Miku dhe vëllai im i dashur Petrit. Sot është Ditëlindja jote. Është e para Ditëlindje që e kujtojmë pa praninë tënde fizike, sepse ti kohët e fundit ndërmore udhëtimin drejt qiellit dhe drejt pavdeksisë. Unë dua të të kujtoj gjithmonë si në ato ditë kur të kisha mysafir në Bolonjë, para 6 vjetësh. E dua t’i kujtoj ashtu siç i ka përshkruar pena jote në këtë shkrim që ti e shkrojte sapo arrite në Shqipëri. Po sjell disa fragmente që përshkruajnë ato ditë që ishim kudo bashkë, të pandarë për asnjë çast, në Italinë e bukur.
NUK ISHIN MË KOT DITË PASHKE…
-Mbresa nga udhëtimi në Itali, tek im vëlla, Ndue Lazri-
Nuk kam shkruar kurrë shënime udhëtimi.
S’e kam bërë edhe pse fati i punës si kineast më ka nisur shpesh në rrugë të gjata gati në të gjitha kontinentet e kësaj bote. Nuk kam shkruar as kur për xhirime kam mbrritur deri në Kalkutën e largët të Indisë, tek varri i Nënë Terezës, duke ndenjur sipër në qiell “një gjysëm jete” në New York, Kajro, Moskë, Berlin, Gjenevë, Stamboll, Paris, pa përmendur këtu pothuajse të gjitha vendet e tjera të Europës. Sepse në të gjitha këto vende kam shkuar me filmin dhe mendja ka qënë gjithmonë tek puna, tek ankthi për të kapur kohën e paktë të xhirimeve.
Dhe ja, “e prisha” zakonin, po shkruaj më në fund për rrugën më të shkurtër dhe të fundit që kam bërë në jetë, atë Tiranë- Bolonja, sepse është hera e parë që udhëtoj thjesht për një rrugë përmallimi, të takoj një nga miqtë e mi më të dashur në jetë, Ndue Lazrin.
Ka tre vjet që shoku dhe vëllai im mirditor, njohur këtu e 40 vjet më parë, nëpër atë moshën e artë kur vetëm dashuria njerëzore i jep dritë jetës tënde, më lutet t’i shkoj për një vizitë gjatë ditëve të Pashkëve në Bolonja, ku jeton prej 19 vitesh.
Hallet si hallet!
Çdo vit gjeja ndonjë justifikim dhe nuk shkoja, edhe pse thellë në zemër kisha aq mall të rrija ca ditë me të e të çmallesha me një nga njerëzit e mi më të dashur të kësaj jete. E dija që nuk qe thjesht një ftesë kortezie, po një dëshirë prej zemre që ma përsëriste çdo vit. Takoheshim rrallë, shumë rrallë këtyre viteve, po midis qëndronte një dashuri që dukej sikur kish mbetur ashtu, e pa drobitur kurrë, njësoj si në atë kohën kur unë isha student 19 -vjeçar e ai një riosh dy a tre vite më i madh , i sapo pagëzuar gazetar në Shkodër.
Verën e kaluar erdhi në Shqipëri dhe unë dola ta prisja në Rinas. Kishim kaq vite pa u parë kësaj radhe e duke ndenjur ashtu të përqafuar në sallën e pritjes nuk ndaheshim dot që mos t’ia shihnim sytë e përlotur njëri – tjetrit. Një natë, gjatë një darke, me një gotë verë përpara në Tiranë ai na i përsëriti sërish refrenin e tij mua dhe sime shoqeje. I thashë një Po! Dhe e ndjeva sakaq, që nuk mund ta gënjeja më tej tani që shiheshim sy më sy. Në telefon ishte ndryshe, isha i fshehur paq pas distancës.
Më 4 prill, ime shoqe, që më lë në aeroportin e Rinasit më thotë: S’të kam parë kaq të qetë dhe kaq të gëzuar asnjëherë në asnjë përcjellje. Unë s’ e jap veten, sepse ndihem “pak mëkatar” që, (për shkak të punës së saj,) nuk e marr dot me vete, siç ka këmbëngulur Ndue Lazri të jemi mysafirët e tij sëbashku.
Bëj një gjest me supe si për t’i thënë se është një udhëtim më shumë dhe kaq, por ajo që më njeh me rrënjë e me dhëmballë dhe di të hyjë në çdo skutë të shpirtit tim, e di që jam i emocionuar.
