Ky libër i kushtohet Zonjës Diane Jacqueline Belkiz Alizoti
Dashuria erdhi nga larg
Roman
Para dyzetë vjetësh, kur lufta e klasave në Shqipërinë komuniste ishte në kulmin e vet, sepse kjo luftë herë bëhej më e egër e herë zbutej, unë kuturisa të bie në dashuri dhe të martohem me një person, gjyshin e të cilit e kishin pushkatuar komunistët e sapoardhur në pushtet, ndërsa babain ia kishin varur në litar po ata komunistët. Në kohën kur unë isha shtatzënë, hallë Safeti më tregoi për vëllain e saj domethënë, vjehrrin tim, që nuk e njoha kurrë, Riza Alizotin, i cili dikur pati qenë student në Angli dhe atje ishte dashuruar e martuar me një angleskë. Nga kjo martesë pati lindur një djalë dhe një vajzë, por djali për fat të keq ishte mbytur në det, kur pati qenë nja katër pesë vjeç, kështu mendohej se atje larg jetonte e bija. Në ato vite të zymta të afërmit nuk kishin asnjë lloj mundësie për t’u lidhur me atë mbesë që jetonte diku përtej kontinentit në ishullin anglez. Si për të ma vërtetuar këtë, hallë Safeti hapi një sirtar, tërhoqi me ngadalë një çantë të zezë llustrafin, nxori prej saj dhe më tregoi edhe një letër të shkruar anglisht, të cilën e lexova me një frymë nga kureshtja për të mësuar diçka krejt të panjohur, që ekzistonte larg botës sonë. Rizai ia pati shkruar atë letër, tashmë të zverdhur prej viteve gruas së tij, Merit, por letra pati mbetur aty pa u dërguar sepse postat nuk punonin për shkak të luftës. Po aty brenda në atë çantë pati mbetur edhe një fotografi e vockël bardhë e zi në të cilën kishte dalë ajo, bija e tij e vogël, Xheki, me flokë të errët, veshur me një fustan të bardhë të gjatë deri mbi gjunjë dhe me mëngë të shkurtëra. Kur e patën fotografuar, ajo ndodhej buzë detit, por fytyra nuk i dukej sepse në atë çast po shihte një fëmijë tjetër, që ishte i vëllai, Muhtari, edhe ai i veshur me bluzë të bardhë e pantallona të shkurtëra të bardha me flokë të errët me një vështrim serioz e dukej një fëmijë shumë i lezetshëm. Kaq munda të mësoja e të dija asokohe. Më e sigurta gjë që dija ishte se ata të dy Rizai dhe Meri ishin ndarë me njëri tjetrin njëherë e përgjithmonë. Ndarja e tyre pati ndodhur sepse Rizai pasi mbaroi studimet vajti për t’u specializuar një vit në Strasburg e pastaj duhej të punonte shtatë vjet në Shqipëri. Qeveria e kohës, e cila të jepte bursë studimi për jashtë shtetit i detyronte të diplomuarit të ktheheshin e të punonin shtatë vjet për vendin e tyre, më vonë le të bënin si të donin. Nëna e Merit nuk donte që e bija të shkonte në një vend aq të largët si Shqipëria, ajo nuk dinte asgjë për Shqipërinë, po dinte më tepër për Indinë dhe Australinë me të cilat ishte e lidhur ngushtë Mbretëria e Bashkuar. Ndërsa kjo Shqipëria asaj i dukej sikur i përkiste një planeti tjetër.
