VOAL

ÇASTE TË KËNDSHME ME KRIJUESIN ARBËR AHMETAJ – Nga TAHIR BEZHANI

October 5, 2022

Nga aktiviteti në takim me krijuesin Arbër Ahmetaj në Gjakovë

Takim me krijuesin Arbër Ahmetaj, nën organizimin e Klubit Letrar “Gjon Nikollë Kazazi” Gjakovë.

Kryetari i Klubit letrar “Gjon Nikollë Kazazi” i Gjakovës, z. Muharrem Kurti, ditë më parë, kishte njoftuar publikun për takimin me krijuesin e mirënjohur e me shume respekt, z. Arbër Ahmetaj nga Tropoja, për datën 04.tetor,2022,në ora 15,30.

Në vazhdën e aktiviteteve të pandalshme te këtij klubi letrarë gjatë tërë vitit, edhe ky aktivitet letrarë u realizua në sallën bibliotekës “Ibrahim Rugova” në qytetin e Gjakovës, me datën dhe kohen e lartcekur, ku morën pjese dashamirë të fjalës së shkruar nga qyteti e rrethina e Gjakovës. Që në fillim të aktivitetit, zoti Kurti paraqiti profilin e krijuesit të Arbër Ahmetaj, me tërë opusin e tij letrarë, prej gazetari, publicisti, eseisti, poeti e prozatori të shquar, i cili me veprimtarinë letrare në gjitha zhanret, po lenë gjurmë brenda hapësirës shqiptare e jo vetëm. E gjithë krijimtaria e tij letrare, si në prozë ashtu në poezi ,ka gjetur lexuesin e pasionuar brenda vendit, por edhe lexues në gjuhë të ndryshme të Evropës, falë tematikave që trajton dhe mesazhin që përçon tek lexuesi i mirëfilltë. Librat prozaike si “Varri i braktisur”, ”I huaj, ai kosovari”,” Një natë me Lizën,” janë ndër veprat e dalluara me tematikë gjithëpërfshirëse në hapësirat tona kohore. Për këtë arsye, edhe kritika letrare e opinionistë të ditur letrarë, kanë thënë fjalë më të mira për krijimtarinë e z. Arbër Ahmetaj.

Njëherit edhe veprat poetike, si tek libri “Më mori malli e dashur” etj, janë vlerësuar lartë duke cekur universin e lirizmit meditativ në brendinë e vargut të z. Arbër Ahmetaj.
I brumosur me dije prej një farmacisti, diplomuar në Tiranë e Gjenevë, i specializuar për diplomaci në Oksfort, Washington, Gjenevë e Maltë, i rafinuar nga përvoja jetësore e kudoshkuar, z. Arben Ahmetaj, para auditorit gjakovarë, elaboroi ca çështje interesante për letërsinë sot dhe kahet e saj në kuadrin e shoqërisë sonë e më gjerë. Në këtë pikë të diskutimit, mjaft interesante, kryetari i Klubit letrarë “Gjon Nikollë Kazazi” të Gjakovës, z. Muharrem Kurti, ia shtroi disa pyetje z. Ahmeti, me interes për krijuesin dhe letërsinë sot dhe nëse, për kushtet dhe specifikat që barten përmes saj në shoqërinë tonë, të cilave, z. Ahmeti, iu përgjigj me elegancë prej krijuesi të spikatur, duke u duartrokitur nga auditori prezent.

Moment solemn i dorëzimit të mirënjohjes “Ali Podrimja”,Arbër Ahmetaj.

Po me këtë rast, drejtori i bibliotekës dhe anëtari i kryesisë së Klubit letrar “Gjon Nikollë Kazazi”, në Gjakovë, Engjëll Berisha, si kryetar i jurisë në mitingun e 57 të poezisë në vitin 2021,kohë kur z. Ahmetaj iu kishte ndarë çmimi “Ali Podrimja” për poezinë më të mirë, e në mungesë të mundësive tjera, sot iu dorëzua Mirënjohja e shumëpritur krijuesit nga diaspora jonë, z. Arbër Ahmetaj, i cili, me këtë rast, foli fjalët më të mira për letrarët e Gjakovës, (plejadën e vjetër dhe të re),për Klubin dhe mitingun e përvitshëm, si një kujtesë e vlerave historike të poezisë sonë kombëtare.

Në fund, para ndarjes nga ky takim me vlerë të rrallë, sikurse nuk dinim të ndahemi, ndaluam kohen duke u shoqëruar edhe me nga një kafe e disa llafe në klubin e Pallatit të kulturës, buzë parkut të qytetit, ku rrezet e diellit vjeshtor iknin pas Shkëlzenit në mbylljen e ditës plot kujtime…..

Gjakovë,
04.tetor,2022

twitter
Follow
facebook
linkedin

Fjalë kyçe: Arbër Ahmetaj, Gjon Nikollë Kazazi, Muharrem Kurti, TAHIR BEZHANI

Komentet

Cancel reply

Lajme të ngjashëm

Më 6 mars 1960 lindi poeti i shquar Xhevdet Bajraj

Xhevdet Bajraj (Panorc, 6 mars 1960 – Mexico City, 22 qershor 2022) ka qenë skenarist, poet dhe përkthyes kosovar.

Biografia

U lind në Panorc të Malishevës, shkollimin fillor dhe atë të mesëm e ndoqi dhe e kreu në Rahovec. Ai shkoi për të jetuar në Meksikë si refugjatë, falë parlamentit ndërkombëtar të shkrimtarëve, të cilët i ofruan njq alternativë ose të shkojë në Francë, ose Itali ose të shkojë në Meksikë. Ai iku nga lufta e Kosovës që të jetoj në paqe ku ai tani jeton së bashku me gruan e tij dhe me dy fëmijë.

Thoshte se me varg mbrohej nga jeta. E gjatë gjithë jetës së tij vargjet e shoqëruan gjithandej, në vendlindje, si refugjat e deri në ditët e fundit të jetës në Meksikë. Vargjet e tij vazhdimisht janë lidhur me vendlindjen, Rahovecin. Pikërisht në këtë qytet të enjten edhe i është dhënë lamtumira Xhevdet Bajrajt. Pas varrimit të hirit të tij, Bajraj është kujtuar në një prej kafeneve të qytetit. Miqtë e tij kanë lexuar poezitë e kanë pirë nga një teke raki siç bënin edhe me Bajrajn kur gjatë verës kalonte pushimet në Kosovë

Në Rahovec, kur ke për të biseduar ndonjë gjë me rëndësi me ndonjë mik apo thjesht të thërret dikush për ta vrarë kohën për pikë të qejfit, kafenetë janë të shenjta për këtë punë. Pak a shumë, kështu thoshte poeti Xhevdet Bajraj në poezinë e tij në kopertinën e librit “Burri që lozte me engjëj”. Pikërisht në vendin e tij të shenjtë, në një prej kafeneve të Rahovecit poeti që vdiq larg vendlindjes u kujtua me poezi, muzikë verë e raki.

Qirinj me ngjyrë të kuqe, rrethuar me një gjethe rrushi u ndezën në çdo tavolinë të kafenesë në kujtim të poetit Xhevdet Bajraj që vdiq më 22 qershor në moshën 62-vjeçare pas një sëmundjeje të rëndë. Hiri i tij pas kremimit në Meksikë u varros të enjten pasdite në qytetin e të lindjes në Rahovec. Më shumë se nëpërmjet fjalëve, Bajraj gjatë gjithë ditës u kujtua nëpërmjet poezive. Ashtu u kujtua në mbledhjen komemorative që u mbajt në shtëpinë e kulturës në Rahovec. Me poezi u fol edhe në kafenenë “Hardhia” në këtë qytet. Vargjet e tij erdhën të interpretuara nga të pranishmit, me emocionet e kujtimit për poetin. Kishin qenë pikërisht njerëzit e vendit të tij, Rahovecit personazhe kryesore të poezisë.

Poeti që ruajti lidhjen me vendlindjen

Vuajtjet e njerëzve të tij u manifestuan në poezitë që në pak varg mbërthenin shumë histori njerëzish. Poezia e tij u bë imazh i plotë i vendlindjes. Aty shkruante për vreshtat e hardhitë e Rahovecit. Nga kryetari i Rahovecit, Smjal Latifaj, Bajraj u kujtua si përfaqësues i denjë i kombit që mori me vete ngado dashurinë për tokën dhe njerëzit e tij. Sipas tij, vargu poetik do ta bënte të përhershme lidhjen me poetin.

“Mbi kurriz barti mallin për njerëzit dhe atdheun, duke u bërë një lloj ambasadori për vendin e tij. Rahoveci zë një vend me peshë në jetën dhe krijimtarinë e tij, prandaj qytetarët e këtij vendi e kanë për detyrë t’ia bëjnë të gjitha nderet që i takojnë. Ai e dëshmoi dashurinë e madhe ndaj nesh, duke e bërë të njohur botërisht këtë vend të vogël, por me shpirt të madh”, ka thënë Latifi. Sipas tij, poezia e Bajrajt ka qartësinë e komunikimit me publikun, çiltërsinë dhe thjeshtësinë.

“Ndër parimet e tij humane e fisnike ishte se duhen mbrojtur njerëzit që i duam, prandaj ai e barti mbi supe e në shpirt Rahovecin dhe njerëzit që i donte. Dhe kjo nuk është gjë e vogël për një njeri të këtyre përmasave intelektuale e krijuese”, ka thënë tutje ai.

Krijuesi refugjat

Bajraj u lind më 1960. Familja e tij nga fshati Panorc i Malishevës u zhvendos në Rahovec. Në vitin 1999 ai sikurse afro një milion shqiptarë të Kosovës do të detyrohej të merrte statusin e refugjatit shkaku i luftës. Nëpërmjet Parlamentit Ndërkombëtar të Shkrimtarëve dhe programit të tyre për shkrimtarët e përndjekur, atij iu dha azil dhe një bursë në Shtëpinë e Shkrimtareve Refugjatë në Mexico City. Në vitet e mëvonshme, ai është bërë profesor i rregullt i shkrimit kreativ në Universitetin Autonom të qytetit të Meksikos. Sipas biografisë së tij të publikuar nga shtëpia botuese amerikane “Laertes Press”, “në një univers artistik paralel, ai u shfaq si një yll në filmin ‘Aro Tolbukhin – Në mendjen e një vrasësi’”, film i vlerësuar me çmimin “Ariel” dhe kandidat i Meksikës për “Oscar” më 2003. Veprat e tij poetike, mbi 25, janë përkthyer në anglisht, gjermanisht, spanjisht, danisht, serbisht, sllovenisht, hungarisht, turqisht e polonisht. Është laureat i shumë çmimeve letrare, midis tyre edhe i atij ndërkombëtar “Goliardos”. Botimet KOHA prej veprave të tij ka botuar: “Copa ime e qiellit” dhe “Lëngu i trëndafilit”. Në mesin e veprave të tij janë edhe “Kafe me nënën”, “Ca kokrra rrushi Rahoveci”, “Kur qajnë hardhitë”, “Me zemër në qese najloni”.

Ai është vlerësuar si një kërkues kokëfortë i parajsës së humbur për të dhe një poet që prapa ka lënë goxha trashëgimi për gjeneratat e reja.

“Profesioni i cili e zbuloi formulën e pavdekësisë është arti, ndërrimi jetë në këtë profesion nënkupton ringjallje të kamotshme. Sot, këtë hipotezë po e vërtetojmë edhe një herë. Xhevdeti na bekoi me poezinë dhe artin tij, ne dhe shumë studentë, sot ne nderojmë vetëm duke i përmendur veprat e tij pasi që ai është i nderuar”, ka thënë zëvendësministri në MKRS, Sejnur Veshall.