-Të kam zili, – thotë që nga timoni, duke ndezur makinën.
Në avion kam aq kohë sa të rishikoj edhe njeherë si në një film të përshpejtuar kohën kur me Nduen dhe 4-5 shokë të tjerë, sot poet të njohur, flinim në një dhomë, në konviktin studentor me ato krevatet dysh që quheshin krevate marinari. Gjithmonë të hirtë prej batanijeve të leshit që prodhonte kombinati i famshëm tekstil “Mao Ce Dun” në Berat. Mbase nuk gaboj që prodhoheshin aty, por mbaj mend mirë që me ato batanije ushtarake flinin në front edhe “vëllezërit” tanë, luftëtarët e Vietnamit të Jugut. Nuk di pse më kujtohet ky fakt, që ne në Vietnam për çudi dërgonim vetëm dy gjëra, batanije dhe fidanë ulliri. Mbase më është dukur shumë poetike “kjo ngarkesë” që po e mbaj mend ende një gjë të tillë.
Kujtoj se si më zgjonte mua gjumashin, që flija gjithmonë e më vonë duke lexuar me urinë e babëzitur deri afër mëngjezit. Ngulte këmbë të kapja leksionin e parë, duke më thënë njëzet herë: çohu vëllaçko! E duke më fërkuar shpatullat si një vëlla i madh.
Pastaj mbrëmjet tona aq të bukura, rastin se si “më vodhi” një cikël poezish dhe i çoi e u botuan tek Zëri i Rinisë, ku ai kish ca shokë të tij shkolle. Gëzimi im i rrallë që e pashë veten “poet” në gazetë dhe që s’ e harrova kurrë se ai është botuesi im i parë zyrtar. Po se mos kaq. Kur u ndamë dhe unë shkova në Tepelenën time, ne shkëmbenim letra kilometrike që unë i ruaj edhe sot e kësaj dite si ndër gjërat më të vyera që kam në shtëpi. Letra me aq shumë dashuri prej vëllezërish, aq ëndrra, aq shpresë. Si nuk përtonim, ku e gjenim aq shumë gëzim, aq gëzim sa unë i mbaja në xhep dhe i rilexoja pas mësimit nëpër shkollat malore ku jepja gjuhë dhe letërsi shqipe, duke besuar se bëja punën më të bukur dhe më të shenjtë në botë, mësuesinë. Të gjitha këto, kur i thua sot, ke drojën se mos ngjan ca i marrë dhe demodé. Sikur një ditë t’i botoja ato letra dërguar njëri- tjetrit, për lexuesin e sotëm do të duheshin poshtë tyre më shumë faqe spjegimesh soc-psikologjike për atë kohë e shokëri, se sa vetë lënda e tyre.
Por kujtimet tona janë më të gjata se sa rruga e shkurtër prej më pak se sa një orë e 20 minuta dhe mua më zgjon nga ato thirrja e tij në aeroport: “ Ja ku jam, Petja!”
I ndrisin ata sytë e tij të kaltër prej deti të kulluar.
Dhe sapo hipim në makinë nis axhendën e tij katër ditore, ku me sa duket ka vendosur të ma marrë shpirtin deri në fund. Ka llogaritur që çdo orë të jetë rrugë dhe muzè. Nuk shkojmë në shtëpi, po në qytetin fqinjë në Ferrara, për të parë Keshtjellën e princërve Estense, ose ndryshe kështjellën e Shën Mikelit në Ferrara. Pasionant i thekur pas vendeve të rralla historiko – kulturore, tani do të vijnë katër ditë të çmendura, ku nuk do të kem kohë të marr frymë. Dhe për kë, për mua përtacin që njeri gju më nxhehet e më kërcet në çdo hap, nga që “vaji hidraulik” i tij kushedi kur i ka rrjedhur.
Guidator më të mirë nuk do të gjeja dot edhe sikur ta kërkoja me qiri në tërë Italinë.
Biseda jonë ngjan si dialogjet absurde. Midis pyetjeve për fëmijët dhe hallet futen princër të lajthitur që kanë bërë kryevepra të tilla, kështjella luksoze si kjo, ku edhe burgjet poshtë në bodrume janë më të mira se sa burgjet e sotme në Shqipëri, me atë sistem të përsosur ajrimi, të menduar prej arkitektësh mendjehollë.
