VOAL

DITËLINDJA E PARË PA PETRIT RUKËN – Nga NDUE LAZRI

August 21, 2021

Miku dhe vëllai im i dashur Petrit. Sot është Ditëlindja jote. Është e para Ditëlindje që e kujtojmë pa praninë tënde fizike, sepse ti kohët e fundit ndërmore udhëtimin drejt qiellit dhe drejt pavdeksisë. Unë dua të të kujtoj gjithmonë si në ato ditë kur të kisha mysafir në Bolonjë, para 6 vjetësh. E dua t’i kujtoj ashtu siç i ka përshkruar pena jote në këtë shkrim që ti e shkrojte sapo arrite në Shqipëri. Po sjell disa fragmente që përshkruajnë ato ditë që ishim kudo bashkë, të pandarë për asnjë çast, në Italinë e bukur.

NUK ISHIN MË KOT DITË PASHKE…

-Mbresa nga udhëtimi në Itali, tek im vëlla, Ndue Lazri-

Nuk kam shkruar kurrë shënime udhëtimi.

S’e kam bërë edhe pse fati i punës si kineast më ka nisur shpesh në rrugë të gjata gati në të gjitha kontinentet e kësaj bote. Nuk kam shkruar as kur për xhirime kam mbrritur deri në Kalkutën e largët të Indisë, tek varri i Nënë Terezës, duke ndenjur sipër në qiell “një gjysëm jete” në New York, Kajro, Moskë, Berlin, Gjenevë, Stamboll, Paris, pa përmendur këtu pothuajse të gjitha vendet e tjera të Europës. Sepse në të gjitha këto vende kam shkuar me filmin dhe mendja ka qënë gjithmonë tek puna, tek ankthi për të kapur kohën e paktë të xhirimeve.

Dhe ja, “e prisha” zakonin, po shkruaj më në fund për rrugën më të shkurtër dhe të fundit që kam bërë në jetë, atë Tiranë- Bolonja, sepse është hera e parë që udhëtoj thjesht për një rrugë përmallimi, të takoj një nga miqtë e mi më të dashur në jetë, Ndue Lazrin.

Ka tre vjet që shoku dhe vëllai im mirditor, njohur këtu e 40 vjet më parë, nëpër atë moshën e artë kur vetëm dashuria njerëzore i jep dritë jetës tënde, më lutet t’i shkoj për një vizitë gjatë ditëve të Pashkëve në Bolonja, ku jeton prej 19 vitesh.

Hallet si hallet!

Çdo vit gjeja ndonjë justifikim dhe nuk shkoja, edhe pse thellë në zemër kisha aq mall të rrija ca ditë me të e të çmallesha me një nga njerëzit e mi më të dashur të kësaj jete. E dija që nuk qe thjesht një ftesë kortezie, po një dëshirë prej zemre që ma përsëriste çdo vit. Takoheshim rrallë, shumë rrallë këtyre viteve, po midis qëndronte një dashuri që dukej sikur kish mbetur ashtu, e pa drobitur kurrë, njësoj si në atë kohën kur unë isha student 19 -vjeçar e ai një riosh dy a tre vite më i madh , i sapo pagëzuar gazetar në Shkodër.

Verën e kaluar erdhi në Shqipëri dhe unë dola ta prisja në Rinas. Kishim kaq vite pa u parë kësaj radhe e duke ndenjur ashtu të përqafuar në sallën e pritjes nuk ndaheshim dot që mos t’ia shihnim sytë e përlotur njëri – tjetrit. Një natë, gjatë një darke, me një gotë verë përpara në Tiranë ai na i përsëriti sërish refrenin e tij mua dhe sime shoqeje. I thashë një Po! Dhe e ndjeva sakaq, që nuk mund ta gënjeja më tej tani që shiheshim sy më sy. Në telefon ishte ndryshe, isha i fshehur paq pas distancës.

Më 4 prill, ime shoqe, që më lë në aeroportin e Rinasit më thotë: S’të kam parë kaq të qetë dhe kaq të gëzuar asnjëherë në asnjë përcjellje. Unë s’ e jap veten, sepse ndihem “pak mëkatar” që, (për shkak të punës së saj,) nuk e marr dot me vete, siç ka këmbëngulur Ndue Lazri të jemi mysafirët e tij sëbashku.

Bëj një gjest me supe si për t’i thënë se është një udhëtim më shumë dhe kaq, por ajo që më njeh me rrënjë e me dhëmballë dhe di të hyjë në çdo skutë të shpirtit tim, e di që jam i emocionuar.

-Të kam zili, – thotë që nga timoni, duke ndezur makinën.

Në avion kam aq kohë sa të rishikoj edhe njeherë si në një film të përshpejtuar kohën kur me Nduen dhe 4-5 shokë të tjerë, sot poet të njohur, flinim në një dhomë, në konviktin studentor me ato krevatet dysh që quheshin krevate marinari. Gjithmonë të hirtë prej batanijeve të leshit që prodhonte kombinati i famshëm tekstil “Mao Ce Dun” në Berat. Mbase nuk gaboj që prodhoheshin aty, por mbaj mend mirë që me ato batanije ushtarake flinin në front edhe “vëllezërit” tanë, luftëtarët e Vietnamit të Jugut. Nuk di pse më kujtohet ky fakt, që ne në Vietnam për çudi dërgonim vetëm dy gjëra, batanije dhe fidanë ulliri. Mbase më është dukur shumë poetike “kjo ngarkesë” që po e mbaj mend ende një gjë të tillë.

Kujtoj se si më zgjonte mua gjumashin, që flija gjithmonë e më vonë duke lexuar me urinë e babëzitur deri afër mëngjezit. Ngulte këmbë të kapja leksionin e parë, duke më thënë njëzet herë: çohu vëllaçko! E duke më fërkuar shpatullat si një vëlla i madh.

Pastaj mbrëmjet tona aq të bukura, rastin se si “më vodhi” një cikël poezish dhe i çoi e u botuan tek Zëri i Rinisë, ku ai kish ca shokë të tij shkolle. Gëzimi im i rrallë që e pashë veten “poet” në gazetë dhe që s’ e harrova kurrë se ai është botuesi im i parë zyrtar. Po se mos kaq. Kur u ndamë dhe unë shkova në Tepelenën time, ne shkëmbenim letra kilometrike që unë i ruaj edhe sot e kësaj dite si ndër gjërat më të vyera që kam në shtëpi. Letra me aq shumë dashuri prej vëllezërish, aq ëndrra, aq shpresë. Si nuk përtonim, ku e gjenim aq shumë gëzim, aq gëzim sa unë i mbaja në xhep dhe i rilexoja pas mësimit nëpër shkollat malore ku jepja gjuhë dhe letërsi shqipe, duke besuar se bëja punën më të bukur dhe më të shenjtë në botë, mësuesinë. Të gjitha këto, kur i thua sot, ke drojën se mos ngjan ca i marrë dhe demodé. Sikur një ditë t’i botoja ato letra dërguar njëri- tjetrit, për lexuesin e sotëm do të duheshin poshtë tyre më shumë faqe spjegimesh soc-psikologjike për atë kohë e shokëri, se sa vetë lënda e tyre.

Por kujtimet tona janë më të gjata se sa rruga e shkurtër prej më pak se sa një orë e 20 minuta dhe mua më zgjon nga ato thirrja e tij në aeroport: “ Ja ku jam, Petja!”

I ndrisin ata sytë e tij të kaltër prej deti të kulluar.

Dhe sapo hipim në makinë nis axhendën e tij katër ditore, ku me sa duket ka vendosur të ma marrë shpirtin deri në fund. Ka llogaritur që çdo orë të jetë rrugë dhe muzè. Nuk shkojmë në shtëpi, po në qytetin fqinjë në Ferrara, për të parë Keshtjellën e princërve Estense, ose ndryshe kështjellën e Shën Mikelit në Ferrara. Pasionant i thekur pas vendeve të rralla historiko – kulturore, tani do të vijnë katër ditë të çmendura, ku nuk do të kem kohë të marr frymë. Dhe për kë, për mua përtacin që njeri gju më nxhehet e më kërcet në çdo hap, nga që “vaji hidraulik” i tij kushedi kur i ka rrjedhur.

Guidator më të mirë nuk do të gjeja dot edhe sikur ta kërkoja me qiri në tërë Italinë.

Biseda jonë ngjan si dialogjet absurde. Midis pyetjeve për fëmijët dhe hallet futen princër të lajthitur që kanë bërë kryevepra të tilla, kështjella luksoze si kjo, ku edhe burgjet poshtë në bodrume janë më të mira se sa burgjet e sotme në Shqipëri, me atë sistem të përsosur ajrimi, të menduar prej arkitektësh mendjehollë.

– Vajza i mbaroi studimet?

– Po, dhe këtu në këtë sallë me piktura të Tizianos ecte ajo, e bukura dhe e famshmja Lucrezia Borgia, gruaja e princit Alfons d’ Estè.

Çdo gjë është kaq mahnitëse kur mendon se kjo ngrehinë e vuri gurin e parë të saj më 29 shtator 1385, pikërisht në ditën e Shën Mikelit, që konsiderohet shenjti mbrojtës i portave dhe kështjellave urbane.

Në ato tavane të larta me kube gjigande, të pikturuara vetëm ashtu si në rilindjen italiane, të merren mendtë sa prej madhështisë, po aq prej pyetjeve të ankthshme që të vijnë padashur në kokë vetvetiu. “Ç’bënim ne dhe princërit tanë, ndërsa këta Estensë-t u sillnin çdo mëngjez tekat e tyre të reja arkitektëve dhe piktorëve që buisnin këtu midis mureve? Princërit tanë grindeshin për ca rripa tokash më shumë dhe ftonin turqit selxhukë në ndihmë për të mundur fqinjin e babëzitur për dy kodra më shumë?!

Si për të më zbutur këtë ankth e xhelozi vrastare për vendin tim, Ndueja më fut në katedralen e Shëngjergjit. A thua se e di që më duhet ca paqe qirinjsh dhe ajër temjani, aty ku të merret mendja prej një tjetër bukurie.

Italia, Italia ku kam qënë shumë herë për punë, tani më shfaqet ndryshe. Italia, muzeu i botës mbarë, romanët, muratorët e gjithë botës, ata që edhe sot zotërojnë gjashtëdhjetë përqind të gjithë të vlerave kulturore botërore. Se mos të thotë gjë përqindja?! S’kemi shkuar akoma në Firencen e Da Vincit dhe Mikelangelos së Davidit, ku duket se është dendësuar si në një Big Bang tërë arti i planetit.

Ndue e ndjen se jam i lodhur nga tërë ato “çudi” që të mahnisin e të trishtojnë njëkohësisht nga ajo e pashmangshmja ndjenjë trishtimi prej “të huaji”. Po ne, po ne që nuk kemi asgjë të ruajtur edhe nga ato të pakta gjëra të bukura që duhet të kemi pasur dikur?!

Dhe më thotë: Tani do të bëjmë pak pushim me një gotë verë.

Por aty ku futemi nuk është një restorant banal, ku mund të shuash urinë. Aty uria të kap me lemeri akoma më shumë. Pijetorja ku ulemi është e ngrirë si në ditën e parë kur u hap, para gati 1000 vjetësh.

Njihet me emrin “Al Brindisi” (Tek Dollia). E dokumentuar si pijetorja më e vjetër në botë, më 1435, ajo bash për këtë ka fituar çmimin Guinnes dei Primati në vitin 1984. Por ka dokumente që thonë se ajo ekzistonte prej vitit 1100 si mensë e punëtorëve që ndërtonin katedralen e Shën Gjergjit.

E di që e ka menduar për mua këtë surprizë. I thotë djalit të na bierë një menu- reklamë të lokalit dhe ma vë përpara. E lexoj dhe ndjej mornica. Po rri në të njëjtin lokal dhe mbase në të njëjtën karrike ku janë ulur Nikolla Koperniku, poetët Torkuato Tasso e Ludoviko Ariosto, kompozitori Cellini, piktori i famshëm Tiziano e të tjerë.

Të merret fryma nga mendimi se je në një vend kaq të shenjtë. Ngre kokën dhe shikoj sipër ca trarë të stërvjetër të kapur me kapanxha hekuri të ndryshkur. Dhe tyli shekullor i merimangave që varet nëpër to i pafshirë prej shekujsh, ashtu si mbi shishet e verës anash që janë mijëvjecare. Disa prej shisheve të verës janë tre shekullore dhe nuk i pi dot sikur të kesh me vete tërë bankat e Zvicrës, së bashku.. Thjesht sepse nuk kanë asnjë lloj çmimi dhe nuk shiten. Edhe ato kanë rrjeta merimangash sipër. Dreqi e mori! Edhe unë i kam trutë plot me rrjeta merimangash dhe nuk di çfarë të them, derisa Ndue Lazri porosit për mua një pjatë të madhe me proshutë dhe një shishe vere të vjetëruar Sangiovese, tipike e zonës së Emilia Romanjës.

Me aq sa unë marr vesh, ajo më duket e mrekullueshme, megjithëse në një tempull të tillë verërash mua edhe një shishe uthull të më jipnin, e hatashme do të më dukej…

Të nesërmen marrim mbarë e prapë Bolonjën, aty ku Ndue Lazri nuk ka nevojë të shohë tabelat, e kthen makinën në çastin e duhur, nga që rrugët i di përmendësh. Vërtitemi nëpër qendrën e qytetit, me shatrivanin e Neptunit dhe me Piazza Grande, së cilës i ka kushtuar një këngë Lucio Dalla i famshëm, që ishte prej këtij qyteti dhe shtëpia e tij nuk është veçse disa hapa larg piazzes. Hyjmë në katedralen San Petronio. E bukur si tërë katedralet italiane. Dhe e veçantë për fatin e saj të mbarë, nga që nën dyshemene e tempullit bolonjez kalon një meridian që zgjatet i shënuar me një vijë metalike dhe me gradët përkatëse mbi dysheme. Ndueja më tregon një vrimë sipër në çati, nga e cila, në një orë të caktuar, dielli dhe rrezet e tij janë “porositur” të ndriçojnë pikërisht shenjën e meridianit.

Dita tjetër është vrapim për në Firence dhe nga që janë ditë pashke duket sikur tërë Italia vrapon drejt saj . “Shoferi im” i ka menduar të gjitha, mbrrin dhe parkon tek sheshi Mikelanxhelo, sipër qytetit të famshëm, një shesh shumë i bukur, nga ku hapet panorama mahnitëse e qytetit. Rrugës deri aty, përmes një gjelbërimi të pafund, syri më kap vilat e mrekullueshme të pasanikëve të Firenzes, mbase më të bukrat që më kanë parë sytë deri tani në këtë jetë. Shije përrallore në stilin e tyre dhe nuk dua ta kuptoj se ç’janë në të vërtetë, shtëpi për të banuar apo albumi i madh i historisë së arkitekturës botërore?!

Rrugën deri në qytet e bëjmë në këmbë duke iu avitur urës së lumit që është një tjetër vepër e madhe. Mbrrijmë në mes të sheshit derisa shfaqet një version i monumentit të Davidit, punuar nga Mikelanxhelo.

Djaloshi i përbotshëm është aty prej shekujsh, i parë nga miliona njerëz që i ka fanepsur të gjithë me magjinë e tij. Tani është radha ime të më marrë për ca caste gojën. E kam parë qindra herë nëpër katalogje artesh, në filma dokumentarë, ngado. Por ndryshe është me sy të gjallë. Nuk di fare se ç’të thuash. Thjesht të vjen edhe ty t’i thuash njësoj siç i tha Mikelanxhelo Mozesë së tij kur e mbaroi:- Fol, pse nuk flet, apo nga që nuk ke vetëm zemrën.