Për ditët në Rahovec shkruante me mallin e një mërgimtari që gjithmonë para syve e kishte vendlindjen.

“Xhevdeti thoshte se ‘Rahoveci është pjesë vitale e organizmit tim, e cila fatkeqësisht më dhemb gjithmonë. Zemra ime rrah bashkë me të rrahurat e zemrës së Rahovecit’”, ka thënë bashkëshortja e tij, Vjollca Bajraj në ceremoninë e organizuar nga Komuna e Rahovecit.

Kujtimi nëpërmjet vargjeve

Në përshkrimin e jetës së tij në një prej librave të Bajrajt biografia e tij është shkurtër. Ajo përkufizon më së miri lidhjen e vargut të tij poetik me vendlindjen. “Për shtetin, kombin dhe vendlindjen e vet shkruan dhe flet kudo, më së shpeshti dhe më së shumti në Meksiko Siti dhe në Kosovë. Kaq”, shkruhet në librin “Burri që lozte me engjëj”. Me nderime e lot u përcoll edhe në varrezat e qytetit të Rahovecit. Kryeministri Albin Kurti e ka vlerësuar si poet e njeri të papërsëritshëm që nëpërmjet vargut e ngjallte te secili dashurinë për natyrën.

“Ai e ka dashur shumë tokën, natyrën, qiellin, zogjtë e lirinë, të gjitha ato që i duam dhe të gjithë ne, por dashuria për të gjitha këto dhe shumë të tjera e Xhevdet Bjarajt na ka bërë që edhe ne t’i duam të gjitha këto edhe më shumë”, ka thënë kryeministri Albin Kurti.

Bajraj viteve të fundit shkruante me një intensitet më të madh, duke lënë prapa një trashëgimi të pasur poetike. Modest, i veçantë dhe i afërt vlerësohej nga të gjithë miqtë e bashkëpunëtorët. Poetja Naime Beqiraj e ka vlerësuar si poet që ka filluar dhe është zhvilluar bindshëm. Për më tepër, ajo ka thënë se Bajraj qysh në botimet e para ka sjellë befasi për publikun por zhvendosja në Meksikë e ka bërë që të zhvillohet edhe më shumë në letërsi, por gjithë pjekurinë e tij poetike ta zhvendosë në shërbim të vargut për atdheun.

vazhdimisht është ndërtuar dhe është bërë i mirë dhe më i mirë. Ka startuar bindshëm dhe është zhvilluar bindshëm. Ajo që e ka shquar atë është se ka mbetur thellësisht shqiptar, thellësisht i Kosovës. Unë shpesh i kam thënë që ku e merr gjithë këtë energji që edhe ëndrrat t’i shohësh shqip dhe me qenë çdo çast i lidhur me këtë vend”, ka thënë poetja Beqiraj.

Poeti që shkruante për vreshtat dhe rakinë, u kujtua edhe në një prej bareve ku kalonte kohë në Rahovec. Nga një qiri rrethuar me gjethet e rrushit u ndez në tavolinat e familjarëve, miqve e bashkëpunëtorëve në kafenenë “Hardhia”. Vargjet e Bajrajt u interpretuan deri në mbrëmje në vendin e tij të lindjes, aty ku poeti gjente prehjen shpirtërore.KOHA

PSE DUHET NGRITUR SHTËPIA MUZE NË NDER TË 146 SHKRIMTARËVE, ARTISTËVE DHE PËRKTHYESVE QË U DËNUAN, U BURGOSËN, VDIQËN NË BURGJE NGA TORTURAT, U EKZEKUTUAN APO U PERSEKUTUAN NGA REGJIMI KOMUNIST GJATË PERIUDHËS 1944-1990, NË NDËRTESËN E ISH-LIDHJES SË SHKRIMTARËVE DHE ARTISTËVE TË SHQIPËRISË Nga dr. Mujë Buçpapaj, studiues i letërsisë

Ngritja e Shtëpisë Muze të Shkrimtarëve të Dënuar, vdekur në burgje nga torturat, ekzekutuar dhe përndjekur nga regjimi komunist, është një domosdoshmëri për të reflektuar mbi të kaluarën dhe për të mos lejuar që figura të shquara të trashëgimisë tonë letrare të harrohen. Ky projekt synon të jetë një monument i kujtesës kolektive, një dëshmi e rezistencës intelektuale ndaj totalitarizmit dhe një qendër edukimi për brezat e ardhshëm.

Ne besojmë se mbështetja institucionale dhe shoqërore për këtë iniciativë do të ndihmojë në realizimin e një projekti me vlera të mëdha historike, kulturore dhe kombëtare.

Kjo do të përmirësonte imazhin e Shqipërisë në arenën ndërkombëtare si një vend që përballet me të kaluarën dhe e vlerëson pluralizmin kulturor dhe politik. Do të ishte edhe një kontribut në debatin global mbi lirinë e fjalës dhe të drejtat themelore të njeriut.

Hyrje

Instituti i Studimeve Albanologjike “Nacional” dhe Gazeta letrare dhe kulturore “Nacional”, Tiranë propozojnë ngritjen e një Shtëpie Muze në nder të 146 shkrimtarëve, artistëve dhe përkthyesve që u dënuan, u burgosën, vdiqën në burgje nga torturat, u ekzekutuan apo u persekutuan nga regjimi komunist gjatë periudhës 1944-1990.

Kjo nismë ka për qëllim të ruajë kujtesën historike dhe të evidentojë kontributin dhe sakrificat e këtyre intelektualëve për letërsinë, artin dhe kulturën shqiptare.

Historia dhe Konteksti

Në Shqipëri, gjatë regjimit komunist (1944-1990), 146 shkrimtarë, poetë, artistë dhe përkthyes u persekutuan për bindjet e tyre, për veprat e tyre ose për refuzimin për t’iu nënshtruar propagandës zyrtare dhe rregullave strikte te realizmit socialist, stalinist. Disa u burgosën, disa u internuan, të tjerë u ekzekutuan ose vdiqën në burgjet famëkeqe si ai i Burrelit.

Metoda e realizmit socialist u vendos si parimi themelor i letërsisë dhe arteve në Shqipëri gjatë periudhës 1944-1990, kur vendi ishte nën regjimin komunist. Kjo metodë letrare dhe artistike u imponua nga Partia e Punës së Shqipërisë (PPSH), si metodë e vetme letrare dhe artistike dhe kishte për qëllim që letërsia dhe arti të shërbenin si mjete propagandistike për ndërtimin e shoqërisë socialiste.

Si u vendos realizmi socialist në letërsi dhe arte?

1. Vendimet politike dhe kontrolli ideologjik

o Pas çlirimit të Shqipërisë në vitin 1944, regjimi komunist e orientoi kulturën dhe artin sipas parimeve të realizmit socialist, duke u bazuar në modelin sovjetik të Bashkimit Sovjetik, stalinist.

o Në vitet 1950, Kongreset e Partisë dhe organizatat e shkrimtarëve dhe artistëve vendosën norma strikte mbi përmbajtjen e veprave artistike.

2. Krijimi i institucioneve për kontrollin e artit dhe letërsisë

o Më 1945 u themelua Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë (LSHA) që mbikëqyrte krijimtarinë letrare dhe artistike.

o U kontrolluan shtëpitë botuese, teatrat, kinemaja dhe çdo institucion kulturor.

3. Censura dhe ndalimi i veprave të papërshtatshme

o Çdo vepër duhej të përputhej me idealet e partisë dhe të përshkruante jetën e klasës punëtore, fshatarësisë dhe heronjve të luftës.

o Shkrimtarët dhe artistët që nuk përmbushnin këto kritere ndëshkoheshin, veprat e tyre ndaloheshin dhe disa prej këtyre autorëve u persekutuan ose u burgosën.

4. Temat dhe karakteristikat e realizmit socialist

• Heroizmi dhe fryma revolucionare – Vepra që tregonin heroizmin e klasës punëtore, luftës nacionalçlirimtare dhe ndërtimit socialist.

• Figurat idealizuara – Personazhet kryesorë shpesh ishin punëtorë, kooperativistë ose partizanë të përkushtuar ndaj partisë.

• Gjuha dhe struktura e thjeshtë – Letërsia duhej të ishte e kuptueshme për masat dhe e qartë në mesazhin ideologjik.

Pasojat e realizmit socialist

• Varfërimi i lirisë artistike – Shkrimtarët dhe artistët humbën lirinë krijuese dhe u detyruan të krijonin sipas udhëzimeve të partisë.

• Izolimi nga rrymat moderne – Shqipëria u shkëput nga zhvillimet moderne në letërsi dhe arte që ndodhnin në Perëndim.

• Persekutimi i artistëve dhe shkrimtarëve të pavarur – Figura të rëndësishme si Musine Kokalari, Kasëm Trebeshina dhe të tjerë u burgosën ose u persekutuan për shkak të qëndrimeve të tyre kundër realizmit socialist.

• Shumë shkrimtarë të shquar, sidomos ata katolikë të veriut, u përballën me spastrimet e regjimit. Dramaturgu Ndre Zadeja, poetët Lazër Shantoja dhe Bernardin Palaj, romancierët Anton Harapi dhe Gjon Shllaku u ekzekutuan, ndërsa të tjerë vdiqën në burg pas torturash etj.

Vendndodhja e muzeut

Propozojmë që Shtëpia Muze të ngrihet në ndërtesën e ish-Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, e cila gjatë regjimit komunist ishte një qendër e rëndësishme e veprimtarisë letrare dhe artistike. Kjo zgjedhje ka një vlerë simbolike të veçantë, pasi është pikërisht kjo hapësirë që dikur funksiononte si një vend i censurës dhe kontrollit ideologjik mbi krijimtarinë letrare dhe artistike.

Struktura dhe përmbajtja e muzeut

Muzeu do të ndahet në disa pavijone kryesore:

1. Pavijoni i dëshmive historike

– Do të përmbajë dokumente arkivore, vendime gjyqësore, letra, raporte dhe artikuj që dëshmojnë përndjekjen e shkrimtarëve dhe artistëve.

2. Pavijoni i veprave të ndaluara

– Një hapësirë kushtuar librave dhe veprave të cilat janë ndaluar ose censuruar nga regjimi komunist.

3. Pavijoni i jetës së shkrimtarëve të dënuar

– Fotografitë, sendet personale dhe dëshmitë e të afërmve të shkrimtarëve dhe artistëve të persekutuar.

4. Arkivi digjital dhe qendra studimore

– Një seksion ku studiuesit dhe publiku do të kenë qasje në materiale arkivore, intervista dhe analizë akademike mbi letërsinë dhe artin gjatë komunizmit.

5. Hapësira për aktivitete kulturore dhe konferenca

– Salla për diskutime, promovime librash dhe evente kushtuar kujtimit dhe studimit të kësaj periudhe historike.

Lista e të dënuarve

Për të reflektuar mbi përmasat e persekutimit, muzeu do të përfshijë një pavijon të veçantë me emrat e plotë të të dënuarve, të burgosurve dhe të ekzekutuarve.

Përfundim

Ngritja e Shtëpisë Muze të Shkrimtarëve të Dënuar nga regjimi komunist, është një domosdoshmëri për të reflektuar mbi të kaluarën dhe për të mos lejuar që figura të shquara të harrohen. Ky projekt synon të jetë një monument i kujtesës kolektive, një dëshmi e rezistencës intelektuale ndaj totalitarizmit dhe një qendër edukimi për brezat e ardhshëm. Ne besojmë se mbështetja institucionale dhe shoqërore për këtë iniciativë do të ndihmojë në realizimin e një projekti me vlera të mëdha historike, kulturore dhe kombëtare.