Xheki
Atë mëngjes mesjanari me qiell të ngrysur dhe me erën e akullt, që frynte nga deti, Xheki, zonja shtatlartë, me fytyrë të hijshme, me ata flokët e dendur me fije paksa të thinjura që i pati krehur e ngritur përpjetë si kurorë rrotull kokës. Ajo ishte ulur në një kolltuk pranë dritares me qelqet e puthitura mirë, supeve kishte hedhur një shall të madh të leshtë. Pasi vuri syzet, ajo, me duart që i dridheshin, ato duar të bukura të bardha me gishtërinj të gjatë, me zemrën që i përpëlitej në gjoks dhe sytë e mbushur plot me lot, po lexonte copat e prera nga disa numra të gazetës “Daily Express”. Në krye të faqes 11, të datës 15 janar 1990, me gërma fare të vogla ishte botuar lajmërimi, që kishte bërë ajo vetë për të gjetur babain e saj. Një baba, të cilin thuajse nuk e mbante mend fare, ai e kishte lënë dy vjeçe dhe ishte zhdukur, e njihte të atin vetëm nga rrëfimet e nënës të saj, Merit. Një baba, të cilin ajo e kishte kërkuar gjatë gjithë jetës, e kërkonte edhe tani kur sapo kishte mbushur pesëdhjetë e tetë vjeçe. Aty ishte shkruar emri dhe mbiemri i tij, vendlindja: Shqipëri, viti i lindjes: 1908, vitet e shkollimit në Camborn: 1929-1933, anëtar i Institutit të Minierave nga 1932-1938. Dhe më tej emri i saj: Xheki Belkiz, numri i telefonit për ata persona, që dinin ndonjë të dhënë për të atin. Askush nuk i kish telefonuar. Poshtë njoftimit të saj me gërma shumë të mëdha ndodhej shkrimi i një gazetares, e cila informonte nga Vjena: “STUDENTËT VAREN NË RRUGË”, me nëntitull “Gjakderdhje, ja se si Shqipëria i shtyp rebelët”. Sytë e Xhekit mbetën për pak çaste ngulur tek fjala “varen”, nuk mund ta përfytyronte se si mund të varen njerëzit, aq më pak si mund të varen studentët këta djem e vajza të rinj në lulen e moshës. Ngjarja kishte të bënte me Shqipërinë, atje po ndodhte hataja siç njoftonin lajmet në radio e televizion, komunistët po terrorizonin studentët. Pas rrëzimit të Murit të Berlinit, pas vrasjeve në Timishoarë të Rumanisë, ndryshimeve të mëdha të sistemeve në Europën Lindore, ja tani më së fundi edhe në Shqipëri, ndonëse me shumë vonesë krahasuar me vendet e tjera ku kishte sunduar komunizmi. Po kjo gazetë në datën 11 janar kishte botuar artikullin “Shqipëria në krizë, revolta rritet” ku shkruhej se në Shqipëri mund të ndodhte një plojë edhe më e madhe sesa ajo e Rumanisë, që kish ndodhur një vit e ca më parë. Në datën 12 janar ishte botuar shkrimi “Shqiptarët e kryqëzuar” shoqëruar me një foto të fytyrës të qeshur, dhelpërake dhe të ngrirë të Ramiz Alisë. Aty shkruhej se ishin qëlluar me armë tre të rinj teksa po përpiqeshin të kalonin kufirin nga ana e Jugosllavisë dhe pastaj forcat e Sigurimit i patën rrëmbyer trupat e tyre ashtu të vdekur, i kishin mbërthyer mbi copa dërrasash, i kishin hedhur mbi një qerre kuajsh dhe i kishin shëtitur nëpër rrugë për të tmerruar popullin, atë popull të terrorizuar e të masakruar që prej dyzetë e katër vjetësh prej komunistëve. Në datën 15 janar një shkrim tjetër, i po kësaj gazete shkruante, “Ushtria shqiptare godet frikën dhe protestat shtypen”. Mendja e Xhekit shkoi larg, atje në Shqipërinë e vogël mbushur me male. Ajo gjatë jetës të saj kishte parë vetëm disa kartolina të atij vendi me det, lumenj dhe male. Tani po përpiqej të përfytyronte rrugët e tij të përgjakura, ulërima të viktimave, ushtarë të frikshëm dhe të frikësuar, të cilët i detyrojnë që të vrasin bashkëmoshatarët e tyre të pafajshëm … Po babai i saj ku ndodhej? Vallë a jetonte? Duhej të ishte i martuar dhe të kishte fëmijë. Pra, atje diku ajo kishte një motër, një vëlla apo më tepër. Po vallë çfarë po ndodhte me ta? Po përse nuk bëheshin të gjallë? Xheki donte vetëm sa t’i njihte, kishte mall për ta, një mall i përjetshëm, i cili i pati kapluar krejt qelizat e shpirtit të saj. Ajo e kish krijuar familjen e vet prej shumë vitesh; me burrin, një vajzë dhe një djalë, madje ishte bërë edhe gjyshe. Veç ndihej keq sa herë që përmendej fjala baba. Ajo e dinte edhe në shqip këtë fjalë, ia kish mësuar e ëma, i shqiptonte bë-të si pë dhe fjala i dilte diçka si: “pbapba”. Ajo e dinte edhe përse emrin e dytë e kishte Belkiz, këtë emër mbante njëra nga motrat e të atit, pra, halla e saj dhe ashtu siç ia kish shpjeguar ai kuptimin–