Jam djalë muratori dhe gurin e kam dashuri qysh fëmijë kur i shkoja pas babait tim të ndjerë dhe shihja pluhurin e gurit të thyer mbi skelat ku ai punonte. E dua gurin shumë prej këtij emocioni fëminor. Po se me gurin mund të bëhen gjëra të tilla që të bëjnë edhe ty gur, këtë e kuptoj vetëm tani.

Eh!

Një mëndim i marrë më kalon vetëtimthi deri sa m’i ngjeth trutë. Sikur të mundja e ta kisha babanë gjallë. Sikur të mundja e ta bija deri këtu për t’i thënë si një fëmijë i habitur: – shihe se çfarë bëhet me gurin, o ba!… Edhe ta shihja në sy se si do të dridhej ai burri prej dy metrash, ai muratori im i shtrenjtë, që bënte shtëpi të vogla, të vogla si prej kartoni për të futur njerëzit kokën. Se Shqipëria ime e shkretë tërë jetën ka punuar e jetuar sa për të futur kokën brenda në të gjallën e saj…

Sikur t’i shihte ai këto pallate të ndërtuara para 800 vjetësh, këto bina, ku stolitë e gdhendura të një dritareje kushtonin sa tërë shtëpitë e krahinës sime. Dhe po kështu them me vete:- sa mirë që nuk i pa si unë. Sepse boll helme kish mbledhur zemra e tij e plasur në varfëri…

Për t’ u futur në muzeun “Galleria degli Uffizzi”, ne rrimë në këmbë me orë të tëra dhe çmallemi duke folur për kohët tona të arta. Vargu i turistëve është i gjatë dhe me bisht.

Më në fund ia dalim mbanë.

Është një nga muzetë më të pasur në botë për fondin e madh e të mrekullueshëm të veprave.

Vepra thashë? Këtu s’ka vepra, ka vetëm kryevepra.

Pallati është ndërtuar nga Cosimo de Medici në vitet 1559-1585. Sapo futem brenda prapë më viziton ajo pyetja e mallkuar… Ç’dreqin bënin stërgjyshërit e mi këta 26 vjet sa mbaroi ky pallat? Me siguri shtegtonin kopetë e tyre nga mali në fushë në dimër dhe anasjelltas gjatë verës. Ah, po! Ëndërronin edhe që ata selxhukët e mallkuar t’ia mbathnin nga kishin ardhur, se po kërkonin t’u prishnin kishëzat e tyre të vogla në fshat, se kërkonin t’u ndërronin emrat nga Kostandin dhe Kristina në Hysen dhe Qefsere, se…

Dreqin, lere këtë mesele, se je në një nga muzeumet më të famshme të kësaj bote dhe shiko këto gratë perri të Sandro Botiçelit tek veprat e famshme “Pranvera” dhe “Lindja e Veneres”. Janë kaq mahnitëse sa ta thartojnë gjakun në trup, edhe pse janë gra prej kanavace! Kështu kanë qënë edhe ato stërgjyshet e tua para se t’u vinin atë shaminë e zisë 500- vjeçare në kokë.

Janë 45 salla dhe duhet një jetë t’i shikosh të gjitha. Salla e Rembrandit, ajo e Karavaxhios, e Rubensit e shume të tjera.

Një skulpturë mermeri, ajo e Arianës në mes të një salle më mbërthen e mi mpin këmbët deri në thembra. I vij rreth e rrotull e nuk u besoj syve. Shtrirë, hijerëndë dhe madhështore. Nuk është një vepër, është një grua e gjallë, më e bukura grua që më kanë parë sytë deri më sot. Nuk di se si mund të jetë bërë me duar. Kam idenë që ka qënë e gjallë dhe është mermerizuar prej vetë bukurisë së saj. Dhe duke qënë për fat të keq burrë, të ndizet gjaku prej një bukurie të tillë, kur mendon, padashur as vetë, si çdo burrë, se ç’mund të të ngjante sikur të flije me të një natë, një të shkretën të vetme natë?!

“S’dua dua tjetër-ë.

Veç një natë të fle me të

Vallë se i bëja gjë…”

– më ulërijnë në këngë lebërit e mi, që nuk më lenë rehat me ububutë e tyre poetike edhe këtu në Firence.

Ke një dhembje gati biblike që s’ e ke takuar dot një grua të tillë në jetë, të kishe patur fatin diku e të ishe këmbyer në ndonjë udhë ca sekonda ballë për ballë… Dhe të rroje me gëzimin që e pe dhe që je duke jetuar bashkë me të në të njëjtën jetë.

Mermeri, aty ku takohen kofshët e saj të plota e gjysëm lakuriqe dhe mbi njërin nga gjinjtë e mbuluar, pikërisht aty ku një gruaje i plasin hiret e saj drithëruese plot vuajtje të pafundme, është i tejdukshëm. Nuk është një figurë letrare. Mermeri është ashtu, transparent. Këtu ose ndodh ndonjë iluzion optik, ose diçka e turbullt prej botës së autosugjestionit a magjisë bën trillet e veta. Por unë jam i bindur se kjo copë mermeri, mbase e vetmja në botë, është tejet trasparente.

Nuk ka asnjë dobi ta fotografoj. Është e fotografuar deri përtej varrit.

Kjo është një bukuri që vret. Është aq e dendësuar nga salla në sallë, sa vjen një moment që ndjehesh i lodhur e të janë nxehur trutë. Nuk mund të shihet dot pa pushime të gjata midis, që të mbledhësh një çikë shpirtin.

Dalim dhe pas muzeut shkojmë në sheshin më të vjetër e më të bukur mbase të gjithë botës, Piazza della signoria. (Sheshi i zotërinjve)

Prapë të pafundme skulpturat madhështore. Prapë ai i famshmi në mermer, Davidi, përpara Pallatit të vjetër.

Fol, pse nuk flet, apo….?

Shkojmë tek Duomo, katedralja e madhe që mban emrin “Shën Maria e lules”, që simbolizon zambakun e Toskanës. Eshte kisha e tretë në botë për nga madhësia pas asaj të Shën Pjetrit në Romë e të Shën Palit në Londër. E filloi Giotto dhe e përfundoi Brunelleschi, që i ndërtoi kupolën e famshme me ngjyrë të kuqe. Se ku del një jetë artisti për katedrale të tilla?!

Ditën tjetër në rrethinat e Bolonjës ia mësyjmë një qyteti të vogël mbi një kodrinë, me emrin Dozza. I vogël vetëm me dy rrugë, plot me piktura murale nga piktorë që kanë zënë me qera një sipërfaqe në fasadat e shtëpive për të lënë aty artin e tyre. Është një qytet kështjellë, i rrethuar i tëri me mure mesjetare. Në bodrumet e saj ndodhet kantina e verës e Emilia Romanjës. Një vepër tjetër arti. Ndue Lazri ngul këmbë se unë si poet duhet të provojë verën e sjellë nga vreshtat e Duçes dhe blen një shishe.

-Nuk ka aspak shije fashiste,- më thotë me atë humorin e tij të pashtershëm prej mirditori të zgjuar. Dhe më ngjit më lart tek restoranti “Monte del re” (Mali i mbretit), ku pimë një kafe nga ata që kanë shpikur kafenë ekpres për këtë botë, nga ato që s’ua harron dot shijen kurrë.

Prapë më zbret në kantinën e këtij restoranti, sepse pasioni i tij për verërat nuk ka të mbaruar. I kërkon menazheres të na tregojë çfarë ka hoteli dhe ajo nuk përton. E merr seriozsht dhe bukuroshja na baret nëpër tërë ambientet, sallat e promovimit të librave e filmave, pishinat jashtë etj.

-Ja në një sallë si kjo duhet bërë një promovim libri, – më thotë kur shikojmë një sallë mahnitëse në gjysëm errësirën e saj aristoktratike.- E pse jo, – shton ai?

I them se me çmimin e kësaj salle për një promovim, në Shqipëri botohen shtatë libra dhe qeshim një copë herë.

Në kthim devijon rrugët që i di përmendësh dhe futet midis ca zabeleve. Më tregon shtëpinë private të Gianni Morandit. E me që bëmë tërë atë mundim për të parë vendin e tij, fati të nesërmen do të tregohej zemërbardhë.

Si për çudi, atë natë, një ditë para kthimit tim, Ndueja, na çon për një darkë ne restorantin “Smeraldino” në periferi te qytetit, që cilësohej si pizzeria më e mirë e Bolonjës. Në të mbaruar të darkës, kamarieri, një napolitan i thekur plot shaka gazmore, na thotë: – Ej, poshtë, në katin e parë kini Gianni Morandin. Pse nuk tentoni ta takoni? Ndue nxiton dhe zbret aty. Këngëtari i madh ishte duke dalë dhe një minutë më vonë nuk do ta kishim patur atë fat. Jo vetëm që pranon të na takojë, por edhe na pret sa zbresim aty poshtë. I zgjas dorën dhe ai bën edhe një hap e përqafohemi, ndërkohë që Ndue më prezanton si poet dhe kineast para tij. Buzëqeshja e tij është si një diell. Bëjmë fotografi, kërkon t’i shohë si kanë dalë, bën shaka dhe i premton Ndues se do t’ia japë patjetër atë intervitën që i ka kërkuar ca kohë më parë. I thjeshtë, ka ardhur i veshur me tuta dhe kaq njerëzor si të gjithë artistët e vërtetë e të plotësuar të kësaj bote.

Ja këto ishin pesë ditët që kalova me Ndue Lazrin, shokun e një jete, në Itali. Por ndërsa fola për aq vende dhe muzeume, lashë pa treguar atë më të bukurin, dhe jo pa qëllim e shtyva për në fund, muzeun e madh të kujtimeve tona.

Ajo ishte dita më e bukur dhe ndodhi një mbasdite, në një kafene krejt të zakonshme të lagjes së tij, madje në një lloj bari gjysëm dru e gjysëm xham, nga ato që gjen rëndomtë kudo në botë, edhe këtu tek ne. Dhe ishte bosh, krejt bosh. Kishim shkuar të blenim ca yje fosforeshente prej plastike, të cilët m’u bënë fiksim sepse shkëlqenin natën kur flija në tavanin e dhomës së gjumit. I pashë që natën e parë në njërën nga dhomat e shtëpisë së Ndues ku fjeta ato ditë. As që e dija se egzistonin, ishin prej vitesh aty në atë dhomë ku kishin fjetur vajzat e vogla të tij dhe u fiksova pas tyre. Kam një kokëshkrepje të pakuptimtë prej fëmije për ca sende e vogëlima si këto dhe shkuam t’i blinim. Doja t’i ngjisja në tavanin e shtëpizës sime prej druri në Shën Pjetër, aty ku besoj se do të shkoj pleqërinë, aty ku dua të shoh yjet prapë si në fëmijëri, derisa të një ditë të më zërë gjumi njëherë e mirë. Ai i madhi, i pafundmi…

I blemë dhe, në kthim, duke ecur në këmbë, u ulëm në atë kafe të vetmuar buzë rruge. Nuk di pse filluam të flisnim për fëmijëritë tona aq të ngjashme. Për varfërinë tonë dhe për të vdekurit tanë të mëdhenj, baballarët dhe nënat tona, për shkollat plot vuajtje, për vajzat e para që na tundën themelet e burrërisë së papjekur, për librat, shokët, pengjet, darametet, për… Për plot të tjera punë shpirti, që deri në varr do t’i dimë vetëm ne të dy dhe asnjë i tretë…

Dhe aq u desh, folëm e folëm deri vonë si asnjëherë, në një rrëfim të madh për jetët tona. Mbase kishim nevojë të rrëfeheshim edhe njëhërë pas gjithë atyre vizitave nëpër tërë ato katedrale të mëdha romane.

Nuk ishin më kot ditë pashke…

Kurrë në jetën tonë nuk e kishim bërë një bisedë të tillë aq shpirtërore prej dyzet e ca vjetësh vëllazërie. Në fillim u përpoqëm të mbaheshim si burra, por më vonë aq na bënte. Unë shihja si plasën lotët në sytë e tij të kaltër tek fliste për fëmijërinë e tij të mjerë dhe mallin për babanë. Dhe ai shihte të njëjtën gjë në të mitë. Ca kohë më ndihmuan syzat e mia të errta, po kur lotët dolën poshtë tyre, ishte e kotë e mua aq më bënte.

Nuk e di ç’patëm, por vetëm tek vëllai mund të flasësh ashtu. Vetëm ai, vëllai ka shenjtërinë të ta japë atë mrekulli, të ndjehesh i tëri shpirt dhe t’ia falësh jetën tënde si t’ia vije në pëllëmbë të dorës… Mbase mosha jonë tani në prag pleqërie, ku thonë se zemra zbutet e zbutet si brumë perëndie.

Kisha një jetë të tërë murgërie pa folë ashtu me ndonjë njeri dhe nuk di në se do të më ndodhë më në këtë jetë. Por Ndue Lazri ma dha këtë mundësi. E po kështu unë atij. Dhe kjo ishte “Firencia jonë”, vendi ku dendësia e tërë asaj vallazërie të gjatë plasi e shpërtheu deri në lotë. Kushedi, mbase kishim një jetë që e prisnim, pa e ditur as vetë atë ditë, ato orë dhe ja, u lëshuam të mundur prej mallit aty në një yrt të shkretë, diku në periferi të Bolonjës.

Ndërsa avioni ngrihej lart në qiell drejt Tiranës, unë e dija se prapë atë e kishte zënë malli.

Si të mos e dija, kur e kisha mu në mes të gjoksit të njëjtën gjë.

Dhe më kot isha betuar se nuk do të shkruaja kurrë “shënime udhëtimi”, megjithse asnjëherë nuk duhet thënë kurrë.

Lart, aty në qiell malli duket edhe më i dendur, nga që beson se je më afër zotit…

Tiranë, maj 2015.

PETRIT RUKA

twitter
Follow
facebook
linkedin

Fjalë kyçe: Ndue Lazri, PETRIT RUKËN, shënime udhëtimi

Komentet

Cancel reply

Lajme të ngjashëm

YOM KIPPUR: NJË DITË FALJEJE, POR JO DITA E FALJES Përgatitur nga Mimoza Erebara

Yom Kippur është një ditë faljeje, por nuk është Dita e Faljes. Fjala falje në hebraisht është “סְלִיחָה/selicha ose מְחִילָה/mechila. Dita nuk njihet si yom selicha / yom mechila, por si Yom Kippur. כִּפּוּר/Kippur vjen nga fjala כַּפָּרָה/kapara, që do të thotë shpërblim, pra Yom Kippur është Dita e Shlyerjes. Po c’është shpërblimi, ku ndryshon kjo fjalë nga tjetra, nga falja?

Në anglisht, shpërblimi konceptohet si një proces ku përmes të cilit fitojmë falje, vetëm ne vetë për mëkatet tona dhe, ku rrjedhimisht jemi të falur. Ky megjithatë nuk është kuptimi autentik i hebraishtes kapara. Edhe pse në anglisht, shpërblimi është bërë sinonim i pendimit, vetë fjala zbulon përkufizimin e saj origjinal. Etimologjikisht, shpërblimi është një fjalë e përbërë që rrjedh nga at onement.(anglisht). Është gjendja e të qenit në një, po jo procesi me të cilin arrin në atë gjendje. Po kështu, kapara nuk është sinonim i teshuvah. Teshuvah është akti i kthimit ose pendimit, ndërsa kapara është gjendja e ribashkimit që arrihet pasi të jetë kryer teshuvah.

Në fakt, ka dhjetë ditë teshuvah, nga Rosh Hashana (Viti I Ri Hebraik), deri në Yom Kippur. Yom Kippur është e dhjeta e këtyre ditëve, dhe si e tillë sigurisht ka një element pendimi në lutjet dhe shërbesën e ditës.

Megjithatë, ekziston një element shtesë në këtë ditë që e dallon atë nga nëntë ditët e tjera të teshuvah. Domethënë në këtë ditë, pas teshuvah që kemi kryer, arrijmë nivelin e kapara.