METODOLOGJIA PËR NDËRTIMIN E SHTËPISË-MUZE PËR SHKRIMTARËT, ARTISTËT DHE PËRKTHYESIT E DËNUAR NGA DIKTATURA KOMUNISTE

1. Hyrje dhe Objektivat

Ky projekt synon krijimin e një shtëpie-muze që do të shërbejë si një qendër përkujtimore dhe studimore për 146 shkrimtarët, artistët dhe përkthyesit që u burgosën, u ekzekutuan, vdiqën në burg nga turturat, ose u persekutuan nga diktatura komuniste, staliniste në Shqipëri (1944-1990).

Objektivat kryesore përfshijnë:

• Dokumentimin historik të fateve të këtyre personaliteteve.

• Ruajtjen dhe ekspozimin e veprave të tyre të ndaluara apo të censuruara.

• Edukimin e brezave të rinj mbi periudhën e diktaturës dhe pasojat e saj mbi lirinë e shprehjes.

• Nxitjen e studimeve mbi letërsinë dhe kulturën e asaj periudhe.

2. Kërkimi dhe Dokumentimi

Për të siguruar saktësinë dhe plotësinë e informacionit, kërkimi do të fokusohet në:

• Arkivat shtetërore dhe dokumentet e Sigurimit të Shtetit.

• Librat, dorëshkrimet dhe materialet origjinale të shkrimtarëve.

• Dëshmitë e familjarëve, bashkëkohësve dhe studiuesve.

• Bashkëpunimi me institucionet akademike dhe albanologjike.

3. Konceptimi dhe Struktura e Muzeut

Shtëpia-muze do të organizohet në disa seksione:

• Pjesa historike: Dokumente arkivore, dëshmi dhe analiza të periudhës.

• Galeria e kujtesës: Fotografi, artefakte personale dhe citime të shkrimtarëve.

• Dhoma e heshtjes: Një hapësirë reflektimi për vizitorët.

• Zona interaktive: Teknologji digjitale për të eksploruar historinë individuale të çdo të persekutuari.

• Biblioteka e ndaluar: Një koleksion i veprave të ndaluara dhe të censuruara.

• Salla e aktiviteteve: Hapësirë për leksione, konferenca dhe projeksione filmash dokumentarë.

4. Pjesëmarrja dhe Bashkëpunimi

Për realizimin e projektit do të kërkohet bashkëpunim me:

• Institutin e Studimeve Albanologjike Nacional.

• Akademinë e Shkencave dhe universitetet.

• Shoqatat e ish-të përndjekurve politikë.

• Familjarët dhe pasardhësit e shkrimtarëve dhe artistëve të dënuar.

• Organizatave ndërkombëtare për të drejtat e njeriut.

5. Financimi dhe Mbështetja

Burimet e financimit mund të sigurohen nga:

• Fondet shtetërore për trashëgiminë kulturore.

• Donacionet nga individë dhe organizata.

• Partneritetet me ambasada dhe institucione ndërkombëtare.

• Grantet për studime dhe kujtesën historike.

6. Përfundimi dhe Hapja Zyrtare

Pas përfundimit të punimeve, shtëpia-muze do të hapet me një ceremoni zyrtare, me pjesëmarrjen e studiuesve, përfaqësuesve shtetërorë dhe publikut të gjerë. Hapja do të shoqërohet me aktivitete kulturore dhe akademike për të nderuar kujtimin e shkrimtarëve dhe artistëve të persekutuar.

7. Vlerësimi dhe Përmirësimi i Mëtejshëm

Pas hapjes, do të krijohet një komitet shkencor për të monitoruar ndikimin e muzeut dhe për të organizuar aktivitete të vazhdueshme edukative dhe kërkimore.

PRITSHMËRITË

Ngritja e një shtëpie-muze për shkrimtarët dhe artistët e dënuar dhe të pushkatuar nga regjimi komunist në Tiranë do të kishte një ndikim të madh në disa aspekte:

1. Ruajtja e Kujtesës Historike

Një muze i tillë do të ndihmonte në dokumentimin dhe ruajtjen e historisë së persekutimit të intelektualëve gjatë diktaturës komuniste. Do të shërbente si një arkiv për jetët dhe veprat e shkrimtarëve dhe artistëve që u ndëshkuan për bindjet e tyre, duke mos lejuar që këto histori të harrohen.

2. Ndikimi Edukativ dhe Ndërgjegjësimi i Brezave të Rinj

Vizitorët, veçanërisht të rinjtë, do të mësonin mbi pasojat e censurës, represionit dhe mungesës së lirisë së shprehjes. Kjo do të ndihmonte në forcimin e demokracisë dhe në promovimin e lirisë së mendimit dhe krijimtarisë.

3. Rivlerësimi dhe Nderimi i Figurave të Persekutuara

Shumë shkrimtarë dhe artistë të ndëshkuar gjatë regjimit ende nuk kanë marrë vlerësimin e duhur. Një muze do të ishte një hap i rëndësishëm për t’i rikthyer ata në ndërgjegjen kolektive dhe për të bërë drejtësi morale ndaj tyre.

4. Përforcimi i Identitetit Kombëtar dhe Kulturor

Shkrimtarët dhe artistët janë pjesë e trashëgimisë kulturore të një kombi. Një muze i tillë do të nxirrte në pah rëndësinë e letërsisë dhe artit të vërtetë, të krijuar jashtë diktateve të propagandës.

5. Turizmi Kulturor dhe Akademik

Kjo shtëpi-muze mund të bëhej një qendër e rëndësishme për turistët e interesuar për historinë e Shqipërisë, si dhe për studiues të huaj që kërkojnë të kuptojnë më mirë periudhën e komunizmit dhe ndikimin e tij në kulturë.

6. Zhvillimi i Debatit Publik mbi Trashëgiminë e Komunizmit

Një hapësirë e tillë do të inkurajonte diskutime mbi të kaluarën, për të reflektuar mbi gabimet e së shkuarës dhe për të shmangur përsëritjen e tyre.

Një muze i tillë do të ishte një akt i vonuar, por i domosdoshëm për të ruajtur të vërtetën historike dhe për të nderuar ata që u sakrifikuan për lirinë e mendimit dhe shprehjes.

Ndikimi në Kontekstin Rajonal dhe Global

Ngritja e një Shtëpie-Muze kushtuar 146 shkrimtarëve të dënuar nga regjimi komunist në ndërtesën e ish-Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë do të kishte një rëndësi të madhe ndërkombëtare në disa aspekte kryesore:

1. Ruajtja e Kujtesës Historike dhe Kulturore

Një muze i tillë do të ndihmonte në dokumentimin e një periudhe të errët të historisë shqiptare, duke ndriçuar historitë e shkrimtarëve të censuruar, të burgosur apo të ekzekutuar nga diktatura komuniste. Kjo do të ishte një formë dëshmie historike për brezat e ardhshëm dhe një kontribut i rëndësishëm në kujtesën kolektive.

2. Ndikimi në Kontekstin Rajonal dhe Global

Shqipëria nuk ishte e vetmja që përjetoi censurë dhe persekutim ndaj shkrimtarëve, artistëve dhe intelektualëve gjatë regjimeve totalitare, komuniste, sido që vendi përjetoi numrin më të lartë të shkrimtarëve dhe artistëve të denuar, të vdekur në burgje nga torturat dhe ekzekutuar në raport me numrin popullisë në Europë. Një shtëpi-muze e tillë do të shërbente si një model ndërkombëtar për vende të tjera që kanë kaluar periudha të ngjashme represioni, si vendet e Europës Lindore, Rusia, apo Kina. Do të ishte një kontribut në debatin global mbi lirinë e fjalës dhe të drejtat e njeriut.

3. Promovimi i Lirisë së Shprehjes dhe Demokracisë

Në një kohë kur liria e medias dhe shprehjes vazhdon të sfidohet në shumë vende të botës, ky muze do të kishte një mesazh të fuqishëm universal: të rikujtojë se censura dhe shtypja e mendimit të lirë mund të jenë katastrofike për zhvillimin e një shoqërie. Ai do të shërbente si një qendër reflektimi dhe studimi për intelektualët, studiuesit dhe aktivistët e të drejtave të njeriut.

4. Aspiratat Evropiane të Shqipërisë

Duke pasur parasysh procesin e integrimit të Shqipërisë në BE, një iniciativë e tillë do të tregonte përkushtimin e vendit ndaj vlerave demokratike, lirisë së fjalës dhe të drejtave të njeriut. Kjo do të përmirësonte imazhin e Shqipërisë në arenën ndërkombëtare si një vend që përballet me të kaluarën dhe e vlerëson pluralizmin kulturor dhe politik.

5. Turizmi Kulturor dhe Akademik

Një muze i tillë do të tërhiqte vizitorë nga mbarë bota – studiues, gazetarë, shkrimtarë dhe turistë kulturorë – të interesuar për të mësuar më shumë mbi historinë e diktaturës në Shqipëri dhe ndikimin e saj në letërsinë e ndaluar. Do të ishte një destinacion i rëndësishëm për ata që studiojnë letërsinë e censuruar, rezistencën intelektuale dhe ndikimin e regjimeve totalitare në kulturë.

6. Përmirësimi i Dialogut Ndërkombëtar mbi Krimet e Komunizmit

Shumë vende ish-komuniste, si Gjermania me Muzeun Stasi, Polonia me Qendrën për Kujtesën Kombëtare, apo Çekia me Muzeun e Komunizmit, kanë ngritur institucione të ngjashme për të dokumentuar dhe dëshmuar krimet e së kaluarës. Një Shtëpi-Muze për shkrimtarët e persekutuar në Shqipëri do të ndihmonte në forcimin e dialogut ndërkombëtar mbi pasojat e regjimeve totalitare dhe nevojën për drejtësi dhe pajtim.

Përfundim

Kjo iniciativë nuk do të ishte thjesht një muze historik, por një qendër edukative, një platformë për debatin mbi lirinë e mendimit dhe një simbol i rezistencës kulturore ndaj shtypjes. Një projekt i tillë do të kishte jehonë ndërkombëtare, duke vendosur Shqipërinë në hartën e vendeve që e vlerësojnë dhe e mbrojnë lirinë e shprehjes dhe të drejtën e kujtesës historike.

* Autori i këtij projekti, dr. Mujë Buçpapaj, është studiues i letërsisë shqiptare të shekullit XX, poet me njohje nderkombëtare, drejtor i Institutit të Studimeve Nacionale dhe prej rreth 16 vitesh botues i javores letrare dhe kulturore “Nacional”. Ai ka përfunduar studimet e doktoraturës në Institutin e Gjuhësisë dhe Letërsisë pranë Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, me një temë rreth censurës komuniste në letërsinë shqipe, të fokusuar tek brezi i poetëve të viteve 1970, i goditur egërsisht nga regjimi totalitar.

DARDHA E RRUSHI- Fabul nga ANDREA ZALLI

Nji kokërr dardhë, që nën dardhë pati ra,
Ndërsa mbi bar po dergjej qetësisht,
Vilet e rrushit që gëzoheshin kur pa
S’ju ndejt pa jua njitë nga mbrapa nji bisht.

-Keq m’vjen për ju, moj t’zeza, se e di mirë
Sa pak do t’ju zgjasë ky gaz, kjo alegri,
Sepse sot Njeriu, pa dhimbje e pa mshirë,
Me kamë do t’ju shtypë, do t’ju bajë bërsi.

-Pusho në paqë, moj faqeverdha dardhë,
E hallin mos na e qaj – ia pritën vilet,
-Duhet që për ty ne keq me na ardhë
Se po e len kyt botë pa i msue t’gjitha hilet,

Mbas pak ne bahemi venë ose raki,
E fort mirë e dimë për Njeriun se sa vlejmë,
Në gzime e n’halle përherë i bajmë shoqni
E mendtë shpesh ia marrim, por prapë ia kthejmë.