Kurrë gjatë tërë jetës të saj nuk e kishte parë në ëndërr të atin, sepse nuk i pati mbetur në mendje asnjë shembëllim i fytyrës së tij. Një kujtim i largët i dilte shpesh para syve, në një kohë më të vonë, kur ishte katërmbëdhjetë vjeçe, një ditë ndërsa po shëtiste me nënën në parkun e qytetit papritmas nga një rrugicë anësore mbuluar nga të dy anët me shkurre të gjelbëra doli një burrë shtatmadh i veshur me uniformë ushtarake, e cila ndryshonte nga uniformat, që kishte parë Xheki. Ai me ta parë vajzën i thirri: “Belkiz!” dhe e përsëriti këtë fjalë edhe një herë tjetër: “Belkiz!” duke zgjatur dorën e djathtë veshur me dorashkë në të cilën mbante një kuti si të argjendtë. Xheki hodhi dy hapa drejt tij, por e ëma e ndali duke i thënë: “Xheki, eja këtu!” dhe ajo e bindur u kthye duke e kapur nënën përdore disi e frikësuar dhe me vështrimin nga pas tek ai ushtaraku i panjohur, që ngeli aty i hutuar pa ditur se çfarë të bënte. Xheki iu drejtua së ëmës me zë të lartë: “Si është e mundur që ai njeri e di emrin tim, emrin që e kam të shkruar në certifikatë, por që askush nuk ma di dhe nuk ma përmend?” Nëna e tronditur iu përgjigj se me të mbërritur në shtëpi do t’ia tregonte të gjitha. Atë ditë ajo i rrëfeu se nuk ishte bijë e Tomasit, i cili e kishte rritur si bijën e vet, por e një shqiptari me emrin Riza, për të cilin ajo, nëna e saj nuk dinte se ku ndodhej tani, në Shqipëri apo në ndonjë vend tjetër, ishte ndarë prej tij dymbëdhjetë vite më parë. “Ai është babai yt, ndoshta ndonjë ditë do ta takosh….” përfundoi e ëma. Që nga kjo ditë Xhekit iu ngjall një dëshirë e papërmbajtur, një mall i parrëfyer për të njohur babain e saj të vërtetë, çdo natë para se të flinte sajonte biseda me të, i tregonte atij, babait të përfytyruar, gjithçka që i ndodhte në jetën e përditshme. Disa muaj pas takimit me atë ushtarakun e panjohur, ndodhi një mrekulli, një njeri, familja e të cilit jetonte fare pranë shtëpisë së tyre, atë njeriun shumë vetë e kishin qarë dhe i kishin bërë përshpirtje në kishë, por befas ai u kthye, kështu Xhekit iu ngjallën shpresat se edhe i ati i saj mund të vinte ashtu siç erdhi gjallë e shëndoshë nga lufta babai i Sarës, shoqes të saj, që e dinin të vdekur, të vrarë në llogore, lajmin e pati sjellë një shoku i tij, i cili e kishte parë tek e tërhiqnin zvarrë të plagosur nga fusha e betejës, megjithëse Lufta e Dytë Botërore kishte gati dy vjet që pati përfunduar, ai erdhi pasi ishte mjekuar e shëruar nëpër spitalet e Europës.
Po cili pati qenë ai burrë i veshur ushtarak që u shfaq atë ditë në park? Sigurisht nuk ishte i ati sepse këtë e vërtetonte e ëma, aq më shumë se babai i saj nuk kishte të bënte fare me uniformat ushtarake. Vallë mos ishte dikush i dërguar prej të atit për ta gjetur? Po çfarë kishte ai në atë kutinë që mbante në dorë? Tërë jetën ajo vriste mendjen për shfaqjen e papritur të atij oficerit dhe nuk e zgjidhte dot si të ishte një diçka që kishte të bënte me tjetërkënd dhe jo me atë vetë. Asgjë nuk i pati mbetur që t’i kujtonte të atin veç disa pullave shqiptare me fytyrën e mbretit të tyre, pulla të mbetura nga letrat, që ai i pati dërguar nënës të saj. (Xheki kurrë nuk do ta mirrte vesh se babai i pati dërguar me anën e atij ushtarakut, që ishte shqiptar, por me pasaportë angleze, një byzylyk me gurë të çmuar si për t’i thënë se ai nuk e harronte dhe nuk do ta harronte kurrë.)
Tërë jetën Xhekit i pati pikuar në shpirt e i dhembte zemra sa herë që shihte nëpër ceremonitë martesore baballarët tek shoqëronin për në altarin e kishës për t’u kurorëzuar bijat e tyre, apo tek vallëzonin me ato në hapje të dasmës. Erdhi dita. Në dasmën e saj e shoqëroi Tomasi, ky baba aq i përkujdesur, me të ajo vallëzoi e veshur nuse me të bardha e për pak çaste i ngriti sytë lart drejt qiellit sikur të donte ta kërkonte dhe ta gjente atje atin e saj të vërtetë. Më vonë tok me bashkëshortin nëpër udhëtimet e saj në Paris apo Nju Jork sa herë që i binte rasti të haste shqiptarë Xheki pyeste për babain e saj, Riza Alizotin. Njerëzit sapo dëgjonin emrin e tij ngrinin supet e mënjanonin sytë për të mos hasur vështrimin pyetës të syve të saj. Askush nuk e njihte, por hera herës ajo e ndiente sikur njerëzit diçka i fshihnin, sikur ngurronin të formonin fjalët teksa përgjigjeshin ashtu kuturu si të hutuar.