– Vajza i mbaroi studimet?
– Po, dhe këtu në këtë sallë me piktura të Tizianos ecte ajo, e bukura dhe e famshmja Lucrezia Borgia, gruaja e princit Alfons d’ Estè.
Çdo gjë është kaq mahnitëse kur mendon se kjo ngrehinë e vuri gurin e parë të saj më 29 shtator 1385, pikërisht në ditën e Shën Mikelit, që konsiderohet shenjti mbrojtës i portave dhe kështjellave urbane.
Në ato tavane të larta me kube gjigande, të pikturuara vetëm ashtu si në rilindjen italiane, të merren mendtë sa prej madhështisë, po aq prej pyetjeve të ankthshme që të vijnë padashur në kokë vetvetiu. “Ç’bënim ne dhe princërit tanë, ndërsa këta Estensë-t u sillnin çdo mëngjez tekat e tyre të reja arkitektëve dhe piktorëve që buisnin këtu midis mureve? Princërit tanë grindeshin për ca rripa tokash më shumë dhe ftonin turqit selxhukë në ndihmë për të mundur fqinjin e babëzitur për dy kodra më shumë?!
Si për të më zbutur këtë ankth e xhelozi vrastare për vendin tim, Ndueja më fut në katedralen e Shëngjergjit. A thua se e di që më duhet ca paqe qirinjsh dhe ajër temjani, aty ku të merret mendja prej një tjetër bukurie.
Italia, Italia ku kam qënë shumë herë për punë, tani më shfaqet ndryshe. Italia, muzeu i botës mbarë, romanët, muratorët e gjithë botës, ata që edhe sot zotërojnë gjashtëdhjetë përqind të gjithë të vlerave kulturore botërore. Se mos të thotë gjë përqindja?! S’kemi shkuar akoma në Firencen e Da Vincit dhe Mikelangelos së Davidit, ku duket se është dendësuar si në një Big Bang tërë arti i planetit.
Ndue e ndjen se jam i lodhur nga tërë ato “çudi” që të mahnisin e të trishtojnë njëkohësisht nga ajo e pashmangshmja ndjenjë trishtimi prej “të huaji”. Po ne, po ne që nuk kemi asgjë të ruajtur edhe nga ato të pakta gjëra të bukura që duhet të kemi pasur dikur?!
Dhe më thotë: Tani do të bëjmë pak pushim me një gotë verë.
Por aty ku futemi nuk është një restorant banal, ku mund të shuash urinë. Aty uria të kap me lemeri akoma më shumë. Pijetorja ku ulemi është e ngrirë si në ditën e parë kur u hap, para gati 1000 vjetësh.
Njihet me emrin “Al Brindisi” (Tek Dollia). E dokumentuar si pijetorja më e vjetër në botë, më 1435, ajo bash për këtë ka fituar çmimin Guinnes dei Primati në vitin 1984. Por ka dokumente që thonë se ajo ekzistonte prej vitit 1100 si mensë e punëtorëve që ndërtonin katedralen e Shën Gjergjit.
E di që e ka menduar për mua këtë surprizë. I thotë djalit të na bierë një menu- reklamë të lokalit dhe ma vë përpara. E lexoj dhe ndjej mornica. Po rri në të njëjtin lokal dhe mbase në të njëjtën karrike ku janë ulur Nikolla Koperniku, poetët Torkuato Tasso e Ludoviko Ariosto, kompozitori Cellini, piktori i famshëm Tiziano e të tjerë.
Të merret fryma nga mendimi se je në një vend kaq të shenjtë. Ngre kokën dhe shikoj sipër ca trarë të stërvjetër të kapur me kapanxha hekuri të ndryshkur. Dhe tyli shekullor i merimangave që varet nëpër to i pafshirë prej shekujsh, ashtu si mbi shishet e verës anash që janë mijëvjecare. Disa prej shisheve të verës janë tre shekullore dhe nuk i pi dot sikur të kesh me vete tërë bankat e Zvicrës, së bashku.. Thjesht sepse nuk kanë asnjë lloj çmimi dhe nuk shiten. Edhe ato kanë rrjeta merimangash sipër. Dreqi e mori! Edhe unë i kam trutë plot me rrjeta merimangash dhe nuk di çfarë të them, derisa Ndue Lazri porosit për mua një pjatë të madhe me proshutë dhe një shishe vere të vjetëruar Sangiovese, tipike e zonës së Emilia Romanjës.