ADEM JASHARI NË KOSOVËN E PASLUFTËS- Nga Jusuf BUXHOVI

Opinioni kosovar prej kohësh është i mbërthyer brenda kllapave: presidenti historik dhe komandanti legjendar. Realiteti brenda të cilave sot jeton qytetari ynë në vazhdimësi bën trysni mbi ndërgjegjen e tij historike sa epitetet e tilla duken si eufemizma që mbulojnë një gjendje irracionale të jetës shoqërore të këtij aktualiteti tonë. Sa më shumë kohë që shkon dhe sa më shumë që konsolidohet një proces historik gjithnjë e më shumë vjen duke u kristalizuar ndërgjegjja historike, e cila shtron shumë imperativë jo vetëm nga individë dhe grupime shoqërore, por edhe nga qytetari i zakonshëm, të bëjë një ridimensionim të këtij procesi historik.

Kush është në të vërtetë komandanti legjendar Adem Jashari në këtë kostelacion të ndryshueshëm mental, cila është përmasa e tij reale dhe vendi në këtë proces historik?

Dy janë pozicionet reale:

a)Madhështia e sakrificës, dhe

b)Roli i tij në formacionet së pari politike e së fundi ushtarake.

Adem Jashari, si prijatar i gjithë familjes Jashari, së bashku më të vëllain, Hamzën, për shkak të një sakrifice të jashtëzakonshme, që tejkalon modelin e Oso Kukës, ofron shembullin e sakrificës sublime për një ide, idenë e shtetit të Kosovës dhe lirisë së popullit të Kosovës. Në këtë sakrificë kaq të dhembshme sa është shndërruar në një metaforë që përfshin sakrificën kolektive pa çmim, për një ideal. Përmasa e kësaj sakrifice ka bërë që emri i Adem Jasharit, që nënkupton të gjithë familjen, të marrë një referencialitet jo vetëm politik, por edhe shpirtëror. Nuk është i rastit lindja edhe sloganit të njohur, me rastin e shpalljes së Kosovës shtet i pavarur: “Bac, u krye!”, e cila më vonë pëson modifikime të ndryshme, por gjithnjë duke ruajtur në thelb atë mesazhin kryesor se sakrifica është me vend apo edhe se ajo po shpërdoret. Mirëpo, esenca e mesazhit mbetet e pandryshuar: ideali për të cilin u bë sakrifica duhet të jetë i përhershëm dhe se është figura e tij duke u mitizuar është ngritur në piedestalin e lirisë prej nga sheh gjithçka dhe që na qorton.

Mirëpo, figura e Adem Jasharit, duke qenë se është reale, se ka një histori, e cila ka pësuar transformime të ndryshme, na detyron ta trajtojmë këtë histori të personalitetit brenda një kornize reale aq sa edhe historike.

Adem Jashari, Hamzë Jashari dhe e gjithë familja Jashari që nga fillimi i viteve të nëntëdhjeta ka qenë e angazhuar në procesin politik të shtetndërtimit, të cilës i ka prirë LDK-ja. Madje në këtë angazhim shtetndërtues kjo familje është dalluar për seriozitetin e angazhimit, qoftë kur është fjala për organizimet e aktivitetit në nivel politik, por edhe në nivele të tjera, siç është kontributi i Rifat Jasharit rreth Fondit të Republikës së Kosovës, i cili më vonë në mënyrë pezhorative u quajt si “Fondi i Tre përqindëshit”, që realisht i mbante gjallë segmentet kryesore të jetës institucionale në Kosovën e atëhershme. Mirëpo, aktiviteti i tij nuk përmbyllet vetëm në aktivitetet rreth përditshmërisë politike në jetësimin e një projekti ideal, sepse përfundimi i këtij procesi kërkonte edhe angazhime të formave të tjera.

U pa qartë se pa një veprim ushtarak nuk mund të jetësohet deri në fund projekti historik i Kosovës shtet i pavarur dhe sovran. Me kohë, duke evoluar proceset, edhe lëvizja shqiptare në Kosovë për pavarësi ndryshoi modalitetet e veprimit, duke e hetuar qartazi se pavarësia nuk mund të realizohet vetëm me metoda paqësore.

LDK-ja madje që vitet e hershme e kishte të ashtuquajturin planin “B”, domethënë organizimin ushtarak. Opinionit tonë nuk i është shumë e njohur një marrëveshje midis dy shteteve, atij shqiptar me atë kosovar për një bashkëpunim ushtarak, problematikë kjo që shtrohet te vepra “Kosova” në pesë vëllime si dhe në botimin anglisht. Prandaj Adem Jashari është ndër prijatarët e zbatimit të marrëveshjes mes dy presidentëve, Ramiz Alisë dhe dr. Ibrahim Rugovës, për përgatitjen e formacioneve ushtarake dhe shndërrimin e tyre në formacione operative që në rrethana të caktuara do të futen në territorin e Kosovës dhe do të merren me organizimin e luftës në të gjitha nivelet.

Të gjithë e dimë përbërjen e formacionit të djemve të rinj që ushtruan në Surrel, midis të cilëve shquhen Adem Jashari, Sali Çekaj, Zahir Pajaziti dhe shume emra të tjerë që me të drejtë trajtohen si nismëtarë të organizmit ushtarak në territorin e Kosovës.

Cili ka qenë roli i Adem Jasharit dhe i këtij formacioni ushtarak mbetet që më vonë të trajtohet nga historiografia ushtarake, e cila do të merret me shqyrtimin e strategjive dhe doktrinave ushtarake që do të zbatoheshin në rast të fillimit të luftës në Kosovë, gjë që e cila edhe ndodhi. Mirëpo, një gjë është e qartë: lufta në Kosovë momentin e vet të fillimit e ka në sulmin e policisë dhe ushtrisë serbe mbi familjen Jashari dhe me sakrificën e Jasharajve.

Roli i Adem Jasharit në këtë luftë është trajtuar në mënyra të ndryshme. Rënia e tij jo në ditët kur ndodhi sakrifica e madhe, por pak kohë më vonë, filloi të mistifikohet dhe vetë personaliteti i tij të vishet me një vel mistik sa që për një kohë të shkurtër nga realiteti historik kalon në legjendë.

E vërteta është se Adem Jashari e filloi luftën, por jo bashkë me formacionet ushtarake, si ato të Labinotit e as të tjera, që u formuan paralelisht, me synimin që ta zënë një hapësirë boshe të krijuar atëherë nga paqartësitë edhe te subjektet tona institucionale, por edhe nga vetë defensiva e faktorit ndërkombëtar në raport me zhvillimet e reja. Në këtë konstelacion figura e Adem Jasharit na del tejet komplekse. Në njërën anë, ai vishet me një vello legjende, duke ia mbyllur një histori të jetës dhe të veprës, dhe në anën tjetër, megjithatë, si personalitet i mistifikuar apo pa këto elemente, ai mbetet një nyje kyçe në zhvillimet ushtarake.

Është e vërtetë se ai i ka takuar vetëm një formacioni ushtarak, grupacionit që në vijën institucionale është dërguar të ushtrojë në poligone të ndryshe ushtarake me qëllim që të krijohet një kuadër i përgatitur për ta organizuar dhe zhvilluar një luftë çlirimtare. Si i tillë ai ishte dhe duhej të mbetej një ndërlidhës, personalitet që si pak kush do të mundësonte të lidhej politika me luftën.

Dihet mirëfilli për një dhjetëvjeçar është zhvilluar një politikë dhe një proces shtetndërtimi, ku në sipërfaqe ka qenë parimi i politikës pa luftë. Pas disa viteve në sipërfaqe del koncepti tjetër, prapë i çalë, i luftës pa politikë. Këto mangësi sot po i vuan shteti i ri sepse në momentet kyçe të historisë nuk arriti të bëjë një unifikim, një front të përbashkët lufte dhe një përfaqësim politik. Ky vakum, të cilin është përpjekur ta përmbush personaliteti i Adem Jasharit, por që mbeti i parealizuar për shkak të ngjarjeve në të cilat rolin kryesor e pati Adem Jashari dhe familja e tij. Po të përmbushej ky vakum institucional sot as do të kishte nevojë për gjykata speciale e as për status dualiteti të shtetit, sovraniteti i të cilit jo vetëm se është i brishtë, por cenohet në të gjitha mënyrat.

Vetëm me Adem Jasharin, si personalitet pa aureolë mitike e legjendare, Kosova do të kishte atë homogjenitetin e domosdoshëm politiko-ushtarak, të cilin nuk e ka dhe për të cilin sot po paguan një tagër të rëndë.

Vepra dhe jeta e Adem Jasharit nga pozicioni i sotëm shtron nevojën për një rishqyrtim të pozicionit që domethënë heqjen e aureolave të tymit mbi të dhe kthimin e meritave reale historike. Nëse vitet e nëntëdhjeta, deri në shpërthim të luftës, janë shquar më një homogjenizim nacional para rrezikut të mundshëm të një konflikti më të gjerë që do të pasonte pas dekompozimit të ish federatës jugosllave, me fillimin e luftës ky lloj homogjeniteti ra, u bë fragmentimi i forcave politike dhe i popullatës në përgjithësi, duke e kaluar popullatën nëpër Kalvarin e një përndjekje që e quajtën biblike, periudha e pasluftës kaloi në përpjekjen për monopolizim të institucioneve në fillim parashtetërore e pas shpalljes së pavarësisë edhe shtetërore.

Prandaj ky despotizëm që po e karakterizon gjendjen e këtij shteti është pasojë edhe e mjegullimit të rolit të personaliteteve të caktuara që na i dha ajo periudhë e vrullshme. U harrua sakrifica e madhe e Jasharëve, Deliajve, Ahmetajve dhe e Reçakut, që ishte uvertura për një ndërhyrje ushtarake të Perëndimit në emër të shpëtimit të një populli nga gjenocidi.

E vërteta është se Adem Jashari dhe familja e tij, bashke me shume familje të tjera të njohura të Kosovës, ranë në emër të shtetit, në emër të përfundimit të një procesi historik të filluar nga shumë breza para nesh për një shtet që dikur quhej Dardani dhe që ishte epiqendër e zhvillimeve botërore.

Kështu, Adem Jashari mbetet shembull i sakrifikimit për shtetin. Edhe të gjithë luftëtarët e tjerë që dhanë këtë e vetë e dhanë pikërisht për këtë shtet, që duhet të jetë shenjtëri.

Klasa e sotme politike e ka harruar mesazhin e përjetshëm të sakrificës së Jasharëve dhe të familjeve të tjera, duke e shndërruar këtë shtet në një monedhë për kusuritje për shkak të ambicieve vetjake, në një projekt që nuk po i dihet fundi.

Me tradhtinë ndaj amanetit të Jasharëve nuk po tradhtohet vetëm mesazhi i një sakrifice, por edhe një investim ndërkombëtar. Miqtë tanë ndërkombëtarë, falë të cilëve na sot e kemi këtë shtet, janë shumë të dëshpëruar me ne, me mungesën e logjikës së shtetformimit, me personalizimin e pushtetit, me monopolizimin e institucioneve. Dhe që të gjitha këto janë larg praktikave demokratike të botës .

Ky vend nuk ka nevojë për praktika revolucionare, nuk ka nevojë për ikonografi dhe stoli revolucionare, të cilat nxjerrin në pah një gjë: monopolin mbi të vërtetën e aq më tepër monopolin mbi pushtetin institucional të të gjitha niveleve. Sukseset në jetë nuk maten me disfata po me fitore. Është koha që kjo mendësi sllave të hiqet nga të menduarit tonë për historinë dhe filozofia jonë historike.