Për të kuptuar të gjitha këto, duhet të gërmojmë më thellë në mënyrë që të dallojmë më qartë mes faljes, selicha/mechila në hebraisht dhe shlyerjes/kapara, po në hebraisht. Të dyja këto koncepte përbëjnë një gjendje afrimi dhe ribashkimi që pason një ndarje të mëparshme. Megjithatë ekziston një çështje e etiketimit e cila dallon midis dy termave.

Njeriu mund të falet, por ende mund të mbartë mbi vete një distancë të caktuar si ndaj vetes ashtu edhe ndaj të tjerëve, që mbetet. Në rrënjën e saj, כּפּר/kapar tregon pastrim. Kapara në kuptimin e saj përfundimtar do të thotë se, dikush nuk është justifikuar vetëm për veprimet e saj/tij të së kaluarës, por është pastruar plotësisht prej tyre, në mënyrë që asnjë mbetje apo të meta të tyre të vazhdojnë të ekzistojnë.

Dallimi mund të shpjegohet me alegorinë e kësaj rrëfenje, të një mbreti dhe një prej ministrave të tij të besuar. Ministri ka shkelur një ligj të mbretërisë prandaj ka ngjallur zemërimin e mbretit. I frikësuar nga ndëshkimi ministri kërkon falje të mbretit dhe me sukses arrin ta bindë mbretin se, keqardhja e tij është e vërtetë dhe se nuk do të ketë më shkelje. Mbreti e fal dhe e rikthen në postin e tij. Megjithatë, herën tjetër kur duhet të bëhet një punë e rëndësishme, mbreti ngurron t’ia caktojë këtij ministri. Ai e njeh të kaluarën e tij. Në një rast të tillë, falja është falur dhe ministri nuk është subjekt i dënimit apo ndëshkimit. Megjithatë, marrëdhënia me mbretin mbetet me një distancë delikate. Kjo është selicha/mechila – falje.

Me kapara nga ana tjetër, nuk mbetet më në kujtesë cilido qoftë gabimi i ministrit. Nuk është thjesht se mbreti e fali me mëshirë. Përkundrazi, është sikur koha është kthyer mbrapsht në atë mënyrë sikur ngjarja të mos kishte ndodhur kurrë. Sikur kujtesa është fshirë dhe pse incidenti mund të ketë ndodhur. Marrëdhënia midis mbretit dhe ministrit të tij, pas këtij akti mbetet krejtësisht e pacënuar, dhe kështu kur lind mundësia tjetër për t’i shërbyer mbretit, ministrit i jepet nderi, detyra pa asnjë hezitim. Kjo është ajo që në fund të fundit do të thotë kapara – e shkuara është shfajësuar dhe pastruar tërësisht, dhe nuk mbetet asnjë faj.

Ky kapara /pastrim i plotë, është ajo që ndodh në Yom Kippur. Secili prej nesh është rikthyer në këtë ditë në një nivel pastërtie dhe pafajësie absolute. Nuk është thjesht se na falen keqbërjet e kaluara, por është sikur të mos kemi shkelur fare. Ne nuk jemi të pafajshëm sepse faji ynë është justifikuar ose falur, por sepse nuk ka asnjë faj që duhet të fshihet. Nuk është thjesht se na jepet një mundësi tjetër, por është sikur jemi një qenie krejtësisht e re, e ndryshme, që kurrë nuk dështoi apo gaboi fillimisht.

Si realizohet ky rishkrim i historisë sonë vetjake? Dhe pse ndodh në mënyrë specifike në Yom Kippur? Në këtë ditë, dhe vetëm këtë ditë, na mundësohet të qasemi në nivelin e pestë dhe më të lartë të shpirtit tonë, i cili quhet Yechida. Yechida do të thotë unik, dhe përfaqëson një nivel që është plotësisht i unifikuar me unitetin përfundimtar të Zotit. Pjesën tjetër të vitit, njëshmëria jonë me Zotin është fshehur në mënyrë që të vazhdojmë të funksionojmë si entitete të pavarura. Megjithatë në Yom Kippur zbulohet se ne jemi vërtet përtej botës. Vetë natyra e universit transformohet kur thelbi dhe bërthama e tij ekspozohet. Në atë përvojë të zbulimit primordial, gjithçka sipërfaqësore zhduket. Është sikur Krijimi të ketë rënë në kontakt me një dritë aq të nxehtë dhe aq të ndritshme, saqë menjëherë djeg çdo gjë që nuk është thelbësore dhe e pafundme vetvetiu.

Në Yom Kippur, kur burimi i gjithë dritës është në gjendje të rrezatojë lirshëm në Krijim, çdo kelipah/guackë është djegur larg dhe mbetet vetëm drita. Kështu rishkruhen historitë tona. Nuk është thjesht se rrobat dhe keqbërjet tona të ndyra anashkalohen apo edhe hidhen mënjanë. Përkundrazi, ato janë të konsumuara. Apo ndoshta më saktë, ato janë të nënkuptuara. Ajo që ne zbulojmë në Yom Kippur është se, edhe të metat nuk janë aspak të meta. Nuk mund të ketë asgjë që në fund të fundit e fsheh Zotin sepse edhe vetë vellimet e shenjta janë vetëm shtresa të Perëndisë me të cilat Ai e ka maskuar përkohësisht veten. Me këtë vetëdije, të gjitha të tjerat zhduken dhe vetëm Zoti mbetet. Kjo është e vërtetë at onement, dhe kjo është kapara/shpërblimi që Yom Kippur realizon.

Marre nga Pnei Hashem
Pergatitur nga Mimoza Erebara

ME SHUMË DASHURI SI SHENJT TEREZA- Nga Albert HABAZAJ

5 Shtatori është një datë e shenjtëruar, sikurse për gjithë globin, veçmas për kombin shqiptar, sepse është Dita e Shenjtërimit të Nënë Terezës. Shenjtorja shqiptare, Nënë Tereza e Kalkutës, si shembull i jashtëzakonshëm i misionit të heshtur e të pareshtur të bamirësisë është dhe dëshmitare e paharrueshme e dashurisë për njerëzit në nevojë. Shenjt Tereza, si Kryemisionare e Mirësisë, është një burim i pashtershëm frymëzimi edhe për Universitetin “Ismail Qemali” Vlorë, që, si pjesë e së tërës dritërore të Institucioneve të Arsimit të Lartë Shqiptar, nga lartësia modeste e 30 vjetëve jetë, është përkushtuar me ndershmëri profesionale dhe dashuri humane në shërbim arsimor universitar cilësor e bashkëkohor.
“Jo të gjithë ne mund të bëjmë gjëra të mëdha – na kujton Nëna e Botës, Shenjt Tereza – Por ne të gjithë mund të bëjmë gjëra të vogla me dashuri të madhe”. Mesazhi i saj me dritë: “Çfarë e bën llambën të ndriçojë? Konsumimi i vazhdueshëm i pikave të vogla të vajit. Nëse këto pika do të vinë duke munguar, nuk do të ketë më dritë” është testament shpirtëror edhe për pedagogët, stafin dhe studiuesit e UNIVLORËS në funksion të edukimit universitar dhe qytetar të studentëve tanë, dhe këtë e kemi treguar dhe përditë e tregojmë pa u dukur edhe me faktin se diploma e Universitetit tonë ka vlerë dhe njihet ndërkombëtarisht.
Nderim Shenjtores sonë, që ndezi yjet e shpirtit, gjakut, mendimit dhe veprimit të Saj për një botë më të mirë në paqe e harmoni!
Një këngëz të vogël kam thurur për Shenjtoren, të cilën e këndojnë me zë kumbues, hijshëm, me aq ëmbëlsi e dashuri Ansambli Folklorik “10 Shqiponjat e Tërbaçit” Vlorë:

Për Shenjtoren Nënë Tereza
Këngën si zjarrin e ndeza.

Të ngrohtë si shpirt i saj
Të përhapet skaj më skaj.

Anjez’ Gonxhe Bojaxhiu
Shenjtore me frymë njeriu.

Shën Tereza, Nënë e Botës
Shqiponjë mbi malet e borës.

VLONJATI MBJELL LULE SHQIPE- Akademikut Shaban Demiraj- Nga Albert HABAZAJ

Gjuha shqipe, mjalt’ e ëmbël,

Gjuhë e Mëmëzonjës sime,

S’ka në bot’ si gjuh’ e nënës,

Të kënaq er’ trëndeline.

Rron ajo, që rrojme ne;

Naime të tjer’ pat fat,

Djem që për të bëjnë be,

Midis tyre një vlonjat.

Burr’ që vë një gur për kombin,

Shok me djalë të Petro Ninit,

Për këtë gjuhë të ekzistences

Sa Çika – pesh’ e mendimit.

Vlora korife ka lindur

Që matet me korifej

Me nj’ Aleksandër Xhuvan,

Me një Eqerem Çabej.

Mbolli, mbolli lule shqipe,

Arom’ ilirike mbushur,

Ky det me vullnet Balzaku,

Në Panteon është futur.

Do të mbjell’ sa të ket’ frymë

Të tilla lule me vlerë,

Se prapa tij do të vinë

Shaban Demiraj të tjerë.

L’Aquila, Itali, 14,02.2000

[Botuar në vëllimin tim poetik “Mërgata e luleve”, Tiranë, Globus R, 2006, f. 103].

TË PAHARRUAR LATIF E FATIME ÇELO- Nga Eduard M. Dilo

Udhëtarë të përkohshëm jemi në kete jetë.
Ashtu siç vimë, vjen dhe dita e largimit në përjetësi.
E përcollëm plot respekt, dhimbje dhe lotë Latifin e mrekullueshëm, atë burrë të urtë, të qetë, fjalë -butë e shumë të llogjikshëm, të saktë në çdo bisedë që bëje me të.

E karakterizonte një kujtesë e freskët edhe pse vitet kalonin, qetësia bindese, buzëqeshja dhe humori i hollë të impononin respekt dhe të bënin ta dëgjoje me interes dhe endje.
Një thesar i tërë qe biseda me të. Mësoje shumë prej tij.

Lindur dhe rritur në një familje që në gen trashëgonte veç cilësive pozitive dhe një patriotizëm të ushqyer në breza.

Punoi me ndërgjegje e përkushtim si kryezooteknik në rrethin e Fierit,
ku gëzonte respektin dhe admirimin e të gjithëve.
Tepër korrekt në punë, me një disiplinë të ndërgjegjëshme kish përherë sukses.

U martua me Fatime Tabaku Çelo (e cila ka ndërruar jetë katër vite më parë) dhe sëbashku rritën dhe edukuan dy fëmijë shembëllore: Xhevon dhe Nevilën, të cilët janë shembëll mirësie në shoqëri dhe kudo.

Te dy do të ngelen për gjithë sa i njohën një çift ideal, përcjellës të një sjellje tepër korrekte, të qeshur, të ëmbël, të respektueshëm dhe të shoqërueshëm.

Largesa e tyre len një boshllek jo vetëm për familjarët, por edhe për miqtë e dashamirësit.
Do të prehen aty pranë njeri-tjetrit në përjetësi në banesen e fundit në vorrezat “Kensico Cemetery, Vallhalla NY.”

PAFAJSHMËRIA MË E PAFAJ- Nga Albert HABAZAJ

Nuses së lirisë, dëshmores Ramizè Gjebrea (20 prill 1923 – 6 Mars 1944)

Një emër, një jetë, një ëndërr, një dert,
Ramizè Gjebrea: legjendë-realitet
Pulson vrullshëm historinë.

Ti ishe koha, ardhmëria,
Bota e femrës shqipëtare,
Intelekti brilant i paskaj,
Horizonti blu, cicërima,
Pafajshmëria më e pafaj.

Ti ishe malli i Atdheut,
Teuta e Dora d’Istria ishe,
Pushkë e mbushur për lirinë,
Sidoqoftë nuk mund të ishe ndryshe.

Gogoli i djallit të errët
E ndali kohën në mëngjes.
Në segmentin e mistershëm të ferrit
Herë zhdukesh, herë shfaqesh si vesë.

Guxova me guxue- Poezi nga Ahmet Tahir Kolgjini, botohet në 25 vjetorin e ndarjes nga jeta

Këtë sonet e ka ndarë me miqtë në faqen e tij në facebook z. Hakik Mena, duke e shoqëruar me këtë shënim:

Me rastin e 25 vjetorit te ndrrimit jete te njeriut tone te dashtun e te shtrenjte, dajes tone te çmuem, Ahmet Kolgjini, po postoj nji prej poezive te tij qe une preferoj ma shume!

Guxova me guxue; ndo keq, ndo mire

Se, pa guxim, s’arrihet asnji cak.

Shume kufinj kam shkele me hir, pa hir

Dhe vdekjes, ndonjihere, i shkela ne prag

Zbraztinë e shpirtit e shqyrtova tepërtej

Edhe me shprese e mbolla, me besim

Dhimbjes ia zbuta plagët gjithandej

Keshtu iu kthye hareja shpirtit tim

Me terrin u perfyta me guxim

Sa, ma ne fund, ia çarta dhe rrethimin

Dhe dritën përshendeta me gezim

–

Çdo padrejtësie i shkela kufinin

E i zbertheva prangat e vetmise

Per t’u ngritë ne qiejtë e kaltërsisë

Janar 1992

Ahmet Tahir Kolgjini

EMRI YT NË BREZA DO KUJTOHET- Nga Bashkim Saliasi

Ata që të njohën, të kujtojnë me mall,

djalë i Nishovës, margaritar i rrall.

u rrite me ujin e Tomorit, uji bekuar,

ekselent në shkollë, mbete i parë.

Poliçani të ushqeu me dije në mekanik,

s’ta dhanë të drejtën e studimit për juridik.

Ti për Nishovën ishe ikonë,

i tillë do mbetesh përgjithmonë.

Shkëlqeve në Tiranë në degën ekonomik,

shqiponjë e Tomorit me fshatin mbete besnik.

Shoqëria me mall Medi Koxhaj të kujton,

krenohet zemra e tyre, kur emrin tënd dëgjon.

Nishova ka lindur burra të ditur,

ti ishe i veçantë, emblem e skalitur,

emri yt shenjtor i Nishovës, nuk harrohet,

në jetë të jetëve në breza do kujtohet.

30 korrik 2024

Pajtim Xhelo heshti dekada me radhë, por veprat e tij flasin me gjuhën e një shpirti të shenjtë-

( Në kujtim të vepres së pavdekshme të shkrimtarit dhe poetit të talentuar vlonjat Pajtim Xhelo)

U lind në qytetin e Vlorës, në një familje shumë të herëshme qytetare me tradita intelektuale dhe atmëmëdhetare nga të dy prindërit. Që në vitet e para të shkollës, shquhej për një përqëndrim
të pazakontë në marrjen e dijeve. Mësuesit e tij thoshin që ky djalë nuk studionte për të marrë nota të mira. Ai studionte për njohuri të qëndrueshme, me piksynyme të qarta, që të njihte sa më mirë botën që e rrethonte. Ishte ndër nxënësit e rrallë, me formim të përgjithshëm, i vlerësuar me notën 10 në letërsi dhe lëndët shoqërore dhe me 10 në matematikë dhe shkencat e përpikta. Kish prirje të veçantë për gjuhët e huaja, të cilat më vonë e ndihmuan në studimet e tij në shkencat albanologjike.

Shquhej për një pjekuri të parakohëshme, seriozitet në çdo hap që hidhte, këmbëngulje, etje për dije. Mësuesit dhe shokët e tij trgonin se ai nuk mësonte kurrë përmendësh, pa e zbërthyer dhe kuptuar në thelb gjithçka të re.

