Gruaja zbriti me të shpejtë shtegun e malit me një dridhje e me një mallëngjim, që nuk e kishte provuar prej kohësh. Lufta është një shok i zymtë. Viti 1920 qe më tepër se një masakër. Gruas iu drodh trupi, megjithëse ishte korrik.

“Ikte Abdyl Shabani vet i pestë. Në shpinën e një kali  vetëm pak  kallamoq ngarkue. Gjithë gjindjen  fukara e pa kurrfarë faji, e lidhi  detashmenti çetnik dhe e copëtoi  me bajonetë, – shkoi nëpër mend  gruaja, – i mbuloi  trupat me dhe e me thupra për të fshehë  krimin, por Islami megjithëse i varrue e me trembëdhjetë varrë në trup, nuk pati vdekë dhe mbërrini deri te ne për të  na kallëzue se ç’kishte ba vaki. Se i ikën  vdekjes  njeriu me trembëdhjetë varrë në trup, nuk e kisha besue pa e pa me sytë e mi! Jo, – vijoi gruaja, – nuk  due të  mendoj për vdekjen, veç ç’të baj, kur Galica e Drenica asht e rrethueme dhe  e mbushun me ushtarë.”

Ajo donte të mendonte  diçka tjetër, të bukur e të lehtë, diçka që t’i kujtonte  një çast a një orë të qetë, por ditë të qeta nuk po gjente. Orë të bukura e të ndritura po, veç të qeta s’qenë asnjëherë. Ajo donte t’i përmblidhte të gjitha orët, por ato mërgonin nga vetja, diku fshiheshin, si zogjtë e trembur nga tufani. E tufani ishte i egër.

“Mori Hasime, mori bij’

            Ç’kije Hasime që qan ti?

            Unë qaj për dy vllazni

Fikë ma kanë të zezën shpi.”

Nga i vinte kjo këngë?

“Motër Hasime, – i tha gruaja me zë të lartë, – ndofta kanga jote  asht mendimi që po e kërkoj e s’po e gjej. Ishe nuse e bukur  si nuset tona veç. E more hakën e vëllazënve, motër. Të mbyllën në  burgjet e errëta e thanë: “E kemi  robinjë Hasimenë dhe mund të bëjmë ç’të duam me të!” Por  në qelinë burgut ishte një shtambë e  ti, nuse për të ruejt veten, e vrave dhunuesin. Trupi yt ma i bukur u ba i mbuluem nga gjaku në sheshin e burgut të Nishit.

E sot motër, në kangë vjen tek unë e një mendim të bukur po kërkoj prej teje. Për vdekjen nuk due të mendoj, por si të baj, Hasime, që e shoh  trupin tand të bardhë të mbuluem nga gjaku e  Drenicën të mbushur me ushtarët e krajlit?

Unë po shkoj te nana e Azemit. Due të mendoj pak për shtëpinë e re, për shtëpinë që ia ngriti Azem Galica. Due të mendoj kur kam hy nuse për herë të parë në atë derë. E po më dhimbset  Sherifja. Po më dhimbset fort, që duhet ta lajë  kullën e sapondërtueme  përsëri e të marrë rrugët  e të ikë pa plang e pa shtëpi.  Shumë vjet të jetës tyre po i kalojnë kështu këto nanat tona, pa nxjerrë asnjë ankim, asnjë ofshamë. Po këtë verë asht gëzua Sherifja. Fare pak kohë ka në kullën e re.”

Grueja ecte me kujdes. U ruhej pritave e hafijeve.

“Asht kohë pune e njerëzit nguten ta fusin grunin brenda, pa ia behë rrebeshi”, mendonte.

Po binte muzgu. Gruaja priti natën e fshehur. Dritat e Galicës u  fikën njëra pas tjetrës. Nata ishte e  kthjellët.

“Erdhi koha”, mendoi  gruaja e  hyri në Galicë  me hapa të shpejtë. Ecte pa u  ndier. I shmangej rrugës  kryesore e më në fund, u  gjend përballë shtëpisë. “Po kjo asht një kullë tjetër. Asnjë fërkem nga kulla ku unë hyra nuse”, foli gruaja me zë që të ndalonte  të trokiturat e zemrës.

Nuk ishte as njëzetepesë vjeçe  gruaja, por i dukej se patën kaluar mote qëkur  mbante një fustan të lehtë, si të gjitha nuset që hynin në dhomën e dhëndrit. E Azem Galica me dy sytë  si gaca të ndezura e rrëmbeu me dorën e tij të fortë nusen që e kishte pritur aq gjatë. Vitet e kaluara ishin pak, por asaj i dukej tepër  larg pritja  e ankthi  i kampit të Rudnikut, e pati qarë disa herë si të vdekur Azemin. E kjo kishte ndodhur dikur moti.

“E njeriu mund të  jetuaka për një dekikë njëqind vjet, rrumbullak, foli Shota. A je plakë  kështu nuse? Je plak’ nga dhimbja e nga pushka të ka humbë kanga. Të ka humbë e nuk po e gjen, veç kur do të mësysh nga Çiçavica?”

Nëna e Azemit  u ngrit nga gjumi dhe nuk po e kuptonte pse po lehnin ashtu qentë. Ndezi llambën e  bëri dritë. Shota qëndronte e fshehur pas murit. Hëna verdhonte mbi mullarët e barit e  nata dukej e pikëzuar  me ar. Shotën po e tundonte  malli  dhe nuk e dinte në kishte pasur në jetën e saj një natë të tillë të hënëzuar, që hynte  deri në thellësi të kullës së tyre në Radishevë, kur ajo, Shota e vocërr  sa një grimë, mbante emrin Qerime. Apo  kjo pati qenë një ëndërr  që  kurrë s’qe jetuar?

–         Kush asht? – pyeti Sherifja.

–         Hape nanë! Jam unë, Qerimja.

Shota hyri me vrull e ato mbetën  të heshtura në një përqafim të gjatë.

–         Mos u tut për ne, se jemi krejt mirë! – tha Shota.

–         A jeni të gjithë mirë? – e pyeti Sherifja  e lehtësuar  nga ankthi për të birin.

–         Po ju si jeni? – pyeti Shota.

–         Për bukuri. Ja dhe kulla.

–         E shoh, e bukur si nuse. Era gëlqere po i vjen,  – tha Shota, ndërsa ngjitnin shkallët.

–         Nuk asht terë ende, – tha Sherifja.

Shotës i theri në shpirt. Barrë të rëndë mbante mbi supe. “Ti je grua. Shko në shtëpi grua! Zjarri shuhet në vatër. Shko pranë vatrës, pranë sofrës, pranë djepit, grua!”

Nuk ia tha kurrë njeri me  zë të lartë këto fjalë, por kjo ishte hija e saj. E kishte  këtë emër të butë; “grua”. Brenda vetes mbante edhe zjarrin e vatrës, edhe erën e ngrohtë të sofrës, edhe ninullën e djepit.

Shota shtrëngoi dorën rreth brezit të stolisur me fishekë.

–         Po ju si keni jetue?- pyeti.

– Si veshka në mes të dhjamit. A s’po e sheh? E kam edhe një lopë, kam qumësht  e djathë të njomë me kulaç. Të ka marrë malli?

– Boll besa, – tha Shota,  që e pati dashur Sherifen që ditën e parë. “Ndoshta thjesht, se ajo është nana e Azemit e ata ngjasojnë si dy pika uji”.

–         E pe grunin, Shotë?

Kishte një fije krenari e gëzim në çdo lëvizje të nënës. Sherifja qëndronte përballë me  flokët e rëndë, të thinjur para kohe, me zërin e ashpër prej burri. Shtathedhur, si e prerë për rrobën drenicase, ruante  brenda vetes qëndresë dhe forcë.

–         Kam kalue përmes kallinjve, tha Shota, – të naltë e të shëndoshë janë.

– Po ngutet Galica t’i mbushë hambarët, që të mos ia ketë frikën as dimrit, as krajlit, -tha Sherifja dhe ngritit fitilin e llambës.

Edhe Shota do të donte ta gëzonte nënën. Do të dëshironte t’i thoshte se që sot e tutje nuk do të jetë më nevoja t’i tremben askujt, se hambarët  me grurë nuk do të digjeshin së bashku me kullat, se kallinjtë e  grurit nuk do të  stërpikeshin me gjak e me lot, por ajo kishte ardhur vetë duke u dredhuar pritave.

– Asht rrethue dhe  asht e mbushun me ushtarë  të krajlit Drenica, – tha Shota.

– Dale të të shoh pak nana! Je dobësue Shotë, – i tha Sherifja, ndërsa vendosi llambën mbi oxhak.

– Nga rruga e gjatë.

– Drejt e nga Çiçavica po vjen?

– Drejt. Azemi të çon të fala e të porosit të bash si të bash e të largohesh.

– Ani.

Asnjë ankim. Asnjë pyetje. Gjithnjë kështu.

Figura e Sherifes luhatej e nuk binte nga loja e flakës së llambës.

Shota kishte mall. Kishte mall për çdo gjë. Edhe për erën e lehtë të drurit të ri në kullë, edhe për shtrojat e bardha, edhe për atë fëmijë, që po flinte e qetë në minder. Ishte vajza e vogël e vëllait të vrarë të Azemit. (I vetmi fëmijë i asaj kulle).

Shota u gjunjëzua. U përkul e preku flokët e verdhë të vogëlushes, që flinte me një frymëmarrje të lehtë. Vetëm tre vjet e ndanin me të birin. Dikur i mbanin në djepe, pranë njëri-tjetrit. “Një çikë e një djalë me yll në ballë”, – thoshte atëherë Sherifja. Po vajza ishte zgjatur, e tani këmbët i dilnin jashtë shtrojës, të holla, si të tejdukshme, ndërsa djali “me yll në ballë” nuk ishte më.

– Qenka rritë Shqipja, – tha me zë të lartë Shota.

– E ka thanë Azemi se do të bahet shqipe mali, – tha Sherifja.

Shota nuk e hoqi dorën nga flokët e butë të Shqipes.

“Baftije Seferi, vetë e dymbëdhjeta, e ka përcjellë Idrizin në Kaçanik e Moraçe, – mendoi gruaja. – E ti, Shotë Galica, dikur ke ndie dhimbjen e lindjes. E ajo ka qenë një ditë e bukur, e bardhë, si për çdo nuse. Po Baftije Seferi e ka ndjekë burrin me dymbëdhjetë carrokë në mal e në luftë. Grueja që ka mundë t’i lindë burrit dymbëdhjetë fëmijë e të mos i ndahet pushkës, asht grueja ma e lumtun e Kosovës! E qindra mijëra gra të tjera si ajo ka Kosova!”

Shota u ngrit me kujdes e u shtëngua ndër armë.

– Hallall, nanë, se më duhet të shkoj!

– Të shkosh? A nuk ban të pushosh pak?

– Jo, se më pret Azemi.

– Nuk po të la nana pa u çlodhë pak. Fli, se po të çoj vetë! Fli pak, Qerime, se një gotë tamël po ta nxeh! Pi, e mira e nanës! Unë po të baj roje. Mos ki dert, se do të të çoj me kohë për Çiçavicë!

Shota u ul pranë Shqipes. Mbështeti kokën në jastëkun e bardhë. Ndjeu frymëmarrjen e lehtë të vogëlushes dhe e mbështolli era e gëlqeres së re.

– Nesër edhe unë po e lëshoj lopën e po iki, – tha Sherifja, duke dalë nga dhoma.

Shotën e këputi gjumi menjëherë. Kur u kthye me qumështin e bukën në dorë, Sherifja mbeti e hutuar. Gërsheti i nuses, i zi, i trashë, kishte rrëshqitur pranë flokëve të verdhë e të butë të Shqipes. Fytyra e Shotës në gjumë, e bardhë, e bardhë si biluri. Një dorë në pushkë dhe tjetrën ndër flokët e së voglës. Sherifja la qumështin në vatër. Lotët iu ngjitën e po i mbërthenin grykën.

“Ç’ asht kështu me ty, plakë, që po të lëshon zemra krejt, – tha me zë të ulët.

Mjegulla e lotëve po i shpëmdahej me zor. E sendet i lëviznin si ndër ujë.

“Sokolesha e nanës, kushedi sa kohë ke pa fjetë. Të bani jeta burrë, bijë, të shkoi rinia nëpër male, pa njohë dyshek e ditë të bardha. Në vend të fëmijës, të mbeti pushka në dorë, moj e bardha e nanës. E pate ti një djalë, o Shotë, e nana nuk mundi me ta ruejtë, e nana nuk mundi me ta rrit, po ti asnjë fjalë, moj bijë”.

Shota po i nxirrte mallin e Azemit. Nuk i bënin këmbët të largohej nga dhoma ku flinin ato të dyja, Shota me Shqipen e vogël. Të gjitha ato sende që e gëzuan dhe e qetuan zemrën e Sherifes, tani nuk do t’i shihte më.

“E ti, more burrë, në luftë kur ke ra, – mendoi Sherifja, – katër djem i ke lanë pas vetes në kullë. Po sot vetëm me një sy po shohim. Veç Azemi e bija jonë Mihania po gjallojnë. Në çika kulla do të mbesë. Çikat e Kosovës në armë janë shtrëngue, o bacë. E ti këtë nuse nuk ke mujt ta shohësh. I lumë do të ishe me arritë gjysh me u ba, por fort pak burra në Kosovë po arrijnë, se po kositen si bari, pa u rrit mirë”, – tha Sherifja këtë herë me zë e doli të shihte edhe një herë lopën në haur.

Iu afrua kafshës e ndjeu fërgëllimën e trupit të ngrohtë. I lëmoi lëkurën e ndritur e i ngriti kokën. Rrezja e hënës pasqyrohej në sytë e mbushur me lëng, si lot, të kafshës së gjorë!