Me aq sa unë marr vesh, ajo më duket e mrekullueshme, megjithëse në një tempull të tillë verërash mua edhe një shishe uthull të më jipnin, e hatashme do të më dukej…
Të nesërmen marrim mbarë e prapë Bolonjën, aty ku Ndue Lazri nuk ka nevojë të shohë tabelat, e kthen makinën në çastin e duhur, nga që rrugët i di përmendësh. Vërtitemi nëpër qendrën e qytetit, me shatrivanin e Neptunit dhe me Piazza Grande, së cilës i ka kushtuar një këngë Lucio Dalla i famshëm, që ishte prej këtij qyteti dhe shtëpia e tij nuk është veçse disa hapa larg piazzes. Hyjmë në katedralen San Petronio. E bukur si tërë katedralet italiane. Dhe e veçantë për fatin e saj të mbarë, nga që nën dyshemene e tempullit bolonjez kalon një meridian që zgjatet i shënuar me një vijë metalike dhe me gradët përkatëse mbi dysheme. Ndueja më tregon një vrimë sipër në çati, nga e cila, në një orë të caktuar, dielli dhe rrezet e tij janë “porositur” të ndriçojnë pikërisht shenjën e meridianit.
Dita tjetër është vrapim për në Firence dhe nga që janë ditë pashke duket sikur tërë Italia vrapon drejt saj . “Shoferi im” i ka menduar të gjitha, mbrrin dhe parkon tek sheshi Mikelanxhelo, sipër qytetit të famshëm, një shesh shumë i bukur, nga ku hapet panorama mahnitëse e qytetit. Rrugës deri aty, përmes një gjelbërimi të pafund, syri më kap vilat e mrekullueshme të pasanikëve të Firenzes, mbase më të bukrat që më kanë parë sytë deri tani në këtë jetë. Shije përrallore në stilin e tyre dhe nuk dua ta kuptoj se ç’janë në të vërtetë, shtëpi për të banuar apo albumi i madh i historisë së arkitekturës botërore?!
Rrugën deri në qytet e bëjmë në këmbë duke iu avitur urës së lumit që është një tjetër vepër e madhe. Mbrrijmë në mes të sheshit derisa shfaqet një version i monumentit të Davidit, punuar nga Mikelanxhelo.
Djaloshi i përbotshëm është aty prej shekujsh, i parë nga miliona njerëz që i ka fanepsur të gjithë me magjinë e tij. Tani është radha ime të më marrë për ca caste gojën. E kam parë qindra herë nëpër katalogje artesh, në filma dokumentarë, ngado. Por ndryshe është me sy të gjallë. Nuk di fare se ç’të thuash. Thjesht të vjen edhe ty t’i thuash njësoj siç i tha Mikelanxhelo Mozesë së tij kur e mbaroi:- Fol, pse nuk flet, apo nga që nuk ke vetëm zemrën.
Jam djalë muratori dhe gurin e kam dashuri qysh fëmijë kur i shkoja pas babait tim të ndjerë dhe shihja pluhurin e gurit të thyer mbi skelat ku ai punonte. E dua gurin shumë prej këtij emocioni fëminor. Po se me gurin mund të bëhen gjëra të tilla që të bëjnë edhe ty gur, këtë e kuptoj vetëm tani.
Eh!
Një mëndim i marrë më kalon vetëtimthi deri sa m’i ngjeth trutë. Sikur të mundja e ta kisha babanë gjallë. Sikur të mundja e ta bija deri këtu për t’i thënë si një fëmijë i habitur: – shihe se çfarë bëhet me gurin, o ba!… Edhe ta shihja në sy se si do të dridhej ai burri prej dy metrash, ai muratori im i shtrenjtë, që bënte shtëpi të vogla, të vogla si prej kartoni për të futur njerëzit kokën. Se Shqipëria ime e shkretë tërë jetën ka punuar e jetuar sa për të futur kokën brenda në të gjallën e saj…
Sikur t’i shihte ai këto pallate të ndërtuara para 800 vjetësh, këto bina, ku stolitë e gdhendura të një dritareje kushtonin sa tërë shtëpitë e krahinës sime. Dhe po kështu them me vete:- sa mirë që nuk i pa si unë. Sepse boll helme kish mbledhur zemra e tij e plasur në varfëri…
Për t’ u futur në muzeun “Galleria degli Uffizzi”, ne rrimë në këmbë me orë të tëra dhe çmallemi duke folur për kohët tona të arta. Vargu i turistëve është i gjatë dhe me bisht.
