DIANA ÇULI (MAJTAS) VILSON BLLOSHMI DHE GENC LEKA

Tryezat o takimet e rastësishme, në fund, thonë më shumë se të gjithë planet e detajuara që s’shërbejnë për asgjë. I tillë ishte edhe takimi i një grupi miqsh që u ritakuan pas shumë vitesh në një fshat larg Tiranës, për të shijuar një mëngjes larg zhurmave.

Ada, personazhi kryesor i dramës së shkrimtares Diana Çuli, “Mea Culpa”, lexuar mbrëmë në Teatrin Kombëtar, për të përmbyllur fazën e dramës shqipe, befas, pikërisht në çastin që nuk e priste, u gjend me shpatulla pas murit. Gazetari i ardhur me qëllime të qarta nga Tirana, nuk vonoi të tregonte arsyen pse i ishte bashkuar, thuajse pa ftuar, asaj tryeze që u duk se do të gdhihej nëpër gota vere e kujtimesh.

Po, Ada ishte shkrimtarja e akuzuar nga gazetari për firmosjen e një dokumenti që çoi në arrestimin e një autori të ri, 40 vite më parë. Këtë herë, Diana Çuli e risolli vetë, edhe një herë, në vëmendje, çështjen e zhurmshme por të pambyllur të pushkatimit të autorëve, Vilson Blloshmi dhe Genc Leka.

Diana kishte ulur veten në tryezë, pas emrit të Adës, për të dëgjuar të gjitha akuzat që dëgjon prej thuajse 25 vitesh. Përpara se aktorët Olta Daku, Erjona Kakeli, Elia Zaharia, Helidon Fino, Genti Deçka, Andia Xhunga, Dritan Boriçi dhe Ligoraq Zira, të zinin vendet për të nisur pjesën, e pyeta Dianën se pse e bëri këtë dramë sot, kaq shumë vite pas lumit të parë të akuzave që dëgjoi, në vitin 1994, kur ajo vetë thotë se mësoi për këtë histori.

“Nuk di të them një arsye të vetme. Ka disa! Së pari duhet të distancohesh nga e gjithë ngarkesa që të shkakton një histori e tillë, e tmerrshme; së dyti duhet të ndihesh gati edhe nga ana artistike. Kjo dramë është shkruar dimrin që shkoi, në janar ka qenë e përfunduar. Ishte rastësi që në mars të këtij viti shpërtheu dhe u hapën sërish letrat e kësaj historie. Nëse nuk do të kishte ndodhur kështu, nëse nuk do ta kisha përfunduar, me siguri që nuk do të kisha mundur ta shkruaja pas marsit, sepse do ngarkohesha edhe një herë me ndjenjat e këqija që më kanë shoqëruar herë pas here, gjatë gjithë kësaj periudhe kohore”. Sigurisht, periudha të tjera me ujëra të patrazuar, autorja ka pasur edhe më parë, por sot është e bindur që ka ardhur koha të zbardhen e trajtohen këto çështje duke analizuar të gjithë kohën dhe rrethanat.

“Nuk mund të hapen e mbyllen çështjet sa herë i teket njërit e tjetrit. Qëllimi im, në këtë rast, është të kuptohet e analizohet i gjithë sistemi përmes ngjarjeve që ndodhnin e ku përfshiheshin të gjithë”.

– Pjesa, I përfshiu të gjithë! Nga momentet e para kur dukej se e akuzuara e vetme do të ishte përballë shikimeve mbytëse të të gjithëve, vijimi i bëri të gjithë fajtorë, të paditur, të pambrojtur, por, sidomos, të frikësuar. Ishte e frikësuar redaktorja e re që sapo kishte nisur të punonte në revistën “Minerva”, ishte e frikësuar kryeredaktorja e saj (në dramë) që jepte urdhra, pasi merrte urdhra, ishte i tmerruar zëvendësprokurori, bashkëshorti i kryeredaktores së revistës së vetme letrare, që gati fuste në kurth të shoqen për të zbatuar urdhrat që ai vetë u nënshtrohej pa e bërë fjalën dysh. Ishin të gjithë hallkat e lidhura të një sistemi që nuk linte jashtë asnjë.

Në një kohë kur e gjithë bota e artit po tronditej nga sytë që vëzhgonin e shpiknin ngjarje edhe atje ku nuk ishin, të gjithë do t’u thoshin “Po” të gjithëve!

Ada e bëri këtë duke menduar se ishte një nga dhjetëra punët, një nga dhjetëra analizat e vlerësimet letrare që bënte përditë. Sot ajo tronditet edhe më, kur i shoqi i kundërvihet për ngjarjet e së shkuarës, kur i biri i kërkon të vërtetën, kur shoqja që ka pasur e ka ndihmuar dikur, duke rrezikuar veten, i hedh poshtë të tëra duke e akuzuar njësoj siç njerëzit që nuk e njohin, por dëgjojnë vetëm spekulimet që hedh në treg media për të mbajtur veten në këmbë.