“Mos u mërzit, moj Laramane! – tha gruaja. – Kisha dashë edhe ndonjë ditë së bashku ta kalojmë, se fort e butë e me sy si mëndafshi më je.”

Sherifja i dëgjoi barinjtë që po mblidhnin bagëtinë. Nxori lopën te dera e i tha çobanit:

– Në qoftë se nuk jam në shtëpi në darkë, çoje te të zotët, bir, se ti e di fort mirë se kush na e ka falë!

E shtyu lopën si të donte të largonte bashkë me të edhe mendimin.

“Kur të zgjohet Shqipja e të mos të të gjejë, do të të kërkojë.”

Sherifja i ngjiti shkallët shpejt e shpejt, që të zgjonte nusen, por u pendua e zbriti t’i bënte gati diçka për rrugë. – Si e kam humbë krejt, – tha.

“E tash erdhi ora. Një çerepare të ngrohtë me djathë të njomë po u çoj djemve në Çiçavicë. Bahu gati për rrugë Shotë, se rruga asht e gjatë! E gjatë dhe e vështirë, asht kjo rruga jonë. Ma lehtë me dekë e ma vështirë me jetue.”

Por ende nuk ishte ngjitur në shkallët e para të kullës, kur një zë e bëri t’i mbeteshin hejbet në dorë. U drodh dhe shtangu, në këmbë.

– Hapni dyert!

Zëri ishte i egër. E me gjuhë edhe më të egër.

“Xhandarët”, u step Sherifja, si të donte t’i ndalte të trokiturat e forta të zemrës. I ngjiti shkallët dy e nga dy. Kur u dha në derën e kullës, e madhe, e rreptë, me sy që i flakërinin, si të Azemit, Shotë Galica ishte ngritur e shtrënguar ndër armë. Vetëm Shqipja e vogël flinte, si të mos ndodhte asgjë rreth saj.

-Të mora më qafë, çikë, që më hangërt gjarpni! – tha Sherifja.

– Isha duke pa andërr, – tha Shota. – E ti, loke, mos ki dert për mue! Merre Shqipen dhe shkoni, po të mundeni të kaloni në ndonjë shteg!

“Bukur po di me ta largue të keqen kjo nuse”, mendoi Sherifja, ndërsa tha: – Janë mizëri, Shotë.

– Kërkojnë Azemin, – tha Shota.

– Prit pak, nuse, – tha Sherifja e doli me vrap.

Nuk u vonua asnjë çast. Erdhi me një pushkë e me disa gjerdanë fishekësh.

– Ata kujtojnë se e gjejnë të çarmatosun kullën e Azem Galicës, – tha.

Sherifja e Shota u përqafuan e zunë vend përbri dritareve të vogla të kullës.

“Kështu paska qenë kismet, – mendoi Shota, – këtu ku filluem pushkën me Sherifen, këtu do ta mbarojmë së bashku!”

“Ma baj hallall edhe ti, Azem, ma baj hallall, se nuk munda me të dhanë një mashkull, se nuk munda me ta mbushë kullën me zana të gëzuem fëmijësh, po me krisma e me gjamë pushke.”  Shota qëllonte pa pushim. Shtinte drejt e në shenjë.

– Nuk duem të mbjellim vdekje, – tha ajo, me zë. – Duem të mbjellim grunë, Sherife, po nuk na lanë. Galica korr grunë. Këta korrin plumba. Kërkojnë vdekjen në arat tona. Nuk do t’u japim çerepare, se duen kokë. E sa ma shpejt gratë ta lanë furkën e drugën, aq ma mirë do të jetë!

– Këta po duen me na farue krejt, – tha Sherifja e skuqur e tëra e kokëjashtë. Shamia i rrëshqiste ndër supe.

– Dashkan të rrimë duarlidhur. Jo, bre Shotë, armë na duhen. Veten ta lajmë me nder, ndigjon?

– Të ndigjoj, – tha Shota.

Lufta ishte shtrënguar rreth kullës. Sherifja e Shota i kursenin fishekët.

Sherifja vikaste emër për emër burrat e Galicës. Shqipja e vogël, gjithë frikë, ndiqte me sy herë gjyshen e herë dadën Shotë.

“Oh, – thoshte e vogla me vete, nuk e di përse kam kaq frikë! Po gjyshja do të zemërohet me mue e nuk do të ma lajë ta prek ma me dorë Laramanen. O dada Shotë, gjyshja nuk i do qaramanet e unë nuk due të qaj, po lotët më shkojnë vetë, e dridhem, as unë nuk e di përse po dridhem kaq fort. Gjyshja më ka tregue se baca Azem për mue “shqipe mali” paska thanë, po unë as një zog i vogël pule nuk jam.”

– Nuk jam fare as një zog pule unë, dada Shotë, – klithi e vogla me sytë tërë lot, gati të vraponte e të fshihej diku.

Shota ia bëri me dorë.

“Mos lëviz, Shqipe!”

– Po ku asht Galica e shkretë? – thirri Sherifja. – Vëllazën, bjerini anmikut! Bashkë me mue asht rrethue Shota. Vdesim, e gjallë nuk biem në dorë të tyne!

– Këndo, Shqipe, këndo bashkë me mue! – tha Shota e filloi këngën:

“Mark Milani e Mark Milica,

Jam Kosova e tanë në plisa …”

Nga dritaret e kullat e Galicës krisën pushkët. Zjarri i mbuloi armiqtë nga të katër anët. Shota e Sherifja nuk e ndalën këngën e pushkën, po këtë herë me zemër të lehtë, duke iu përgjigjur thirrjeve që vinin nga të gjitha anët: “Prite, o prite Azem Galicën!”

“Tash edhe të vdes, nuk më vjen keq”, – tha Sherifja.

Nuk luftonin vetëm burrat e Galicës, por edhe gratë e fëmijët. Pleq e të rinj u përleshën me çfarë u ndodhej në dorë: me pushkë, sëpata e shata, sfurqe e drunj e deri fëmijët gjuanin me gurë e me shkopinj. Në çdo rrugë e shteg të shtëpive të Galicës, në çdo oborr, jehonin krismat.

– Po u ngushtohet rrethi, nanë, – tha Shota gjithë gaz, – po u shtrëngohet laku në fyt e po tërhiqen.

– Qe besa, moj çika e nanës, tash do t’i venë mirë thembrat nga majat e do ta nisin vrapin si lepuj.

– Nuk ka për të dalë asnjë i gjallë nga ky qerthull. Jo vetëm Galica, por edhe fshatrat e tjera po e pasojnë, – tha Shota.

 

 

2

Galica ishte derdhur si rrëmet rreth kullës. Shota nuk po i bënte ballë kësaj here dëshirës për t’u falur me Galicën. Nuk e dinte përse ndiente një mallëngjim të thellë edhe për Sherifen, që po e përcillte.

– Thashë se të humbi Azemi për shkak tem. E do të më mbetej peng ta lija djalin pa nuse, – tha Sherifja.

– Nuse pa fëmijë, – tha Shota.

– Shuej, çikë, – tha Sherifja, – mos ta ndigjojë kush atë fjalë!

– Nuse që nuk do të përkundë djepe në kullë e asgjëkundi tjetër. Kurrë nuk do t’i përqethet shtati nga zëri i foshnjës kur lind, se ajo nuk do ta ndiejë kurrë më atë lumturi, për të cilën jeton në çdo kohë çdo grua.

Armiqtë shumë shpejt do ta sulmonin Galicën. Nënë Sherifja duhej të shpejtonte, të  shpejtonte për t’ u fshehur nga hakmarrja e egër. Nuset drenicake po e përcillnin Shotën me sy të gapërruar nga çudia e pyesnin me druajtje:

– A kjo asht nusja e Azemit?

– Po, kjo asht Shota e Azemit, – tha bacë Ujkani, që kishte sjellë doriun e tij.

Sherifja e galicasit ia patën mbushur plot hejbet për trimat. Doriu qimekuq turfulloi, kur Shota iu hodh mbi shpinë, e tha: – Dita e sotme asht ndër ditët më të bukura të jetës sime. I faleminderit ndihmës e miqësisë së Galicës! Kudo që kemi shkue, na ka dhanë jetë e krahë. Ne kemi ba gjithçka mundemi për t’i ndalë katilat.

– Udha e mbarë, bijë! Merr dikë me vete! – tha bacë Ujkani.

– Mos u bani merak për mue, vëllazën! Veç ju të jeni të kujdesshëm e të bashkuem!

– Çika ime, – tha Sherifja e zverdhur nga mundimi për të mos lëshuar lot.

– Mirupafshim, vëllazën, – tha Shota, ndërsa shkëputej nga përqafimi i Sherifes e i Shqipes së vogël, që po i thoshte: “Më merr me vete, dada Shotë!”

Gruaja ia mblodhi doriut frerët dhe ai u ngrit në këmbët e prapme e u lëshua përpara si shigjetë. Gërshetat ia merrte era, e ajo kthente kokën herë pas here, si të mos ndahej dot nga vështrimi i Galicës. I ndiente ende në qafë duart e hajthme të Shqipes së vogël dhe pëshpërimën e saj: “Më merr me vete, dada Shotë!”

E ku ta shpinte dada Shotë atë çikë të imët, me flokë të verdhë si qelibari, që trembej në gjumë? Dikur Shota i pati kënduar asaj dhe të birit: “Fli, o i miri i nanës-o!”

Me të vërtetë i pati kënduar ajo djalit të vogël në djep? Kjo i  dukej sikur i kishte ndodhur mot stërmoti  një nuseje të re, të largët, me emrin Qerime. Kjo kishte ndodhur pesë vjet më parë, si të qenë pesëqind vjet larg, midis asaj nuses së re, që kthehej nga rruga e vdekjes e mbushej me gazin e kapjes së gjirit nga i vogli, nga “djali me yll në ballë”. Një det gjaku e lotësh të Kosovës e ndanin nusen nga djepi, nga kënga, nga jeta e natyrshme e gruas.

Shota ecte mbi kalë. Nuk ecte, por rendte me duhi. E dinte që nuk kishin fare kohë dhe së shpejti duhej të gatiteshin për një mësymje të re. Kali trokonte mbi tokën e thatë. Korrik. Trokonte një kalë. Kalorësja qe veshur me rroba të thjeshta të komites. Në një ditë jetonte dhjetë vjet. Çdo dekikë i kalonte bashkë me vuajtjen e dhimbjen e kombit. Shpirtin të mbushur me këngë të lashta e të reja. Po më tepër këngën e djepit dëshironte: “More i miri i nanës-o” dhe buzët mbi pushin e faqeve të një njomëzaku, në vend të këngës “Vdekje dushmanit!” të lëshonte plumba e mbillte vdekje.

Kali trokonte. Vdekja e kishte emrin Ceroviq. I zi si nata e zezë. Përse Kosova të jetonte midis netëve të zeza të Ceroviqëve? Përse të paguante një haraç kaq të rëndë, e copëtuar dhe e bërë troha-troha? Përse?

Një vit më parë ishin përballë tij. Mbillnin fjalë me deputetët e Mitrovicës në parlamentin e Beogradit. Ceroviqi donte qetësi.

Azemi kërkonte në emër të çetave të Drenicës, të ndaloheshin menjëherë vrasjet, djegiet e plaçkitjet kundër shqiptarëve, të ndalohej grabitja e tokave të shqiptarëve dhe ardhja e kolonëve, të ndalohej dëbimi i shqiptarëve jashtë vendit.

Ceroviqi tërbohej. Mezi e mbante veten.

“Kërkesat tuaja kanë një rëndësi kaq të madhe, sa nuk mundem t’ju përgjigjem, pa marrë urdhër prej krajlit e prej qeverisë në Beograd”.

“Sa fort më asht dashë të përmbahem që të mos ia numëroj në lule të ballit atij qen bir qeni”, mendonte Shota.

Bashkë me trokun e nxituar të kalit, trokonte përgjigjja flakë për flakë e Azemit: “Këto janë dëshirat tona. E sa për kryemjen e tyne, nuk presim kujdesin e krajlit, mbasi kujdesemi vetë për t’i çue në vend.”

Ceroviqi përdridhej nga halli.

“Krajli e nderon një trim si Azem Galica, por kur të bëhet mik i tij, do ta çmojë më tepër”.

Po më ngushtohej zemra, kur shihja fytyrën e zverdhun të Azemit.

“E njohim mirë bujarinë e krajlit, – gjëmonte zëri i Azem Galicës,  Asht’ e lame me gjak.”

Një erë e lehtë frynte mbi kodrat e Drenicës. Trokëllima e thundrave të kalit ushtonte larg e copa të vogla dheu vërtiteshin mbrapa.

“Gjanë ma të thjeshtë po kërkojmë, – ngulmonte gruaja. – E thjeshtë dhe e pastër si drita e diellit. Na lini të jetojmë në tokën, ku bukës i thonë “bukë” e ujit “ujë”! Kjo asht e gdhendun në çdo thep e gur, në çdo dru e kullë. Përse na jeni lëshue si bisha me na e pi gjakun?”

“Ç’është nevoja që edhe gratë të bëjnë një jetë të egër si kjo?” – pyeti dikur Ceroviqi.

“Nuk asht egërsia jonë, po egërsia juej, që nuk na lini me jetue të qeta”, – iu përgjigj Shotë Galica.

“Mosbesimi që keni te krajli, ka për ta zemëruar atë dhe për ju do të jetë më keq.”