Pas katër ditësh duke i lexuar edhe njëherë nga e para artikujt e këtyre ditëve dhe duke menduar se komunizmi do të gremisej edhe në Shqipëri siç pati ndodhur me vendet e tjera të Europës Lindore, Xheki vendosi që t’i shkruajë një letër dikujt, një shoqate shqiptare për ta ndihmuar që të gjente të atin. Data ishte 19 janar kur e shkroi letrën me lot në sy dhe zemërdridhur menjëherë u vesh dhe u nis për tek zyra e madhe e postës duke ecur me hapa të vendosur e postoi po atë ditë. Të gjitha shpresat i pati varur tek ajo letër duke i dërguar lutje Zotit, por ajo nuk mund ta dinte dhe asqë mund ta merrte me mend se letra e saj mbërriti tek një zyrë para tryezës të së cilës rrinte ulur serioz e i vrenjtur një zotëri pa flokë në kokë, shtatshkurtër e rondokop, veshur me një kostum të zi, këmishë të bardhë e kravatë të kuqe, tek jaka e xhaketës ai pati mbërthyer një distinktiv me gërmat e kuqe flakë: “PPSH” kurse para duarve mbante një libër me kujtime për diktatorin e Shqipërisë shkruar nga shoku i tij i ngushtë shqiptar. Ai e lexoi disi me plogështi letrën e Zonjës Xheki dhe aty për aty i ktheu një përgjigje zyrtare të rëndomtë. Më 24 janar përgjigjja mbërriti në duart e Xhekit, ajo letër qe pak a shumë e qartë, por e vakët përsa u përkiste shpresave të saj:
24 janar 1990
E dashur Zonjë,
Ju faleminderit për letrën tuaj të 19 janarit. Ia kalova informacionin e letrës tuaj qeverisë shqiptare në Tiranë duke i kërkuar të përpiqen për të gjetur Z. Alizoti, megjithëse nuk ka të dhëna që ai të jetë kthyer në Shqipëri. Në të vërtetë, përderisa gjyshi juaj ishte deputet në regjimin e paraluftës, kuptohet mirë se familja ishte politikisht armiqësore me regjimin socialist të pasluftës.
Megjithatë, unë do t’ju shkruaj sa më parë që të marr vesh diçka, ju duhet ta kuptoni se do të më duhet kohë.
A keni bërë njoftim në shtypin britanik për t’u lidhur me babain tuaj?
Sinqerisht juaji
W. B. Blandf
Në fytyrën e Xhekit kishte rënë një hije e zbehtë, e verdhë, hije vdekjeje. Ajo rrinte shtrirë me kokën mbështetur mbi nënkresën borë të bardhë me dantella anash. Buzët para se të hynte në operacion i pat lyer me një të kuq çiklamin të errët, lloj i kuqi që nuk fshihej për njëzet e katër orë. Ajo pati vendosur që të mos dukej e shëmtuar kur të dilte nga salla e operacionit. Sytë i mbante mbyllur dhe nuk i hapte dot sepse ende ndodhej nën ndikimin e anestezisë. Pëshpëriste me buzët e thara: “Kam dhimbje… kam shumë dhimbje…” Erdhi një infermiere e moshuar dhe i bëri një qetësues, pak më vonë i vendosën serumin tek vigoni i ngulur në venën e krahut.
Për çudi ishte një ditë shumë e ngrohtë pranvere, dielli, që hynte nga dritaret e mëdha e ngrohte fort dhomën me dy shtretër. Xheki e kaloi natën keq midis gjendjes së vetëdijshme e të pavetëdijshme. E bija e kaloi natën aty bashkë me të ëmën.