Ridimensionimi i një procesi historik dhe i figurave përfaqësuese të saj shtron një nevojë të paevitueshme: kthimin e dëshmorëve dhe gjithë atyre që kanë luftuar për shtetin e Kosovës nga prona partiake në pronë të përgjithshme se ata janë personalitete që dolën prej popullit dhe duhet t’i kthehet popullit, të jenë pronë e të gjitha partive e jo instrumente për luftën për pushtet.

Vetëm kështu mund të kemi histori reale dhe një të ardhme jokonfliktuale.

Prishtinë, më 8 mars 2015.

ZOT, BOLL ME VARFËRINË E VIZIONIT TONË! -Nga Shkëlqim HAJNO

(Shënim nga një ditë dimri në JANINË, në Kalanë e Ali Pashë Tepelenës. Në Shqipëri nuk kemi ende një Muze për Ali Pashë Tepelenën.)

Sa më shumë lexon për Ali Pashën, aq më tepër të del në pah figura komplekse, e tij.

Si tiran? Po edhe si hegjemoni i parë shqiptar sikurse kanë vënë re me të drejtë, me studime të thelluara autorë të respektuar si Dorian Koçi, Irakli Koçollari, etj.

Më tepër se jashtë, brenda kështjellës këtu në Janinë fryjnë fryjnë erërat e historisë dhe legjendave

Në mjediset dhe objektet e trashëguara deri sot prej kohës së shkëlqimit të Pashallëkut të madh, kam ndjesitë se ende, tek qëndroj pranë këtyre mureve dhe rënojave, pas dyqind viteve, këtu buzë liqenit të Janinës dhe më shumë te këto mure, tunele e e porta të larta, ndihen si pëshpërima, zërat e kështjellarëve, konsujve të huaj, dërgatave, agjentëve, hafijeve, tregëtarëve, argjendarëve me famë, banorëve myslimanë, të krishterë dhe hebrej, femrave bukura të haremit dhe… roje, roje, sa shumë roje…

Është një ditë dimërore me re por pa shi.

Në mjediset e brendshme të Kalasë së Pashait në Janinë, mund të fiksosh përtej pluhurit të historisë, objektet kryesore/Monumente kulture/ në ruajtje maksimale.

Këtu, sheh pothuaj çdo ditë të vitit, vizitorë nga çdo vend i botës, studjues, historianë njerëz të letrave, etj., që intrigohen rreth kësaj figure unikale dhe epokës së tij.

Po i prek si me orë tani tek po kaloj PORTA. XHAMI. MUZE. MUZEU BIZANTIN. THESARI. KISHA E SHËN ANARGJIIRIT. XHAMIA E ASLLAN PASHËS. BIBLIOTEKA TURKE. BANJAT BIZANTINE, HAMAMI. XHAMIA E FETIQESË. KOMPLEKSE NDËRTIMORE.

Dhe, padyshim AI, VARRI i famshëm i tij.

Bëj foto te banesa e fundit e Tepelenasit me famë.

Dhe i afrohem si në një homazh..

Këtu, nuk ke sesi të mos ndërmendësh varget e Kadaresë së madh.

“Koka në Stamboll, trupi në Janine,
Të vranë. Ali Pasha, të grinë…”
***
Të rinj, familje me fëmijë, të dashuruar, nxënës, studentë, të gjithë vizitorë të zë syri gjithandej në kala si në një pelegrinazh turistik.

Si njeri, që kam lindur dhe kam kaluar fëmijërinë pranë mureve të kalasë tjetër të Aliut në vendlindjen e tij në Tepelenë, përmbi Vjosë; pak ditë më parë e vizitova atë Kala.

Pashë që po realizohej më në fund një tjetër projekt rehabilitues, në mjediset e brendshme të Kalasë, këtij kompleksi monument kulture i kategorisë së parë.

Uroj, që të përfshihet këtë herë edhe Muzeu i munguar i Aliut, që qytetin ku sot, ka vetëm një bulevard kryesor me emrin e tij por, jo një muze.

Dhe ai, quhet Ali Pashë Tepelena (jo: Ali Pashë Janina).

“…Një varr i vetëm s’e nxinte dot lavdinë,
Lavdinë bashkë me mizorinë..

Në varrin ( ose gjysmëvarrin) e Tij në Janinë, në këtë kala ku po shkel këmba ime, objekt ende i studimeve të pambaruara dhe pelegrinazheve të pafundme, nuk më zë syri të ketë një pllakë në terren, të plotë, me të dhënat (kuptohet, jo si hegjemoni i parë shqiptar) por si protagonisti i këtij universi historik që tani, flet nga gurët, muret, portat, bedenat, frëngjitë, xhamitë, korridoret dhe sallat e pritjes, kësaj urbanistike dhe qytetërimi të gurtë…krejt këtu pranë në Liqenin e Janinës , ku u shënua akti i fundit tragjik i jetës së tij, në Ishullin e Shënpandalejmonit ku dha frymën e fundit për të udhëtuar më pas, përtej kufirit të legjendës drejt Stambollit, si një shpirt që do të qetësonte frikërat e mëdha e Perandorisë.

“Midis dy kontinentesh gjerë e gjatë i shtrirë,
Si një mal ku era fryn e ulërin stuhia.
Zbardh mjekër e rrallë si bora në brinjë,
Si mjegull te koka të rri Vasiliqia.”

Duke menduar këto, para një monumenti kulti në Kalanë e Ali Pashë Tepelenës në Janinë, m’u përhit Kalaja e Tepelenës ku shpesh në fëmijërinë time në lojëra, kam gjakosur gjunjët dhe ku sot po punohet besoj për një tjetër qasje për trashëgiminë materiale historike.

Në Shqiperi nuk kemi ende një Muze për Ali Pashë Tepelenën!

Befas, nisën pikat e shiut dhe ngrita sytë nga qielli duke folur me zë, me veten time :

– ZOT, boll kemi vuajtur nga varfëria e mendimit dhe vizionit !…//
(Fotot: arkivi personal Sh.Hajno)///

POETI XHEVAHIR SPAHIU, FILOZOFIA IDEALISTE E MODERNIZMIT TË TIJ AVANGARDË- Studim nga dr. Mujë Buçpapaj

5.2 XHEVAHIR SPAHIU, ANA TJETËR E MEDALJES

Insistimi për identitet dhe konfirmim si një brez tjetër letrar, i shprehur më së shumti tek rebelimi social dhe metaforik i Xhevahir Spahiut ka krijuar shumë kundërshti të pashprehura tek brezi pararendës dhe vetë sistemi i cili e mendonte të mbyllur çështjen e ndërrimit të brezave, një problem i diskutuar me shumë zhurmë prej fillimit të viteve 1960.

Prirjet formaliste, që patën prekur strukturën poetike ligjërimin poetik, fjalorin, tematikën dhe vetë psikologjinë e heroit lirik, nuk u pritën me aq entuziazëm nga kritika zyrtare dhe vetë krerët e sistemit.

Përkundrazi në prapaskenë orientuan politika bllokuese dhe tulatëse ndaj saj. Mundet që për shumë arsye të mos i këtë interesuar sistemit, hapja e një debati tjetër rreth diferencave estetike mes brezave, jo thjeshtë për ndryshimin e hierarkisë të konsoliduar tashmë prej një dekade, se sa prej rrezikut që vinte prej prirjeve formaliste të këtij brezi. Një lloji arti që ata e kishin kundërshtuar si dekadent, të rrezikshëm dhe të papërshtatshëm për letërsinë komuniste.

“Eshtë e ditur tashmë se brezi letrar që hyri në rrugën e vështirë dhe të pamëshirshme të krijimit në një kohë kur letërsia shqipe kishte gjetur paraprijës të tillë si I. Kadare, D. Agolli, Dh. Qiriazi … për një gjysmë shekulli ata e trembën procesin letrar në tërësi. Ndoshta më shumë se një gjysmë shekulli.”

Sipas Akademik Sh. Sinanit: “Në fillimin e viteve 1970 jo vetëm rendi letrar i trashëguar, por edhe hartuesit e politikave kulturore, i kërkuan Xhevahir Spahiut të vihej në radhë. Dikush i tregonte portën e mbyllur, dikush kufijtë ideologjikë.

Kritikave e qortimeve dhe kësaj hierarkie frikësuese ai iu përgjigj me sfidën e vet.”

Poezia e Xhevahir Spahiut në thelb refektonte vetë jetën e tij bashkë me zhvillimet dramatike të vendit. Poeti kishte një prirje të fortë për të mbrojtur të vërtetën të cilin e kishte ngritur deri në mit, jo vetëm në sjellje e reagime, por edhe përmes një figuracioni dhe përfytyrimesh paralele që mundet buronin si një dhunti qysh nga fëmijëra e tij e largët ku poeti kaloi provën e parë të mbijetesës dhe të kundërvënies ndaj së keqes.

“Mosbindja e Xhevahir Spahiut nuk qe në formën e mosnjohjes së meritave të paraardhësve, por në formën e dëshmisë se ndryshimi nuk kishte mbaruar.

Në fillim të viteve 1970 në letërsinë shqipe po ndodhnin ndryshime. Poezia që kishte dominuar letrat shqipe qysh prej Rilindjds deri më tani, i kishte lënë përparësinë prozës dhe prozës së gjatë.

Profesor Agim Vinca duke cituar një të dhënë të Agollit në një studim të tij thotë: “Tani në Shqipëri botohen 30-35 vëllime me poezi dhe 35-40 libra me prozë”, shënon arritje sidomos romani me autor si S. Drini, T. Laço, V. Koreshi, Nasi Lera, K. Blushi, Zija Çela.”

Sipas Vincës një studiuesi të përkushtuar të poezisë shqipe, brezi i viteve 1970 po i çonte më tej arritjet e kësaj poezie të shënua nga brezi pararendës.

“Fryma qyetare shprehet veçanërisht në vëllimet e “Ndoc Gjetjes, N. Paplekës, Xh. Spahiut, Agim Isakut, Rudolf Markut etj.” Ai vëren se “Tendencat dhe proceset krijuese të filluara nga brezi i viteve 1960, brezi i Kadaresë, Agollit, Arapit, thellohen dhe kristalizohen më tutje nga poetët e viteve 1970…”

5.3 NË VITIN 1973 BOTON VJERSHËN ME TITULL “POEZIA”

Në vijim të studimit tim kam përdorur disa dokumente që flasin jo thjeshtë për jetën e poetit, por që provojnë hipotezën time se faktorët jashtëletrarë ndikuan jo vetëm në ndryshimin e drejtimit të procesit krijues apo në krijimtarinë e autorit, por ndërhynë dhunshëm edhe në vetë jetën e tij.

Publikimi i vjershës “Poezia” e nisur siç thuhet si një ngacmimim shoqëror ndaj mikut të tij Teodor Laço, në atë kohë bashkëgazetar më të, i jep një kthesë dramatike jetës së Xhevahir Spahiut. Siç thuhej ai regjim i bazuar tek censura dhe lufta ndaj armiqve të jashtëm dhe të brendshëm, kishte më shumë frikë një poezi apo një këngë me nënkuptim, se sa një ushtri dhe kjo duket edhe në reagimet që pasuan atë, me akuzën se ajo aludonte për diktatorin komunist. Se prapa simbolit të zogut qëndronte poeti, poetët dhe njerëzit e letrave në tërësi, ndoshta edhe bota intelektuale që tek e fundit kishte një mendim të heshtur që nuk përputhej me qëndrimin zyrtar të lumturisë së skajshme dhe imazhit të një demokracie popullore. Aludimet në poezi në fakt ishin të forta dhe kushdo që e lexonte nënkuptonte vetë diktatorin. Ja teksti i plotë i saj.