Më në fund ia dalim mbanë.
Është një nga muzetë më të pasur në botë për fondin e madh e të mrekullueshëm të veprave.
Vepra thashë? Këtu s’ka vepra, ka vetëm kryevepra.
Pallati është ndërtuar nga Cosimo de Medici në vitet 1559-1585. Sapo futem brenda prapë më viziton ajo pyetja e mallkuar… Ç’dreqin bënin stërgjyshërit e mi këta 26 vjet sa mbaroi ky pallat? Me siguri shtegtonin kopetë e tyre nga mali në fushë në dimër dhe anasjelltas gjatë verës. Ah, po! Ëndërronin edhe që ata selxhukët e mallkuar t’ia mbathnin nga kishin ardhur, se po kërkonin t’u prishnin kishëzat e tyre të vogla në fshat, se kërkonin t’u ndërronin emrat nga Kostandin dhe Kristina në Hysen dhe Qefsere, se…
Dreqin, lere këtë mesele, se je në një nga muzeumet më të famshme të kësaj bote dhe shiko këto gratë perri të Sandro Botiçelit tek veprat e famshme “Pranvera” dhe “Lindja e Veneres”. Janë kaq mahnitëse sa ta thartojnë gjakun në trup, edhe pse janë gra prej kanavace! Kështu kanë qënë edhe ato stërgjyshet e tua para se t’u vinin atë shaminë e zisë 500- vjeçare në kokë.
Janë 45 salla dhe duhet një jetë t’i shikosh të gjitha. Salla e Rembrandit, ajo e Karavaxhios, e Rubensit e shume të tjera.
Një skulpturë mermeri, ajo e Arianës në mes të një salle më mbërthen e mi mpin këmbët deri në thembra. I vij rreth e rrotull e nuk u besoj syve. Shtrirë, hijerëndë dhe madhështore. Nuk është një vepër, është një grua e gjallë, më e bukura grua që më kanë parë sytë deri më sot. Nuk di se si mund të jetë bërë me duar. Kam idenë që ka qënë e gjallë dhe është mermerizuar prej vetë bukurisë së saj. Dhe duke qënë për fat të keq burrë, të ndizet gjaku prej një bukurie të tillë, kur mendon, padashur as vetë, si çdo burrë, se ç’mund të të ngjante sikur të flije me të një natë, një të shkretën të vetme natë?!
“S’dua dua tjetër-ë.
Veç një natë të fle me të
Vallë se i bëja gjë…”
– më ulërijnë në këngë lebërit e mi, që nuk më lenë rehat me ububutë e tyre poetike edhe këtu në Firence.
Ke një dhembje gati biblike që s’ e ke takuar dot një grua të tillë në jetë, të kishe patur fatin diku e të ishe këmbyer në ndonjë udhë ca sekonda ballë për ballë… Dhe të rroje me gëzimin që e pe dhe që je duke jetuar bashkë me të në të njëjtën jetë.
Mermeri, aty ku takohen kofshët e saj të plota e gjysëm lakuriqe dhe mbi njërin nga gjinjtë e mbuluar, pikërisht aty ku një gruaje i plasin hiret e saj drithëruese plot vuajtje të pafundme, është i tejdukshëm. Nuk është një figurë letrare. Mermeri është ashtu, transparent. Këtu ose ndodh ndonjë iluzion optik, ose diçka e turbullt prej botës së autosugjestionit a magjisë bën trillet e veta. Por unë jam i bindur se kjo copë mermeri, mbase e vetmja në botë, është tejet trasparente.
Nuk ka asnjë dobi ta fotografoj. Është e fotografuar deri përtej varrit.
Kjo është një bukuri që vret. Është aq e dendësuar nga salla në sallë, sa vjen një moment që ndjehesh i lodhur e të janë nxehur trutë. Nuk mund të shihet dot pa pushime të gjata midis, që të mbledhësh një çikë shpirtin.