Meri
Qielli lart ishte krejt i hirtë edhe deti aty pranë bërë njësh me qiellin, kërkund nuk dukej vija e horizontit, nuk dallohej ku fillonte e ku mbaronte deti apo qielli. Meri nuk e përmbante dot gazin që kishte brenda në shpirt, ajo e dinte se prapa atyre reve të rënda e të hirta ndodhej dielli dhe asaj i vinte të hapte krahët e të fluturonte lart drejt tij sikur do të puthte qiellin me buzët e puthura prej atij djaloshit, Rizait. Sa emër i çuditshëm, të cilin ajo e shqiptonte Riza, duke ia ndryshuar theksin, lere pastaj se prej nga vinte, tutje tej nga një vend i largët i Ballkanit, nga Shqipëria. Një vend plot me diell e qiell të kaltër, siç i pati treguar ai vetë. E Meri kurrë më parë nuk kishte dëgjuar për këtë Shqipërinë. Ai i mësoi edhe fjalinë e parë në gjuhën e tij: “Të dua shumë!” Dhe tani ajo përsëriste me vete: ” Të dua shumë… të dua shumë…”
Ata të dy, Rizai dhe Meri ishin takuar rastësisht në një koncert të muzikës së dhomës me pjesë nga kompozitorë anglezë. Ia njohu mikesha e vet Suzana. Ai ishte një djalosh shtatlartë me sy gri në të gjelbër, flokët ngjyrëgështenjë i kishte krehur të ngritura përpjetë duke lënë t’i dilte në pah balli i lartë i mençur, dukej i burrëruar veshur me frak të zi, jelek, këmishë dhe papijon të bardhë, po ashtu dorezat i kishte të bardha, kurse Merit iu ngulit në mendje çasti, kur ai hoqi me shkathtësi njërën dorezë kapi dorën e Merit u përkul lehtas duke përthyer njërin gju për të cikur me buzët e tij dorën e saj të bukur. Më tej ata u takuan në një mbrëmje të ftuar prej një shokut të tij anglez, që festonte ditëlindjen, pastaj vijuan të takohen në shtëpinë e Merit të ftuar prej prindërve të saj sipas zakonit anglez në orën pesë të pasdites për çaj.
Rizai
Rizai, u lind në Stamboll atje ku babai i tij, Fejzi Alizoti, kryente detyra të larta në qeverinë turke. Ai u lind në një familje me tri motra dhe një vëlla, ata ishin të lidhur me shumë dashuri për njëri tjetrin. Rizai, qe më i vogli i familjes dhe më i përkëdheluri. Së pari, ai u shkollua në “Robert College” e më tej në Tiranë në Shkollën Teknike “Harry Fultz”. Ishte shumë krenar në veçanti për babain e vet e krejt familjen dhe këtë gjë e shprehte me vështrimin pa ndrojtje të syve e mbajtjen lart të kokës. Rizai ishte krenar edhe për shokët e miqtë që kishte rreth e rrotull vetes, ata sikurse ai vetë vinin nga shtresat e larta të shoqërisë shqiptare.
Në vitin 1929 Rizai, biri i Alizotëve po përgatitej për t’u nisur me studime në Angli. U nis me zemrën mbushur me gëzimet e moshës djaloshare drejt për në ishullin anglez një ditë fillimgushti, së pari nga Tirana me një makinë për në Durrës, më tej nga porti i Durrësit me vapor për në Bari, ndërsa dallgët e detit e përkundnin sa andej këtej, e vazhduan pastaj udhëtimin me tren mes për mes Europës dhe më tej sërish lundrimi nëpër det; tok me Rizain udhëtuan edhe katër shokë të tjerë, po studentë si ai me bursë të Mbretërisë Shqiptare. Kur mbërritën në Londër zunë vend në hotel, por Rizai nuk mundi dot të shihte shumë nga mrekullitë e kryeqytetit britanik, i bënë shumë përshtypje makinat e shumta, që rrëshqitnin lart e poshtë nëpër rrugë, ato ishin katrore gati si forma e karrocave me kuaj, por shumë të shpejta me timonin nga ana e djathtë, krejt ndryshe nga makinat e pakta të Tiranës, po ashtu i bëri përshtypje edhe telefoni tek pritësi i hotelit, që mbahej me të dyja duart, njëra ngjitur me veshin dhe pjesa tjetër për të folur para gojës, ndonëse telefon kishte parë edhe nëpër zyrat e Tiranës. Ndërsa katër shokët e tjerë do të qëndronin aty për të ndjekur studimet, njëri për financë dhe tre të tjerët inxhinieri të ndryshme, Rizait do t’i duhej t’i hipte edhe njëherë trenit, që punonte me qymyrguri duke vjellë shtëllunga tymi të zi për të vajtur në Cornwall në jugperëndim të Anglisë ku ndodhej Scool of Metaliferris Mines.
Ditët e fillimit të Universitetit në degën për inxhinieri nafte e pati të vështirë, jo për shkak të gjuhës, sepse ai e dinte shumë mirë anglishten dhe e fliste si i thonë fjalës “ujë” ndonëse pak me theks amerikan, por e pati të vështirë sepse ishte ndarë nga nëna, motrat, babai, vëllai. Kur ishte në udhëtim i dukej se me të mbërritur do të takohej me ta, veç ditët kalonin e malli shtohej. Kështu sapo mbaronte leksionet mbrëmjeve Rizai ulej i vetëm në dhomën e tij dhe u shkruante letra të gjata të dashurve familjarë duke rrëfyer me hollësi për gjithçka që i ndodhte në jetën studentore, në jetën e tij larg Atdheut. Dhe vazhdonte të mësonte me ngulm ashtu siç i kishte premtuar të atit se do ta nderonte që të përgatitej inxhinier i zoti për Shqipërinë. I ati u përgjigjej rregullisht letrave të tij duke i treguar gjithçka rreth punëve shtetërore që kryente dhe ndjenin krenari për njëri tjetrin duke biseduar në largësi si burri me burrin.