POEZIA

Zogj kini një armik për vdekje

Do t’ju shkulë pendët dhe do t’ju thyejë krahët

Do t’ju kthejë në gur të palëvizshëm e pa zë…

Zogj kini një armik për vdekje .

Ju për të të pakapshëm

Ai u turret poetëve

Armiku juaj është armiku ynë

E do pa krahë poezinë

Hapsirë e saj?

Ja sa një kthinë!…

Zogj të dashur

Me një sinqeritet prej fëmije me ju po flas:

Para se ai të na nxjerrë sytë,

Ata sy që shohin lart dhe larg,

Nxirriani sytë

Me sqepat tuaj.

1973

Kjo vjershë u botua dhe u pëlqye shumë nga njerëzit. Por gjërat do të ndryshonin për keq më vonë, kur atë do ta lexonte bashkëshortja e diktatorit, Nexhmije Hoxha. “Ajo u pre në fytyrë dhe tha: kjo vjershë është kundër Enver Hoxhës dhe lihet të kuptohet se armiku i zogjve, d.m.th. i poetëve, është vetë Enveri.

Sidoqoftë poezia kishte aludime të forta kundër regjimit pasi në fakt dihej se kush e vendoste censurën në vend dhe kush e kontrollonte çdo varg dhe figurë, biles ngandonjëherë qysh në dorëshkrim të poetëve. Poeti ka mundësi ta ketë kamufluar atë si një poezi miqësore ndaj një tjetër shkrimtari që siç thuhej i kishte alergji cicërimat e zogjve, por në fakt ajo do të ishte poezia më e rrezikshme e shkruar në epokën socialiste.

Revolta e poetit në fund të poezisë qe nënkuptuar edhe si kundërvënie e hapur ndaj regjimit.

“Zogj të dashur

Me një sinqeritet prej fëmije me ju po flas:

Para se ai të na nxjerrë sytë,

Ata sy që shohin lart dhe larg,

Nxirriani sytë

Me sqepat tuaj.”

Sipas prof. Nuri Dragojt: “Një nga inatet personale të Nexhmijes me Xhevahirin ishte fakti që përmbajtja tematike e poezive të Xhevahirit, nuk kishte shumë tituj për Enverin, për partinë etj. Dhe këtë ajo nuk mund t’ia falte. Pas kalimit të këtij sulmi ndaj poetit bashkëshortja e diktatorit që drejtonte Institutin e Studimeve Marksiste-Leniniste kishte dhënë edhe porosinë: “Mbajeni afër dhe caktojeni me detyra shoqërore, por asnjëherë me poste me rëndësi: i kishte thënë ajo Anstas Kondos. Dhe në këtë mënyrë karriera e ardhshme e Xh. Spahiut ishte e djegur.”

Një tjetër poezi që do ta vendoste Xhevahir Spahiun përballë sistemit të censurës, dhe akuzave “për rënie në ndikimin e ekzistencializmit” është poezia “Jetë” e botuar në revistën “Nëntori”, numër 12, të vitit 1972. Prej atëherë ajo u bë një nga poezitë më të përfolura jo vetëm nga kritika letrare edhe gati pas 50 vjetësh.

Në fakt kjo poezi mund të shënonte konsolidimin e rrymës formaliste në poezinë shqipe të filluar rreth viteve 1970. Kjo poezi me elemente iracionalë shumë shtresorë, është një krijim i sofistikuar sido që në harmoni të plotë me jetën njerëzore dhe përfytyrimet personale, humaniste, të poetit për vetë jetën. Kjo poezi dhe disa të tjera të botuara kryesisht gjatë vitit 1972 nga Rreshpja, Zeqo, Skënder Buçpapaj, Sadik Bejko, Rudolf Marku etj, shënojnë distancën më të madhe estetike me brezin e vitit 1960. Tashmë kishte lindur një poezi tjetër e nxitur nga intuita individuale e këtyre të rinjve, si një frymë universale e gjithëbotshme, dhe në kontrast të plotë me poezinë e angazhuar të realizimit socialist.

JETË

Pemë po të isha e të mbija ndanë lumit

Do të gjelbëronin shpresat, do të binin prej meje fletët e trishtimit

Mbi degët e përkulura do të thithej bora e do të ulërinte era

Degët do të ëndërronin

Të vinte pranvera…

Do t’i ftoja zogjtë

Të vinin tek unë të ngrinin fole,

Të uleshin, të cicëronin një çast mbas shtegëtimit,

Mbi mua pastaj papritur të vërshenin ujrat

E trungun dallgët të ma rrihnin,

Zogjtë le të iknin, në liri

Të iknin…

Fëmijët të kacavireshin,

Gjethet t’i këpusnin për herbariumet e tyre,

Mbas turnit, punëtorët të pinë cigare

Me pëllëmbët e trasha si dy copë trungje,

Mbi gjoksin tim ku mbështetet Arusha,

Djema,

Mbështesni shpatullat e vajzave të bukura.

Jam ai që s’kam qenë,

Do të jem ai që nuk jam.

Trungun tim druvarët le të vinë e të presin

Në tokë, në kohë e në zemra,

Rrënjët –

Për t’u rilindur sërish le të mbesin.

Me drurin tim le të bëjnë gjithçka,

Por jo arkivole,

Mbi krye le të kem vetëm qiellin e madh,

Nën këmbë – as hije,

Mbi tavolinat e bëra nga trupi im,

Mbështesni brrylat,

Bini në mendime.

Jam ai që s’kam qenë

Ai që do të jem nuk jam.

Vetëm disa ditë pasi del në qarkullim revista Nëntori kreu i shtetit Enver Hoxha, në një fjalim të mbajtur në Presidiumin e Kuvendit Popullor, më 9 janar 1973, në mesin e disa “direktivave për artin dhe letërsinë” do të merrej personalisht me këtë vjershë të Spahiut.

Hoxha mes të tjerave u shpreh se “Xhevahir Spahiu dhe disa poetë të rinj kanë shumë ide, por mënyra se si i shprehin ato nuk është gjithmonë reale, jetësore”.

Diktatori e akuzon Spahiun për ndikim nga “Ekzistencialzimi i Sartrit”, një vlerësim që e vinte poetin në pozita të rënda armiqësore dhe jo vetëm me realizmin socialist, por edhe vetë sistemin politik, që bazohej tek filozofia materialiste.

Filzofia idealiste e modernizmit apo arteve avangarde ishte e shpallur në kundërshtim me estetikën marksiste. Pra për Xhevahirin do të thoshte se kishte rënë preh e artit dekadent dhe në pozitat e borgjezisë ndërkombëtare, një term ky shumë i përdorur atëherë për të goditur politikisht “grupet antiparti” që sistemi i nxirrte herë pas here.

Por çfarë ishte ekzistencializmi sipas konceptit marksist të Tiranës. Për këtë po citoj “Fjalorin Shpjegues të Termave të Letërsisë”, botim i Institutit të Historisë dhe i Gjuhësisë: “Ekzistencializëm (fr. Existentialisme nga lat.existentia-ekzistencë; qënie). Drejtim filozofik letrar borgjez me frymë idealiste subjektive që ka ushtruar ndikim të madh në letërsinë perëndimore të këtij shekulli. Zuri vend në Gjermani pas Luftës së Dytë Botërore, u zhvillua shumë sidomos në Francë, me përfaqësues kryesor Zhan Pol Sartre, A.Camy (Camus), Simon dë Bovuar (Beauvoir) etj. Ekzistencialzimi përshkohet tejpërtej nga një botëkuptim pesimist për jetën, mohon karakterin objektiv të qënies, dhe mban si diçka reale vetëm ekzistencën e njeriut, edhe këtë duke e shikuar vetëm në aspektin thjesht subjektiv. Njeriu i ekzistencialistëve është një qënie abstrakte, e shkëputur nga shoqëria, klasa, shtresa në të cilën bën pjesë. Shkrimtarët ekzistencialistë përqëndrohen tek bota subjektive e individit, sidomos tek gjendje të tilla negative si frika, vetmia, ankthi. Sipas ekzistencialistëve njeriu në jetën e përditshme, të zakonshme, nuk mund ta kuptojë veten plotësisht; që t’ia arrijë kësaj duhet të gjendet në situatë ekstreme, në pikën e fundit të vështirësive, p.sh. përpara rrezikut të vdekjes .”

Është e qartë se poezia përputhet më shumë me pikëpamjet e poetit për jetën, me idealet humaniste të autorit, me idealitetin e tij si njeri, apo me vetëflijimin për njerëzit, apo edhe për të bukurën, një përvojë apo shembull që poezia shqipe e kishte hasur qysh prej Naim Frashërit, dhe që ishte e shpeshtë në lirikën popullore shqiptare me vargjet ku poeti popullor i kërkon Zotit të jetë pemë, të jetë bylbyl në pemë, të jetë zog në krua apo edhe çdo objekt tjetër që të mund të kontaktojë me të dashurën e tij, etj.

Vargjet e famshme të poezisë“Jam ai që s’kam qenë/ Do të jem ai që nuk jam”, u përdorën gjërësisht për ilustrim nga diktatori dhe pas tij ushtria e kritikëve dhe burokratëve të sistemit, për të sulmuar atë dhe gjithë brezin e tij letrar, për prirje idealiste dhe hermetike në poezinë e dy-tre vjetëve të fundit.

Poeti tashmë ishte i sulmuar si një njeri i prirur për gabime, mosbindje, rebelim estetik, si një poet që kishte formuar një sistem të vetin individual, figurativ e gjuhësor.

Krijimtari e Spahiut edhe pas këtyre goditjeve të rënda nuk pësoi ndonjë devijim të madh estetik. Pas Plenumit të Katërt, poezia shqipe rrezikoi të binte deri në nivelin e bisedës, ligjërimit bisedor apo zhargonit të komunikimit klasës punëtore, me luftë klasash, armiq të revolucionit, si dhe idealizimit të figurës së udhëheqësit që fitonte në të gjitha këto beteja ideologjike, shpesh imagjinare, gati në trajtën e baladave folklorike.

Spahiu, refuzoi të shkruante përsëri për “armikun e zogjve” dhe kjo do të thoshte për mbikëqyrësit e tij vigjilentë se ai nuk kishte nxjerrë mësime nga kritikat e bëra nga udhëheqja.

“A thua ekzistencialzimi u bë shkak që poeti Xhevahir Spahiu të gjendej në ferrin e gjallë të dhunës në vitin 1977? Çfarë mund ta shpjegojë përsëritjen e të njëjtës sjellje dhe të të njëjtit fat të rrezikuar në dy kohëra të ndryshme ndaj tij? Lëvizjet e ndikimit janë të rrezikshme në një rend shoqëror. Ato qeveritë nuk i durojnë.”

Për studiuesin Shaban Sinani “Ndëshkimi i tij nga filozofia “antimarksiste” e Sartrit, është thjesht, një alibi për t’i kujtuar poetit dhe kolegëve të tij se duhet të shkruanin “për partinë e tyre” e jo për të tjera gjëra, “për atë që ju dha shkollë, punë” etj. Kurse, të harrosh këtë, aq më keq, të bësh të kundërtën…”

5.4 XHEVAHIR SPAHIU, POEZIA VIJON TA PËRPLASË ME REGJIMIN

Poeti Xhevahir Spahiu duket se nuk kishte hequr dorë nga stili i tij të shkruarit, një poezi konçize, jetësore përherë me frymë proteste e revolte qytetare, si dhe e distancuar nga shfaqjet e theksuara politike dhe sidomos në raport me figurën e dikatorit. Në këtë periudhë që një poet i talentuar dhe gazetar i një medie partiake si gazeta “ZP” t’i shmangej lavdërimit të diktatorit në ndonjë poezi apo poemë, ishte si një krim, në mos më madh. Zakonisht gjendeshin gjithmonë mënyra qoftë për t’ia kujtuar poetit, qoftë edhe duke e paralajmëruar atë për kalvarin e vuajtjeve që mund ta prisnin. Në këtë rast refektimi autokritik i shprehur me vepra konkrete, apo përpunim të tyre nën frymën e partishmërisë ishte një formë e mirë shpëtimi.