Dalim dhe pas muzeut shkojmë në sheshin më të vjetër e më të bukur mbase të gjithë botës, Piazza della signoria. (Sheshi i zotërinjve)
Prapë të pafundme skulpturat madhështore. Prapë ai i famshmi në mermer, Davidi, përpara Pallatit të vjetër.
Fol, pse nuk flet, apo….?
Shkojmë tek Duomo, katedralja e madhe që mban emrin “Shën Maria e lules”, që simbolizon zambakun e Toskanës. Eshte kisha e tretë në botë për nga madhësia pas asaj të Shën Pjetrit në Romë e të Shën Palit në Londër. E filloi Giotto dhe e përfundoi Brunelleschi, që i ndërtoi kupolën e famshme me ngjyrë të kuqe. Se ku del një jetë artisti për katedrale të tilla?!
Ditën tjetër në rrethinat e Bolonjës ia mësyjmë një qyteti të vogël mbi një kodrinë, me emrin Dozza. I vogël vetëm me dy rrugë, plot me piktura murale nga piktorë që kanë zënë me qera një sipërfaqe në fasadat e shtëpive për të lënë aty artin e tyre. Është një qytet kështjellë, i rrethuar i tëri me mure mesjetare. Në bodrumet e saj ndodhet kantina e verës e Emilia Romanjës. Një vepër tjetër arti. Ndue Lazri ngul këmbë se unë si poet duhet të provojë verën e sjellë nga vreshtat e Duçes dhe blen një shishe.
-Nuk ka aspak shije fashiste,- më thotë me atë humorin e tij të pashtershëm prej mirditori të zgjuar. Dhe më ngjit më lart tek restoranti “Monte del re” (Mali i mbretit), ku pimë një kafe nga ata që kanë shpikur kafenë ekpres për këtë botë, nga ato që s’ua harron dot shijen kurrë.
Prapë më zbret në kantinën e këtij restoranti, sepse pasioni i tij për verërat nuk ka të mbaruar. I kërkon menazheres të na tregojë çfarë ka hoteli dhe ajo nuk përton. E merr seriozsht dhe bukuroshja na baret nëpër tërë ambientet, sallat e promovimit të librave e filmave, pishinat jashtë etj.
-Ja në një sallë si kjo duhet bërë një promovim libri, – më thotë kur shikojmë një sallë mahnitëse në gjysëm errësirën e saj aristoktratike.- E pse jo, – shton ai?
I them se me çmimin e kësaj salle për një promovim, në Shqipëri botohen shtatë libra dhe qeshim një copë herë.
Në kthim devijon rrugët që i di përmendësh dhe futet midis ca zabeleve. Më tregon shtëpinë private të Gianni Morandit. E me që bëmë tërë atë mundim për të parë vendin e tij, fati të nesërmen do të tregohej zemërbardhë.
Si për çudi, atë natë, një ditë para kthimit tim, Ndueja, na çon për një darkë ne restorantin “Smeraldino” në periferi te qytetit, që cilësohej si pizzeria më e mirë e Bolonjës. Në të mbaruar të darkës, kamarieri, një napolitan i thekur plot shaka gazmore, na thotë: – Ej, poshtë, në katin e parë kini Gianni Morandin. Pse nuk tentoni ta takoni? Ndue nxiton dhe zbret aty. Këngëtari i madh ishte duke dalë dhe një minutë më vonë nuk do ta kishim patur atë fat. Jo vetëm që pranon të na takojë, por edhe na pret sa zbresim aty poshtë. I zgjas dorën dhe ai bën edhe një hap e përqafohemi, ndërkohë që Ndue më prezanton si poet dhe kineast para tij. Buzëqeshja e tij është si një diell. Bëjmë fotografi, kërkon t’i shohë si kanë dalë, bën shaka dhe i premton Ndues se do t’ia japë patjetër atë intervitën që i ka kërkuar ca kohë më parë. I thjeshtë, ka ardhur i veshur me tuta dhe kaq njerëzor si të gjithë artistët e vërtetë e të plotësuar të kësaj bote.
Ja këto ishin pesë ditët që kalova me Ndue Lazrin, shokun e një jete, në Itali. Por ndërsa fola për aq vende dhe muzeume, lashë pa treguar atë më të bukurin, dhe jo pa qëllim e shtyva për në fund, muzeun e madh të kujtimeve tona.