“Ceroviq, – foli Shota me zë të lartë, ndërsa vraponte me kalë, – më asht dashë ta përmbaj veten, mos me t’i hedhë trutë në erë. Na asht dashë të përmbahemi e të heshtim, jo vetëm kur shohim trembëdhetë varrë në shtat të burrit, po me qindra varrë në shtatin e kombit. Janë varrë që nuk mbyllen lehtë, varrë që nuk harrohen ndër shekuj. Nuk e kemi besue e nuk do ta besojmë kurrë krajlin. Le të tërbohet sa të dojë. Këtu jemi. Nuk ikim. Burra e gra kemi me luftue. Rroposemi, po nuk dorëzohemi!”

“Drenica, kjo çerdhe komitësh midis vendit tonë, është dhunë për shtetin”, – kishte thënë Ceroviqi.

“Gjithmonë ashtu qoftë, Ceroviq! Veç dijeni se Drenica s’ asht midis vendit tuej, po midis Kosovës,” – përsëriti Shota përgjigjen e saj e u shtrëngua pas doriut.

Drenica është në vendin e vet. Lugina asht e mbushur nga jehona e fjalëve tona. Rrapi mijëvjeçar, ku janë varur armët e trimave, që ka pritur e ka përcjellë kuvende shqipesh, asht aty.

Shota e ngacmonte doriun, që ishte djersitur tashmë. Eci një copë rrugë thuajse pa asnjë mendim. Shkreti. Korrik. Dikur u ndal në një muranë. Zbriti nga kali si të donte të falej me të. Gurët ishin zverdhur. Kishin zënë edhe myshk. Shota u gjunjëzua.

“Iku një vit, vëlla Nezir, – tha, – një e nga një po farohen vëllaznit tanë në lulen e moshës. Nuk pata as kohë me t’i pa çikat, vëlla Nezir”, – vazhdoi Shota e mendoi Mihanen e fshehur në Dubofcë me dy kërthinj të njomë.

Mendoi Sherifen, që ikte me Shqipen për dore drejt tyre.

“Ec, grue e mos mendo ma!”, – tha Shota dhe iu hodh doriut sipër.

“Ik motër, se edhe vëllanë nuk ke mund ta shtiesh në dhe. E ke lanë në duer të hueja. Ik, grue, e mos mendo! Jeta paska qenë e mbushun me plagë e çdo ditë pa u tha të vjetrat, po hapen të reja”.

Shota nuk e ktheu asnjëherë kokën nga murana, por e dinte që ajo ishte atje, e heshtur, e vetmuar si vdekja.

“E ti, mortje e zezë, ma e zezë se nata e zezë e Kosovës, do të na farosh në tokën ku bukës i thonë “bukë” e ujit  “ujë”? Qe besa, nuk po arrin dot kurrë, Ceroviq!” – buçiste brenda vetes Shota, ndërsa ngjitej në Çiçavicë. Azemi po e priste. Prej tij pati mësuar se në këto anë veç zanat kalojnë. “Dikur moti isha me Azemin e plagosun në shpellë për tre muaj rresht, – kujtoi gruaja.

– Fliste përçart Azemi, por kurrë nuk rënkonte me za. Iku një pranverë. Në qershor Azemi u mëkamb. Barinjtë sillnin në bjeshkë bagëtinë për verim. Azemi zinte vend nën hijen e bredhave e sodiste tufat e bagëtive. Dukej se luftë kurrë nuk ishte ba, se ata qengja po lodrojnë tash sa mot, laradasha. Bukuri të tillë rrallë sodit njeriu i gjallë. E ti, Shotë Galica, nuse për në mal ishe nisë e po të qante zemra për një fëmijë të dashun e të butë, si ata qengja.”

Çiçavica bashkohej me qiellin.

“Të duket se mund ta prekësh me dorë veç pak ta lakmosh”, mendoi gruaja, ndërsa lëshonte doriun e vraponte me një frymë drejt e tek Azemi.

– Mirë se erdhe, Shotë! – tha Azemi. – Duhej të ishe që mbramë këtu!

– Jemi ndalë pak, se na rrethuen, – tha gruaja.

– E nana?

– Qëndruem përkrah në rrethim e Galica bashkë me ne.

– Po fillon daveti i ri, – tha Azemi. – Ulu, Shotë!

– Qenkemi për rrugë, – tha gruaja, kur pa shokët e çetës.

– Jo të gjithë, – tha Azemi.

– Pritni trima! – tha Shota, që po i mbante akoma hejbet ndër duar. – Galica ju ka dërgue çerepare.

– Po nana, u nis për në Dubofcë? – pyeti Azemi.

– Tash do të ketë mbërrit, – tha Shota.

– Kisha dashë me e pa njëherë, – tha përsëri Azemi.

 

3

Sherifja e përcolli nusen me sy derisa erdhi duke humbur pas kodrave e përkulur mbi kalë. Tani që Shota nuk ishte më, galicasit po e vështronin si me çudi Sherifen, që qëndronte përballë kullës së lartë, e thjeshtë dhe e rreptë.

– O miq, edhe unë po largohem, – tha Sherifja, –  kur të kthehen ushtarët e krajlit e të mos na gjejnë, do të hakmerren me kullën, e dhantë Zoti, të mos ju damtojnë juve, se fort jeni ngushtue për mue e për jetën e tim biri! E tash që Shota doli gjallë prej këndej, edhe deka po më duket e ambël e nuk do t’ ia harroj kurrë Galicës.

– Ç’ asht ajo fjalë, fisnike, – tha bacë Ujkani. – Due me të përcjellë vetë. Bëhu gati!

– Gati jam, – tha Sherifja.

Mori një bohçe dhe Shqipen e vogël për dore.

– Ikim, bacë!

– Nisemi, Sherife! – tha Ujkani.

-Të falem nderit! – tha Sherifja e përmalluar e u nda për së gjalli me Galicën.

– Nanë, ku po shkojmë? – pyeti Shqipja. – Po Laramanen?

– Laramania do të qëndrojë në Galicë.

– Nuk do ta shohim ma?

-Do ta shohim, – tha Ujkani. – Edhe Laramanen do t’jua ruejmë si doriun e Azemit.

E donte shumë Laramanen Shqipja e vogël. I zbriste shkallët e kullës gjithë gëzim e u shkonte pas Sherifes e Laramaes. Fliste me të. I tregonte që e merrte malli, se donte prej saj një viç të vogël, se do t’ia ruante Shqipja e ajo mos kishte dert fare. Ajo, edhe kur e qortonte gjyshja, vetëm te Laramania shkonte dhe e mbështeste kokën. Laramania e shikonte me sytë e mëdhenj të lëngshëm. Ishte e lumtur Shqipja e vogël, kur ulej përballë Laramanes dhe shihte Sherifen se si ia milte qumështin.

–         Mos u tut, o Shqipe! – tha Ujkani.

E vogla u drodh nga dora e rëndë gjithë eshtra e bacës mbi supet e saj të hajthme.

-Në Dubofcë asht’ një vend i sigurt.

– Bacë, – tha Sherifja, – po më dhimbset gruni. Nuk asht korrë ende.

– Nuk asht korrë, – tha Ujkani.

– E kam lanë pushkën në kullë, bacë, – tha përsëri Sherifja. – Do ta mbaja edhe unë si Shota pranë, veç më ka mbetë krejt pa fishekë e rrugës me armë nuk mund të kalojmë.

– Qoftë e bekueme, se ta ka zbardhë faqen! – tha Ujkani.

– Kisha dashë që kulla e re, në Galicë, të priste miq e dashamirës para se të rrafshohej e të digjej përsëri. – tha Sherifja, që e trishtonin kullat e nxira e të tymosura, kullat e shkreta, pa zot.

– Galica e tregoi veten si përherë trime e fisnike. Se bukën e tokën tonë duen me na i heqë prej goje.

– Kurrën e kurrës, sa të jetë jeta, – vazhdoi gruaja.

– Të falem nderit, bacë! Ti më ke sjellë nuse në kullë të Bejtë Galicës.

– Po, moj bijë. Binin tupanët në kullë. Vlonte kanga e gazmohej vendi se trimat me trimat po lidheshin. Kulla e Galicës kishte pasur meshkujt të rrallë. Nuk i linte plumbi të bënin shtat. Nuset sillnin jetën, gëzimin, fëmijët. Shumë, shumë fëmijë të shëndetshëm, të fortë, krenaria e nuses, shpresa e nënës dhe e tokës. Plumbi i sharronte burrat në lulen e moshës. Nuk i linte të thinjeshin e të bëheshin bacalokë. Veç Ujkani ishte thinjur krejt. Ishte tharë ndër rrudha të thella si brazda e gjithçka tek ai ishte e bardhë: plisi, mustaqet, flokët si të kishte dalë nga mulliri. Dikur Bejtë Galica i tregonte Sherifes së re një si përrallë a si të vërtetë për Ujkanët.

Kur kishte ndodhur? Qëmoti, sigurisht. ..

Sherifja ndiqte Ujkanin, që ecte i qetë përbri saj dhe Shqipes së vogël. Kishin hyrë nën hijen e Çiçavicës.

– Natë për natë digjen katunde e rrënohen vatra, – tha Ujkani.

Sherifja dëgjonte.

Shqipja e vogël kishte etje. U ndalën në një burim. Vajza u përkul dhe piu ujë me dorën e vogël, të hollë si të tejdukshme. E brishtë ishte Shqipja me flokë të butë ngjyrë ari, i vetmi fëmijë i Galicajve. Sherifes diçka i ngjante me Ademin, vëllanë e Azemit, xhaxhanë e vogël të Shqipes.

“Ishte i njomë Ademi, – mendoi Sherifja, – kur patën marrë rrugët së bashku me Shotën edhe Azemin. Kur ishte fëmijë, si Shqipja, edhe Ademi i pati flokët të butë, si mëndafshi, e të çelët. Nuk mbërrini me u burrnue djali, mendoi lokja e i fshiu Shqipes buzët me shami.

– A u lodhe, Shqipe? Do të shkojmë te Rahimja, çikë, – tha Sherifja.

– A përnjimend? – pyeti Shqipja, që e kishte marrë malli për të kushërirën, vërsnike me të, vajzën e hallë Mihanes.

– Po, moj e vogla e nanës.

– Në Dubofcë nuk guxon kush ta zgjatë krahun, – tha Ujkani.

– U bie hija e Çiçavicës, – tha Sherifja.

“Ndoshta edhe Ujkani ka me rrojtë sa stërgjyshët e vet të lashtë?- mendoi Sherifja. – A thue ka me e mbërri moshën e Ujkanit të vjetër e i verbët ka me e pa udhën pa u gabue? E i verbët dikur, kangë për Azemin e Shotën ka me këndue? Po Azemi asht’ ende djalë i njomë. Kisha dashë nana që plak me mjekër të bardhë, i lashtë si Ujkani të bahet.”

Shqipja e vogël nuk po pushonte së foluri për asnjë çast. Pyeste për Laramanen.

“Ç’asht fëmija, – mendoi Sherifja. – Plumbat i harroi, shkretinë e shkrumbin e grunit e të kullave nuk po i sheh, veç Laramania i mungon.

– Po ti mos u ngushto, o Shqipe e vocërr! Laramanen bacë Ujkani në Dubofcë ka me jua sjellë, – tha plaku.

 

4

Ato u gëzuan aq shumë, kur në shtëpinë e tyre atë mëngjes u gdhinë me Sherifen e Shqipen e vogël pranë. E bija, Mihania, sa nuk fluturonte nga gëzimi.

– Paj, moj nanë, – i tha Sherifes, – si munde të na e gjesh këtë strofull?

– E ç’nuk po mundet të bajë njeriu kur asht në hall. Ujkani e di edhe strofullën e dreqit. Paskam qenë me ditë të bardha, se më pati këputë malli për ty.

Mihania nuk dinte si të gëzohej që paskësh luftuar edhe Sherifja së bashku me Shotën.

– Po ti je trimnesha jonë, moj nanë. Unë do të doja të të ngjaja pak, po nuk mundem, – tha Mihania.

– Dikush lind çika të bukura, – tha Sherifja, – e dikush i mbron. Kështu asht kjo punë. Veç mos thuej se nuk je trime, se Kosova asht mbushë me trimnesha, derisa anmiku vrit, e ne ngri kulla plot fëmijë e djepe. Anmiku zi e tym, ne dasma e çifteli, me kangë me kalue dertin e me fjalë me e zbutë dhimbjen. Jo, çika ime, mos ma thuej atë fjalë! Më trego, si ke jetue, bijo?

– Neziri e ka shitë kalin para se të vritej. Ia kam vu në krah të Rahimes lirat. Vend ma të sigurt nuk gjeta. Kështu si jemi, gati të vrapojmë në çdo çast, nga një cep në tjetrin.

Vajza e vogël e kapi krahun si për t’i siguruar që aty ishte e gjithë pasuria e familjes. Mihania ia kishte qepur lirat në një qese, e ajo e mbante me vete.

– Afrohu, Rahime, – tha Sherifja. – ti më je selitë qysh kur nuk të kam pa e pak, po ma arrin dhe Mihanen, moj mbesë e dashun.

Rahimja e vogëI dëgjonte Sherifen dhe shihte Mihanen, me sytë e bukur, me fustanin e errët. Diçka ishte nxirë e nuk po e dinte e vogla përse nuk e vishte kurrë më atë fustan të bukur nëna e saj.

A ka me ardhë baba Nezir? – pyeti Sherifen.

Mihanes iu mbushën sytë.

– Përse nuk del të luesh me Shqipen? – i tha.

– Jo, më ka marrë malli për babën Nezir, – nguli këmbë Rahimja,

– Kur do të vijë përsëri, më thuej, nanloke, kur do të vijë?

– Nuk e di, moj e mira, – tha Sherifja. – Ka ikë larg e ndoshta rrugën nuk po mundet me e gjetë.

– Larg, shumë Iarg?

– Larg, bijo.

– E nuk do të vijë kurrë ma?

– Kurrë, moj çikë, nuk mundet me u kthye njeriu prej asaj rruge të shkretë, – tha Mihania.

