jo, nuk ndihem sikur jam në rrezik. Sigurisht që ju duhet të merrni masa paraprake, si gjithë të tjerët. Ne kemi roje në fermë 24 orë në ditë, gjë që është e nevojshme. Nuk ulesh nën një llambë në mbrëmje pa i tërhequr perdet. Në qytet shkojmë të armatosur. Por jo, ne nuk e kemi ndjenjën se jemi në një vend në luftë.”

Kanë kaluar shtatë vjet që kur mbretëresha Suzan u ul në një shalë kali. Sot ajo po i kthehet një pasioni të vjetër. “Ne kemi fqinjë që kanë kuaj,” shpjegon ajo. “Ka një zotëri veçanërisht simpatik që zotëron disa poni. Sezoni fillon së shpejti dhe ai me mirësi më kërkoi ta ndihmoja t’i menaxhonte ato.”

Mbreti na u bashkua për drekë në Safari Grill në Monomatapa. Shtatit i tij prej gjashtë këmbësh ishte mbuluar me një kostum safari blu të zbehtë, këmbët e tij ishin të veshura me kanavacë kaki dhe çizme xhungle të zeza prej gome dhe mbante syze me lente të errëta të ngjitura në korniza, të dala horizontalisht.

Ai kishte qenë në një mbledhje gjatë gjithë mëngjesit dhe balli i tij e tregonte atë të preokupuar ende me problemet e kombit të tij të shpërndarë në mërgim.

Ndërsa mbretëresha fliste për luftën, sytë e saj u bënë serioze. “Shqipëria konsiderohet sot vendi më i ashpër komunist në botë. Feja është e ndaluar atje dhe parashikohet dënimi me vdekje për ata që e praktikojnë atë. Ne jemi të vendosur ta ndryshojmë këtë në vitet e ardhshme. Kjo është ajo për të cilën ne po luftojmë.”

Po Australia ? — e pyeta. Çfarë do të thotë për ju tani ? “Shumë. Ajo është vendi i lindjes sime dhe ku u rrita. Unë do të thosha se 90 për qind e miqve të mi janë ende atje. Ne jemi ende në kontakt shumë të ngushtë. Unë e dua atë.”

CHRIS ASHTON

Do doja që askush dhe kurrë të mos harrojë, ç’është totalitarizmi, despotizmi dhe ç’pasoja sjell me vete ky sistem Nga Taisa Pisha (Batkina)

Komentet

Cancel reply

Lajme të ngjashëm

The New York Times (1929) “18 orë punë në ditë, 10 minuta ushtrime çdo dy orë, qentë, shqiponjat, Amerika, dekreti për mbiemrat…” — Takimi me mbretin Zog I në pallatin e tij

“Mehmet Shehu, rreth orës 22:00 pa majtas e djathtas, më pas u fut brenda dhe kyçi derën”- Dëshmia e ish-komandantit

Daily Express (1928) “Preferoj të flas për vendin tim sesa për veten…” — Intervista e vetme dhënë një gazete evropiane nga Ahmet Zogu, monarku më i ri i Evropës

Dëshmia e rrallë në hetuesi e nuses së djalit të ish-kryeministrit Shehu: Nga ora 00:30, unë dhe Vladimiri, u ngritëm të dy për të parë Mehmetin!

Kur arritëm në katin e dytë, vumë re…

Arratisja më e madhe në veriun e vendit, si e kaluan kufirin 26 veta të familjes Skepi më 1958! Kalvari nga ish-Jugosllavia, në Bruksel

Muzeu nderon gruan që sfidoi komunizmin në Shqipëri

Piloti që u bë portier, historia e Mikel Jankut! Bashkëshortja e ish-futbollistit rrëfen lidhjen e tyre pasionante të dashurisë që nisi në gjimnaz

FLET AT GJERGJ FISHTA!- Pergatiti Fritz RADOVANI

Zbulohen dokumentet e panjohura arkivore, me fotot dhe akt-ekspertizën e Mehmet Shehut

“Duke ndjekur rrugën që ka bërë predha në trup, në jastëk, batanije dhe deri në dyshek, del se viktima…”

Në garë katër kandidatë, zgjedhja me short e Fan Nolit kryeministër, dëshmia që la At Ambroz Marlaskaj

Afrikë e Jugut, 1982 / “Lindja e Princ Leka II, Mbretëresha Geraldinë, dashuria për Shqipërinë…” — Intervista ekskluzive e Mbretëreshës Suzanë me rastin e lindjes së Princ Leka II

Rodezi, 1979 – “Sot Shqipëria konsiderohet vendi më i ashpër komunist në botë…” — Intervista ekskluzive e Mbretëreshës Suzanë, nënës së Princ Leka II

Lajmet me interesante

Lajmet e fundit

ARKIVA E LAJMEVE

RRETH NESH

Komentet

Kur arritëm në katin e dytë, vumë re…

“Duke ndjekur rrugën që ka bërë predha në trup, në jastëk, batanije dhe deri në dyshek, del se viktima…”

Lajmet me interesante

Lajmet e fundit

ARKIVA E LAJMEVE

RRETH NESH

NEWS LETTER

SOCIAL