Ndërkohë që Spahiu u qëndronte besnik bindjeve të tij estetike, shkrimtarët dhe artistët e Shqipërisë shkruanin në grup letra drejtuar Enver Hoxhës me zotimin se “do të krijojmë vepra të tjera të bukura, të denja për partinë, për popullin, për komunizmin.” Njëra prej këtyre letrave është e prillit të vitit 1973.

Letra në fakt është një dëshmi edhe e presionit të fortë politik ndaj shkrimtarëve dhe artistëve.Në vitet 1967-1970 një numër i lartë i shkrimtarëve dhe artistëve të Tiranës ishin degdisur nëpër kooperativa, ndërmarrje dhe kantjere ndertimi në zonat më të largëta të vendit, nën pretekstin për të njohur jetën socialiste dhe ndjekur pulsin e zhvillimit socialist, por në fakt ishte një presion direkt për t’i nënshtruar dhe siguruar një bindje qorre dhe poshtruese ndaj direktivava partiake që natyrisht shkonin gjithnjë në kundërshtim me natyren e pavarur të artit dhe letërsisë.Ja teksti i letrës”

“Shokut Enver Hoxha

Sekretar i parë i Komiteit Qëndror të PPSH

I dashur shoku Enver,

Ne shkrimtarët dhe artistët e Shqipërisë socialiste, jemi të ndërgjegjshëm për detyrën e lartë, që na kanë ngarkuar populli e partia për të milituar në frontin e madh të ideologjisë dhe të kulturës sonë të re. pikërisht për këtë na kanë rrethuar dashuria dhe respekti i popullit, i partisë dhe juaji i dashur shoku Enver.

Me besim të patundur në mësimet tuaja, duke njohur thellë gëzimet dhe hallet e popullit ne do të vazhdojmë më me ngulm luftën për forcimin e partishmërisë në letërsi dhe arte, për forcimin e tabanit të tyre kombëtar popullor socialist, për ngritjen në një nivel më të lartë teorik marksist-leninist të kritikës letrare e artistike dhe të shtypit tonë.

Me besim e optimizëm të plotë me frymëzim, ne do të krijojmë vepra të tjera të bukura, revolucionare të denja për partinë për popullin, për komunizmin.”

Por poeti Xh. Spahiu dukej qartë se nuk ishte i kësaj rruge kompromisi. Brenda vitit 1973 Spahiu goditet dy herë. Pas të ashtuquajturit fjalim të Presidiumit të Kuvendit Popullor në fillim të janarit 1973, ai bëhet përsëri objekt i kritikave të “udhëheqësit” edhe në Plenumin e Katërt të KQ të PPSH-së në fund të qershorit të vitit 1973, i dedikuar pikërisht shfaqjeve të huaja në letërsi dhe arte dhe luftës kundër tyre.

Diferencimi politik e ndjek atë deri në hapjen e dosjes nga Ministria e Brendshme e kohës që do të thotë se ishte një hap larg nga arrestimi.

Në disa dokumente të publikuara nga studiuesi Arshin Xhezo, mik i vjetër i Spahiut jepen prova që arrestimi i tij kishte qënë vetëm çështje ditësh.

Unë i kam përfshirë këto dokumente në këtë studim për faktin e thjeshtë që të provoj se sa brutale dhe e egër ka qenë ndërhyrja e faktorëve jashtëletrarë në jetën krijuese, shkrimtarëve, ndërhyrje e cila është bërë përcaktuese jo vetëm e temave dhe subjekteve letrare, çfarë ishte normale në këtë sistem të kontrolluar, por edhe e vetë jetës së poetit.

Për të provuar se dalja jashtë një kuadri të paracaktuar strukturor, figurative dhe të shprehjes poetike, apo e formave të tjera ligjërimore që mund të linte nënkuptime, apo dykuptimësi, ishte e rrezikshme dhe me pasoja, jo thjeshtë me mosbotimin e disa poezive, apo të një libri, por për vetë jetën e poetit. Më 1968 regjimi e kishte dëshmuar këtë egërsi kur kishte pushkatuar poetin Trifon Xhagjika.

Këtë përfundim ndaj poetit Spahiu kërkonte edhe dokumenti i firmosur nga vetë ish-zëvendësministri i brendshëm Feçor Shehu, i emërtuar “Dokumenti 1.”

Sipas studiuesit të njohur Shaban Sinani:“Udha poetike”, e Xhevahir Spahiut “na kumton, se poezia e tij është zhvilluar në një drejtim krejt të përkundërt. Ajo është poezia e shqetësimit, deri në alarm për çështjet më të qenësishme, më ekzistenciale të jetës së njeriut. Poezia e Xhevahir Spahiut është poezia e mitit të prejardhjes, e kultit të vendlindjes, e hymnizimit të lashtësisë, e krenarisë për historinë, atdheun, njeriun. Fatin vetjak, poeti e ka hedhur tutje”

Dokumenti “Sekret 1”, të cilin në vitin 1977 Ministria e Brendshme ia dërgonte Enver Hoxhës, për Xhevahirin ishte shumë i rëndë. Relacioni i Ministrisë së Punëve të Brendshme sugjeronte arrestimin e poetit të shquar me akuzën: “Xhevahir Spahiu i implikuar, armik dhe antiparti. Shkruan poezi armiqësore dhe ironizon klasikët e marksizëm-leninizmit.”

Në vijim përmendet edhe një provë tjetër që u kishte rënë në dorë kundër poetit. Siç thuhet “Në një material të përgatitur nga Xhevahir Spahiu, i ashtuquajturi “Simpozium për rakinë”, përçmohen dhe ironizohen mësimet e klasikëve të Marksizëm-Leninizmit dhe zhvillimi i tyre në mënyrë krijuese nga Partija t’onë”, duke vijuar se “Të rinj si Xhevahir Spahiu janë të pakënaqur. P.sh. Ali Oseku ka hedhur fjalë fyese ndaj ish-pedagogeve të tij, duke e quajtur thjesht, bojaxhinj…” Shkresa sekrete është firmosur nga vetë Zv.Ministri i Punëve të Brendshme, Feçor Shehu, në Tiranë, më 1.VI.1977.

Në këtë material sekret të Ministrisë së Brendshme i cili do ta dërgonte poetin deri në prag të burgut thuhet:“Xhevahir Myrteza Spahiu, i datëlindjes 1945, lindur në Skrapar e me banim në Tiranë, anëtar Partie, me arsim të lartë, i martuar, me punë korrespondent i “Zërit të Popullit”.

Gjatë ndjekjes dhe zbulimit të veprimtarisë armiqësore të grupit armik e antiparti në sektorët e artit e të kulturës të kryesuar nga Fadil Paçrami, Todi Lubonja e Dashnor Mamaqi, rezulton se në ngarkim të Xhevahir Spahiut kanë dalë këto materiale.

-I pandehuri Fadil Paçrami, në proceset hetimore ka deponuar “…

“Në poezitë hermetike, të cilat në vetvete paraqitnin paqartësi; linin shumë kuptime, ishin të errëta dhe shkaktonin keqkuptime e ide të shtrembra tek lexuesit. Më të dhënë për këtë proces kanë qenë Fatos Arapi, Xhevahir Spahiu. Kjo është një tendencë e njohur në botën perëndimore dhe ka marrë një zhvillim kohët e fundit në Kosovë e si rrjedhim në vendin tonë u fut si rezultat i kontakteve tona me poetët dhe krijimtarinë e tyre në Kosovë.

…Përveç pasojave që pati në krijimtari kjo veprimtari, pasoja të rënda shkaktoi në ndarjen në breza të krijuesëve dhe në hedhjen në luftë midis tyre. Në fakt shenja të ndarjes në breza ka pasur edhe para vitit 1960, por kjo ndarje u bë më e dukshme dhe me pasoja pas viteve 1960.

Sidomos në vitet e fundit, unë inkurajova një ndarje të tillë. Me pikëpamjen e ndarjes së brezave ka qenë edhe Xhevahir Spahiu. Si rezultat i kësaj ndodhën gabime të llojeve të ndryshme krijuesish me koncepte dhe shije të ndryshme në bazë shoqërie, njohje, në bazë estetike ose interesa të tjera, deri tek ato lokaliste.

Shumë krijues u tërhoqën, u bënë të pakënaqur për trajtimin që u bëhej si nga unë dhe Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve, ashtu edhe nga i ashtuquajturi brez i ri. Disa nga të rinjtë si Ali Oseku, hidhnin edhe fjalë fyese ndaj ish pedagogëve të tyre, duke i quajtur thjesht bojaxhi.

Duke vepruar në këtë mënyrë u inkurajuan të rinj me pikëpamje të shtrembra ideo-artistike, të cilët u bënë propagandues të shfaqjeve të huaja në letërsinë dhe në artet tona, siç ishin Xhevahir Spahiu, Fatos Arapi, Sulejman Mato, Faslli Haliti, Moikom Zeqo, Ali Oseku, Llambi Blido, Ksenofon Dilo, Nikolla Zoraqi, Shpëtim Kushta, Kristaq Dhamo, Minush Jero e ndonjë tjetër që s’më kujtohet. Kundërshtimet dhe acarimet midis këtyre grupeve shkuan duke u trashur. Unë këtu gabova sepse mora anën e të rinjve. Këtë e bëra për vetë pikëpamjet e vjetra që kisha në këtë drejtim qysh kur punoja me rininë…”

Por dokumenti sekret i publikuar fillimisht nga studiuesi Arshin Xhezo, gazetar i njohur i kohës, dalin edhe disa të dhëna të tjera që e rëndojnë së tepërmi poetin lidhur me një shkak tjetër që poeti mund të kishte bërë në një zyrë partie në Përmet. Dokumenti në fjalë thotë:

“Xhevahir Spahiu, kur ka qenë në Përmet, ka pasur shoqëri me Arziko Ismailin, ish sekretare e Komitetit të Partisë, e dënuar kohët e fundit, me 10 vjet privim lirie për veprimtari armiqësore.

Mbas arrestimit të Arziko Ismailit, në shtëpinë e saj, gjatë kontrollit, është gjetur një material për një të ashtuquajtur “simpozium mbi rakinë”. Në këtë material bëhet fjalë, midis të tjerave, për tema e kumtesa që përçmojnë dhe ironizojnë mësimet e klasikëve të Marksizëm-Leninizmit dhe zhvillimin e këtyre mësimeve në mënyrë krijuese nga Partija t’onë. Aty, janë planifikuar tema të tilla si:

-Ç’kanë thënë klasikët për rakinë.

-Lufta kundër ideollogjisë borgjeze që nënvleftëson rolin e rakisë në revolucion.

-Rakija dhe e ardhmja e njerëzimit.

-Përmeti, si pellgu më i lashtë i rakisë.

-Etimologjija e fjalës raki dhe zamzane.

-Artitektura e klubeve të rakisë.

-Recitim nga Omer Kajami.

-Si duhet t’i prodhojë gotat e rakisë fabrika e Kavajës.

-Ndarja e çmimeve për të dalluarit në këtë fushë.

-Përshëndetje e pionierëve.

-Telefon komunales për gotat e thyera.

-Ç’mendohet për ngritjen e fabrikave të reja të rakisë.

-Kur duhet të fillojë femra të pijë rakinë.

-Vërejtje mbi projektbuxhetin e rrethit.