– Fëmijë asht e ka mall, – tha Sherifja.

– Malli nuk na ndahet, – tha Mihania, që përpiqej t’ i kapërdinte lotët, – po kur mendoj kushërirën tonë, Sofijen, me çikën e vet e Hajrijen, të  cilave ua vranë të gjithë burrat e u shue krejt fisi, them se njeriu asht i fortë e duroka shumë i ngrati.

– Asht ma i fortë se guri, bijë. Se gurin e plas dhimbja, po njeriu duron. Duron se ka shpresë e trimnohet edhe kur nuk asht trim. E po më vjen mirë që i jeni gjendun pranë njana-tjetrës. Sofija ka marrë nga Baincët, trima të çartun, e njeriu i vleftë njeriut, kur asht zi e ma zi.

– Këto shtëpi të lana shkretë po na bahen fole e strehë, – tha Mihania e menduar. – Ditët e para e kemi pasë të vështirë loke, gra të veja, pa burra e me çika të mituna.

Kaluan disa ditë në Dubofcë. Vajzat e vogla nuk i linin të dilnin jashtë e ato rrotulloheshin rreth oborrit. Gjenin lodra. Kërkonin flutura e buburreca nëpër trungje pemësh. Flisnin me zë të ulët, që kurrkush të mos e dinte se ajo shtëpi ishte e banuar, veç Ujkanit dhe njerëzve të besuar. Të zotët e saj kishin mërguar e ajo shtëpi e vetmuar, në rrëzë të Çiçavicës, ishte bazë e komitës. Sherifja me të bijën nuk çmalleshin dot me njëra-tjetrën. Rrinin e flisnin me orë në dhomën e madhe, aq sa nuk e vunë re kur hyri kushërira Sofije me tabakanë e kafes në dorë.

– Sofije, – tha Sherifja, – qofsh e bardhë, moj çikë, që u kujtove të na kthjellosh!

– Shpesh kemi folë me Mihanen për ty, nanë, – tha Sofija.

Kushërira Sofije ishte e shkurtër, e plotë, në moshën e lulëzimit të gruas, me vetulla të mbërthyera, me sy të blertë e të tërhequr anash. Kur qeshte, gropëçelet në faqe i bënin dritë fytyrës së saj të pastër. Rroba i derdhej në trup e llërët e forta e tregonin një grua të patundur e të vendosur. Fytyra dukej gati e habitur, fëminore, po sytë e duart e saj flisnin më tepër. “Sëpatën – dukej sikur thoshin – sëpatën di ta mbaj e ta përdor mirë!” Sherifes i kishte treguar Mihania që Sofija flinte me sëpatë nën kokë.

– I kam thanë Ujkanit të na sjellë sa më parë armë, – tha Sherifja, ndërsa gjerbte kafen me gllënjka të vogla.

– Kush do të qëllojë me të? – pyeti Mihania.

-Veç t’i kemi, po do t’i varrojmë mu në lule të ballit, – tha Sherifja.

– O nanë, ti të tremb, – tha Mihania.

– Sofija do t’i pikojë, – tha Sherifja.

– Po, besa, – tha e qetë kushërira Sofije.

– Do t’ua bajmë bukur, si Zenel Bainca, – tha Sherifja.

– Nuk mundem të mbaj në shpirt veç fytyrës së tij, – tha Sofija. Forca të mëdha rrethuan Çiçavicën në pranverë e nuk pati mbetur tjetër mjet shpëtimi për çetën e Azemit, veç të dilte nga pyjet e Kozmaçit. Po Zeneli me shtatë trima po qëndronte në istikamin e Gurit të Gradicës. Armiku sulmonte dhe ata qëllonin e lëshonin kushtrimin: “Prite, Azem Galicën!” Qarku i rrethimit ngushtohej. Ushtarët e krajlit hidhnin bomba, por edhe Zeneli u përgjigjej me bomba. Armiqtë, të hutuar, i hidhnin bombat pa ua hequr siguresat. Trimat e Zenelit i përdornin. Vërenin përqark, dilnin me radhë dhe ua kthenin mbrapsht.

– Zenelit i ka ngritë një kangë Ujkani, – tha Sherifja.

– Hajrije, Hajrije, – thirri Sofija, – eja shpejt, çikë!

E bija e Sofijes, Hajrija, e gjatë, e hollë e thyeshme si purteka, me gërsheta të trashë si gjarpërusha mbi supe, erdhi me një frymë.

– Ç’ka ka ba vaki, nanë?

– Mësoje kangën e Ujkanit për Baincët, se edhe ti je Baincë! – i tha kushërira Sofije.

– Ulu këtu pranë me je, Hajrije, – tha Sherifja. – Një pëllëmbë mbi tët amë po ban hije. Ka me ta mësue vetë Ujkani, kur të vijë, kangën e Zenelit, çikë.

Vajza u bë flakë.

– Po më skuqesh si trandafili, moj e mira e nanës, – tha Sherifja dhe e puthi në faqe. – E ty, Sofije Bainca, Mihania të ka motër, se motër tjetër nuk i ka qëllue, veç Shotës.

Vogëlushja Rahime me Shqipen çuçurinin dhe Zoja topolake i ndiqte pas, pengohej e kthehej me lot te Mihania.

– Nanë, o nanë, Rahimja …

– Nuk di veç me u kapë ke fustani i nanës, – i tha Shqipes për të motrën, Rahimja.

– Ani, asht e vocërr, – iu përgjigj Shqipja.

– E vocërr sa një çoçër, – ia priti Hajrija, kur e pa që shqeponte duke qarë e duke zgjatur duart nga e ëma. Mihania e shtrëngoi fort në krahë.

Vëllezërit e Shotës ishin ende gjallë. Po Mihania e pati dashur tepër Nezirin. Dyfish ishin të lidhur me Shotën. Lidhje gjaku dhe zemre. Edhe Sofija, edhe Sherifja e ndiqnin me ca sy të ndritshëm dhe mendonin të njëjtën gjë. “Pa i mbushun ende njëzet e pesë vjet, mbeti e ve Mihania.”

Mihania po tregonte për atë natë të mbrapme, kur Neziri u fal me të dhe ajo lutej që t’i jepte edhe një mashkull. Sikur ta dinte, që kurrë nuk do ta shihte nusen e tij Neziri, i pati thënë: “Çikat e Radishevës nuk bien ma poshtë se burrat e fisit. Ne ishim gjashtë vëllazën, po Shota asht ma në zë.”

–         Ka pasë të drejtë Neziri, bijë, Shota turpnon çdo burrë.

Sherifja vërente Sofijen. Sytë e saj kishin marrë flakë. Në ninëzat e zmadhuara dukej ankthi për të bijën, Hajrijen. Gruaja mblodhi duart, si të kishte të ftohtë, i shtrëngoi fort e ndër llërët e zhveshura i kërcyen damarët, sikur po shtrëngonte sëpatën.

– Në qoftë se të vjen thika në rrasht, në qoftë se të therin aty ku nuk mban, Mihane, atëherë edhe një sëpatë a një copë shtambë bahet plumb, se nderi asht ma i shtrenjtë se jeta.

Vajzat e vogla silleshin rrotull nëpër shtëpi. Nuk guxonin të flisnin me zë të lartë.

– Të jesh edhe një herë fëmijë, – tha kushërira Sofije, po nuk arriti ta mbaronte fjalën, kur u hap porta e oborrit dhe hyri një burrë i pluhurosur me kalë.

– Ujkani! – thini Sherifja e iu drodh zemra. – Ç’ka ba vaki, burrë i dheut?!

– Galica asht e gjitha në flakë. Po ashtu, edhe kulla.

– Ani, kryet shëndoshë, – u përgjigj Sherifja e nuk guxoi ta pyeste Ujkanin për armën, derisa ai vetë ishte i çarmatosur.

– Hajde brenda, bacë!

– Jo, -tha Ujkani, – po ngjitem nalt në Çiçavicë. Ç’t’i them Azemit?

– Edhe njëqind kulla i bajmë kurban, – i tha Sherifja.

– Atëherë po të them edhe unë betimin e Drenicës, Sherife: vdesim, po vendin nuk e lëshojmë, nuk e lëshojmë kurrë! Largimi për ne asht vdekje e shkue vdekjes. Këtu na lanë prindër e të parë, e këtu do të vdesim. Krismat e pushkës janë sot kangët e Kosovës, e Kosova asht kthye në një flakadan të madh. Lamtumirë, Sherife! – tha Ujkani e u nis fluturim.

Gratë mbetën në këmbë, me angushti në shpirt. Të heshtura u kthyen në punët e zakonshme. Ishin në ëndërr apo në zhgjëndërr? Vajzat e vogla me fytyrë serioze. Shqipja e frikësuar në duart e Hajrijes. Hajrija ia lëmonte flokët e diçka i tregonte me zë të ulët, si të donte ta vinte në gjumë.

“Hajrija asht me të vërtetë e bukur. E bukur si zanë mali, – mendoi Sheifja. – E bukuria asht tundim. Ka të drejtë Sofija që nuk e heq sëpatën nga vetja. Në shpirtin e Hajrijes kanë lulëzue lulet e Kosovës. Në zanin e saj kanë gurgullue burimet e Kosovës. Me gërsheta të zeza, trup të gjatë, të hollë si borigë, vajza ecën në majë të gishtave, sikur përkulet e përthyhet nga era. Ka krahë të hollë dhe vështrimin e syve të thellë e të menduem. Këtë çikë nuse për Ademin do ta kisha marrë, po Ademi po kalbet në dhe! E ti, Sherife, nuk po mësohesh dot, që një djalë të njomë gjashtëmbëdhjetëvjeçar ta ka tretë dheu”.

Hajrija po u tregonte diçka çikave të vogla: Sherifja ndali këmbët. Zëri i Hajrijes gurgullonte e gurgullonte si burimet ndër gurra. Sherifja u ul pranë tyre.

–         Do t’ju tregojë nana për Ujkanët, – u tha.

 

5

Qielli i Kosovës i zi, i tymosur, megjithëse në Galicë binin tupanët, e kulla ishte e stolisur. Burrat shkonin te rrapi i moçëm, e i varnin armët ndër degë. Pastaj zunë të vinin dasmorët nga fshatrat e largëta me dhuratat. Kullat përreth u shndërruan në konakë të miqve dhe daullet e ngritën në këmbë gjithë Galicën. Kuajt e dasmës hingëllinin. Kënga e vashave shpërtheu si lumi pas shirave dhe mbushi ajrin me gëzim. Me buçimën e daulleve u nisën kuajt revan bashkë me kalorësit me petka të dasmës. Zhurma e hareja mbetën prapa, pastaj jehuan rishtas, më të fuqishme se më parë.

“Dasma të kemi, të mos jemi kurrë pa to!” – folën trimat:

Po kush po martohej? Dasma ishte në kullën e Azem Bejtës.

Sherifja gazmonte. Çikat e vogla gëzonin. Binin daullet e burrat e Drenicës kërcenin në sheshin para kullës. Vallja ishte e rreptë. Kënga e sertë. E Shota po këndonte me sharki. Këndonte për Kosovën, për burrat me varrë në shtat, që po i iknin vdekjes dhe për një nuse të bardhë, më të bardhë se bora e bjeshkëve, që po e sillnin krushqit në kullën e Azem Galicës, për të.

Pastaj këndoi për disa çika të reja, që kërcenin valle rreth zjarrit, para vdekjes, të cilat  dogjën petkat e dhëndurëve të dashur, që kishin rënë në luftë e vetë vdiqën të helmuara që të mos t’i prekte dora e të huajit.

Në krye të rrugës u duk balli i krushqve. Flamuri i arbrit valëvitej e shqipja dukej sikur fluturonte nën një qiell gjaku. Po nusja ishte e bardhë si drita e dukej më e bardhë e më e druajtur në vrapin e kalorësve të djersitur, që u nxirrnin potkonjtë xixa. Shota u ngrit në këmbë dhe e mposhti fërgëllimën e trupit. Çdo gjymtyrë i dridhej. U dha shenjë daullexhinjve që t’u binin me gjithë fuqinë. Dhe ata u ranë. “Po vjen nusja, po vjen”, – thirrën dasmorët. Turma e grave e mbështolli rrotull e çikat ia shtronin rrugën me lule, oriz e sheqer. Galica po martonte Azemin. Nusen e zbritën nga kali. Kalin e bardhë po e mbante për freri bacë Ujkani. Nuses i vunë në prehër një djalë pesëvjeçar. Shotën e mbuluan djersët nga çudia. Ishte djali i saj. Ishte rritur djali dhe i qeshte Shotës, nga prehri i nuses.

“U shtoftë shtëpia juaj me djem dhe u rritshin me prindër!” – tha Ujkani.

Në oborr, bashkë me bubullimën e tupanëve, hidhej vallja. Këmbët e valltarëve binin lehtë-lehtë e krijonin vallen e shtruar e të rëndë të shpatave. Shota i binte sharkisë e Azemi ishte përzier në valle. Shota këndonte. Azemi u shkëput për një çast nga vallja e ia vuri dorën Shotës mbi sup.

“A po qan, a po këndon?” – e pyeti.

“Po këndoj, o burrë i dheut!”

“Po këndon në dasmën time, Shotë!”

“Po këndoj për dasmën e Kosovës. Grueja për të jep birin, burrin dhe jetën, Azem!”

Gruan e mbërtheu një makth për fyti. Lëshoi sharkinë e u ngrit në këmbë.

Sherifja i vinte rrotull nuses së re. Shotës i theri në zemër. Shqipja e vogël flokëverdhë zgjati duart drejt saj: “Më merr me vete, dada Shotë!” Shota kërkonte të birin në prehër të nuses. Po prehri i nuses ishte bosh. E nusja qante e këlthiste: “Ku asht djali i Azem Galicës?”