Lufta e Parë Botërore po bënte dy dhjetëvjeçarë që kishte mbaruar, plagët e saj shkatërrimtare ishin mbyllur dalngadalë. Kudo nëpër shtetet e Europës ishin bërë shumë ndërtime të reja, industria po lulëzonte, nëpër kryeqytetet njerëzit argëtoheshin sa të ish e mundur e më shumë sepse jeta duhej shijuar pas gjithë atyre llahtareve. Nëpër rrugë syri të shihte gjithnjë e më pak njerëz të gjymtuar mbetur që nga koha e luftës.
Posa i mbaroi studimet, Rizai u kthye i lumtur për të punuar në Shqipëri. E emëruan inxhinier të shfrytëzimit të naftës në Kuçovë. Tok me familjen u vendos për të banuar në ndërtesat e bukura njëkatëshe me oborret plot lule shumëngjyrëshe ndërtuar nga kompania italiane. E gjithë rrokopuja e lemerishme e jetës së tij erdhi pasi mbaroi lufta dhe në pushtet u vendosën komunistët.
Ata jetonin në qendër të qytetit të Kuçovës në një barakë përbërë nga një dhomë, një kuzhinë e një kthinë ndërtuar për punëtorët po nga italianët. Kostandini i vogël jetonte tok me prindërit dhe dy motrat më të vogla, ai ishte dymbëdhjetë vjeç, por ndiqte mësimet në klasën e tretë pasi i kishte humbur vitet shkollorë për shkak të luftës. Katër dajat e tij punonin naftëtarë sikurse edhe babai i tij, por atij mëngjesi i ati duhej të shkonte në Berat për të bërë pazar. Kur u ngrit babai ende nuk ishte zbardhur, ai vajti në kthinën, që e përdornin si vend gatimi dhe mbanin enët. Naumi u mundua që të mos bënte zhurmë për të mos zgjuar fëmijët dhe gruan që flinin. Ai u afrua tek dritarja, që ishte e lartë barabar me trupin e tij, sepse përjashtë në rrugë ndiheshin hapa dhe sytë i zunë një lëvizje njerëzish të pazakontë. Vijoi të vështrojë nga dritarja për të marrë vesh se çfarë po ngjiste, por u dëgjua një zë i vrazhdë urdhërues i një personi me uniformë:
-Naum, futu brenda!
-Po çfarë ka?
-Nuk është punë për ty!
Naumi u spraps dhe gati u përplas me të birin:
-Po ti pse je ngritur?
-Kot, o babi…
Të dy po vërdalloseshin nëpër shtëpi, i ati duke u bërë gati për të ikur dhe i biri ashtu kot. Pas disa çastesh dikush trokiti lehtë tek qelqi i dritares. Naumi u afrua dhe e hapi. “Ç’është?” – pyeti me zë të ulët.
-Mos të ndodhet ndonjë kallëp sapun se na duhet për këtë litarin?
-Po përse ju duhet?
-Do ta shohish…
Naumi u rrotullua tek sergjeni i enëve për të gjetur sapunin e sërish u përball me Kostandinin.
-Shko fli, o bir, është shpejt e këto nuk janë punë për ty…
Kostandini u shtri edhe njëherë për të fjetur. E zuri gjumi. U zgjua kur rrezet e diellit po i përkëdhelnin fytyrën. I hodhi një grusht ujë fytyrës, rrëmbeu nga pjata copën e bukës me djathë, futi librat në qesen prej doku dhe u nis plot gëzim për në shkollë. Kishte mbushur dymbëdhjetë vjeç këtë pranverë tani i dukej vetja djalë i rritur, pa ishte një mëngjes i bukur tetori dhe dielli shkëlqente për mrekulli, gjethet e pemëve fëshfërinin e zogjtë këndonin, Kostandini e kishte zemrën të mbushur plot e përplot me gëzim sepse atje tek shkolla e priste vogëlushja Katerina dhe ai po bëhej gati të këndonte nën zë: “Rina, Rina Katerinë / Leshraverdha trendelinë… Në fillim do ta shihte Katerinën tek oborri i shkollës, pastaj do ulej në bankë me të e do të nuhaste aromën e kaçurrelave të saj të arta kur të ulnin kokën e të lexonin të dy librin e Këndimit, pasi të dy kishin vetëm një libër.