Pasioni për letërsisnë u vu re që në moshë të re. Në klasën e pestë mësuesja e gjuhës ruse, Mjaftime Gorishti, duke parë që njohuritë e tij ishin më të përparuara se ato të moshatarëve të tij, e ngarkoi me mbarëvajtjen e bibliotekës së shkollës Nr 2 ( Naim Frashëri ) Kjo bëri që ai të niste të lexonte me një etje të jashtëzakonëshme që në atë moshë ( 11 – 12 vjeç ) autorë të dëgjuar, si Tolstoi, Dikensi, Viktor Hygoi, Balzak, Stendal, Xhek London Gorki, Turgenjev, Gogol, Pushkin, Lermontov, Majakovski,Dikens, Shollohov, Migjeni, Mjeda, Noli, Çajupi e shumë të tjerë.

Siç tregon edhe vet, nuk i duhej të studionte shumë në shtëpi, sidomos në matematikë. Cili qe sekreti? Kishte një vëmendje të jashtëzakonëshme në shpjegim. Shokët e tij thonë që kur mësuesit
shpjegonin, ai nuk shkëputej nga dëgjimi, sikur bota të përmbysej rreth tij. Mbase do duket e pabesueshme, po në moshën 13 vjeçare Pajtim Xhelo shkruajti një novelë me temë nga jeta shkollore, novelë që u vlerësua nga një shkrimtar vlonjat, mësues letërsie, Miliano Stefa.Që kur ishte në vitin e parë të gjimnazit, mësuesi i letësisë, Daut Shtino, u thosh të gjithëve, që Pajtim Xhelo e njihte drejtshkrimin e Gjuhës Shqipe më mirë se vet mësuesit e Gjuhës. Një ngatërresë e sajuar në biografi, bëri që të mos shkonte në Universitet në degën që donte. Shkoi me dy muaj vonesë për Agronomi. Nga letërsia dhe arti nuk u shkëput. Luajti teatër, këndoi, ishte atlet cilësor…Një djalë me prirje, që mbase, në parim, edhe kundërshtonin njeratjetrën.

Në pesë vitet studentore shkruajti dhe botoi heraherës në gazetën STUDENTI e më pas në gazetën lokale të qytetit. E emëruan në Skollën e Mesme të Llakatundit ( Teknikum bujqësor ), nga
ku, për shkak të asaj përbërjeje politike të sajuar e larguan me shkakun që lexonte libra të ndaluar.

Pas 13 orë mbledhje, ku u mbrojt nga të 59 mësuesit ( me përjashtim të sekretarit të Partisë dhe drejtorit dhe spiunit ) shpëtoi nga dënimi me burg, po mori një goditje që e deyroi të heshtëte për disa vite. Deri atëhere kish gati për botim dy novela, tre vëllime me tregime dhe dy vëllime me poezi. I pushtuar nga paniku dhe frika mos e përndiqnin, i dogji të gjitha dorëshkrimet në sobën e drurit. Nga shkrimet nuk hoqi dorë, por fshehur, pa ia trguar askujt.

Gjatë kohës, studionte autodidakt për historiografinë e lashtë të popullit tonë, e cila i dha dorë të përfundonte romanin e tij historik “ Mallkim i përjetshëm, të cilin e aprovoi për botim Shtëpia Botuese “Naim Fr4ashëri “ në vitin 1988, ku ishte nëndrejtoreshë Iskra Tata Thoma. Recensenti historik, Myzafer Korkuti e vlerësoi me notat më të larta, jo vetëm nga ana e vërtetësisë historike, por edhe si lexues I kualifikuar. Po kështu edhe recensenti tjetër, Arben Xoxe. Romanin nuk pranoi ta linte për botim, sepse nuk ra dakord që të ndryshonte një fakt historik… Donte t’i përmbahej me përpikmëri vërtetësisë historike. E botoi në vitin 1997, nëpër plumbat e marsit të tmerrshëm të atij viti të mbrapshtë. Në vitin 1992 nxjerr gazetën “ Zgjimi “ si gazetë e vetme në Vlorë, sepse gazeta“ Vlora “tashmë ishte mbyllur. Po atë vit çel Shtëpinë e parë dhe të vetme Botuese në Vlorë me emrin “ Flamuri”.Nisi botimin e një Almanaku letrar me titullin “ Aulona “, por për shkak të vështirësive financiare dhe teknologjisë shumë të vjetër të makinerive të Shypshkronjës, dolën në dritë vetëm tre numra. Po kështu boton një gazetë të dytë dyjavore me titull “ Ekartshkin” ( ekonomi, aert, shkencë, informacion). Edhe ajo pasoi almanakun, dolën vetëm tre numra dhe nuk jetoi më. Siç thoshte edhe vet Pajtimi, nëse do t’I presësh rrugëtimin një artisti krijues, vëre në drejtim dhe ia ke arritur qëllimit.
Ato vite për Pajtimin ishin një zbrazëtirë, pa krijimtari.Në të vërtetë nga viti 1990 , deri në vitin 1997, duke qenë Drejtor në dy ndërmarje, nuk pati mundësi të merrej me krijimtari.

Botimet i nisi në vitin 1997 dhe 1998. Për shkak të një diabeti shumëvjeçar ( që në moshën 18 vjeç, kur nuk i doli e drejta e studimit), pati probleme të rënda me sytë. Bëri 9 ndërhyrje në klinikat ruse dhe deri në vitin 2015 nuk mundi të shkruante. Pas këtij viti, edhe pse duke sakrifikuar shëndetin e të parit, vijoi të shkruante dhe të botonte me një vullnet dhe frymëzim të jashtëzakonshëm. Vete Pajtimi thoshte : “Mund të duket çudi, po Zoti ma ktheu borxhin e viteve që heshta”.

Në foto: Pajtim Xhelo

Ka botuar dy romane dhe të tretin e ka gati për botim, 10 vëllime me lirika, dy vëllime me novela, në bashkautorësi me Iskra Tata Thomanë,një vëllim tjetër me novela në bashkautorësi me Iskrëne, një novelë xhepi, një vëllim me tregime, një libër me studime albanologjike dhe librin e fundit, në bashkpunim me Iskrën me “ Shprehje frazeologjike përmes rrëfenjave. Edhe pse me probleme të rënda shëndetësore, ai vijonte krijimtarinë.
Ja si shprehet Iskra për mikun e saj, Pajtimin :
“ Pajtim Xhelo, si shkrimtar ka arritur në majën e Olimpit në të gjitha gjinitë e prozës, që nga tregimi i shkurtër, novela, romani (madje edhe romani historik që është aq i vështirë,sidomos kur flet për lashtësinë ).Më duhet të theksoj faktin, që, edhe pse nuk ishte çam, ka shkruar aq shumë tregime për Çamërinë, aq sa kanë shkruar të gjithë krijuesit çamë, të marrë së bashku. Disa nga shokët, me shaka i thonë : “ Ti je çam “ E kam të vështirë ta them me siguri, nëse Pajtimi ka lënë pa na sjellë në tregimet e tij, ndonjë krahinë të Shqipërisë Natyrore, apo, siç i quan ai, Epirit, Iliirisë dhe Maqedonisë me origjinë pellazge, duke nisur që nga Trieste, në Mitrovicë, në Ulqin, në Folorinë, Kostur, Konicë, Grebene, SELANIK,, DERI NË Artë dhe Prevezë…Them se na i ka sjellë të gjitha trevat pellazge në krijimet e tij. Nuk mund të lë pa përmendur këtu edhe disa rrëfenja impresioniste të tipit të Kafkës etj.
Shpesh, madje mund të them pa frikë, rëndom, në përshkrimet kthehet në prozë poetike të mirëfilltë, me të gjithë bukurinë e këtij stili,veçanërisht me mendimin e thyer dhe tingullin ngacmues për shpirtin. Si poet, më duhet të pranoj se i ka kaluar përmasat mbarëkombëtare, madje i ka kapërxyer edhe këto kufij. Në një kohë, kur poezia, jo vetëm te ne, por edhe në Botë, është zbehur, është bërë thjesht një prozë e zhveshur nga melodia, flladet dhe aromat e vesës nektarore, lirikat e Pajtim Xhelos të rrëmbejnë shpirtin, për të të çuar në yllësitë e përfytyruara të legjendave hyjnore. Edhe poezia e tij epike të rrëmben në krahë, për të të çuar mysafir në botën burrërore të nderit, besnikërisë, bujarisë dhe trimërisë. Poezia e tij është gati hyjnore, teknika ka arritur përsosmërinë,

Shpirti i tij i madhërishëm na flet me gjuhën e Perëndive përmes vargjeve brilante. Gjuha e poezive të tij ( natyrshëm, edhe e prozës) është Shqipja e kulluar, larg huazimeve dhe ndikimeve. Dhe nuk ka si të ndodhë ndryshe… Ai bëri një punë të palodhur për të pëzënë nga fjalori fjalët “ ardhacake” si i quan fjalët e panevojëshme që kanë pushtuar fjalorin (leksikun) e Gjuhës Shqipe. Ai ka studjuar historiografin e lashtësisë së popullit tonë, ka arritur në përfundime me vlera të pamohueshme që hedhin dritë mbi të vërtetat që na i kanë rrëmbyer padrejtësisht fqinjët tanë. Natyrisht, nuk kish si të ndodhte ndryshe, që një njeri me një kulturë kaq të gjerë e të thellë në të gjitha fushat e jetës, një intelektual i mirëfilltë si Pajtim Xhelo, të mos ishte edhe një poet dhe shkrimtar me përmasa të pakufishme, të pa konturuara. Ky ishte Pajtim Xhelo, njeriu me një përvojë jetësore të jashtëzakonëshme, që na e la këtë përvojë si Margaritar për brezat që do vinë. Dhe të mendosh, që ky njeri deri para pesë viteve, nuk tha kurrë me gojën e vet : “ Jam poet, apo shkrimtar, apo studjues”. Po, thoshte gjithmonë : “ E dua vendin tim, e dua kombin tim, e dua qytetin tim mbi jetën time fizike”. Një njeri me të tilla vlera, që nuk thotë “ Jam poet, jam shkrimtar, jam studjues” është mishërim i thjeshtësisë, i dinjitetit dhe krenarisë që hesht, por që flet me gjuhën e një shpirti të shenjtë. I kujtoj Qeverisë e sidomos pushtetit local të Vlorës që t’i krijojë kushte minimale këtij njeriu me përmasa të jashtëzakonëshme, që ka pranuar të digjet pa flakë, pa bujë dhe zhurmë për të mirën e Kombit, të Atmëmëdheut dhe Vlorës sonë. Edhe pse me probleme të rënda me shëndetin, sidomos me sytë, për të cilët mjekët e këshillonin të mos lexonte e të mos shkruante, pasi pat bërë nëntë ndërhyrje për të ruajtur këtë pakëz dritë, ky njeri kishte vendosur të sakrifikonte për atë qëllim madhor që i kishte vënë vetes, të linte trashëgim krijimet e tij perla për të gjithë ne, edhe për fëmijët e tij, se tjetër pasuri ai nuk kisht.

Këtij njeriu të thjeshtë, të heshtur, që nuk e ka njohur egoizmin dhe egocentrizmin, kësaj blete që ka mbledhur për vite të tëra nektarin e jetës për të na sjellë mjaltin e shpirtit. Që në gjimnaz, ne e thërrisnin Esenin. E them pa e tepëruar, që Vlora ka patur fatin të kishte një Esenin të ri. Ku ka poet tjetër që ka shkruar për Vlorën 22 poezi perla, që nuk ngjajnë aspak me njera-tjetrën.Ku ka poet tjetër, që në të dhjetë vëllimet e tij me poezi të na sjellë, njlloj si në prozë, dashurinë, gëzimin, trishtimin, zhgënjimin, miqësinë e sinqertë, pabesinë, rrëzimin dhe ringritjen, merakun, dhëmbjen, fitoren dhe humbjen me një stil klasik mjeshtëror, ku rima, ritmi, figurat e mrekullueshme letrare, brishtësia dhe ëmbëlsia të të bëjnë të ndihesh në një lirishtë pylli, në një majë mali, të të puthin valët e detit, të të freskojë ujët kristal të një kroi, të këndosh me netët hënore, të vallëzosh me yjet…Shqipëria e ka këtë fat. Vlora e ka këtë fat.

Veç ne, shqiptarët, duhet të mësohemi t’I vlerësojmë njerëzit që I shërbejnë kombit me përkushtim që kur ata janë gjallë. Një atmëmëdhetari si Pajtim Xhelo ( po përdor fjalën Atmëmëdhetar, një
nga qindra fjalët e reja me të cilën ka pasuruar gjuhën shqipe ai ) duhet t’I afrojmë dorën e çiltërsisë për të na çuar në të gjitha burimet e shpirtit të Kombit tone. E them pa rezerve, që nuk kam
njohur asnjeri tjetër me vlera të pamohueshme, që të jetojë në varfëri dhe të ketë mendimin dhe shpirtin të pasur e të thellë, sa nëntoka e Vlorës së tij, prej nga ai merr fuqi si Anteu. I pati të gjitha mundësitë që të largohej nga Vlora, po nuk e bëri këtë.

E fundit, po kryesorja që do them : Asnjë varg i Poetit Pajtim Xhelo nuk ka nevojë për redaktim. Ai ka arritur përsosmërinë. Dhe mos harroni që këto i thotë Iskra Tata Thoma, që ka punuar redaktore në Shtëpinë Botuese më të mirë “ Naim Frashëri “ për 10 vite. Që të flasësh për Pajtim Xhelon, nuk mund të mos thuash edhe pasionin e tij për gjuhësinë dhe historiografinë. Për gati 45 vite ai studioi autodidakt për historinë e lashtë të popullit tonë. Deri në vitet 1985 iu desh të përkthente nga italishtja, frëngjishtja dhe rusishtja, sepse në bibliotekat tona kishte pak materiale për historiografinë.

Përfundimet e këtyre studimeve ( jo të gjitha ) i botoi në librin “ Vëzhgime Albanologjike”, libër që u vlerësua nga Universiteti i vlorës “ Ismail Qemali”, rektori i të cilit organizoi edhe një simpozium në rang Akademik. Një pjesë e mirë e materialeve të këtij studimi nuk e pa dot dritën e botimit, sepse Pajtimi i kish lënë në Kompiuter, për t’i plotësuar me materiale të tjera, pastaj t’i botonte në një vëllim të dytë.Fare papritur, në 12 shkurt 2023 i bllokuan faqen e tij të facebook, të cilën nuk e hapi dot më, edhe pse bëri përpjekje kudo. Së bashku me këto materiale, humbi edhe 15 tregime dhe disa studime në gjuhësi ( leksikologji dhe sintaksë si dhe krijimin e disa fjalëve të reja, duke përqasur ato të dialektit të veriut) Sidoqoftë, në bashkautorësi me miken e tij Iskra Tata Thoma,ata botuan librin “ Shprehje Frazeologjike, sjellë përmes rrëfenjave”, i cili u vlerësua edhe ky nga Universiteti i Vlorës “ Ismauil Qemali” ( falë iniciativës së Rektorit të këtij Universiteti, z. Roland Zisi.) Edhe për këtë libër ( me 430 faqe) , i vetmi i këtij lloji në Shqipëri, Universiteti organizoi një simpozium shkencor, ku u dhanë vlerësime nga pedagogë dhe akademikë me tituj shkencorë si Baerdhosh Gaçe, Ermir Xhindi, Mujo Buçpapaj ,Albert Habazi Aleksandër Çipa , Vllasova Musta e të tjerë.Ja disa vlerësime të Dr, Ermir Xhindit ( pedagog në Universitetin “Ismail Qemali” Vlorë), një nga njohësit më të mirë të Letërsisë Shqipe Tekstet qe shkruante Pajtimi, sipas meje, u takojnë këtyre prirjeve, me gjuhen, poetiken, ndjeshmërinë e tyre, çka dëshmon jo vetëm talentin e shijen e njeriut qe nuk e ka humbur kurrë garën me kohen, por edhe etike intelektuale te nivelit te larte, cilësi qe ndeshet rralle këto kohe kur konformizmi eshte ktheyer ne menyre jetese, madje kusht per te jetuar. Sa i përket poezisë, Pajtim Xhelo duket se kishte arritur majat e përsosmërisë në të gjitha drejtimet. Nuk po hy në një analizë të detajuar, mjafton të them me bindje të plotë, pa asnjë rezervë, se poezia e Pajtim Xhelos të fton në magjinë e saj e lirë, e pa ngatërruar në sajesa të kota e të panevojëshme, të cilat dobësojnë efektin estetik, shpirtëror e psikologjik, aspak imponuese , larg empirikes, të rëndomtës, larg ” të të shkruarit poezi për poezi”.Poezia e tij rrjedh natyrshëm, e pa sforcuar, siç zbret ujët e një përroi malor, fëshfëritës dhe i kulluar, që të përfton qindra melodi hyjnore, të papërsëritëshme, të cilat të mbajnë shpirtin peshë dhe të qetësojnë e të qartësojnë mendimin. Stili klasik i srofës me katër vargje ( shpesh edhe me dy, edhe sonetet) me vargje 8, 9, 11, 12, 14 dhe 16 rrokëshe të përshtatura me përpikmëri të formës me përmbajtjen, rima, ritmi, përzgjedhja e fjalëve sa më larg atyre që përdoren rëndom në jetën e përditëshme, eleganca e të shprehurit,figuracioni i përdorur me një mjeshtëri të rrallë, përdorimi i fjalëve të përngjitura dhe fjalëve të sajuara nga vet autori sipas ligjësisë leksikore të dy dialekteve, të gjitha këto e bëjnë që të dallohet dukshëm, jo vetëm nga poetët e kohës, po edhe nga ata të kohëve të tjera.