“Ku iku djali?” – pyeti edhe Shota.

Djali kishte hyrë në vallen e burrave. Djali ishte veshur me tirq e me plis të bardhë mbi kokë. Shota vrapoi dhe e zuri të birin për dore.

“Nanë! – tha djali. – Nanë!”

Shota ia shtrëngoi dorën fort, po djali humbi.

“Ku iku djali, Azem? Ku iku?” – pyeti Shota.

Ai s’dukej gjëkundi.

Burrat patën ngrirë në valle.

“A po qan, a po këndon, Shotë Galica?”

Shota u zgjua e mbytur në djersë. Nata e korrikut ishte e kthjellët në Çiçavicë. Azemi flinte i qetë pranë saj. Gjumin e bënte të thellë Azemi, me pushkën mbështetur pranë vetes. Shota sa nuk klithi nga gëzimi që kishte qenë në ëndërr. Ajo u përkul e ndjeu frymëmarrjen e burrit dhe një dëshirë e marrë, si tallaz e tundoi. Rrobat i rëndonin në trup. A është burrë, a është grua? Tirqit e shtrëngonin, sikur po ia ndalonin rrjedhën e gjakut. Shota e puthi me zjarr Azemin dhe ndjeu se ishte skuqur e tëra. Ëndrra i kishte depërtuar në çdo pjesë të shpirtit e të trupit.

“A po qan a po këndon, Shotë Galica?”

Shota do të kishte dashur më tepër se çdo gjë në atë çast të mbante në trup një palë petka të lehta, të qëndisura, si atë ditë të paharruar, kur erdhi pranë saj Azemi e ajo kishte ndier në shpirt bukurinë e qetë që ishte bërë grua e vërtetë dhe nënë e djalit të Azem Galicës.

“Grue – tha Shota, – mblidh mendjen, se po të fluturon!”

U rrotullua në shpellë dhe ndezi zjarrin, me duar të dridhura. Në zjarr vuri kusinë me mish. Kërkoi miellin që pati sjellë nga Galica. Gatoi një bukë misri dhe e poqi duke e mbuluar me prush. Kur po e nxirrte bukën nga zjarri, u zgjuan Azemi dhe shokët. Shota nxori bukën dhe e vuri kusinë në mes trimave. U ndau nga një copë bukë dhe nga një lugë druri secilit.

Nuk ishte gdhirë ende, por ata ishin për rrugë. Azemi e shikonte me dhimbje fytyrën e Shotës nën dritën e zbehtë të zjarrit. Vetëm ai diktonte, nëpërmjet dritëhijeve, turbullimin e saj. Burri po e vërente në sy me ngulm, po Shota nuk i lëvizte qerpikët, thua se kishte frikë mos ai lexonte ndër ta, thua se druhej se mos e shihte edhe Azemi atë nusen e bukur të ëndrrës, që zbriste gjithë shend nga kali e që i vinin djalin e tyre në prehër.

Të tjerët s’ vinin re asgjë në vështrimin e ngulur  në  tokë të Shotë Galicës.

-Të lumtë dora, o Shotë, paç e shtrofsh gjithmonë! – i thanë.

– Faleminderit! – u përgjigj Shota.

Ajo bëri çudi kur në hyrje u shfaq Ujkani. Nga lartësitë e Çiçavicës nuk kishin mundur të dallonin asgjë. Po derisa kishte ardhur Ujkani nëpër natë, laku u ishte shtrënguar në fyt.

– Ka marrë flakë toka, – tha Ujkani. – Nuk ka veç zjarre!

– Do të zbresim menjëherë, – tha Azem Galica.

 

6

Ata hynë rrufeshëm midis rreshtave të armikut. Armiku filloi të përdorte mortajat. Ishte një përpjekje e furishme. Tri a katër herë luftëtarëve të çetës së Azemit u takoi të ndesheshin fytafyt me armikun. Shota ishte ngujuar në një kullë tjetër, për të ndihmuar shokët të çanin përpara. Gruaja shtinte pa ndërprerje nga dritarja e këndonte. Shokët ecnin përpara e Azemi pyeste veten: “Kush po m’i vret këta para me je?”

Shota, duke mbrojtur shokët, e harroi veten.U vonua e mbeti e vetme në rrethim. Artileria qëllonte pa pushim muret e shtëpisë ku ishte Shota. Në këtë gjendje, të ecte e vetme pas shokëve, ishte e pamundur. Gruaja vendosi të dilte nga rrethimi në një drejtim tjetër, rrugës për në Mitrovicë. E pushoi qitjen e doli në oborr. Ra barkas pranë një gardhi dhe, duke përbiruar nëpër të, kaloi në arën e mbjellë. Gruri kishte filluar të digjej. Gruaja hiqej zvarrë. I dukej se po digjej e gjithë Drenica. Kur po dilte nga ara, në cep të saj u ndodh ballë për  ballë me një xhandar.

– Mos luej, se të vrava! – briti Shota. – Po të dorëzohesh, je i falun.

Xhandari, i hutuar, mbeti si i ngrirë nga frika dhe u dorëzua. Shota me nagant në dorë iu afrua dhe, pasi i hoqi pushkën, i mori shulin e ia ktheu prapë.

– Ec përpara, përkrah meje! Kujtdo që do të të pyesë, do t’i përgjigjesh se më ke arrestue!

Shota dhe xhandari ecnin përbri njëri-tjetrit. Xhandari i çarmatosur, ndërsa Shota me gishtin në këmbëzën e nagantit të fshehur. Kështu, vijuan  derisa doli nga rrethimi e mori drejt Çiçavicës.

 

7

Ndoshta ato ditë qenë ditët më të bukura e më të qeta të jetës së tyre, atje në shtëpinë e vetmuar rrëzë Çiçavicës. Sherifja priste të birin. Gatuante për të. Ia ruante gjellën të ngrohtë. I bëhej se ai po hynte me vrull në oborrin e shurdhër, duke përmbysur heshtjen e duke sjellë gaz me atë zërin e tij të fortë: “A je burrneshë, Sherife Galica?”

Kështu e përmbante mallin e dashurinë Azemi dhe Sherifja gazmohej, që ai ishte burrë. Por ajo donte që djali të çlirohej sa më parë nga hija e rëndë e armëve, ta hiqte pushkën nga supi, ta varte në mur e ajo të ulej pa druajtje në gjunjë, pranë tij. Se ishte nënë e si të gjitha nënat e botës, kishte mall. Djali na paskësh ardhur nga rruga dhe kishte mbështetur kryet në vatër.

“Pa hë, Sherife?”

“Malli më ka këput për ty, bir!”

Kishte kohë që nëna ndahej e piqej me Azemin rrëmbimthi, gjithë ankth. Malli për të birin e përvëlonte e ëndrrat nuk e linin të qetë. Ndër to Azemin e shihte veç fëmijë. Azemi ishte në një ngutje të vazhduar. Kjo filloi që atë ditë kur nusja i lutej: “Më merr me vete!”.

Sherifja e ndjeu se Shota do të ishte për jetë pranë tij. Syri i saj do ta ruante e nënës iu bë zemra mal. Shota shkonte e vinte më shpesh. Si patën ikur kështu të zotët e kësaj shtëpie ku po rrinin e nuk morën asgjë prej saj?

Sherifja nuk donte ta mendonte ku ishin tretur gjindtë e asaj shtëpie. Ajo ishte një shtëpi e bukur, e ndërtuar me gurë të bardhë. Çdo gjë dukej sikur pati shtangur aty, edhe çarçafët e qëndisur të nuseve, edhe enët e bakërta që farfurinin, edhe qilimat, edhe shtrojat.

Duket se nuset i kishin dashur tepër shqiponjat, se ato nxirnin kokë në çdo skaj, madje edhe në jastëkët e në dyshekët. Me siguri do të kishin qenë nuse hasiane. Ajo shtëpi e bukur ishte punuar më nge. Dyert, tavanet, dollapët në ngjyrën natyrore të drurit, ku shpërthenin zambakët e gdhendur. Arkat e nuseve ishin të gdhendura në dru. Edhe shandanët. Vetëm një hall i jashtëzakonshëm mund ta detyronte njeriun të ikte nga sytë këmbët, larg prej asaj botëze të shtrenjtë.

Sherifja nuk donte të mendonte. Por ishte e pamundur të mos i shihte me sytë e mendjes se si iknin gjindtë e asaj shtëpie e nuk merrnin asgjë me vete, veç shpirtit e rrobat e shtatit, në dhera të largëta, të ftohta si vdekja. E Sherife Galica e ndrydhte mallin për të birin. Çdo lëvizje e Azemit ishte ngulitur në sytë e nënës. Ndofta Azemi do t’i tregonte si i kishin ndjekur zotërinjtë e ngopur deri në grykë, njerëzit e kësaj shtëpie. Zotërinj që, si vampirët nuk nginjen dot, me gjak njeriu. Zotërinj të dhjamosur, sa gati nuk u bie pika, rrethojnë Galicën, djegin kullat. Janë mësuar në të ngrohtë e nuk e dinë si ngrin fëmija nga acari e shkrumbojnë vatra, çika e fëmijë e i detyrojnë gratë ta mbajnë sëpatën nën jastëk, si Sofija.

Sherifja ngrihej menatë. Gjumi i dilte para se të zbardhte agu. Mihania me të bijat flinin. Edhe kushërira Sofije me Hajrijen flinin.

“Flenë, – mendonte nëna, – janë të reja. Lufta nuk ua ka bjerrë gjumin.”

Sherifja përgjonte udhën dhe shihte si çlirohej Çiçavica nga nata e si dilte me druajtje, si çikë e bukur, para syve të saj.

E para ngrihej e bija, Mihania.

– Kaq herët je çue, nanë?

– Gjumi asht për të rinjtë.

Mihania nxirrte ujë nga pusi dhe vështronte Sherifen. “Pret bacën”, mendonte. Azemi ishte vëllai i madh. Dikur luanin bashkë. Ajo ka mbetur Mihania e vogël dhe Azemi në tridhjetë vjeç ishte “bacë!”

Litari gërvinte. Kova përplasej nëpër anët e pusit.

– Çka ke, bijë? –

– Ky asht pus i thellë. Sa herë nxjerr ujë prej tij, më kapin të dridhunat.

– Përse, bijë?

– E çuditshme asht kushërira Sofije, loke. Para se të vije ti këtu, më thoshte se, në qoftë se sëpata e saj nuk do të na mbrojë dot, ky pus do të jetë mjaft për ne. Ma mirë mbytemi në puset tona, thosh, sesa robina në derë të krajlit. Nuk e di përse ka aq frikë Sofija!

– Sofija mendon për Hajrijen. Jeni të reja, çikë!

– Po ne jemi në rrëzë të Çiçavicës, e deri këtu asht tepër larg.

–  Tepër larg nuk asht. I kam kërkue armë Ujkanit. Ujkani asht ngjitun në Çiçavicë.

– Siç duket nuk ka armë.

Sherifja e kishte frymën pezull! Priste të birin. Po në vend të tij i vinin lajmet: “Azemi është vrarë!”

Nënës i ftohej gjithë trupi dhe i dukej se ishte e tëra prej akulli.

– Jo, – thoshte me zë të lartë, – gënjejnë. Jo vetëm Azemin nuk e vrasin dot, po as kalin e tij nuk guxojnë ta prekin.

Çikat e vogla e dëgjonin gjithë çudi.

Shqipja u rrëfente për doriun e bacës, që turfullonte kur ikte me dadën Shotë nga Galica. Doriun e pati ruajtur bacë Ujkani.

-Pa shih, – thoshte Sherifja, – Shqipja e Galicajve po rritet.

– Jo, nanë, unë veç sa një zog pule jam.

E kishin me të vërtetë një pulë me zogj në oborr. Nuk qenë ndarë ende nga klloçka. As të vegjël as të rritur. Zogj të bukur.

-Do ta sjellë Laramanen bacë Ujkani? – pyeste Shqipja.

-Do ta sjellë, – i përgjigjej Sherifja.

– Ju nuk e dini sa e bukur asht Laramania. Si i ka sytë me lot, si të ish njeri. Pse qan Laramania, gjyshe?

– Për kullën!

– Për kullën?

– Për kullën që digjet nga flakët, – vazhdonte Sherifja. – Veç kalin e Azemit nuk e prekin dot.

– Kurrë, kurrë! – thoshte Rahimja dhe qeshte me Zojën, që vraponte pas zogjve e klloçkës.

– Kurrë, kurrë! Mos, se po bie, moj “Shota e nanës”, – i thoshte Sherifja dhe e merrte në prehër Zojën.

– Po më shgrahesh pas zogjve, si një rosë e vocërr, – i thoshte dhe e puthte në faqet e kuqe topolake. E puthte edhe në duart me vrima. Ende Zoja i kishte duart të fryra, si të foshnjave dhe gishtërinjtë të vegjël, e vetë si një top i rrumbullakët, që veç qeshte e luante me zogjtë.

– A vërtet i ka krahët e dragoit bacë Azemi? Fluturon ai me krahë nga një kodër në tjetrën? – pyeste Rahimja.

– Fluturon, – thoshte Sherifja.

– Thonë se ai ka shtatë zemra e ka le me këmishë, – vazhdonte Hajrija.

– Me këmishë nuk ka le, se këtë unë e di ma mirë nga të gjithë, po trimat i kanë gjithmonë shtatë zemra. Siç kanë pasë Ujkanët e lashtë, – përgjigjej nëna dhe e shikonte disi me mall Hajrijen. Qerpikët e dendur, të gjatë, të errët, i bënin hije mbi mollëza. Fytyra i merrte ngjyrën e pjeshkës së pjekur.