Befas Kostandini shtangu i tmerruar, trupi po i dridhej fort sepse vetëm pak metra larg tij, tek njëra nga degët e vidhit të madh degëgjerë, atje lart ku fëmijët hidhnin litarin për t’u kolovitur ai pa një njeri të gjatë të varur, shqeu sytë edhe më, ndërkaq vuri re se rrotull qafës i kishin shtrënguar një litar me të cilin e kishin mbytur. Ai burrë kishte vdekur, kjo ishte vdekja. Për herë të parë Kostandini po shihte një njeri të vdekur. U kujtua se nëpër gjyqe njerëzia thërrisnin me zë të lartë deri në kupë të qiellit: “Kriminelët në litar! Kriminelët në litar!” Veç ai burrë nuk ngjante aspak si kriminel, Kostandini diku e kishte parë, diku ia pati dëgjuar zërin, për çudi ai person i ngjasoi me të atin. Dhe Kostandini i tmerruar filloi të qante me lot të mëdhenj, që i fshinte me pëllëmbët e duarve. Në rrugë nuk kishte njerëz që ta shihnin atë goxha djalë tek qante.
Rizain e nxorën nga qelia e burgut të Tiranës e ashtu pa ia hequr prangat e duarve, e hipën prapa një kamioni shoqëruar nga tetë ushtarë të armatosur. I burgosuri e kuptoi se i kishte ardhur fundi. Fundi i jetës së tij. Ndjeu ashtu me trurin e stërlodhur e të sfilitur se udhëtuan për disa orë pa qëndruar diku, duke u troshitur nëpër rrugët gropa-gropa e së fundi u ndalën. Sapo zbritën Rizai e njohu vendin. Ishte Kuçova, vendi i tij i punës për të cilin pati lënë Anglinë sepse duhej t’i shërbente Atdheut. E kuptoi edhe qëllimin e xhelatëve, ata donin që të tmerronin njerëzit e atij qyteti, prandaj do ta varnin mu aty në mes të sheshit. Policët e hodhën litarin tek dega më e trashë e vidhit. Në të njëjtën kohë përballë në anën tjetër të rrugës u ndez një dritë e zbehtë tek bufeja “Birra Korça” ku burrat para se të shkonin në punë vinin mëngjeseve për të pirë ndonjë teke raki apo konjak shoqëruar me kafe. E sollën të burgosurin aty tek vendi i ekzekutimit ashtu të lidhur veshur me një këmishë të bardhë e pantallona të zeza, këmbëzbathur dhe po të mos ishte errësirë në fytyrën e tij do të shiheshin shenjat e tmerrshme të torturave. Ai mezi merrte frymë, trupi i tij i dobësuar, mushkëritë e tij nuk përballnin dot as frymëmarrjen pasi nga të rrahurat kishte pësuar edhe krisje të brinjëve. Prokurori urdhëroi që t’ia zgjidhnin duart. Pastaj ai lexoi vendimin nën dritën e një qiriu, që ia mbante njëri prej policëve. Si mbaroi leximin bëri pyetjen e zakonshme: “I pandehur, fjala e fundit.” Rizai heshti. Truri i tij tejet i lodhur i stërmunduar rrotullohej e rrotullohej parreshtur vetëm tek data e ekzekutimit, të cilën e dëgjoi teksa lexohej vendimi. Ishte dhjetë tetor e u kujtua se ishte dita e ditëlindjes së tij. Atë ditë do të mbushte tridhjetë e shtatë vjeç. Papritmas me një qartësi të jashtëzakonshme kujtoi atë ditëlindjen e bukur të dikurshmen kur mbushi njëzet e pesë vjeç dhe ishte me gruan e parë Merin, oh, sa i lumtur pati qenë atëherë. Sa i lumtur! Po bija e tij Xheki, atje në Angli, vallë a do ta merrte vesh ndonjëherë se cilin kishte baba? Po tre fëmijët e tij të mjerë në Shqipëri çfarë kujtimi do ruanin për të? Tani nuk po duronte dot më, donte që jeta e tij të mirrte fund sa më parë. Njëri prej ushtarakëve që ndodheshin aty, pas një shenje që i bënë, goditi fort me çizmen e tij të zezë stolin ku ishin mbështetur këmbët e të burgosurit. Stoli u rrëzua. Trupi i tij u zgjat fort. këmbët e tij skeletike u munduan të preknin tokën, por më kot. E lanë të varur tek ajo degë e vidhit për tri ditë me radhë që ta shihnin dhe të tmerroheshin të gjithë fëmijët e shkollave, fshatarët e katundeve rrotull, naftëtarët, të cilët e patën dashur shumë. Këta të fundit kalonin afër vendit ku ndodhej ai kinse indiferentë e shihnin me sy të tharë prej lotëve, por zemra brenda kraharorit u pikonte lot gjaku. E lanë të varur për të lemerisur të madh e të vogël, jo vetëm në Kuçovë, por në mbarë Shqipërinë për ta bërë sa më të qartë se ky ishte pushtet i komunistëve, pushtet i vendosur me zjarr pushkatimesh, internime në masë, sekuestrime pasurish. Ishte koha kur u vranë thuajse të gjithë burrat që ishin martuar e kishin sjellë në Shqipëri gra të huaja.
