“De mortuis nihil nisi bonum” – “Për të vdekurin [mos fol] asgjë tjetër përpos se mirë”. Kjo shprehje e njohur latine më ka tingëlluar gjithmonë e dyshimtë. Jo për shkak analize a qasjeje metafizike, por për shkak të kapjes pas fakteve konkrete.

E si mund të flitet mirë për Neronin, që dogji gjysmën e Romës për një tekë poetike? Si mund të flitet mirë për neronët modernë si Hitleri, për Stalini, Enver Hoxha? A mundet vallë që krimet e tyre të anashkalohen, të fshihen, të harrohen, apo të falen e përdëllehen thjesht sepse ata janë të vdekur? A mundet vdekja e tyre natyrore të perceptohet si një lloj shpagimi? Apo më keq e për dreq, a mundet vdekja – natyrore apo e dhunshme qoftë – të transsubstancializojë të keqen në të mirë, njëlloj siç transsubstancializon trupin në pluhur?

A mundet vallë vdekja të lajë dhe të pastrojë krimet që i vdekuri kreu në të gjallë, siç tingëllon ajo shprehja që e dëgjojmë rëndom, sipas të cilës “vdekja lan/shlyen gjithçka”? Pyetjet mund të shtrohen edhe më gjerë; a është e drejtë të ndryshohet narrativa historike dhe të cenohet integriteti historik për hir të respektimit të një tradite kulturore që kërkon të mos flasim keq për të vdekurin? Asesi!

Kjo “mirësi” përtej çdo mirësie, apo “përdëllesë” përtej çdo përdëllimi nuk mund të përligjë anashkalimin e të vërtetave që i brendashkruhen të vdekurit, njëlloj siç nuk frenon dhe shmang, përkundrazi, nxit dhe i hap rrugë të lirë rrezikut të përsëritjes së krimeve të përbindshme të kryera nga i vdekuri. Që do të thotë, thjesht dhe qartë, se shpërfytyrimi i historisë në emër të teorive dhe ndjesive përdëllimtare është një manovër e rrezikshme, njëlloj siç është i tillë edhe shpërfytyrimi dhe mitemizimi i saj në emër të interesave dhe ideologjive të caktuara.

Për të vdekurin nuk duhet të flasim “nihil nisi bonum”, por “nihil nisi verum” – “asgjë tjetër përpos se të vërtetën”. Dhe të thuash për të vdekurin asgjë tjetër përpos se të vërtetën do të thotë, më së pari fare, të mos shpifësh për të, të mos i brendashkruash atij gjëra të pavërteta, cilësi që i vdekuri nuk i kishte, apo gjëra apo vepra  që nuk i ka bërë. Dhe mos harroni kurrë një herë: shpifje nuk është domosdoshmërisht dhe pashmangshëm vetëm në rastet kur i brendashkruajmë tjetrit cilësi të këqija që nuk i kishte apo veprime të këqija që nuk i ka bërë; shpifje është edhe në rastet kur i brendashkruajmë tjetrit cilësi të mira që nuk i kishte apo veprime të mira që nuk i ka bërë.

“De mortuis nihil nisi verum” – “Për të vdekurin [mos fol] asgjë tjetër përpos se të vërtetën” – një parim ky, që vlen edhe në rastin e Ismail Kadaresë, që edhe me vdekjen e tij arriti të tregojë dhe dëshmojë edhe një herë të qenit “un écrivain normal dans un pays dément” – “një shkrimtar normal në një vend të shkaramendur” – siç e portretizoi veten në të gjallë të tij në “Bisedë me Alain Bosquet” (Fayard 1995, f. 198). Dhe këtu nuk kam parasysh vetëm reagimin hyjnizues psikotik, hipokrit e qesharak deri në dhembje të Elisa Spiropalit – ajo që e bëri Cervantes-in shqiptar; as reagimin mjeran me institucione morale të Akademisë së Shkencave – Smilli me siguri po ngërdheshet ende pa hyrë në dhè, por edhe reagimet plot urrejtje e mllef të jo pak njerëzve që nuk e përtypën dot konformizmin e tij ndaj dhe përballë Pushtetit, qoftë gjatë, qoftë edhe pas diktaturës enveriste, siç ishte rasti i konformizmit ndaj dhe përballë diktaturës soroisto-ramiste rreth çështjes së shndërrimit të vendit në kamp refugjatësh, apo letra dukshëm patetike drejtuar soroistes Vlahutin në emër të popullit shqiptar, pa patur tagër, dhe pa qenë kurrsesi përfaqësues i ndërgjegjes kombëtare etj.

“De mortuis nihil nisi verum” – “Për të vdekurin [mos fol] asgjë tjetër përpos se të vërtetën”.