Ajo që e bën më të pranueshëm nga të gjitha moshat dhe kategoritë shoqërore Pajtimin si poet është tematika e gjerë, e pafundme epoezisë së tij. Nuk gjen në poezinë e Pajtim Xhelos trajtesa pa kuptim, fare të rëndomta të natyrës, si yjet, hëna, bilbili, trëndafili, etj, siç i gjen te poetët e tjerë… Asgjë nuk shkruhet për asgjë. Gjithçka ka përmbajtje, ka lëndë…Ka jetë njerëzore , shpirtërore, ka mendim të thellë , psikologjik. E ndërsa përfytyrimi i poetit pushton të padukëshmen, të paarritëshmen, qielloren, gjykimi dhe arësyeja i zbresin ato në tokë, bashkë me hapat e kujdesëshme që ai hedh me urtësinë dhe mençurinë e tij. Pajtim Xhelo nuk fluturon, ai është ectar i përditshëm, i zakonshëm, në jetën e përbashkët me njerëzit e tjerë. Nuk është nevoja të përmend emra poetësh, mjafton të them se Lirikat e Pajtim Xhelos mbajnë aromën Eseniniane…Kjo besoj mjafton. Nuk mund të anashkaloj prozën e Pajtimit, e cila është një ” Prozë Poetike” e pandarë nga poezia e tij. Per këto dy elemente, dekonstruksionin si parim krijues dhe ndershmërinë intelektuale qe i jep funksion veprës se Pajtimit dua te ndalem pak me gjate, përkatësisht mbi dy-tri tregime qe e shprehin ne menyre me te plote veprën e tij. Përkatësisht, po flas shkurt per “Gruaja dhe Vdekja”, “Testamenti I Aleksandrit te madh”, “doktori i vdekjes”.

Tregimet i lidh filli i vdekjes, por jo siç ne kuptimin e fatalizmit. Eshte interesante se eshte zgjedhur Vdekja, kjo rrafshuese e pamëshirshme e jetës, per te kryer te kundërtën: per te sublimuar kuptimin e nje jete te plote, te pashkaterrushmerise se saj. Ne kuptimin poetik, strukturor, vdekja e kushtëzon tregimin, ne çdo rast, me nje dinamike te detyruar veprimesh, zhdërvjelltësi ne shpalosjen e karaketereve dhe fund simbolik te pashmangshëm. Padyshim zgjedhje e veshtire, por autori ka arritur qe per çdo rast te kontrolloje ndërlikimet e kuptueshme. Ne tregimin “Gruaja dhe Vdekja” tensioni simbolik eshte me vertete I rralle, sidomos pse eshte mbërritur te konvertohet nje gjendje e njohur, e dhene, pranë përvojës se çdo lexuesi, ne nje permase psikologjike e morale te interpretuar plotësisht nen kontrollin e autorit, ose ne versionin e tij. Ne kete kuptim, ky eshte nje nder tregimet e “hapura” te Pajtimit, ku simbolikja dhe konkretja ngjeshën ne traditën e mësimeve te Heminguejit (apo jo, Pajtim?). sprova e vdekjes, farkëtimi i vetëdijes, trupit, ëndrrës, kllapisë, me praninë e saj, i jep njëlloj qetësie e dinjiteti te pashmangshëm jetës, me shijen e triumfit mbi harresën. Vullneti per te jetuar nuk buron prej frikës nga vdekja, përkundrazi.Teksti (Pajtimi) i braktis klishetë, nuk druhet te ofroje versionin e vet, sipas nje kodi qe koherencën nuk e gjen nder aktoret qe vene ne lëvizje fabulën, por ne tensionin simbolik qe krijon pështjellimi I vdekjes: tregimet e Pajtimit ne kete kuptim jane dëshmi romantike te nje bote etike, por jo dëshmi naive te saj. Une besoj se jane njëlloj arkeologjie shpirterore e psikologjike, ne kohe ne hapesire, njëlloj aventure e kujtesës, qe shpie, si te gjitha aventurat e mëdha te njerëzimit ne zbulime te jashtëzakonshme.

Ne kete pike, per kete shkak, tregimet qe duket sikur i lidh vdekja, ne te vertete i bashkon eksplorimi i fuqisë se jetës. Shikon tregimet e Pajtimit që i përmbahen nje rendi ne sintoni me zhvillimet e sotme te letërsisë shqipe- siç e përmenda. Ne njërën ane, dramat urbane, ne anën tjeter kaosi i identitetit. Ne ndonjë rast dëshmohet edhe nje version i integruar i tyre. Nëse do të duhej ta përkufizoja, në shërbim edhe të bindjes tonë mbi llojin e letersise qe ka shkruar Pajtimi, humanizmi, brishtesia emocionale, përkushtimi bindja e njeriut, e shenjojnë atë pashlyeshëm. Doktori i vdekjes e rrefen fundin nga nje tjeter pikepamje, permes asimetrise se qendrimeve ndaj saj, besimi, shpresa perballe cinizmit, shpirtesia perballe materialitetit te jetes. Nese vdekja shkon me pare shkonte permes stoicizmit, ketu shkon permes trishtimit te thelle, zhgenjimit te besimit. Si fillim, nuk mund te mos vihet re erudicioni i autorit – po e theksojmë kete si mekanizëm ne funksion te vlerës simbolike te tregimeve. Eshte njëlloj ekonomie narrative qe Pajtimi e kishte perdorur me zgjuaresi e me intuitën e shkrimtarit te talentuar. Ne tre tregimet e tij Pajtimi eksperimentonte me te dyja, çka na shtyn te besojmë pranine e nje pune krijuese në kërkim te teknikave më të përshtatshme për shkrimin.

Subjekti, pavaresisht nga fabula e thjeshte, eshte pothuaj gjithmone materie e perpunuar mire, proporcionale – situatat, edhe per shkak te perzgjedhjes tematike, por kryesisht per shkak te nderhyrjes autoriale kane tension te brendshem, nuk bien ne rrafshtesine apo deklamacione sentimentale. Karakteret – ketu Pajtimi meriton vletesim te veçante – jane entitete shpirterore e morale te krijuar përmes konfesionit. Mbi këtë skemë topik – mekanizen poetik, pra vdekja – konfesion ne prag te saj, ndertohet tregimi, njelloj kodi origjinal, koherent, njëlloj religjioni poetik ne miniature. Përmes kujtimeve synuam të kujtojmë sadopak jetën plot aktivitet të shkrimtarit dhe poetit të talentuar vlonjat, humbja e të cilit preku thellë jo vetëm familjen Xhelo, por dhe gjithë Shqipërinë dhe më gjërë. Ishte një humbje e madhe për krijuesit shqipëtarë. Njerëz të tillë lindin rrallë por mbeten përgjithmonë të pavdekshëm në mendjet dhe zemrat e krijuesve shqiptarë dhe më gjërë. I paharruar qoftë vepra dhe kujtimi i tij krijues.

Myslym Alla, strategu i brezit “të artë” të bardhebluve- Nga Bedri Alimehmeti “Mjeshtër i Madh”

Myslym Alla, strategu i brezit “të Artë” të Tiranës, që la gjurmë të pashlyeshme në futbollin shqiptar

Kanë kaluar vite që ai nuk është më midis nesh, por në kujtesën e tiranasve figura e Myslym Allës me atë hapin e qetë, të matur, gjithnjë stoik, paksa i menduar e si gjithmonë me cigare në buzë kur, pasi linte rrugën e “Fortuzit” kalonte Bulevardit “Zogu I”, për të zënë vend në Kafe “Tirana” ose më vonë te “Çaplini” (sot “UFO”), ku preferonte të pinte kafen, ka mbetur ende e gjallë. Dhe nuk ka sesi të ndodhë ndryshe. Myslym Alla ishte strategu që ndërtoi “17 Nëntorin” e paharruar të viteve 60-të, që në sfond njihej gjithmonë si Sportklub Tirana dhe u brohorit nga tifozeria vetëm me emrin “Tirona”. Ai qe profesori që ndërtoi skuadrën e paharruar të atij brezi “të artë” futbollistësh, që falë punës e përkushtimit të tij dhe pasionit të atyre djemve të talentuar, bëri epokë në topkëmbën shqiptare. Në të njëjtën kohë shembi hegjemoninë e skuadrave ushtarake “Partizani” e “Dinamo”, që prej vitesh kishin dominuar në kampionatet tona. Madje me këtë arritje Tirona e asaj kohe dhe Myslym Alla mbetën përjetësisht nostalgjikë në kujtesën e të gjithë atyre që patën fatin të shohin e shijojnë futbollin e tyre. Po cila qe jeta e tij?
Myslym Alla si futbollist

Si e të gjithë bashkëmoshatarëve të viteve 20-të të shekullit të kaluar, ajo nisi me rendjen pas topit prej lecke në “fushën e druve” të Tiranës së asaj kohe pranë Teqesë së Dervish Hatixhes, ku ndodhet edhe sot përqendrimi i familjes Alla. Aty në atë shtëpi karakteristike trianse u lind, më 15 prill 1919 Myslym Alla. Ndërkohë me bashkëmoshatarët shpesh herë shkonin edhe në fushën e Shallvares për të parë ndeshjet e Tironës. Dhe që në atë kohë ëndërronte dhe ziente nga dëshira për të luajtur me fanellën bardheblu të skuadrës së qytetit të tij. Dëshirë që nuk do të vononte për të iu plotësuar.Dy herë kampion me Tiranën

Ende i njomë në moshë, vetëm 17-vjeç, ashtu hollak e i gjatë, pasi qe kthyer nga Italia, ku nga 1933-1936 pa iu ndarë futbollit kishte kryer shkollën “Inferiore bujqësore” për pemëtari, bëhet pjesë e formacionit bardheblu në kampionatin VI në një ndeshje (6 prill 1936) në Pogradec ndaj Dragoit vendas. Në atë ndeshje pati zëvendësuar të madhin Selman Stërmasi. Myslym Alla u aktivizua në rolin e sulmuesit të djathtë, ku shënon edhe golin e parë për Tiranën, që fiton thellë 5-0. Pas kësaj ai do të jetë pjesë e pandarë e formacionit bardheblu, krah emrave të njohur: Karapici, Lushta, Kryeziu, Kusi, Mirdita, Jakova, Gurashi, Hajnali, Hobdari, Janku, Petrela, Çoku, Hima etj., me të cilët fiton titullin e parë kampion dhe shënon 6 gola, duke u bërë njëherësh kampioni më i ri si futbollist në historinë e kampionateve tona. Një vit më pas fiton titullin e dytë dhe largohet sërish për në Itali për të plotësuar studimet, që për shkak të Luftës nuk arrin t’i përfundojë.

Student i trajnerit Ljubisha Broçiç

Pas çlirimit është një ndër organizatorët e Lojërave Ballkanike të vitit 1946. Dhe po atë vit nis studimet e larta në Beograd për kulturë fizike, ku pati fatin të ishte student i trajnerit Ljubisha Broçiç, që e kishte bërë Kombëtaren shqiptare Kampione të gadishullit. Dhe është po ky trajner që pak vite më vonë, në sezonin 1957-1958 e bën Juventusin Kampion të Italisë. Të qenit student i një pedagogu të këtij niveli i dha mundësi Myslym Allës të akumulojë vlera e të rrisë aftësitë tekniko-taktike, aq të domosdoshme për një trajner futbolli duke i harmonizuar ato me autoritetin e pedagogut. Por, për shkak të prishjes së marrëdhënieve të Shqipërisë me Jugosllavinë studimet e larta i përfundon ,më 1951 në Sofje të Bullgarisë, dhe kthehet në Shqipëri si i pari trajner i diplomuar.

Trajner i Tiranës dhe i Kombëtares

Nga ai vit e deri më 1953 drejton Tiranën e ndërkohë në krye të bankinës së ekipit Kombëtar, arrin tri fitore, që deri tani kanë mbetur unikale në historinë e futbollit shqiptar. Kështu nën drejtimin e profesor Allës, Shqipëria triumfon dy herë radhazi ndaj Çekosllovakisë 2-1 e 3-2, më 29 nëntor dhe 7 dhjetor 1952 dhe ndaj Polonisë 0-2, më 29 nëntor 1953.

Në krye të bankinës së Partizanit

Viti 1954 e gjen në krye të bankinës së Partizanit, që pas vitit 1949 nuk kishte arritur të fitonte asnjë titull tjetër kampion, por falë drejtimit profesional të Myslym Allës, Partizani gjen titullin duke i ndërprerë vargëzimin e sukseseve Dinamos. Dhe duhet thënë se skuadra e kuqe, atë sezon nuk njohu asnjë humbje. Nga 44 pikë të mundshme grumbulloi 43. Kampionatin e ardhshëm sërish nën drejtimin e trajnerit Alla paraqitja e Partizanit ishte dinjitoze, por ndërhyrjet e shumta të gjeneralëve të Ministrisë së Mbrojtjes në ndërtimin e formacionit bën që ai ta braktisë skuadrën dhe në vitin 1956 të marrë “timonin” e bardhebluve.
Sërish në “timonin” e skuadrës bardheblu

Ishte koha kur në kampionatet tona ligjin e bënin dy skuadrat e veshura me pushtet Partizani e Dinamo. Kushtëzuar nga rrethanat ai qe i prerë në vendimin e tij për të kryer reformë të thellë në ekip. Çka donte të thoshte që domosdoshmërish duhej bërë ndërrimi i brezave në radhët e futbollistëve. Për këtë ai gjeti përkrahjen e mirëkuptimin e drejtuesve të klubit. Nga ekipi i të rinjve që drejtohej nga Xh. Demneri në vitin 1958 ai tërhoqi në skuadrën e parë: S. Halilin, P. Panon, P. Bukovikun, F. Frashërin, O. Memën, G. Saraçin, A. Memën, L. Bytyçin, A. Verrinë, B. Ishkën, N . Xhaçkën, T. Gjokën etj., të cilët jo vetëm do bënin emër në futbollin shqiptar, por me nivelin e lartë dhe klasin sipëror do të linin gjurmë të papërsëritshme në historinë e tij. Një vit më pas me këta djem profesor Alla fiton trofeun e parë, kupën XV Vjetorit të Çlirimit.