Të gjitha këto realitete ishin pjesë e dramës “Mea Culpa” të Diana Çulit, e cila megjithëse pranon se ngjarjet vetëm sa janë ngacmuar nga realiteti, ka pranuar t’i vërë një titull shfajësues. “Sigurisht që do ta quaja kështu, unë nuk tërhiqem nga pjesa ime e fajit, por këmbëngul tek analiza në kontekstin kohor dhe te zbardhja e së vërtetës së plotë”, pohon autorja.

“Dokumentet që ligji i ndalon të bëhen publike, sot vidhen nga arkiva dhe shkaktojnë trazirat që lexoni”, thotë në një moment zëvendësprokurori, “zbatuesi” i hallkës së parë të urdhrit për pushkatimin e prozatorit të ri për të cilin zymtë- sia e vetmia që i lexohej nëpër radhët e krijimit, ishin fare të parëndësishme në vendimin e fundit tragjik. Sepse, siç synonte të tregonte deri në fund pjesa, gjërat nuk janë asnjëherë ashtu siç duken!

I pushkatuari i dramës, Ardian Simaku, prej një familjeje të pasur që ndër vite regjimi e kishte pasur nën vëzhgim, akuzohej për shpërdorim detyre, për abuzim me fondet e shtetit, e veprimtari agjitative kundër shtetit. Nëse gjithë kësaj i shton edhe një vëlla të arratisur, dosja plotësohej. Mirëpo, duhej një firmë që shteti të ishte korrekt nga ana ligjore. Këtë arriti të realizojë zëvendësprokurori përmes bashkëshortes së tij, kryeredaktores së revistës letrare.

E pyetur për këtë skemë të funksionimit të gjërave, Çuli tha se ajo vetë nuk ka pasur kryeredaktore një grua, por ka marrë urdhër, njësoj si gjithë kolegët e saj, nga kryeredaktori, për të zbatuar e bërë punën që duhet të bënte.

“Ngjarjet nuk janë tërësisht siç unë i shkruaj në dramë, sepse aty ka edhe elementë të krijuar, por pak a shumë ka ndodhur kështu. Unë nuk dua të merrem konkretisht me ngjarjen, por me fenomenin”, pohon Diana Çuli.

Nga ana tjetër, nuk duket të jetë pjesë e fenomenit fakti që Ada, gjendet përpara lumit të akuzave, pikërisht në çastin kur është fare pranë një çmimi të rëndësishëm europian në letërsi.

Në këtë rast, e vërteta e Adës me atë të Dianës, ecin bashkë. Shkrimtarja ka pohuar edhe më herët se akuza të tilla rreth saj ngrihen pikërisht në momente të rëndësishme të karrierës së saj. Qoftë më herë, kur ishte pjesë e politikës e qoftë tani kur në mes ishte vetëm ‘lufta’ brenda letërsisë.

Drama nuk ka mbaruar…Befasitë e fundit janë ato që kujtojnë për të mijtën herë se sistemit nuk i shpëtonte askush, se zinxhiri ishte i lidhur dhe hekuri i hallkës që kundërvihej, rrihej në të nxehtë. Mbrëmë, drama e Diana Çulit vetëm sa u lexua, në kuadër të konkursit prej nga do përzgjidhen dramat shqipe që do të ngjiten më pas në skenë, gjatë sezonit të ardhshëm. Nëse do të ndodhë, do të zbardhni historinë e plotë…

FJALA E ÇULIT NË “TOP STORY”:

Jo shumë kohë më parë, për të tretën herë, çështja e firmës së Diana Çulit në dokumentin e dosjes së pushkatimit të autorit Genc Leka, u bë mediatike. Ajo vetë pranoi të jepte sqarimin e saj në media. “Në 2007 unë kam dalë publikisht, dy orë, në emisionin e Blendi Fevziut. Kam thënë jam këtu nuk do të largohem kurrë nga Shqipëria; kërkoj të zbardhet kjo çështje deri në fund, roli im në këtë. Ku jam? Jam këtu dhe pres gjithçka të ndodhë kjo.

I kam kërkuar ndjesë familjes Leka që emri im ishte përfshirë në këtë gjë, por unë nuk e ndiej veten përgjegjëse për vrasjen, pushkatimin e poetit Genc Leka. Kjo ngjarje ka ndodhur 42 vite më parë, nuk e kam bërë sot unë këtë person, se në gjithë gazetat del fytyra ime e sotme dhe ngjan sikur ka ndodhur sot në demokraci.

Akuza është tepër e rëndë, llaftarisht e rëndë, nuk u është thënë as përgjegjësve të diktaturës ajo që më është bërë mua në këto 25 vjet. Tani e korrigjoi pak zoti Tufa, por e zezë në të bardhë është shkruar shumë e rëndë akuza. Unë nuk kam heshtur, se i numërova kur kam folur.