“Krejt si zanë mali, – mendonte Sherifja. – Nuse për tim bir e kisha dashë.”

8

Kështu qe deri atë mëngjes. Ishte një mëngjes i bukur. Mihania e kishte vënë kazanin pa gdhirë e po lante çarçafët. Sherifja po u bënte çikave një pite me petë të holla. Zoja e vogël flinte. Sofija e ndihmonte Sherifen të shtronte petët. Ishte skuqur e tëra nga zjarri e doli në oborr t’u hidhte dy grushte ujë syve. Hajrija lante vajzat e vogla e qeshte me zë të ulët. Kishte gjithë mëngjesin që po nxirrte ujë nga pusi së bashku me Mihanen. I kishin shpëlarë çarçafët, e ata dukeshin edhe më të bardhë, kur i ndenin në të gjithë oborrin.

– Deri kur nuk do të mundemi të qeshim e të flasim me za të naltë, nanë? – pyeti Hajrija të ëmën, që po priste ujin te gryka e pusit.

– Derisa bacë Azemi t’i ketë shue këta të mallkuem, – tha Sofija.

Vajzat e vogla u gazmuan.

Hajrija hodhi kovën në pus dhe e ngriti ngadalë, me çikrik.

– Jemi mbledhë këtu gra pa burra e çika pa baballarë, – tha Hajrija, ndërsa i shtinte ujë Sofijes. Ajo e mente midis grushteve dhe e përplaste mbi fytyrën e djersitur. Hajrija hidhte ujë e mendonte për sëpatën nën jastëkun e së ëmës. Hajrija shikonte ëndrra të ngatërruara me njerëz me koka të prera, me shtëpi që digjen flakë, por nuk ia tregonte asnjeriu, as nënës së saj.

– Ç’ke kështu, bijë, – pyeti Sofija. – Nuk je mirë?

Hajrija e pa në sy.

– Jam krejt mirë, nanë, – tha.

Mihania kishte mbaruar së nderi çarçafët e po shikonte me kokën mënjanë çikat e vogla.

– E mbaruat piten? – pyeti Sofijen, që u nis drejt shtëpisë.

– Edhe pak, – tha Sofija. -Po nxitojmë që mos na zërë zhegu, se do të na djegë saçi.

-Tash ka me ju sjellë nana edhe përsheshin me qumësht, – u tha Mihania vogëlusheve dhe hyri brenda.

-Ta zgjojmë edhe Zojën? – pyeti Rahimja.

-Le të flejë, se asht e vogël, – tha Hajrija.

– E vogël, si trumcak, – tha Rahimja.

-Mos bani zhurmë, – tha Hajrija.

– Si mos me qenë hiç, – tha Shqipja,- se ju nuk e dini se si vijnë ata hajna. O, sa frikë pata kur po e shihja dadën Shotë duke luftue.

– E lumja ti, – tha Hajrija.

– E lumja unë? Jam fut nën jorgan. Jam dridhë si purteka. Ju nuk i dini si bërtasin ata “Dorëzohuni! Hapni derën! Do t’ju djegim gjallë!”

– Shuej ti, se vërtet po më hyjnë të dridhurat! – tha Rahimja.

Shqipja e pa Rahimen me ca sy të hapur jashtë mase.

– Mos u tremb! Këtu jemi në kambë të Çiçavicës, – tha Hajrija dhe e afroi vajzën afër vetes, e mbështolli në krahë dhe ndjeu të rrahurat e zemrës së saj të vogël.

– Prit, – i tha e ia lëshoi flokët e butë e të verdhë mbi supe që t’ ia krihte. Në vend të Mihanes erdhi Sofija me përsheshin me qumësht.

– Po pjek byrekun, – tha për Mihanen dhe i dha tasin dhe lugën e drunjtë Rahimes. Rahimja e mori në dorë tasin me qumësht të ngrohtë. Sofija vërente enën e gdhendur bukur.

“I zoti i kësaj shtëpie ka qenë mjeshtër i drunit. Kudo të rrethon dora e tij, – mendonte Sofija. – Ai e pati ndërtue shtëpinë aq larg, që të mbrohej nga rreziku. Po rrezikzi kishte qenë, se ai nuk i ishte nda dhe e pati ndjekë edhe aty. A thue janë gjallë ata njerëz në dhena të hueja? A thue, ai mjeshtër, do të mundtë të gdhendë zambakë e  zogj në dru? A thue, nuset do të mund të endin e të qëndisin shqipe në këmishë e në peshqirë?”

Asnjëra nuk e afronte pranë të keqen. Asnjëra nuk e dinte që armiqtë po i kërkonin si shpërblim të humbjeve të tyre, se donin ta godisnin Azemin në zemër, t’i shuanin farefisin, të mos i mbetej njeri i gjallë, që t’u dërrmonin zemrën e pastaj trupin atij dhe të gjithë luftëtarëve.

Hajrija ia krehu flokët e butë si mëndafshi Shqipes dhe ia lidhi me një kordon të kuq. E kuqja po dukej më e kuqe në flokët e Shqipes.

– Shumë bukur, – tha Rahimja dhe përplasi shuplakat. – Shumë bukur! A ka edhe për mue?

Ato nuk e dinin se ishin të rrethuara, se dera do të shkallmohej me kërcëllimë e dita, ajo ditë e bardhë si qumështi, do të nxihej e do të errësohej.

 

9

Sherifja doli e para në oborr me duart ende me brumë. Xhandarët ishin sulur mbi fëmijët.

– Pritni pak, bre burra! – tha Sherifja e u përpoq t’i nxirrte vajzat nga duart e tyre. Rahimja kishte mbetur si zog i truar, e habitur. Përsheshi ishte derdhur e kupa me lugën e drunjtë ishin përmbysur.

Shqipes po i mbusheshin sytë me lot dhe Hajrija kishte mbetur e shtangur, e tendosur e tëra, gati të vraponte e të hidhej në pus. Sherifja iu afrua kovës me ujë dhe lau duart me një fije shpresë që të vonohej e Mihania me Sofijen të kishin kohë. Xhandarët ia përmbysën kovën Sherifes dhe u sulën brenda me sy të çakërdisur, të etur për gjak. Për një çast i nxorën Mihanen me Zojën e vogël në krahë dhe Sofijen, që po e ndiqte një xhandar i gërvishtur e i gjakosur, i cili ia kishte marrë sëpatën nga duart. Çarçafët e bardhë i pengonin dhe xhandarët i shkulën e i hodhën përtokë. Xhandari i binte Mihanes pa mëshirë, që ta lëshonte Zojën nga krahu, po ajo e mbante të shtrënguar fort. “Plumbi e deka njëqind herë ma të ambël! – tha Sofija, që ishte qetësuar tashmë.

Xhandari ia rrëmbeu më në fund nga duart Zojën Mihanes dhe e flaku përtokë. E vogla klithi e lebetitur.

– Hajdeni, more burracakë, – u tha Sherifja, – bukur po shitni trimni me plaka e foshnja!

I theri në zemër për Zojën, që ishte ende e përgjumur e nuk kuptonte gjë prej gjëje veç shkonte duke u kalamendur drejt Mihanes e i ngjitej pas fustanit duke qarë.

Gjithçka ndodhi aq papritur e befasisht, saqë gratë nuk patën kohë as të mendonin. I nxorën jashtë oborrit duke i shtyrë me kondakë. I rrahën egërsisht, i lidhën njëra pas tjetrës. E megjithatë, Sofija përsëriste me vete: “Vdekja – kapak florini!”

Në ballë të rreshtit të grave ecte Sherifja. Majat e bajonetave u qëndronin përbri. Mihania ia shtrëngoi dorën e vogël Rahimes, që po qante pa zë. “Shuej, çikë!”- i tha, po e vogla qante nga gjaku që i rridhte Mihanes prej dorës e mendonte: si pulë e therur, si pulë e therur.

Rahimja kishte frikë kur thernin pula dhe fshihej kur i shihte shkulmet e gjakut. Kurse tani gjaku nuk po i pushonte Mihanes nga krahu, që ia kishin prerë tejpërtej me bajonetë. Mihania e njohu menjëherë hafijen që kishte sjellë xhandarët deri tek ato. Dikur rrinin fare pranë shtëpisë së Vuko Stankoviqit. Neziri thoshte se edhe gruen e shet për pare ky Vukoja, buall, më tepër i gjanë, se sa i gjatë.

Mihania po çuditej me veten. Nuk kishte frikë, megjithëse i shtynin me bajonetë, i rrihnin me kondakët e pushkëve dhe u bërtitnin:

–         Ku janë komitët tuaj? Ku fshihen? Tregoni!

Ahishta ku po i futnin, ishte e heshtur. Gratë u lëkundën, po nuk ranë nga goditjet. Mbaheshin te njëra-tjetra. Sherifja u përsëriste: “Deka me nder e faqe të bardhë asht dasmë”, po zemra i pikonte gjak Sherifes për Zojën, që herë pas here binte e nuk e ndiqte dot nënën e saj, për gjakun e së bijës, që nuk pushonte.

– More burracakë, – tha Sherifja, – po dhe me foshnjat kapeni, o të mallkuem?

– Me të gjithë, moj shtrigë, – thirri Vukoja dhe e qëlloi. – Trego, plakë, ku e ke Azemin?

Shqipja iu vërsul Vukos me thonj, por ai ia përdrodhi dorën e njomë. Dora iu var, po, për çudi, Shqipja qante me sy të zmadhuar, fare pa zë, pa britma. Atëherë Vukoja u tërbua krejt. I gjakosi, i bëri me plagë gratë e fëmijët.

“Fol edhe ti, moj motër e Azem Galicës”, – i ulërinte Mihanes.

“Oh, mendoi Mihania, kurrë s’kam qenë trime, po nuk kam ma frikë. Nuk do të kisha nxjerrë dot një fjalë të vetme e për çudi nuk paskam ma frikë!”

Rruga kishte mbaruar në ahishtë. Pylli ishte i heshtur. Vetëm lart, shumë lart, dukej një copë qiell. Ahet dukej sikur ushtonin e përcillnin zërat e xhandarëve.

– Shtini, të mallkuem, e mos shitni trimni, se jeni duke vra foshnja e gra të lidhuna, – tha Mihania, duke mbledhur të gjitha forcat, se po i errësoheshin sytë e po e lëshonin gjunjët.

– Bijë e nanës, – tha Sherifja! – Deshe të ishe trime. Trime je. Motër e nuse trimi.

Xhandarët e Vukos po e copëtonin Mihanen me kondakë. Asaj i rridhte gjaku përtokë pa pushim. Bari u skuq nga gjaku i Mihanes. Sherifja, krejt e mpirë, e shtrëngonte veten të mos jepej. Sofija ishte e qetë. Ishte krejt e qetë dhe pa fjalë. “Ka edhe ma keq”, mendonte Sofija. “Deka asht njëqind herë ma e mirë se humbja e nderit.”

E kishin lidhur së bashku me të bijën. Hajrija dridhej lehtë pranë saj, po Sofija i jepte zemër: “Dekën për këtë vend e kemi borxh!” Hajrija dridhej si purteka, ndërsa shihte Mihanen që po binte. Ishte nuse e re, e lartë Mihania dhe u këput në dhe si një pemë që e sharrojnë në rrënjë. Zoja, e lidhur pas fustanit të saj, u përpëlit, veç një çast, aq sa ç’përpëlitet një zog e mbaroi menjëherë. Rahimja e vogël u shkëput prej tyre dhe vrapoi të shpëtonte nga llahtari.

Vukoja e rrëmbeu nga krahu e deshi ta hidhte pranë Mihanes, por i ndeshi dora në qesen me lirat dhe e mbajti pranë e nuk e lëshoi. Dukej sikur ahishta dridhej e rrëqethej për një çast nga të shtënat që jehonin nëpër të me gjëmë, e pastaj binte në qetësi.

Rahimja ishte e tmerruar e nuk e kuptonte tamam se ç’ po ndodhte. Veç nuk donte që nëna me Zojën të qëndronin ashtu pa lëvizur mbi bar. Rahimes i shtrëngohej zemra për motrën e vogël si një lule e skuqur nga gjaku. Motra e vogël, si të mos donte të ndahej prej fustanit të Mihanes, dukej sikur flinte.

“A thue po flenë vërtet? – mendonte Rahimja.

Xhandarët vazhdonin punën e tyre. Vukoja, as i gjallë e as i vdekur, e tërhoqi Rahimen, i rrëmbeu qesen me lira nga krahu dhe e shtyu në thellësi të pyllit. Rahimja ikte duke qarë. Zërat e ndiqnin pas. Zërat i vinin të shumëfishuar nga të gjitha anët e pyllit. Vajza e vogël nuk kishte më forcë të largohej e u fsheh nëpër shkurre. Po zërat ushtonin. “Të mallkuem! Ju po vritni fëmijë dhe plaka, se nuk mateni dot me trimat”, – thoshte Sherifja me zë të thekshëm, kur vuri re Vukon tek kthehej nga pylli. “E ka vra Rahimen e i ka marrë lirat”, mendoi.

Vuko Stankoviqi u drejtua si i tërbuar te Sherifja, nga frika mos fliste për lirat e vajzës dhe xhandarët do t’i kërkonin pjesën.

– As tash, moj shtrigë e keqe, nuk po bindesh se si po e shfaros Kosovën, yt bir, Azem Galica? Ai vret dhe ne vrasim, – thirri Vukoja, që tundej si derr i majmë, i skuqur i tëri.