Merita e veçantë e Myslym Allës konsiston në faktin që arriti t’ia përshtatë e harmonizojë ansamblit të djemve bardheblu tiparet e futbollit total me grintën e pandalshme sulmuese. Dhe ndonëse ia sabotuan jo një herë formacionin e asaj skuadre fantastike, që po bëhej gati të shpërthente me të gjitha ngjyrat e arsenalit të saj sportiv, profesor Alla arriti t’ia dalë mbanë misionit që i kishte ngarkuar vetes; ta ngrinte Tiranën aty ku kishte qenë në podin e Kampiones së Shqipërisë, teksa dy vite më parë më 1963 pati fituar kupën e Shqipërisë në finalet e paharruara me “Besën”. Dhe më pas titujt kampionë vargëzohen: 1964-1965, 1965-1966, 1968 dhe 1969-1970. Por, nuk mbaron këtu. Më Myslym Allën në bankinë në kompeticionin e Kupës së Kampioneve, bardheblutë prekin tri barazime me ekipe me emër në futbollin evropian. Me Kilmanokun e Skocisë 0-0 (23.09. 65), me Standard të Liezhit (Belgjikë) 1-1 (01.10.69) dhe me Ajaksin e Amsterdamit, 2-2 (16.09.70). Të mos harrojmë që Ajaksi i asaj kohe, që drejtohej nga Rinius Mishels ishte në pragun e shpërthimit të triumfit të pandalshëm. Pas atij barazimi spektakolar të bardhebluve, të cilët ishin në dizavantazh 0-2, në korridoret e “Qemal Stafës” teksa largohej me ngut Mishels do të shprehej: “Këtu në Tiranë pashë një ekip të madh”. Ndaj nuk duhet harruar kurrë që kënaqësinë e asaj ndeshje dinjitoze ku bardheblutë luajtën të barabartë me emra të tillë sugjestionues që më pas do të tronditnin stadiumet e botës si Hulshov, Vasoviç, Surbier, Kruiff, Krol, Neskens, Stuit, Rep etj, na e dha profesor Myslym Alla trajneri i madh brezit të artë te viteve 60-te te skuadres bardheblu./ Nga Tifozët.al

Një Ligjëratë e së vërtetës: Edison Gjergo dhe koha e tij Nga Nadire Buzo

Një Ligjeratë e së Vërtetës

Një fushë vizioni u hap përpara nesh, tek dëgjuam një ligjeratë, të thurur e konceptuar bukur. Një kujtesë e gjallë për kombin, hedhur në haresë. Do të nxirret prej andej, me leksionin ligjërues të studiueses së arteve Suzana Kuka Varvarica, në Akademia e Shkencave më datën 12 Korrik 2024 me temën e veçantë:

“Krijuesit e ndaluar në artet pamore: Edison Gjergo dhe koha e tij”

Një ligjeratë shkencore dhe profesionale po aq edhe shoqërore dhe shpirtërore. Pësha e kësaj ligjerate në konteksin historiografik, mbi hijet e të dënuarve në artet pamore dhe kualitetin estetik të këtyre niveleve të larta, të cilët refuzuan në heshtje metodën e realizmit socialist, me ide të qarta në emër të lirisë me artin dhe jetën e tyre.

Ligjeruesja, studiuesja e palodhur Suzana Varvarica me perkushtimin dhe qetësinë që e karakterizon e heshti sallën, për rreth gjashtëdhjetë minuta, a thua se askush nuk merrte frymë.

Renditur me fakte dhe data e të gjitha ngjarjeve të protagonistëve në përiudhën diktatoriale të vendosura sakte në kontekstin historik të kohës:

“Disa Fakte rreth Shqipërisë së viteve 1940-1990. Shkollat e artit në Shqipëri në vitet 1900-1940 si paraprijëse të shkollave të artit gjatë periudhës komuniste 1945-1990 Shkollat e artit në Shqipëri në vitet 1945-1990 dhe programet e tyre. LA “Jordan Misja”

“IAF sot FAB / ILA sot UA”, Tiranë. Trysnia politike mbi artin në vitet 1940-1990. Aritstët e dënuar politikisht, grupimet dhe veçimi i tyre.

Koha që formoi Edison Gjergon. Gjergo dhe koha e tij.

Vlerësimi dhe qëndrimi kritik i pas viteve 90-të ndaj artistëve të persekutuar.

Koha komuniste 50-të vjeçare e lidhur me artin përbëhet nga disa ndërhyrje politike të rëndësishme. Këto ndërhyrje, ushtruan vullnetin diktatorial përmes megamakinës kulturore të propagandës. Njëkohësisht ushtruan vullnetin për zhvillimin e organizuar të sistemit gjithëpërfshirës të arteve figurative (pamore). Të dy këto vullnete të drejtuara nga institucionet dhe organizatat shtetërore ndikuan mbi formimin e artistëve figurativë dhe në krijimin e fizionomisë së sistemit të artit figurativ. Fizionominë e asaj kohe mund ta përmbledhim në tre zhvillime kryesore.

Gjithashtu veçohen edhe disa monumente, të cilët edhe pse u realizuan nën ndikimin e propagandës dhe metodës së realizmit socialist janë të rëndësisëm për kulturën dhe historinë e Shqipërisë.

Në këto vite, disa artistët besuan në një frymë liberale që dukej në horizont. Ata të velur e të mërzitur nga metoda e realizmit socialist si një art kolektiv, të ethshëm për trajtimin e artit modern e orientuan krijimtarinë e tyre në imitimin e lëvizjeve artistike europiane të zhvilluara gjatë fundshekullit XIX dhe shtrirjes së tyre në shekullin XX.

Artistët, në dukje iu gëzuan faktit të një “çlirimi” nga parimet ideologjike të metodës së ngurtë artistike dhe të komanduar partiake, pasi krijuan dhe paraqitën në ekspozitat e “Pranverës” një art disi të anashkaluar nga trysnia e propagandës së temave të mëdha. Pas kritikave të ashpra, artistët dhe shoqëria u gjendën në mesin e një situate të egër dhe të frikshme politike, të vështirë sociale, absurde dhe konfuze krijuese.

Vitet 1969 – 1973 përbëjnë një hapësirë krijuese kohore të veçantë. Nga njëra anë, në ditët e sotme, prej tyre trashëgojmë vlera të pasura nga krijimtaria e artistëve të guximshëm, si dhe vlera intelektuale që janë shënuar në historinë e artit figurativ shqiptar të para viteve 90-të. Nga ana tjetër, ata janë vite dhune, frike, humbje lirije dhe personaliteti, persekutimi, burgimi dhe mohimi krijues.

………..Keqtrajtimet, dënimet dhe persekutimet ndaj artistëve të artit pamor ishin të ashpra pas Pleniumit IV. Mesi dhe fundi i viteve 70-të shënoi se numri i tyre në përllogaritje me numrin e popullsisë si dhe me numrin e përgjithshëm të artistëve tregon se është një grup i konsiderueshëm. Formimi dhe edukimi i tyre i përket disa fushave të arteve figurative. Dënimi i tyre ishte politik. Përcaktimi ligjor i dënimit i përmbahet shprehjes “Armik i popullit” dhe përmbajtja e kësaj sentence i ndan ata në tre grupime si:

Për veprimtari armiqësore ndaj atdheut e popullit, që lidhej drejtëpëdrejtë me tradhëtinë.

Për veprimtari armiqësore e agjitacion e propagandë, që lidhej me rrëzimin e pushtetit popullor.

Për veprimtari armiqësore e për shfaqje të huaja moderniste në art, që lidhej me ndikimin e pikpamjeve borgjezo-revizioniste, të cilat ishin në kundërshtim me edukimin dhe kulturën revolucionare komuniste të të jetuarit.

Të akuzuar sipas këtyre tri akuzave disa artistë shqiptarë u veçuan si një grup armiqësor dhe humbën lirinë e krijimit, lirinë personale, u burgosën, madje ndërruan jetë në burgjet ku vuajtën dënimin. Disa u persekutuan me internime në vende të vështira për të jetuar, disa i detyruan të punojnë në mjedise prodhimi dhe të tjerë iu ndalua, për disa vite, krijimi dhe ekspozimi.

Për regjimin totalitar mendime të tilla ishin shkelje flagrante, të guximshme dhe provokuese, të cilat shkaktuan sëkëlldi, frikë, cmirë, mossinqeritet, urrejtje ndaj tij.

Për diktaturën dhe moralin komunist shprehja e mendimeve për një jetë dhe art të lirë ishin shpërfillje, mendësi borgjeze, dekadente e moderniste, ishin shfaqje e huaj.

Politika në arsye të origjinës familjare, sistemi totalitar në arsye të mosbindjes morale dhe kulturore, ekspertët e LShASh dhe kolegët e friksuar e të lodhur nuk e falën karakterin e vetndjerë e impulsiv të Edisonit, edhe pse ai disa herë bëri autokritikë.

Të gjithë bashkë e deklaruan “Armik të popullit”. 17 gusht 1968 filloi përndjekja, 13 janar 1975 u morr vendimi, 15 janar 1975 u arrestua, 18 prill 1975 mbaroi koha e hetuesisë, 29 prill 1975 u burgos në Spaç.

Nën zë dhjetra artistë të asaj kohe thanë se: “Edison Gjergo luajti me zjarrin komunist”.

Edison Gjergo u strapacua disa vite në burgun e Spaçit, i cili ishte një kamp i tmerrshëm vuajtje dhe pune të stërmundishme.

Edison Gjergo u lirua nga burgu më 15 nëndor 1982. Ai, pas burgut jetoi vetëm 7 vite.

Ishte një njeri tjetër nga Edisoni i viteve 70-të. Punoi si punëtor mirëmbajtje, shkrues parrullash.

Ai u mbyll në vete si një njeri i humbur, nën një disekujlibër shpirtëror.

Ishte i friksuar, i pashpresë, i pafuqi. Ishte pa miq e shokë.

Bëri një jetë të mbytur e në trishtim. Ai mbante në kurriz 1000 pikpyetje.

Ai pikturoi disa tabllo, por nuk i firmosi.

Malsorja – Punim nga Edison Gjergo

Epika e yjeve të mëngjesit – Edison Gjergo

Pas një jete të zvarritur, i martuar, me gruan shtazënë, plot brenga sociale, i parehabilituar, i cilësuar armik, i braktisur nga kolegët dhe miqtë, i sëmurë rëndë ndërroi jetë më 26 qershor 1989.

Gjergo dhe koha e tij. Në ditët e sotme, duke njohur jetën dhe krijimtarinë e tij mendoj se:

Edison Gjergo është produkt i besimit në vetëvete, i qëndrueshmërisë krijuese, i guximit për të mos u nënshtruar, i mosbesimit në marrjen e masave të egra dhe ekstreme ndaj tij; i vuajtjeve, kërcënimeve dhe i nënshtrimit në burg; i mungesës së forcës për të shmangur degradimin psikologjik e social dhe i një shoqërie që nuk e mbështeste dhe e ndihmonte individin, nuk protestonte e kundërshtonte, por ishte e nënshtruar.

Edhe pse në ditët e sotme trashëgojmë pak vepra, sepse studio e tij u bastis dhe veprat u eleminuan gjatë procesit hetimor, përsëri në sipërfaqen e tyre shohim përmbajte të lidhura ngushtësisht me kërkesat e temave që sugjeronte LShASh.

Ai, sipas kërkesës së kohës, pikturoi partizanë, punëtorë, fshtarë dhe heronj, por i perceptoi në mënyrën e tij si një artist që vlerësonte pavarësinë dhe individualitetit artistik të shprehjes së formës figurative. Përmes dezidencën, veprave dhe qëndrimit të guxmshëm për të mos e ndryshuar perceptimin figurativ modern ndaj subjektit dhe përmbajtjes socialiste dhe të 7 – të viteve të trishtuara të jetës së pasburgut, Edison Gjergo krijoi kohën e tij.

Ai dhe një grup artistësh të rinj dëshironin një mënyrë të ndryshme dhe rrugë të reja për zhvillimin e arteve pamore. Koha dhe sistemi nuk bënë asnjë kompromis me dëshirat e tyre dhe Edison Gjergos, Ali Osekut dhe Maks Velos nuk iu dha dora, nuk i shpëtuan dhe nuk e justifikuan rebelizmin e tyre.

Historinë e secilit individ dhe të një kombi apo shekulli e bëjnë kohët. Natyrshëm në formimin e një personaliteti të njohur ndikon periudha historike kur ai vjen në jetë, familja në të cilën rritet dhe koha kur formohet dhe ushtron veprimtarinë e vet të veçantë.

Edison Gjergo nuk e vlerësoi rrezikun që i kanosej. Ai u lind në një kohë të turbullt e të vështirë, kur Shqipëria sapo ishte pushtuar nga Italia fashiste. U rrit në vitet 40-50-të në fillesat e sitemit komunist, në mesin e një shoqërie të varfër e me mendësi feudale. Ndërsa prindërit, Vangjel dhe Kornelia e edukuan me pikturën, muzikën klasike, jurisprudencën dhe historinë. E edukuan në një “tryezë ku hahej me lugë e pirun”, siç në zhargonin e popullit filluan të dalloheshin familjet “borgjeze”, të edukuara e të arsimuara.

Kornelia Gjergo ishte mësuese dhe Vangjel Gjergo kishte qenë zyrtar, jurist e nënpunës në shërbim të Mbretërisë shqiptare. Pas çlirimit, familja Gjergo u përshi në listat e familjeve me origjinë të pasur e shtresë e lartë. Sistemi komunist i veçoi, i dalloi dhe i mbajti në survejim e përgjim.

Përndjekja për Gjergon ishte fenomeni më i paparashikueshëm, që më në fund iu nënshtrua. Ai e dinte që përndiqej, por nuk e besonte kurrsesi fundin e egër të burgosjes.

Koha e studimeve të larta ishte kohë e artë për të. Pedagogët e tij në ILA e vlerësonin pozitivisht dhe e dallonin për një talent të rrallë. Ai ishte i lirë. Krijimet e tij kishin një atmosferë figurative “moderne revolucionare”, që dallonte nga atmosfera e ngurtë dhe përshkruese e realizmit socialist. Këtë ai e besonte dhe nuk e parashikoi dënimin dhe persekutimin artistik.

Përndjekja e tij ka nisur nga fundi i vitit 1968, kur Edisoni kishte filluar të krijonte dhe jetonte në mënyrë liberale, i kënaqur me aftësitë e veta, por i pakënaqur nga niveli social dhe artistik i shoqërisë së mbyllur shqiptare. Ai kishte filluar të fliste hapur me disa individë, ndërmjet tyre dhe me përndjekësit e paguar të sigurimit të shtetit.

…………Kritikat e shpeshta e kthyen Edisonin në një rrebel të papërmbajtur dhe artist të pakënaqur, gjë të cilën e shprehu, lirisht te kolegë dhe njerëz të ndryshëm.

Nr. 190 i Vendimit. Edison Gjergo, i biri i Vangjelit dhe i Kornelias…Gjykata popullore e rrethit në bazë të neneve…vendosi të deklaroj fajtor të pandehurin…për krimin e agjitacionit dhe propagandës kundër pushtetit popullor … e dënon me 8 (tetë) vjet heqje të lirisë…u shpall sot me dt. 29. 04. 1975…”

Në Akt-akuzë shkruhet gjithashtu: “…Edison Gjergo,qysh nga viti 1970 e deri në kohët e fundit ka zhvilluar veprimtari armiqësore sidomos në fushën e artit …
duke qenë i molepsur me ideologjinë borgjezo-revizioniste dhe i prirë pas artit modern ka bërë piktura me përmbajtje reaksionare, dekadente dhe moderniste…

I pandehuri duke iu kundërvënë vendimeve të pleniumit të IV… i ka propaganduar dëshmitarëve…se arti ynë…nuk është asgjë, nuk ka shije artistike dhe nuk pasqyron realitetin…se arti nuk duhet të shpreh politikën e partisë, por duhet të jetë i pavarur…

Ai ka mburrur artistët e rrezikshëm modernist Frojdin, Shagallin, Sartrin, Kamy, Pikaso e tjerë…ka bërë piktura të ndryshme me përmbajtje moderniste e dekadente…”.