Nga 2007-ta deri më sot u hap tani. Unë mendoj, zoti Tufa, këtu është zoti Blloshmi që prej 15 vjetësh e ka shkruar këtë çështje në shtyp, duke u nisur nga emri im dhe unë s’kam dashur kurrë të replikoj me zotin Blloshmi, se e kam kuptuar dhimbjen e tij, e kam kuptuar që është identifikuar armiku i gjithë kësaj ngjarjeje në personin tim, por s’e quaja të drejtë të replikoja me zotin Blloshmi se i përkiste një dhimbjeje shumë të madhe. Kam menduar që do të qetësohen gjakrat, emocionet, do të vijë dita kur do të hapen dosjet dhe do të kuptohet prej vërteti se çfarë ka ndodhur në të vërtetë.

Kthehemi 42 vjet prapa, është koha që unë sa kam hyrë në gazetën “Drita”, sa ka ndodhur plenumi IV, ka rënë bomba mbi kulturën dhe artin, është arrestuar Todi Lubonja dhe Tedi Paçarami për mendime të gabuara në kulturë dhe art; është anatemuar Xhevahir Spahiu nga vetë Enver Hoxha si sartrian, është anatemuar Moikom Zeqo nga Mehmet Shehu si dekadent, që janë akuza shumë të rënda nga krerët e shtetit; është krijuar një luftë e madhe në shtyp duke ngritur rininë për të anatemuar romanin “Dimri i vetmisë së madhe” të Ismail Kadaresë, në këtë atmosferë unë dhe një grup tjetër të rinjsh, ishte drangul Lidhja e Shkrimtarëve se ishin pushuar të gjithë nga puna në plenumin IV.

Në atë kohë, unë kur kisha sektorin e poezisë, jetonim në diktaturë, në rend policor, s’ishte diktatura as e Çausheskut, por diktatura më e rëndë e kohës së Enver Hoxhës dhe nëse dilte gazeta “Drita” të dielën deri të martën na dridhej gjaku që zyra e shtypit e Komitetit Qendror mund të ulërinte dhe të thoshte vjersha dekadente, tregim skandaloz, ndalohet gazeta, kush është redaktori.

Ekspertizat letrare ishin një rutinë dhe detyrim ligjor për të gjithë redaktorët që ishin atje dhe nuk ishte fjala që je bashkëpunëtor i Sigurimit. Më ka ardhur hetuesi, që nuk e mbaj mend as për fytyrë, e pashë pastaj më vonë, i shoqëruar me siguri. Nuk thuheshin hollësitë… jetojmë në kohën e realizimit socialist me 5 dogma të tmerrshme dhe ne kishim mënyrën dhe rregulloren në tavolinë si duheshin analizuar. Erdhi vetëm cikli i poezive të Genc Lekës nga hetuesi dhe njeriu që e shoqëronte, unë si redaktore e poezisë që isha, do të bësh një analizë për këto poezitë, se na duhet.

Sigurisht që e kupton që ky poeti që ka këto vjershat është në siklet … Unë s’jam e zonja sot të shpjegoj që cili ishte ekuilibri i mendimeve të mia liberale apo revolucionare, se është 40 vjet më vonë dhe unë s’jam sot me ato mendime që kam pasur atëherë. Jo s’kam qenë e detyruar, ishte detyrim ligjor, do ta bëje se s’bën. Nëse s’e bëja unë, unë do dënohesha dhe do ta bënte dikush tjetër.

Me logjikën time të sotme, kur e shikoj dhe kur e lexoj ekspertizën, them edhe në atë moshë të re që paskam qenë, kam pasur një lloj maturie dhe nuk e kam rënduar. Po zoti Tufa, se nëse unë do të kisha zell revolucionar, unë s’do kisha shkruar tronditje ideologjike, se trishtimi dhe pesimizmi ishin kategori ideore, ishte i ndaluar që të botohej, çoroditje më e dobët se tronditje.

Unë mund të kisha thënë tronditje ideologjike që shtyn dhe sot lexuesit të ngrihen kundër regjimit, s’e kam thënë, s’kam thënë që ka bërë agjitacion dhe propagandë, kam thënë që ka pesimizëm, trishtim, s’kam thënë asnjë fjalë që mund ta rëndonte atë njeri të cilin nuk e dija ku ishte dhe në çfarë rrethane. Iku, unë s’e kam dëgjuar më këtë histori. S’e dija ça ka ndodhur, e kam dëgjuar për herë të parë në ’94.

S’më ka zënë gjumi, jam ndier keq, kam kërkuar të di ç’ka ndodhur, u hap sikur ishte dënuar për shkak të recensës sime.. Habitem se si ju, zoti Agron, jeni marrë vetëm me këtë segment të dënimit të poetit dhe nuk keni parë se ka mbi 90 dëshmitarë, ka mijëra faqe me deponime, ka njerëz që janë shpërblyer se kanë dalë atje, janë bërë anëtarë partie.

Unë s’e quaj veten përgjegjëse për vrasje, se ndryshe nuk do qarkulloja në rrugë. Nxirreni ju që unë jam përgjegjëse, hapeni dosjen se këtë detyrë keni, po jo ta thoni me emocione dhe të bërtisni gjithandej, unë s’e quaj veten përgjegjëse”.

ANI JAUPAJ/PANORAMA