– Hajdut, – i tha Sherifja. – Faqja e zezë mbetet mbi ju! Ne kurrë nuk vrasim fëmijë e gra. Ne kurrë nuk i kemi nga gratë tueja, o të mallkuem, megjithëse në tokën tonë kanë ra e me bukë e kripë i kemi pritë, e ti, more i pabesë, tash gjakun po na e kërkon borxh. E tash, çka prisni? Mos doni t’ju lutemi? Të shkyejmë teshat, të nxjerrim flokët e të qajmë? Nuk e mallkon nana Azemin, as shokët, as nusen e tij. Hallall qumështin! E nuk jam pishman që po vdes, veç po më mbetet peng se nuk pata edhe Azemë të tjerë, – tha Sherifja.

– Jo, – briti edhe Sofija, me zë të ngjirur, ndërsa shtrëngonte të bijën për krahu fort, që të mos i rrëzohej.- Nuk do të qajmë, Sherife! Do të këndojmë si Zenel Bainca. Do të këndojmë kangën e Zenelit, Sherife . ..

“Ai Zeneli n ‘kamb u çue,

Vet’i shtati ish qëllue,

Naçallniku ngat iu afrue.

Të plaçin sytë, ku je tuj shkue,

As n’kët mal nuk don me m’lan mue.”

Zëri i Sofijes ushtonte e kthehej nëpër ahishtë.

– Zenel Bainca – thirri Vukoja. – Ju jeni të ZeneI Baincës, – e sytë iu skuqën prej gjakut që i buiti ndër ta.

– Po, – tha Sofija, – Jemi Baincë, e do të vdesim si Zeneli. Nuk do të qajmë.

Më pas u dëgjuan disa  krisma në pyll, që erdhën deri aty ku ishte fshehur Rahimja e u bë qetësi.

“Nuk do të qajmë. Nuk do të qajmë!” – dukej sikur ushtonte herë pas here pylli. Veç Rahimja e vogël qante. Qante e dridhej e tëra. Nuk guxonte as të lëvizte kokën. Lotët e pengonin të shihte qartë, por ajo e dallonte fare mirë Sherifen, si luhatej, si lëkundej nga breshëria e plumbave. Mbi trupin e saj u rrëzuan flokët e verdhë të Shqipes me kordonin e kuq si gjaku, e kordoni u bë më i kuq se gjaku i Shqipes. Kushërira Sofije me Hajrijen u këputën menjëherë e nuk u ngritën më …

Rahimja dridhej e tëra. Dridhej, vetëm dridhej, megjithëse ishte korrik. Nuk e kuptonte se ç’donin t’u bënin tjetër Vukoja me xhandarët atyre që ishin shtrirë në bar, kur asnjëra nuk lëvizte më.  Po ku mund ta dinte një fëmijë, se edhe të vdekura do t’i mundonin duke i copëtuar me bajonetë e sakicë, si të marrë mendsh? Jo, kurrë nuk mund të dinte një vajzë e vogël, se armiku ishte më i egër e më i tërbuar se ujku, se ai kënaqej duke copëtuar duart e foshnjave e grave, se ai qeshte, kur e bënte këtë punë të zezë?

Rahimja, e strukur ndër shkurre, nuk lëvizte fare. Nuk do të luanin më as me të motrën, as me Shqipen. Pylli ishte i heshtur, thuajse asgjë nuk kishte ndodhur. Rahimja rrinte e fshehur, e tmerruar, e uritur dhe nuk besonte që ata të mallkuar po iknin.

 

10

Dhe për një hop heshtja u bë e mundimshme. Ishte vetëm, krejt e vetme Rahimja. U ngrit e çjerrë e si e dehur shkoi duke u mbajtur mbi atë grumbull të vrarësh. U soll e u përsoll rreth tyre. Thirri motrën, nënën, gjyshen, Sofijen e Hajrijen. U thirri e  thirri dhe zëri i dobët përcillej nëpër pyll. Shkonte e vinte nëpër të. “Nanë! o nanë!” Ahishta ishte e shurdhër. E dita po ikte. Vajza po dridhej nga frika. Nuk dinte nga të shkonte. U kujtua se Mihanes i rridhte gjaku nëpër rrugë. Që nga shtëpia i ishte hapur plaga e Rahimja e shikonte si pikonte gjaku. Rahimja nuk e kuptoi se si u nis nëpër gjurmët e gjakut të Mihanes.  Edhe e vdekur iu bë dritë nëna e shkretë. Rahimja ecte. Në fillim me kujdes, pastaj filloi të vraponte. Vrapoi deri afër shtëpisë, rrëzë Çiçavicës. Ajo e dinte që ia kishin përmbysur tasin me qumësht te pusi.

“Po, ç’bëhej atje? Ç’bëhej atje?”- pyeste veten Rahimja. Përse ia bëjnë me shenjë ato vajza lart në pemë? Përse ia bëjnë me dorë të mos shkojë asaj rruge?! Rahimja ishte e hutuar. Lotët nuk i pushonin. Uria po e gërryente, nuk kuptonte asgjë. Vetëm kur ishte fare pranë shtëpisë, një xhandar i tha: “Aty është djegur Azem Galica!” Aq tepër u drodh Rahimja, sa nuk iu largua dot xhandarit, që e rrëmbeu dhe e hodhi në zjarr. Rahimja u ngrit e tmerruar. Vetëm duart iu dogjën. Pëllëmbët i ishin rrjepur nga zjarri. Vajza nuk e dinte nga i erdhi ajo forcë për të ikur nga sytë këmbët. Vonë e kuptoi përse ia bënin me dorë vajzat e vogla lart nga pema. “Mos shko asaj udhe!”

Rahimja ikte. Ikte larg nga shtëpia, që digjej flakë. Duart i përvëlonin. Nuk mund të shkonte më tej. Ishte futur në një fshat të shkretë, pa njerëz. Rahimen po e kaplonte frika. Filloi të qante me të madhe. Thërriste e bërtiste si në një shkretëtirë. “O nana ime, ku je?” Megjithëse i kishte parë të gjitha me sytë e saj, Rahimja prapëseprapë nuk e kuptonte dot se nëna nuk e dëgjonte dhe nuk do ta ndihmonte, siç kishte bërë përherë. Vetëm kur zëri i ishte ngjirur krejt, doli një plakë e moçme nga një shtëpi dhe i foli: “Hajde te nana, oj çikë!” Ajo plakë nuk ngjante fare me Sherifen. Ishte tepër e moçme, me fytyrë si pergamenë.

Rahimja qante me të madhe. Nuk mund ta duronte më dhimbjen e duarve të rrjepura, urinë dhe atë dhimbjen tjetër, që nëna nuk i përgjigjej kur e thërriste.

– Ç’të kanë duert? – pyeti plaka.

– Jam djegë, – tha Rahimja e i tregoi përmes dënesave se ç’kishte ndodhur atë ditë.

-Të ka marrë uria?

– Më ka marrë, sa nuk po duroj dot, – tha Rahimja.

Hynë në shtëpi. Plaka ia fashoi duart e i dha të hante. Vajza deshi ta mbante bukën me duart e lidhura, por ato i dhimbnin fort. Por zemra i dhimbte edhe më shumë. Nuk e dinte a do të mundej nëna e gjyshja të ngriheshin edhe një herë. A do të munden ta marrin rrokaqafë dhe t’i tregonin atë përrallën e moçme, për atë trimin që edhe kur e prisnin armiqtë troha-troha, ai ngrihej e luftonte përsëri.

– Ma kanë pre nanën, gjyshen e motrën, copa-copa, – filloi të qante përsëri Rahimja, – Hajde të shkojmë te nana! A thue po fle nana? A thue do të ngrihet?

– Ikim, çikë, ikim, – tha plaka dhe mori me vete një torbë me bukë. E pa ikur larg, ia behën xhandarët e krajlit.

– Ikim çikë, se këta janë trenue krejt e po na djegin bashkë me shtëpinë.

U err. Shtëpitë e fshatit u dogjën njëra pas tjetrës. Rahimja ishte tulatur në gjoksin e rrasët të plakës. Qielli dukej i përflakur, si të qe ditë.

– Tash ka me ua tregue vendin Azemi, mos ki dert! – tha plaka, ndërsa shtrëngonte në krah Rahimen, që dëneste herë pas here.

– A i sheh baca çka po bajnë?

– Azemi i sheh të gjitha.

– Oh, nanëloke, po përse nuk bante za, kur po i kullonte gjaku nanës sime?

– Ka me i pa për midis flakëve, çika ime. Këto flakë ndriçojnë tash natën e Kosovës e duken deri në majën e Çiçavicës. E veç kur t’ia behë Ujkani me kalë si shqipe mali!

– Bacë Ujkani e ka sjellë gjyshen te ne.

– Bacë Ujkani do të vijë edhe këtu. Ai vjen përherë këtu. E unë nuk largohem kurrë pa ardhë Ujkani. Fli, bija ime! Ja, te ky mullar me bar nuk na gjen njeri veç Ujkanit e Ujkani do të të çojë tek Azemi e te dada Shotë. Fli, e mira ime! – tha plaka e filloi të mërmëriste:

“Hasmi don me na farue,

Me na i mbytë fëmijt në djep,

Me na i vjer trimat në plep.

Na ndrron gjuhë e na ndrron zakon,

Na i çon djemtë në hapsanë …”

Kënga ishte si një thatësirë e shkretim. Rahimja ishte e lodhur dhe e këputi gjumi. Gjithë natën fjeti e strukur në gjoksin e lokes . Vetëm kur u zbardh e dielli filloi të ndriçonte, Rahimja hapi sytë. Nuk po e kuptonte ku ishte. Kush e pati sjellë këtu? Ajo prekte plakën, rrobat, trupin.Apo kish parë vetëm një ëndërr të llahtarshme? Po nëna, ç’bënte atje? Ç’bënin atje, të gjithë mbi barin e skuqur nga gjaku?

U zgjua edhe lokja e plakur shumë,shikonte vajzën me sytë e saj të vegjël, si të shuar, dhe ia lëmonte flokët me dorën e ashpër. E dinte lokja se përse ish si zog i truar e vogla. E dinte se do të kërkonte motrën, nënën, Sherifen.

– A po të dhembin duert, bijo?

Lokja e pati njohur Nezir Radishevën, një trim i hedhur e i zjarrtë, edhe nusen e tij të bukur Mihanen, edhe Sherifen. Sherifja mund të ishte bija e saj nga mosha. Lokja ishte mpirë në vite të largëta e vdekja e pati harruar. E pati harruar, që të shihte ç’po sheh. Truallin të shkretuar nga flakët. S’ kishte më flakë, vetëm shkrumb e hi. Kishte mbetur tek-tuk ndonjë tra i madh, i padjegur deri në fund.

11

Ujkani ishte i tëri i pluhurosur. Rahimja mbahej fort pas tij. Kali turfullonte e linte pas dhimbje e derte, shkrumb e flakë. Ujkani kishte një peng të madh që nuk arriti me kohë me armë te Sherifja. Pushkët i vareshin dhe e pengonin të ecte me revan. Dhe ai kishte një duf të çmendur.

Ky mëngjes do t’i binte në ballë Azemit. Ujkani nuk deshi ta shpinte lajmin në Çiçavicë. Po nuk kishte njeri tjetër veç tij  që t’ia tregonte këtë gjëmë. Ai kishte vrapuar me vajzën e vogël, deri në pyll. Kishin hapur varret. Ujkani kishte varrosur në jetën e tij shumë njerëz. Po nuk e kishte pasur kurrë në shpirt atë makth. Ujkani ishte burrë i vjetër. Gruaja kishte qenë e shenjtë për të. Gruan nuk e kishte vrarë kurrë e aq më tepër, masakruar shqiptari. Ujkani varrosi në pyllin me ahishtë katër gratë e dy foshnjat e njoma.

Ai mbante me vete një fëmijë, që kishte jetuar brenda një dite sa për një shekull.

Një fëmijë, në sytë e së cilës ishte luajtur një tragjedi e përgjakshme. Ai fëmijë nuk do ta harronte kurrë ç’kishte përjetuar, e do ta përcillte ndër breza gjëmën e Kosovës.

12

Gruaja nuk po e mblidhte dot veten. Nuk ishte hera e parë që brenda një dite shkatërrohej gjithçka. Gjithçka mund të përmbysej brenda një çasti, jeta e një njeriu, e një familjeje apo e një fisi. Kjo ishte moti e njohur. Shota nuk e fshihte dot, nga vetja të paktën, që po dridhej e tëra. Nga të tjerët tashmë duhej t’i fshihte ndjenjat e mendimet, sepse në sytë e saj shihte Azemi. Burri vërtet është shumë i fortë e trim, po do të bëhej më i fortë e më trim, në qoftë se sytë e gruas nuk përcillnin dëshpërimin. Nuk mund ta fshihte Shotë Galica se qenka e vështirë të jetosh kështu, krejtësisht për të tjerët dhe aspak për vete.

Azemi dhe e gjithë çeta e kishin dëgjuar Ujkanin, pa marrë frymë, krejt si të ngrirë. Shota e shtrëngonte Rahimen në krahë e dëgjonte fërgëllimën e trupit të saj të hajthëm, të njomë, dhe mendonte se megjithëse kishin parë shumë, kjo ishte e tepërt. Të vrasësh gra e fëmijë, të masakrosh foshnja e nuse të reja, kjo do të thotë të bësh luftën e ulët të frikacakut.

Balli i Azemit, i akullt, i ftohtë, nën dritën e hënës në lartësi të Çiçavicës. Çiçavica, si një kullë e lartë, shponte qiellin e fshihte nëpër honet e saj kujet dhe gjëmën, që të mos ligështonte zemrat e burrave. Ujkani me duart e veta kishte varrosur gra e foshnja. Gjashtë me radhë. Tani e shikonte me çudi Rahimen, që e shpëtoi lakmia e Vuko Stankoviqit. Rahime Radisheva do të ishte varri i shtatë.