Ligjerata e paraqitur bukur estetikisht dhe në mënyrën grafike,ka brenda dhe aritistë të tjerë të dënuar politikisht dhe fakte të shkurtëra rreth tyre.

Krisanthi VENETIKU (1910 – 1979), Artiste fotografe. Janaq PAÇO (1914-1992), Skulptor

Abdulla CANGONJI (1920-1987), Piktor. Sabri TUÇI (1916-1992), skulptor Vangjush TUSHI (1914-1982), Piktor. Lekë TASI (1929), Piktor dhe Shkrimtar. Skënder PUKA (1931-2020), Piktor

Maks VELO (1935- 2022), Arkitekt dhe Piktor. Alush SHIMA (1942), Piktor

Edi HILA (1944), Piktor. Ali Oseku 1944-2024 Piktor. Arben Basha (1947), Piktor. Vasillaq KOLEVICA (1959), Qeramist

Lista e emrave, vazhdon edhe jashtë kësaj ligjerate, ne jemi brezi që e kemi jetuar kohën e qoftëlargut. Te tjera studime, shkrime, dhe filma do të behen, është obligim shoqëror, shpirtëror dhe atdhetar të nxjerrësh nga harresa jetën e një populli në diktaturë.

“Të them të drejtën, fjalën “socialist” që vjen pas fjalës “realizmi”, nuk e kuptoj; realiteti objektiv në art nuk ekziston, sepse nuk ekziston një realitet i tillë as si koncept në art. Arti është realitet i ri, që preket nga artisti dhe shijohet fortësisht nga njeriu”.

Këto ishin fjalët e pakta që piktori Gjergo tha në gjyqin famëkeq të tij.

Edison Gjergo, me pikturën, mendimin dhe jetën e tij, shkroi disidencën e vet, të cilën do ta trashëgojmë në historinë e arit shqiptar si koha e Edison Gjergos.

“Liria i njeh individit të vishet, sipas gustos dhe shijeve personale, të pikturojë ashtu siç e ndjen vetë artisti dhe jo sipas parimeve të realizmit socialist që e kufizon dhe e ndrydh artistin.

Ajo është shkollë e vjetruar, që nuk e justifikon koha dhe qëdo t’ia lërë vendin modernizmit.”- ngulte këmbë piktori Ali Oseku, skenograf në TOB asokohe. “

Zana në këtë punë hulumtuese të palodhur, duke e bërë fatkeqësinë e asaj kohe humbëse, të dukshme, të bësh të dukshme dhe forcën kundërshtuese të këtyre artistëve. Duke vijuar tek ndryshimet e kohes së vrazhdë imponuese, është një punë fisnike e studiueses.

Disa prej këtyre mgjarjeve, ne kemi dëgjuar prej miqve të tyre, të afërmëve, medias,lexuar dhe shkruar për kalvarin e vuajtjeve të tyre. Ata nuk janë vetëm, janë shumë të tjerë që kanë vuajtur diktatin e egër komuniste të asaj periudhe mashtruese afro gjysëm shekullore.

Zana flet me fakte të dukumenduara, të ilustruara me portretet dhe veprat e tyre, të cilat ishin shkak-pasoja, ku diktatura mbështeste akuzën, burgosjen, shkatërrimin e jetës së tyre… Akuza dhe dënime politike, prej atyre që jo vetëm se njihnin, nuk e donin artin por dhe e urrenin atë, mbështetur nga kolegët xhelozë dhe nihilistë.

Portat e artit modern ishin të mbyllura. Ndërkohë kualiteti estetik i tyre ishte i niveleve të larta. Të vemendshëm në përdorimin e stileve, duke e refuzuar stilin socialist edhe kur tematika ishte brenda kërkesave të llojit. Moskuptimi apo xhelozia ndaj mjeshtërisë brilante dhe virtuoziteti i pakrahasueshëm i tyre. Megjithëse ekspresionizmi ishte në mendësitë dhe brendësitë e tyre, në tablotë spikasnin elemente të modernizmit, qoftë dhe në tablotë e luftës apo të njerëzve të thjeshtë.

Thyerja e nudove me dorën që i krijoji, është një vetvrasje, drejt seë cilës të çonte diktatura. Një njëri mund të shkatërrohet por jo të mposhtet. Janë tiparet autentike të realitetit të rrëndë të kohës.

Ligjerata ka vlerësime nga personalitete te vendit dhe të huaja për këta artistë të paharuar, që do të ndriçojnë fort panteonin e artit shqiptar.

Mbi tablotë e pikturave të tyre, mbi skulpturat dhe artin që lëvronin, ata vunë mendësinë, filozofinë, kulturën e tyre. Arti është një punë vetmitare , është pasqyrimi i vetvetes.

Artistët nuk mund të futen në kornizë ashtu si tablotë e tyre. Artisti shpesh herë tejkalon vetveten… Ndërprerja e krijimtarisë me dhunë dhe urdhra, është ndërprerja e jetës për një artist. Thyerja e nudove me dorën që i krijoji, është një vetvrasje, për skulptorin e madh Janaq Paço, drejt seë cilës të çonte diktatura. Një njëri mund të shkatërrohet por jo të mposhtet. Janë tiparet autentike të realitetit të rrëndë të kohës.

Kjo për faktin e vetëm sepse mendësia e tyre ishte në mospërputhje të plotë me atë të sistemit socialist, veçanërisht, dhe egërsisht në sistemin tonë të përveçem, feudalo-socialist.

Studiuesja e artit Suzana Varvarica Kuka dhe Ligjerata e saj e përmbledhur mbi dokumenta, fakte dhe data e shoqëruar me fotot e personazheve që kontribuan në krijimin sistemit arsimor të arteve pamore, që nga fillimet e tij, me shkollat, kurset Liceun Artistik, Istitutin e arteve, me pas Akademi dhe sot Universiteti i Arteve. Fotot e Piktoreve të përsekutuar, dhe foto të krijimtarisë së tyre, megjithëse të krijuara nën diktaturë, janë art i vërtetë.

Gjatë ligjëratës, e ndala përqëndrimin tim, tek fotoja e tablosë “ Epika e Yjeve të mëngjesit” E kisha parë këtë foto disa herë botuar në revista. Jam tronditur thellë, kur e kam parë të varur në muret e dhomave të torturave në Shtëpinë me Gjethe. Sfondi surealist i një monodrame të Regjisorit Armando Bora, ku u luajt përsekutimi dhe torturat çnjerëzore të një gruaje. Paradokse dhe tragjedi që ua kalojnë atyre shekspiriane.

Edison Gjergo, i lindur në vitin 1939 me siguri ka lindur aty, në atë dhomë ku është torturuar. Aty ku sot është monument, tabloja e tij. Kjo shtëpi famëkeqe e quajtur Shtëpia me Gjethe, ka qenë dikur klinikë private në Shqipëri me drejtim Obstetrik/Gjinekologjik dhe kirurgjikal 1929-1944. E famshme dhe e vetme në kryeqytetin tonë. Klinikë private ku shërbenin mjekët shqiptarë të studiuar në perëndim. E ndërtuar dhe drejtuar nga doktori i famshëm, Jovan Basho, i cili la Austrinë për ti shërbyer vendit të tij. Arkitektura e saj, e ndërtuar nga arkitekti ausrtiak, kishte 33 dhoma ku qanin bebet e sapolindura. Më pas dëgjoheshin klithmat dhe vaji i djemve të nënave nën thundrat e torturuesve barbarë.

Dhe sa herë përmendet emri i Edison Gjergos, unë kam përpara syve “ Epikën e yjeve të mëngjesit” dhe sa herë shoh atë mëndoj torturat e djaloshit dyzete një vjeçar, i sapo fejuar humbi dashurinë. I sapo martuar humbi jetën në moshën pesëdhjetvjeçare, i shkatëruar moralisht dhe fizikisht, diktatura i kishte marrë gjithçka, nuk pati ç’ti merte vdekja.

Liegjerata e studiueses Zana Varvarica, preku shpirtin dhe mendjen e gjithë atyre që e dëgjuan. Zgjoi ndjenja të veçanta për secilin prej tyre.Tepër e vlefshme për tu botuar dhe njohur për këdo që e do dhe e ndjek artin, po në veçanti për nxënësit dhe studentët, që jo vetëm që nuk e njohin, por nuk e imagjinojnë dot atë kohë, se si ndalohej dhe persekutohej arti. Si dhe për të gërshetuar dhe krahasuar artin e kokës së shkuar me kohën e sotme, ku portat e artit janë të hapura, rymat e artit të lira, madje duke e shperdoruar këtë liri të sotme.

Urime dhe suksese të urojmë Zana, duke pritur Ligjerata të tjera të vlera.

Pikturë nga Maks Velo

Pikturë nga Lek Tasi

Pikturë nga Alush Shima

Pikturë nga Edi Hila

Skulpturë nga Janaq Paço

Mësimet e jetës – kur babai na jep këshilla

Ishte një djalë që nuk i pëlqente të jetonte më në shtëpinë e prindërve për shkak se i jati e irritonte në mënyrë të vazhdueshme.
“Nëse nuk e përdor, fikeni ventilatorin.”
“Televizori është ndezur në dhomën e ndejtjes ku nuk ka njeri… Fikeni!”
“Mbylleni deren.”
“Mos harxhoni kaq shumë ujë”.
Djalit nuk i pëlqente që babai i tij ta shqetësonte për këto gjëra të vogla.
Ai duhej t’i duronte deri kur një ditë i erdhi ftesa për një intervistë pune.
“Sapo të gjej punën, do të largohem nga ky qytet. Nuk do t’i dëgjoj më ankesat nga babai im.”
Kështu mendoi djali.
Kur do të dilte nga shtëpia për intervistën, i jati e këshilloi:
“Përgjigjju pyetjeve që të bëjnë pa hezitim. Edhe nëse nuk e di përgjigjen thuaje me besim.”
Djali mbërriti në vendin e intervistës dhe vuri re se në derë nuk kishte roje sigurie.
Edhe pse dera ishte e hapur nga jashtë, ndoshta ishte një shqetësim për njerëzit që kalonin ose hynin atje.
Mbylli derën dhe hyri në zyrë.
Në të dy anët e e oborrit ai mund të shihte lule të bukura, por kopshtari e kishte lënë rubinetin të hapur dhe uji nga zorra vazhdonte të rridhte.
Uji vërshoi gjatë rrugës. Ai e ngriti tubin, e zhvendosi pranë bimëve të tjera që kishin nevojë për t’u vaditur.
Nuk kishte njeri në pritje, megjithatë, kishte një njoftim që thoshte se intervista do të ishte në katin e parë.
Ai ngjiti ngadalë shkallët.
Drita ishte ende e ndezur në orën 10 të mëngjesit, ndoshta nga nata e kaluar…
Ai kujtoi paralajmërimin e babait të tij:
“Pse dilni nga dhoma pa fikur dritën?”
…iu duk se e dëgjove tani. Ndonëse i mërzitur nga ky mendim, ai zgjati dorën nga çelësi dhe e fiku dritën.
Lart në një dhomë të madhe, ai pa më shumë njerëz të ulur, duke pritur radhën e tyre.
Ai shikoi numrin e njerëzve dhe pyeti veten nëse kishte ndonjë shans për të marrë vendin e punës.
Hyri në korridor me pak nervozizëm dhe shkeli tapetin “Welcome” të vendosur pranë derës, por kuptoi se ishte me kokë poshtë.
Ai e drejtoi tapetin me njëfarë irritimi.
Zakonet janë të vështira për t’u harruar.
Ai pa se në rreshtat e parë kishte shumë njerëz të grumbulluar së bashku, ndërsa rreshtat e pasmë ishin bosh dhe disa ventilatorë rrinin të ndezur pranë këtyre sediljeve.
Ai dëgjoi përsëri zërin e të atit:
“Pse janë ventilatorët e hapur në zonën ku nuk ka njeri?”
Ai fiku ventilatorët e panevojshëm dhe u ul në një nga karriget bosh.
Ai pa disa burra që hynë në dhomën e intervistës dhe dolën menjëherë nga një derë tjetër.
Kështu që askush nuk mund të merrte me mend se çfarë po pyetej në intervistë.
Kur i erdhi radha, ai qëndroi para intervistuesit me njëfarë shqetësimi.
Menaxheri mori dokumentet e tij dhe pa i parë i pyeti:
Kur mund të filloni të punoni?
Ai mendoi:
“A është kjo një pyetje mashtrimi e bërë gjatë intervistës apo po më ofrojnë vërtet punën?”
Cfare po mendon? – pyeti shefi. Pastaj më tutje shtoi. “…nuk i bëjmë pyetje askujt këtu, sepse besojmë se përmes tyre nuk mund të vlerësojmë aftësitë e dikujt.Prandaj, testi ynë është të vlerësojmë qëndrimet e personit. Ne bëmë disa teste në bazë të sjelljes së kandidatëve dhe vëzhguam të gjithë përmes kamerave të vëzhgimit. Askush që erdhi sot këtu nuk bëri asgjë për të rregulluar derën, tubin, tapetin e mirëseardhjes, fiku ventilatorët apo dritat që punonin kot……Ti ishe i vetmi që e bëre, prandaj vendosëm të të zgjedhim për këtë punë”, tha shefi.
E kishte mërzitur gjithmonë disiplina e të atit, por deri në atë moment e kuptoi se falë saj mori punën e parë.
Irritimi dhe inati ndaj të atit i ishte zhdukur fare. Djali u kthye në shtëpi i lumtur.
Gjithçka që na thonë prindërit është vetëm për të mirën tonë, duke na uruar një të ardhme të ndritur për ne.
Për t’u bërë një qenie njerëzore me vlerë, duhet të pranojmë këshilla, korrigjime dhe udhëzime, të cilat eliminojnë zakonet dhe sjelljet e këqija. Këtë bëjnë prindërit tanë kur na disiplinojnë.
Babai ynë është mësuesi ynë kur jemi pesë vjeç; është një “njeri i vrazhdë” kur jemi në të njëzetat dhe një udhërrëfyes gjatë gjithë jetës.
Nënat mund të shkojnë në shtëpitë e fëmijëve të tyre ndërsa babai jo.
Nuk ka kuptim t’i lëndosh prindërit kur janë gjallë dhe të pendohesh kur të ikin.
Trajtojini gjithmonë mirë./ Marrë nga rrjeti – përktheu EB

In Memoriam Më 28 Qershor 2020 u nda nga jeta Nderi i Kombit Besim Zekthi – “Shqipja më dha krahë” Nga Albert Vataj