Pasi e lanë tri ditë të varur tek dega e vidhit, persona nga policia thirrën Kurrizon, karrocierin e qytetit. Ai e kishte emrin Thimi, pati lindur normal si të gjithë fëmijët e tjerë, por i kishte dalë kurrizi teksa ishte djalë i vogël një të premte të zezë në javën e Pashkës së Madhe kur po zvarritej brenda në kishë poshtë një tryeze mbushur me shandanë e qirinj, që simbolizonte rrugën e mundimshme të Krishtit drejt vdekjes duke mbajtur në krahë kryqin në të cilin do ta varnin. Ndërsa fëmijët po zvarriteshin poshtë tryezës, njëri nga djemtë u pengua dhe e goditi Thimin fort në shpinë me këpucë. Nuk u mjekua, nuk vajti tek doktori, Thimi ishte djali i vetëm jetim i një gruaje ardhur nga fshati, e cila lante me pagesë rrobat e naftëtarëve. Pra, ky Kurrizo e mbarti me karrocën e tij, që e tërhiqte një kalë i kuqërremtë kockëdalë, i shoqëruar nga dy policë dhe ashtu e hodhën tek Përroi Lapardhica pa e kallur në dhe.
Në ditët e mëvonshme sa herë që fëmijët e punëtorëve të naftës shkonin për të luajtur tek Përroi Lapardhica, nënat e tyre i porositnin buzëdridhura: “Kujdes, se aty është Rizai!”
E papritura e një telefonate
Lenti, (kishte emigruar nga Shqipëria për në Gjermani në fillim të viteve ’90-të). Atë ditë sipas porosisë së nënës gërmoi sa gërmoi nëpër internet dhe më së fundi ra në gjurmët e Xhekit. E gjeti sepse ishte shkruar edhe mbiemri i saj i lindjes Alizoti, por me dy “t” sipas shqiptimit anglez. Lajmi ishte i keq sepse krahas emrit të saj ndodhej një adresë dhe një numër telefoni i një agjensie funerale. Kështu ai mori vesh se Xheki pat ndërruar jetë në vitin 2002. Lenti u trishtua fort prej këtij lajmi, por nuk e humbi toruan. I telefonoi agjensisë së varrimeve duke i kërkuar një numër telefoni të familjarëve të Xhekit. Pasi e shkroi numrin po i shihte shifrat e tij një e nga një, për një çast u duk i pavendosur për të telefonuar drejt Anglisë, por e mblodhi mendjen dhe e formoi numrin e saposhkruar duke menduar se me që e kishte nisur këtë punë duhej ta shpinte deri në fund. E afroi tek veshi dëgjuesen e telefonit dhe përnjëherësh i kapi veshi një zë femëror:
-Urdhëroni…
-Zonjë, (u paraqit me emër dhe mbiemër) unë flas nga Gjermania, por jam shqiptar dhe doja t’ju them se ju dhe unë kemi diçka të përbashkët. Gjyshi im është edhe gjyshi juaj.
-Ju lutem, zotëri, mos bëni shakara të tilla të pahijshme. Ne nuk njihemi… Nuk ka kuptim…
-Zonjë, a mund t’ju pyes, çfarë u kujton emri Riza Alizoti?
Asnjë përgjigje. Me të dëgjuar këtë emër Xhejnit i ra telefoni nga dora. Porsi drita e një vetëtime me një shpejtësi marramendëse para syve i doli nëna e saj, Xheki, tek i rrëfente për babain e saj me këtë emër, që nuk e mbante mend, të cilin e pati kërkuar gjatë gjithë jetës dhe nuk e pati gjetur. Xhejni kujtonte se kjo historia e babait do të ishte ndonjë mendjetiposje e nënës së vet, po kur Xheki u sëmur për vdekje me kancerin, që i pati pushtuar të gjitha organet e brendshme, javën e fundit para se të ikte nga jeta me buzët e shkrumbuara prej dhimbjes i la amanet Xhejnit se diku në Shqipëri kishte njerëz të afërm, kushërinj prandaj duhej t’i kërkonte e t’i gjente për hir të jetës të saj. “Unë nuk i gjeta dot, por ti duhet t’i gjesh… që unë të prehem e qetë…” ishin fjalët e fundit të Xhekit.
Iu kthye sërish telefonit:
-Më falni, zotëri… – e biseda vijoi gjerë e gjatë.
Pas disa ditësh Lenti tok me nusen e tij morën rrugën drejt Anglisë për të takuar Xhejnin dhe Niklasin.
Komentet