Ujkani me pak fjalë kishte thënë: “Ne gruen nuk e vrasim”. Kishte vërtet një kanun të shkruar, që gjakun e gruas e çmonte më pak se atë të burrit, po kishte edhe një kanun të zemrës, që nënën, zonjën-mëmë të të parëve, e çmonte sa jetën. Azemi vetëm heshtte. Ishte heshtja për gjashtë varre, më e rëndë se vetë vdekja. Brenda saj ndrydhej urrejtja. Urrejtja dendësohej në shpirt, si një natë e errët dhe e ftohtë dimri. Shkreti e dimër në korrik. Shota nuk donte që acari të ngrinte zemrën e Azemit. Veç gruaja e dinte. Zemra është zemër. Edhe prej stralli po të jetë, me të nuk mund të luash e të tallesh me të. Jo, nuk mund të luash kurrsesi. Shota e dinte se nën heshtje burrat ndrydhnin kujën. Mjerë kush nuk e di si fshihet nën heshtje dhimbja! Mjerë kush nuk e di si shpërthen ajo, sapo që çlirohesh prej saj!

Azemi u tha: “Nesër jemi për rrugë, burra, e tash duhet të flemë!”

Ujkani u ngrit ngadalë. Burrat e çetës e ndiqnin Ujkanin me sy. E dinin që Ujkanët kanë një përrallë a një legjendë të hershme. E dinin se Ujkani ka luftuar dikur krah Sulë Vokshit, Mic Sokolit, e në krah  të Sefë Koshares. Ishte plak i lashtë tashmë Ujkani, por kur u ngrit në këmbë, i gjatë, si plep, i papërkulur, i drejtë e krejt i zbardhur, u ngritën edhe Azemi dhe shokët e çetës.

“Betohemi burra, – u tha Ujkani, – japim besën e burrave”, (dhe zëri i dridhej pak e duart gjithashtu, se nuse e pati sjellë Sherifen në kullë dhe emrin të katër djemve të Bejtë Galicës ua pati vënë e nga të katër, gjallonte vetëm Azemi).

“Japim besën e burrave dhe jetën e familjeve e të fëmijëve, po kurrë nuk e pushojmë luftën derisa ta shpëtojmë Kosovën. Gjak për gjak! Vdekje për vdekje!” – gjëmoi zëri i çetës.  Çiçaviea i përcillte fjalët: “Gjak për gjak! Vdekje për vdekje!” Nata ishte e qetë, e kulluar si loti. Qielli ishte  plot me  yje. Burrat u mbuluan me zhguna dhe përsëri ra heshtja. Shota me Azemin ishin krejt pranë e në mes tyre Shota vuri Rahimen. E mbështolli vajzën dhe e la midis. Azemi zgjati dorën e për një kohë të gjatë nuk e lëvizi nga flokët e së mbesës.

–         Do ta përcjellim me Ujkanin në një vend të sigurt, – tha ai.

Gruaja heshti. Ajo kishte humbur vëllezërit e babën, kishte parë shtëpinë e saj të shkrumbuar. Nuk kishte asnjë lajm nga nëna. E dinte që fshihej diku nëpër Drenieë, por Azemit tani nuk i kishte mbetur më asnjeri përveç Rahimes, që prapëseprapë ishte bijë e vëllait të Shotës, Nezir Radishevës. As nënë, as motër, as vëllezër, as nipa e mbesa. Të gjithë të shkretuar. Shok e familje për të ishte çeta. Vatër – malet e Kosovës, nënë – Shqipëria!

Shota vërente fytyrën e Azemit. E tundonte dëshira ta shtrëngonte fort në krahët e saj, sepse kishte një ëndërr që të ishte nuse, që kullën e Azemit ta mbushte me fëmijë, me gëzim, me dasma. Shota u drodh kur iu kujtua dasma, dasma dhe nusja që shikonte thuajse çdo natë në ëndërr. Ajo dasmë u bë ëndërr e përhershme. Shota kishte frikë të flinte, se do t’i vinte nusja me djalin, se do të fillonte kënga, se do të ngrihej Azemi në valle e do ta pyeste: “A po qan, a po këndon, Shotë Galica?”

Azemi e mbante ende dorën në flokët e Rahimes. Rahimja flinte krejt e qetë. Në fytyrën e zbehtë të Azemit herë pas here ngjitej gjaku me vrull, i përflakur e ia digjte faqet prej hidhërimit. Tëmthat i rrihnin fort e për herë të parë, Shota pa lot në sytë e tij, lot që i kapërdinte bashkë me dhimbjen e me shkretinë e shpirtit. Ajo donte të klithte:

“Azem, zemër, jeta ime!” Po nuk lëvizte, si të qe e mpirë. Azemi u kthye në krah. Bërrylin e mbështeti në njërin gju e faqen në shuplakë të dorës. Nga lëvizja e lehtë e shpatullave e nga qafa krejt e ngrirë, e palëvizur, Shota e mori me mend, se ai nuk donte ta shihte që po qante. Më e mprehtë se çdo herë tjetër, si një ulërimë që shkulej nga thellësitë e shpirtit të saj, i erdhi britma: “Azemi do të mbetet trung i thatë. Azemi çdo ditë shkon drejt vdekjes e çdo ditë mund të vdesë po prej gjakut të tij kurrkush nuk do të merrte gjak”. Kulla ishte djegur e djepi ishte përmbysur. Fisi i  qe shuar. Dera e mbyllur me ferrë, ku veç qyqja kuket. Askush nuk do të thoshte dikur: Ky është biri, nipi e stëmipi i Azem Galicës. Atëherë, Shotë Galica e pa dasmën për herë të parë zgjuar, në çdo detaj të saj, me një qartësi të çuditshme. Ajo po shikonte me sy të hapur pa mëshirë gjithçka. Dasmorët ishin të gëzuar. Qielli i Kosovës krejt i pastër. Mullarët e barit shtriheshin qetë mbi fushën e paanë e të gjelbër, të veshur nga mjegulla e kaltër. Midis këngës e dasmës valëvitej flamuri me shqiponjën, që printe krushqit në ballë. Flamuri ishte i kuq si gjaku i Sherifes, i Mihanes e i Shqipes. E nusja krejt e shtangur midis krushqve … Nuse e bardhë, si drita, e mbështjellë nga turma e grave rreth e qark. Çikat ia shtrojnë rrugën me lule dhe e zbresin nga kali. Kalin e bardhë e mban prej freri Ujkani. Si mund të shihej ëndrra me sy hapur? Nuses i vunë në prehër një djalë pesëvjeçar. Ai ishte djali i tyre. Ishte rritur djali dhe i qeshte Shotës nga prehri i nuses.

“U shtoftë shtëpia juej me djem dhe u rritshin me prindër!”, thoshte Ujkani dhe ngulte bajrakun.

Shotës i vinte të ngrihej, se nuk e mbante dot klithmën e dyzimit të vetes. Po për çudi, me një krismë të jashtëzakonshme, ajo ishte ndarë tashmë plotësisht në Shotën-nuse të bardhë e të brishtë, dhe ishte kthyer në Shotë Galicën.

“Dhimbjen e lindjes e kam provue, – tha Shotë Galica, – asht ma e fortë se dhimbja e plumbit, po e kisha durue dymbëdhjetë herë me radhë, si Baftije Seferi. E ti, nuse, që po të fërgëllon shpirti e trupi për Azemin, asnjë fëmijë kurrë nuk mund t’ia japësh.”

Shota nuk duroi më. U kthye me kujdes nga Azemi. Shihte vetëm plisin e tij. Pak i mënjanuar plisi. Dora e ngrirë. Dhe ai krejt i ngujuar, si shtatore. “Plisi i burrave të Kosovës e ka marrë emnin nga toka. I bardhë asht, si bora e bjeshkëve. Plisi mban emën toke.”

Ajo ishte një natë e gjatë dhe e kthjellët. Shumë yje lodronin mbi Çiçavicë. Bari i gjelbër i shtruar me lule, Rahimja e vogël që flinte. Lule ishte edhe Shqipja, Zoja, që si një lulëkuqe kishte rënë në prehër të Mihanes. Shota e shihte Sherifen me sy të përlotur dhe Shqipen që zgjaste duart drejt saj: “Më merr me vete, dada Shotë!”

“Të kesh fëmijë, do të thotë të flesh. Të flesh e qetë mbi vdekje e kukamë. E unë due medoemos një djalë. Një bir, që vdekjes t’i thotë: ndal! Që tupanë të bien brez pas brezi në kullë: “O prite Azemin, të birin, të nipin, e të birin e të nipit, në tokën që plisa të bardhë na ka dhanë. Plisa të pastër si zemra, që zemra akull të mos i ngrijë Azemit, që vdekja e ndjek në çdo hap. Përpëlitu sa të duesh ti, nuse e Azemit”, – ngulmoi Shota me zemërim.

“Thonë se je trime e çartun ti, Shotë Galica, – foli nusja, që luhatej e përlotur, – se plumbin me plumb e ke nxjerrë prej varrës. Po unë çdo gjymtyrë të këtij trimi fort e due. E malli më djeg si zjarri në shpirt për të. E në qoftë se do, më merr jetën, po jo atë burrë. Nuk mund kurrë ta ndaj me një tjetër Azemin, për këtë qiell e për këtë dhe!”

“Shuej ti, nuse! Kosova ka çika të reja, të bukura e ti mund të mbjellësh vetëm vdekje. Po na vrasin. A nuk e ndien si po klith Kosova:

“Hasmi don me na farue,

Me na i mbytë fmijët në djep,

Me na i vjerë trimat në plep.”

Trimat flinin. Azemi heshtte. “Ti dashke që gur në lis të mbetet Azemi?” – tha Shota me rrëmbim.

“Edhe ti aq të lehtë nuk e paske, o komite e vjetër, – iu përgjigj ajo tjetra, – po të shoh që po të thinjen flokët për çdo dekikë e po plakesh në çast, aq sa Azemi nuk do të mundet të të njohë ma.”

“Azemi dhimbjen e ndrydh në shpirt. Po gjaku i ri i zien ndër dej. Në çdo çap lufton me vdekjen. Ai e ka të fortë dorën e nusja duhet t’i sjellë jetë, kurse ti je tharë në rranjë”, – foli Shota me kërcënim.

Por ajo tjetra, ajo nusja e brishtë, që kukaste brenda saj, po e shtrëngonte fort me duart e holla, po e mbërthente për gryke, po e shkundte e tmerruar.

“Njeriu për një çast i humbet të gjitha. Po ti ma mirë më vrit, nagantin në dorë e ke, o trime e Galicës, e plumbin me plumb e ke nxjerrë prej varrës. Më vrit, se nuk duroj dot, ta ndaj Azemin me një grue tjetër!”

“Plumbin me plumb do ta nxjerr nga zemra, vetëm të të dërrmoj ty”, – gati sa nuk klithi me zë të lartë Shotë Galica dhe pa edhe njëherë ndoshta për të fundit herë, me sytë e mendjes Galicën dhe dasmën me një qartësi të tejdukshme.

“Dasma të kemi e të mos mbesim kurrë pa to!”

Shota i binte sharkisë. Azemi ishte përzier në valle. Azemi u shkëput nga vallja e dorën mbi sup ia vuri gruas.

“A po qan, a po këndon?” – e pyeti.

“Po këndoj, Azem! Hasmi nuk mundet kurrë me na farue. Se ne jemi si bari, kur e kositin, ai përtërihet.”

Flamuri valëvitej e valëvitej në kullën e Galicës.

“Veç po e mashtron veten, o Shotë Galica (shtrëngohej ajo tjetra brenda saj). Unë e kam zemrën tande në dorë. Ajo pikon gjak. E gjaku asht aq i hidhëruar, sa edhe gjarpnin e kishte helmue.”

“Ti s’ke pse vikat si bishë e plagueme, që çjerr me thonj! – briti Shota.

– Hiqi thonjtë nga zemra ime! Hiqi, që t’i shpëtosh helmimit! Ti do ta lash trung të thatë këtë burrë. Këtë trimni të mos e përtëritsh! Këtë bukuri e urti, të mos i trashëgosh!”

Shota nuk e dinte që përpëlitej. Kujtonte se këtë betejë, ndoshta  më të vështirën e jetës së saj, po e bënte “krejt e qetë”, e palëvizshme, ndërsa yjet që regëtinin po humbitnin një e nga një. Po zbardhte dita në Çiçavicë.

13

– Shotë, – i tha Azemi. – E di që nuk fle.

Shotës iu nderën të gjitha pejzat e trupit. Donte të ngrihej, ta përqafonte e ta puthte me zjarr dhe të shpëtonte nga kjo barrë, që e kishte thinjur patjetër brenda një nate e që e çonte aq larg prej tij, kur Azemi nuk ishte veç dy hapa më tej. Por ajo ishte Shotë Galica. Mbërtheu duart përtokë e tha:

– Nuk po fIe, Azem.

– Shotë, – i tha përsëri Azemi. – E di pse nuk fle e ç’të mundon.

– Jo, Azem. Nuk mund ta dish kurrë.

– E di, fisnike, – tha Azemi, – e lexoj në ballin e fIokët e tu. Por ajo që po mendon, nuk bahet kurrë.

– Ajo që po mendoj, do të bahet, Azem, – ngulmoi Shota e shtiu me nagant.

Shokët e çetës u ngritën nga gjumi.

Ujkani pyeti.

– Ç’ asht kjo krismë?

– Krismë dasme, – tha Shota.

Ishte gdhirë tashmë e ata po vështronin pak të habitur Azemin e Shotën që ishin në këmbë, përballë njëri-tjetrit. Rahimja e vogël midis tyre ishte në gjumë. Asnjeri, as vetë Azemi nuk po lexonte dot në sytë e gruas atë pyetje që e kishte munduar aq kohë nusen e tij: “A po qan, a po këndon, Shotë Galica?”