Nga Albert Vataj

Folku shqiptar dhe etnosi, një ndër traditat më të papërsëritshme në historinë e përfaqësimit të identitetit tonë kombëtar në botë, një nga resurset më të pasura të visarit tonë shpirtëror, nuk mund të kuptohet pa vallën popullore dhe vetë ajo në gjënezën e saj, deri sot, nuk mund të identifikohet më kurrëçka tjetër, vetëm me “Vallja e shqipes”, apo “Festë të madhe ka sot Shqipëria”. Ndërsa shoqëritë zhvillohen dhe ne përpiqemi të jemi në një hap me ta dhe modernizimin që pa asnjë mëdyshje, ka prekur dhe përfaqësohet dhe nga ndryshimet në art, folku në tërësi dhe vallja popullore në veçanti, dëshmojnë se janë maja të dimensionit tonë artistik dhe shpirtëror. Dhe vallja popullore në ecurinë e saj, në mëvetësimin e saj, si traditë dhe vlerë kombëtare shqiptare, nuk mund të kuptohet pa përfaqësuesin e saj më të spikatur, Besim Zekthi. Artikulimet për Zekthin janë të shumta, veç morisë së çmimeve, titujve dhe ndërimeve, që kanë ndjekur për katër dekada. Ndonëse në kufinjtë e 71 viteve jetë, ai është ende ai burrë shtatlartë, i hijshëm e plot rrezatim jete dhe shprehije emotive. Tek ai arti në tërësi dhe vallja në veçanti, kanë skalitur tiparet e një personazhi që rrezaton. Gjithçka tek ai është përplot, megjithëse në rrëfenjën për jetën dhe veprimtarinë e tij në art, nuk ka gjasa të japë dorëheqje. Madje ai nuk nguroi të nxirrte dhe një sekret profesional. Bëhet fjalë në lidhje me ambicjet e tij artistike, një aktivitet që do të bëjë në vitin 2008, ku kryesisht do të dominojnë krijimtaritë e tija koreografike, natyrisht pa lënë jashtë skenës vallet që bënë epokë, ekzekutimi i të cilave i dha atij nderime dhe vlerësime në të gjithë botën. Ai nuk hezitoi të na bënte me dije dhe për pagëzimin që i ka vënë paraprakisht këtij promocioni folk, “Shqipja më dha krahë”. Nuk e e fsheh, se kanë qënë “Vallja e shqipes”, “Festë të madhe ka sot Shqipëria”, etj, të cilat e kanë bërë atë kaq të famshëm, kaq popullor dhe identitetin tonë kulturor një trofe në skenat prestigjozë të folkut. Ndjenjat e kombit tonë janë jashtëzakonisht të prekshme. Për shembull, vallja “Kreshnikët e lirisë”, siç i thotë populli “Vallja e shqipeve”, që është e filmuar në Krujë, këto karaktere vallesh, qofshin këto të Jugut, Shqipërisë së Mesme, apo Veriut kanë domethënien e tyre, kanë fjalën e tyre, kanë shprehinë e tyre. Me të vërtetë është pa gojë, por shpirti, interpretimi, sytë komunikojnë aq bukur me popullin saqë duket sikur çdo gjë cicëron, çdo gjë flet, kështu janë vallet dhe ai interpretim që i kemi bërë ne kësaj kulture kombëtare. Kam bindjen se uji do të shkojë në rrjedhën e vetë, atje ku duhet të shkojë. Çdo gjë mund të harrohet, kultura e kombit nuk mund të harrohet. Nuk mund të ketë komb pa një kulturë të traditës, të lashtësisë, të jetës, aty ku ka lindur ai komb dhe aty ku ka pasqyruar jetën, historinë, punën, vajin, gëzimin, vallen, këngën, instrumentin, kostumin popullor, të gjitha këto janë shkrirë në historinë e kombit tonë. Janë monumentet e kulturës, ajo s’diskutohet, por monumente më të gjalla se sa mund të jenë vallet dhe këngët e historisë së kombit tonë nuk ka.

Intervista me Besim Zekthi, 01.12.2007

Ku dhe si janë të vendosura zanafilat e para të ngjizjes suaj për nga ai talent i padiskutueshëm dhe ajo famë që mban të mbështjellë si në një brerorë shëndritëse Besim Zekthin?

Fillimet e mija janë të vendosura në fëmijërinë time, në lëvizjet e atëhershme, në aksivitetet e shtëpive të pionierit, siç quheshin asokohe. Më 1952 prezantohem në Filarmoninë e Shtetit, ku bënin pjesë pothuaj të gjithë hallkat e veprimtarisë kulturore artistike të kohës. Të gjithë jepnin shfaqje në Teatrin Popullor, ku drejtor ishte Kol Jakova. Më 1957 u ndje nevoja e ndarjes së institucioneve, Teatri i Operas dhe Baletit, Teatri Kombëtar. Po në këtë vit u krijua Ansambli ii Këngëve dhe Valleve Popullore, të cilin e drejtonte “Artisti i Popullit”, Çesk Zadeja.

Çfarë do ta konsideronit si të rëndësishme, për atë periudhë, ndërsa domosdo duhej që duke ruajtur dhe pasuruar traditën, të mbartte me vete kjo dhe profesionalizmin?

Prezenca e disa profesorëve rus ka qenë shumë e frutshme dhe ndikoi në rritjen profesionale dhe forcimin e tabanit popullor. Mund të nominoj për kontributin e dhënë, profesor Georgi Perkun, Boris Ramazin. Kjo ndihmesë e profesorëve rusë, në bashkëpunim me koreografin Gëzim Kaceli, Panajot Kanaçi, kanë ndikuar në zhvillimin, jo vetëm profesional por dhe shpirtëror të valles popullore shqiptare. Atë kohë u krijuan disa punë më vlerë dhe që do të mbetnin të pavdekshme në memorien artiskike të shqiptarëve, si “Vallja e shqipeve”, “Komitët e lirisë”, të Engjëll Tërshanës.

Tashmë ju do të hidhni hapin më të rëndësishëm të personalitetit tuaj artistik dhe konkretisht ju do të kishit dhe punët tuaja në vallen popullore shqiptare?

Po. Krijimtaria ime, e cila është produkt i një eksperience të çmuar dhe të vlerësuar. Do të ishin “Motivet e Librazhdit”. Në 100-vjetorin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit mora përsipër një përgjegjësi të guximshme, të përpunoj vallën kosovare. Përpunimi im koreografik do të mbante vulën në vallen “Dasma e Rugovës”, e cila i kushtohej kryengritjes së famshme të Rugovës.

Kontributi në vallen shqiptare dhe vlerësimi, natyrisht që nuk ka munguar edhe në skenat botërore. Madje në kujtesën e viteve ngelet e pashlyer triumfi i traditës artistike të tabanit popullor shqiptar në këto skena. Çfarë do të risillnit në retrospektivë?

Krahas një trajtimi profesional dhe një vlerësimi që i bëhej kulturës popullore në përgjithësi dhe valles popullore në veçanti, natyrshëm që frytet e punës, përpjekjeve dhe triumfit të shpirtit artistik do ti vilnim kudo ku Ansambli i Këngëve dhe Vallëve Popullore do të ngjitej në skenë. Por kulmin përfaqësimi kulturës tradicionale shqiptare e pati në Dizhin të Francës, në vitin 1970, ku u vlerësuam me Gjerdanin e Artë. Ai ishte arritja më e madhe e asaj kohe për artin dhe kulturën shqiptare në skenat prestigjoze botërore. Të mos harrojmë se ishim në Francë, në vendin e kulturës, sikurëse nuk duhet mënjanuar dhe sfidat e përfaqësuesve të vendeve të tjera që morën pjesë në këtë aktivitet.

Në këtë larushi aktivitetesh dhe pjesëmarrjesh, a do të kishit ndonjë eksperiencë, e cila ka lënë gjurmë në përvojën tuaj si e mrekullueshme dhe e paharrueshme?

Ishte viti 1971, pra një vit pas famës së Dizhonit, në Ohër të Maqedonisë. Atë vit organizohej Festivali i Ohrit. Ishte kontakti i parë i kulturës shqiptare me atë të trojeve etnike. Në Ohër deri në atë vit nuk mbahej mend një pjesëmarrje dhe një popullaritet kaq i madh. Ishin aty që nga Shkupi, Kërçova, Dibra e Madhe, Struga, Manastiri, etj. Kudo përballeshe me bashkëatdhetarë, me mallin që shpërthente me lotë dhe dashurinë që nuk mund të ndeshej askund tjetër me aq zjarr. Përfaqësues të kulturave dhe traditave të gadishullit ballkanik vlerësuan maksimalisht performancën dhe përmbajtjen, shpirtin dhe sharmin e artit shqiptar. Ata pranuan hapur dhe publikisht, se kultura dhe tradita artistike e popullit shqiptar është maja e kulturës së Ballkanit.

Megjithëse vend i izoluar, kultura ka mundur t’i thyej hekurat e rrethimit të diktaturës dhe të përfaqësojë shpirtin dhe temperamentin e këtij populli nëpër botë. Madje Ansambli i Këngëve dhe Vallëve Popullore ka një hartë të pasur të gjeografisë artistike, a mund të na rifreskoni kujtesën?

Nga Azia në Afrikë e në Evropë. Në Egjyptin e lashtë të piramidave deri në Kartagjenë, Algjeri e Marok, nga Kina në Kore, Vietnam e Kamboxhia, Francë e Itali, Danimarkë e Norvegji, Suedi e Finlandë. Është vërtetë një larmi shtetesh dhe skenash ku trupa jonë është ngjitur me duartrokitje dhe ka zbritur me trofe, nderime dhe vlerësime maksimale. Kudo kemi shkuar dhe kudo kemi marrë vlerësime dhe ovacione të publikut, i cili e ka mirëpritur dhe ka dashuruar menjëherë kulturën popullore shqiptare. Flamuri ynë është valëvitur në sa e sa skena dhe kudo është nderuar.

“Festë të madhe ka sot Shqipëria” është një nga vallet më të spikatura dhe që ka patur një jehonë dhe që të godet emocionalisht edhe sot për sfondin e saj kombëtar, virtuozitetin e vënies në skenë, natyrisht që ka zanafillën e saj?

Me rastin e 50-vjetorit të Festës së Flamurit në Vlorë, isha i ftuar, sigurisht për të kërcyer. Në një program qeveritar që do të mbahej atë natë, për nder të festës ndodhej një grup kosovarësh që rrinin në Rrushbull. Ata kanë pasur një rapsod, të quajtur Dervish Shaqja, një rapsod që rrallë e sjellë historia e tokës si për Kosovën ashtu edhe për Shqipërinë. Atëherë, për të përshëndetur nga ana e Kosovës këtë natë feste të 50-vjetorit të Flamurit ishte zgjedhur grupi i Dervish Shaqes. Dhe si fillonte kënga e Dervishit? “Festë të madhe ka sot Shqipëria, këngë e valle për jetën e re, brohorasin të gjithë nga zemra, rrofsh sa malet, o jubile”. Kjo këngë pas një viti, u bë himni i valles “Festë të madhe ka sot Shqipëria”. Këtu filloi embrioni i kësaj valleje, nga kënga madhështore e jubileut të flamurit dhe që u bë simbol i kulturës kombëtare shqiptare në gjithë botën, deri në Gjerdanin e Artë në Francë. Me krijimtarinë e kësaj valleje u mor profesori im, “Artisti i Popullit”, Panajot Kanaçi. Sigurisht në bashkëpunim edhe me valltarin, se e do një bazament njeriu se ku duhet të mbështetet, e unë shumë herë isha inspirues i krijimit për profesor Panajotin, ai gjente tek unë figurën, jo vetëm artistike, por gjente figurën shpirtërore të valles shqiptare.

Natyrisht që edhe sot vallja luhet dhe spikasin penetrime të përvojave të huaja, madje edhe kur lëvrohet tabani kumtohet një vullnet dhe emocion që përçohet tek spektatori, ju çfarë mendoni për sot?

Natyrisht që interpretimi ka nevojë për shumë punë. Shumë, ose pothuaj të gjithë kanë kaluar përvojën arsimorë për profesionin, por mund të mbarosh disa shkolla dhe nuk arrin atë që spektatori është i gatshëm ta marrë. mish populli në interpretimin e tij. Unë gjithë jetën time rëndësinë më të madhe ia kam vënë interpretimit, çfarë ka dashur shpirti i popullit me thënë me atë. Në qoftë se nuk ke arritur ta zbërthesh shpirtërisht, nuk ke bërë asgjë, je një kukull, nuk ke asnjë vlerë, prandaj fatkeqësia është se në këto raste mjeshtrit e mëdhenj duhet të punojnë jashtëzakonisht shumë me këta elementë të rinj që janë mësuar të kërcejnë gjoja në mënyrë moderne, do të thosha, është pseudomoderne, nuk është absolutisht moderne, moderne është ajo që është antike, janë monumentet e kulturës, janë piramidat e Egjiptit. Kanë nevojë për një punë shumë të imët, shumë profesionale, në mënyrë që të mos e zhveshin vallen nga shpirti i popullit. Unë e kam mishnu popullin tim shpirtërisht. Në radhë të parë i kam dhënë shpirtin, pastaj i kam dhënë krahët.

Kush ka qenë kërcimi i fundit i juaji në një skenë prestigjozë dhe a mendosi se ai do të jetë i fundit?

Kërcimi i fundit ka qenë në Festivalin e fundit Folklorik të Gjirokastrës. Natyrisht që sot 71 vite nuk janë pak dhe e lehtë për t’u sfiduar, por mendoj se shpirti dhe dashuria që më ka ngjizur në shpirtë vallja popullore shqiptare nuk do të më lënë të kërcej asnjëherë kërcimin e fundit.

Çfarë do të mendonte Besim Zekthi për prurjet e fundit muzikore në përgjithësi dhe atë koreografike në veçanti. A mendoni se ndikimet e kulturave të huaja do të kërcënojnë traditën e këngës dhe vallës popullore shqiptare?

Montalisht edhe mund të flasësh për një kërcënim të mundshëm, por unë nuk do ta shikoja këtë si një rrezik për traditën e shkëlqyer të kulturës popullore shqiptare. Gjithë këto prurje i konsideroj si një ndikim kalimtar në kulturën tonë. Ata nuk mund të ndikojnë në ndryshimin apo tjetërsimin e tabanit të kulturës popullore dhe shpirtin e folkut.

Kush janë planet e afërta artistike për mjeshtrin Besim Zekthi?

Më 2008 do të jem me një krijim timin koreografik të titulluar “Shqipja më dha krahë”. Po punoj për këtë projekt. Mendoj se kjo do ti shërbejë një rigjallërim të emocioneve dhe shpirtit shqiptar. Vallet shqiptare janë të mrekullueshme.

E Shtune, 01.12.2007

Intervistoi dhe përgatiti Albert Vataj

DITËLINDJA E PARË PA PETRIT RUKËN – Nga NDUE LAZRI

Komentet

Cancel reply

Lajme të ngjashëm

YOM KIPPUR: NJË DITË FALJEJE, POR JO DITA E FALJES Përgatitur nga Mimoza Erebara

ME SHUMË DASHURI SI SHENJT TEREZA- Nga Albert HABAZAJ

VLONJATI MBJELL LULE SHQIPE- Akademikut Shaban Demiraj- Nga Albert HABAZAJ

TË PAHARRUAR LATIF E FATIME ÇELO- Nga Eduard M. Dilo

PAFAJSHMËRIA MË E PAFAJ- Nga Albert HABAZAJ

Guxova me guxue- Poezi nga Ahmet Tahir Kolgjini, botohet në 25 vjetorin e ndarjes nga jeta

EMRI YT NË BREZA DO KUJTOHET- Nga Bashkim Saliasi

Pajtim Xhelo heshti dekada me radhë, por veprat e tij flasin me gjuhën e një shpirti të shenjtë-

Myslym Alla, strategu i brezit “të artë” të bardhebluve- Nga Bedri Alimehmeti “Mjeshtër i Madh”

Një Ligjëratë e së vërtetës: Edison Gjergo dhe koha e tij Nga Nadire Buzo

Mësimet e jetës – kur babai na jep këshilla

In Memoriam Më 28 Qershor 2020 u nda nga jeta Nderi i Kombit Besim Zekthi – “Shqipja më dha krahë” Nga Albert Vataj

Lajmet me interesante

Lajmet e fundit

ARKIVA E LAJMEVE

RRETH NESH

Komentet

Lajmet me interesante

Lajmet e fundit

ARKIVA E LAJMEVE

RRETH NESH

NEWS LETTER

SOCIAL