Ajo ishte dita më e bukur dhe ndodhi një mbasdite, në një kafene krejt të zakonshme të lagjes së tij, madje në një lloj bari gjysëm dru e gjysëm xham, nga ato që gjen rëndomtë kudo në botë, edhe këtu tek ne. Dhe ishte bosh, krejt bosh. Kishim shkuar të blenim ca yje fosforeshente prej plastike, të cilët m’u bënë fiksim sepse shkëlqenin natën kur flija në tavanin e dhomës së gjumit. I pashë që natën e parë në njërën nga dhomat e shtëpisë së Ndues ku fjeta ato ditë. As që e dija se egzistonin, ishin prej vitesh aty në atë dhomë ku kishin fjetur vajzat e vogla të tij dhe u fiksova pas tyre. Kam një kokëshkrepje të pakuptimtë prej fëmije për ca sende e vogëlima si këto dhe shkuam t’i blinim. Doja t’i ngjisja në tavanin e shtëpizës sime prej druri në Shën Pjetër, aty ku besoj se do të shkoj pleqërinë, aty ku dua të shoh yjet prapë si në fëmijëri, derisa të një ditë të më zërë gjumi njëherë e mirë. Ai i madhi, i pafundmi…
I blemë dhe, në kthim, duke ecur në këmbë, u ulëm në atë kafe të vetmuar buzë rruge. Nuk di pse filluam të flisnim për fëmijëritë tona aq të ngjashme. Për varfërinë tonë dhe për të vdekurit tanë të mëdhenj, baballarët dhe nënat tona, për shkollat plot vuajtje, për vajzat e para që na tundën themelet e burrërisë së papjekur, për librat, shokët, pengjet, darametet, për… Për plot të tjera punë shpirti, që deri në varr do t’i dimë vetëm ne të dy dhe asnjë i tretë…
Dhe aq u desh, folëm e folëm deri vonë si asnjëherë, në një rrëfim të madh për jetët tona. Mbase kishim nevojë të rrëfeheshim edhe njëhërë pas gjithë atyre vizitave nëpër tërë ato katedrale të mëdha romane.
Nuk ishin më kot ditë pashke…
Kurrë në jetën tonë nuk e kishim bërë një bisedë të tillë aq shpirtërore prej dyzet e ca vjetësh vëllazërie. Në fillim u përpoqëm të mbaheshim si burra, por më vonë aq na bënte. Unë shihja si plasën lotët në sytë e tij të kaltër tek fliste për fëmijërinë e tij të mjerë dhe mallin për babanë. Dhe ai shihte të njëjtën gjë në të mitë. Ca kohë më ndihmuan syzat e mia të errta, po kur lotët dolën poshtë tyre, ishte e kotë e mua aq më bënte.
Nuk e di ç’patëm, por vetëm tek vëllai mund të flasësh ashtu. Vetëm ai, vëllai ka shenjtërinë të ta japë atë mrekulli, të ndjehesh i tëri shpirt dhe t’ia falësh jetën tënde si t’ia vije në pëllëmbë të dorës… Mbase mosha jonë tani në prag pleqërie, ku thonë se zemra zbutet e zbutet si brumë perëndie.
Kisha një jetë të tërë murgërie pa folë ashtu me ndonjë njeri dhe nuk di në se do të më ndodhë më në këtë jetë. Por Ndue Lazri ma dha këtë mundësi. E po kështu unë atij. Dhe kjo ishte “Firencia jonë”, vendi ku dendësia e tërë asaj vallazërie të gjatë plasi e shpërtheu deri në lotë. Kushedi, mbase kishim një jetë që e prisnim, pa e ditur as vetë atë ditë, ato orë dhe ja, u lëshuam të mundur prej mallit aty në një yrt të shkretë, diku në periferi të Bolonjës.
Ndërsa avioni ngrihej lart në qiell drejt Tiranës, unë e dija se prapë atë e kishte zënë malli.
Si të mos e dija, kur e kisha mu në mes të gjoksit të njëjtën gjë.
Dhe më kot isha betuar se nuk do të shkruaja kurrë “shënime udhëtimi”, megjithse asnjëherë nuk duhet thënë kurrë.
Lart, aty në qiell malli duket edhe më i dendur, nga që beson se je më afër zotit…
Komentet