-Detyrat e kontrollit punëtor për zbatim të këtyre detyrave.

Arziko Ismaili, e pyetur në gjyq ka deklaruar se ky material është përgatitur nga Xhevahir Spahiu, në zyrën e saj, kur ajo ka qenë sekretare partie.

Duke u mbështetur në materialet e mësipërme, arrijmë në:

KONKULUZION

Për Xhevahir Spahiun: Të informohet Partia dhe materiali të ruhet.

PËRGJEGJËSI I GRUPIT HETIMOR PËRGJEGJËSI I GRUPIT OPERATIV

/Elham Gjika/ /Nevzat Haznedari/

Tashmë ishte e qartë se poeti Xhevahir Spahiu ishte në harmoni me njerëzit, me lexuesit dhe përkrahësit e shumtë në të gjitha nivelet shoqërore, në misionin që Aristoteli i kishte njohur poezisë qysh prej antikitetit, frymës së saj universale, por në konflikt të fortë me sistemin burokratik.

5.5 PESË MASA NDËSHKIMORE NDAJ POETIT XHEVAHIR SPAHIU

Në mbledhjen e organizuar posaçërisht e “me porosi nga lart” në redaksinë e gazetës “Zëri i Popullit”, në verën e viti 1977 poetit Xhevahir Spahiu i bëhet një gjyq i rëndë politik, si i ndikuar nga filozofia e Sartrit. Dhe si poet rebel i pandreqshëm dhe i kritikuar disa herë nga vetë Enver Hoxha.

Sipas dokumentit të mbledhjes të publikuar së pari nga Arshin Xhezo, në përfundim mbledhja i jep pesë masa ndëshkimore Spahiut:

1) Përjashtim nga partia;

2) Të largohet nga gazeta “Zëri i Popullit:

3) Të largohet familjarisht nga Tirana e të çohet në Pukë;

4) Të dërgohet në minierë që të edukohet në gjirin e klasës punëtore;

5) T’i ndalohet botimi…

Për poetin dhe familjen e tij nisin të tjera vuajtje dhe vetëm për shkak të poezisë së tij. Por nuk ishte i pari poet që përjashtohej nga partia, përpara tij poeti Lame Kodra (Sejfulla Malëshova) ishte përjashtuar qysh me 1946 nga partia si opurtunist i djathtë. Prej atëherë ai e kishte kalur jetën si magaziner deri sa kishte vdekur në vetmi.

Shumë dekada më parë surrealistët Andre Bretoni, Pol Elyari, Kreveli qenë përjashtuan nga Partia Komuniste Franceze, pas vetëm shtatë vjetësh në atë organizatë. Bretoni prej atëherë nuk e shihte të drejtë angazhimin e arritit në luftën politike. Por në Shqipëri, përjashtimi dhe demaskimi politik ishte baraz me burgun dhe izolimin politik dhe jetësor.

Egërsia e ndaj poetëve ishte e pranishme në jetën e vendit.

o ato ditë, më 17 korrik 1977 ishte kryer ekzekutimi i poetëve të talentuar Genc Leka dhe Vilson Blloshmi. Poeti Genc Leka (1941-1977), ishte 36 vjeç kur u ekzekutua, ndërsa sipas dokumenteve “prej vitit 1959 ishte vënë në përpunim të organeve të Sigurimit të Shtetit. Ishte arrestuar më 31.8.1976.

Vilson Blloshmi (1948-1977), ishte 29 vjeç kur u ekzekutua. Raportimet e para për të nga Sigurimi janë nga viti 1966, ndërsa ndjekja aktive është nga viti 1970. U arrestua më 5.8.1976.”

Jeta letrare e Xhevahir Spahiut është e çuditshme. Edhe pse arrin t’i shpëtojë burgosjes, nuk i shpëton largimit nga Tirana, dërgimit në Pukë, puna dyvjeçare në minierën eValiasit dhe heqjen e të drejtës së botimit.

Studiuesi Robert Elsienë librin e tij për Historinë e Letërsisë Shqiptare bën zbulimin e plotë të veprës së tij dhe karakterit të saj antikomformist: “Xhevahir Spahiu (1945), një nga poetët më të fuqishëm e më të talentuar të Shqipërisë së sotme, që mund të quhet një zë i mbijetesës. Gjatë spastrimeve të shkrimtarëve dhe inteletualëve në vitin 1973, diktatori Enver Hoxha e përmendi Spahiun me emër pse kishte shkruar vjershën “Jetë”. Kjo vjershë përmbante vargjet “Jam ai që s’kam qenë, do jem ai që nuk jam” pse të kujton edhe pse fare rastësisht, një varg të Zhan Pol Sartrit (Jean Paul Sartre, 1905-1980). Ndonëse poeti nuk e kishte pasur kurrë mundësinë për të shijuar frytet e ndaluara të filozofit frëng (sikundër me sa duket, kishte pasur mundësi diktatori shqiptar) ai u demaskua si ekzsitencialist, baraz me tradhëti të lartë. Shpëtoi për qime duke i kanalizuar energjitë e tij në hullinë e entuziazmit revolucionar. Pas pak vjetësh për fatin e tij të mirë dhe të vetë poezisë shqiptare, iu lejua përsëri botimi.

Poezia e Spahiut është një dëshmi e jetës së tij, artit dhe filozofisë së tij krijuese e ndërtuar me një kujdes të veçantë për fjalën dhe shprehjen poetike. -“Kënaqësia e Spahiut është të hetojë dhe të zbulojë skajet e gjuhës poetike.”

‘Pikolo grande amore’ E vogla e madhja dashuri- Tregim nga KRISTAQ TURTULLI

I ndodhur në avion, mbi retë mjellma, push bardha, çuditërisht dhe befas u përkëdhela butësisht në veshë nga tingujt e harruar të këngës italiane: ‘Pikolo grande amore’ të Kladio Baglionit. E vogla e madhja dashuri. U shkund dhe u shungullua rinia ime e hershme prej flatrave të reve mjellma, që rrahën deri në pafundësi. U përshkëndit hapësira e pamat qiellore dhe përnjëherësh më përfshiu një përkundje e lehtë, drithëruese, mallëngjyese.

Në mugëtirën e viteve kjo këngë e hershme italiane e rinisë sonë, ngelur strukur, pakujdesshëm në një cep të largët të memories, mbuluar nga tisi i harresës! Çuditërisht fshiu pluhurin, u zgjua te unë, në enigmën misterioze qiellore, qindra kilometra larg tokës.

Dikur në djalëri edhe pse nuk lejohej nga propaganda komuniste, si shfaqje të rrezikshme, të dëgjonim këngë të huaja. Përsëri muzikën italiane e dëgjonim në radio, e shijonim strukur në kthinat e dhomave, veshë ngjeshur në kutitë e drunjta. Pa e kuptuar na hyri në zemër kënga: ‘E vogla e madhja dashuri,’ ngaqë ne kërkonin dashuritë e vogla, shikime drithëruara, prekje të lehta, të trembura në muzgun e rrugicave të kalldrëmta. Të gjenim në mundshim dashurinë e madhe abstrakte, këndjellëse, marramendëse. Njëherësh, bridhnim shpenguar në fantazinë tonë rinore, në kërkim të shijes magjike të puthjes së parë, merrte përmasa fantastike.

I mbushur, ktheva kryet ngadalë, me kureshtje, prej nga valëzonte kënga, shtrihej dhe përqafonte kupën e pamat qiellore. Ngjitur me ndenjësen time, ish një burrë i imët, flokë thinjur, syze miope. Në buzët e tij të holla u përvijua një buzëqeshje të lehtë, ndrojtjeje, në shenjë pendese dhe foli ultas:

-Më falni, ju shqetësova,- dhe bëri të mbyllte radion.

-Aspak, ju lutem, mos e mbyllni,- i thashë.

Buzëqeshja e tij mirënjohëse u zgjerua dhe i përfshiu gjithë fytyrën thatime.

Përkundrazi, duhej unë ta falënderoja dhe isha mirënjohës. S’fola ngaqë te unë u dyndën kujtimet rinore. Përnjëherësh më erdhi në mendje shoku im i rinisë, i miri Genti Gruda. Ai ishte i pari që na shtiu në mendje këtë këngë dhe, s’e hiqte nga goja. Genti, kaçurrelsi, më i brishti dhe delikati i shoqërisë sonë. Kur këndonte, ëndërronte, sytë i tij të kaltër bëheshin të shkruar. Sy të bukur nga e gjithë djemtë e mëhallës, ndaj e thërrisnim syshkruari ose Kladio i ‘Pikolo grande amore.

Në sheshin tonë të vogël, të kalldrëmtë, shtruar me gurrë të zinj, lëmuar nga koha kryqëzoheshin katër rrugica; në qoshen e majtë, dyqani i Doçkë nursëzit, në qoshen e djathtë furra e furrxhiut Dudë hundëmadhi, në anën tjetër muri i ngurtë i shtëpisë së profesor Mani Sehirxhiut dhe çezma e Marinës topalle. Te ky shesh i mrekullueshëm, i vogël dhe i madh sa e gjithë bota, na mblidhte, gëzonte, na përtërinte dhe të luanim me top. Në pushim të ndeshjes hanim një capë bukë dhe këndonim këngën e bukur Kladion Baglionit; Pikolo grande Amore.

Genti Gruda ishte djali i vogël i berberit të vjetër të qytetit Zhuri Lecka askush nuk i përmende mbiemrin Gruda. Vetë i ati, Zhuri ishte familjarizuar me nofkën Lecka, nuk dihej si iu ngjit kjo nofkë. Ndoshta ngaqë në rini, i ati, Zhuri, ishte shumë i dobët dhe, mbante rroba të gjëra të cilat i vareshin si lecka në trup. Kur ne ndonjëherë e thërrisnim me shaka mikun tonë të fëmijërisë, Genti Lecka, ai nuk e donte veten, nevrikosej dhe na mbante mëri.

Genti me zërin e bukur këndonte këngën: ‘Pikolo gande amore’, pothuajse njësoj si Kladio Balioni. Por zëri i bukur dhe kënga në gjuhën italiane e bëri të rrihej egërsisht nga xhelati i hetuesisë Bëzi Kërri dhe, të flinte tre net në çimenton e ftohtë të hetuesisë së tmerrshmit ‘Hanit me dy porta. Me të vetmin mëkat, dashuronte dhe këndonte me kitarë në dritaren e biondinës Kaltërinë. Ai e donte Kaltërinën, por Maxhuni, ati i saj oficer shfrynte e kundërshtonte, meqë Genti kish një xhaxha në burg për agjitacion dhe propagandë. Vonë e morëm vesh, ishte Maxhuni që lajmëroi xhelatin e hetuesisë Bëzi Kërri të plaste Gentin brenda në birucën e tmerrshme të hetuesisë dhe ta shqepte në dru. Xhelati Bëzi Kërri e kërcënoi për burgim të gjatë në Bulqizë, pranë xhaxhait të tij të dashur. Por syshkruari ynë nuk hiqte dorë, qëndronte i heshtur ngulmues, mbështetur në qoshen e furrës së furrxhiut Dudë.

Tërbimi, inati dhe vreri Maxhunit arriti kulmin kur gjeti të bijën Kaltërinë të vallëzonte në sheshin tonë, në shi, zbathur së bashku me Gentin. Si kafshë i egërsuar mbërtheu të bijën nga flokët, pa ja vënë veshin të qarat dhe kundërshtimet e saj, e tërhoqi pothuajse zvarrë brenda në shtëpi. Të nesërmen nuk u morr vesh çfarë ndodhi me të bukurën Kaltërinë. I ati, Maxhuni qysh herën në mëngjes e nisi me kamionin e mbuluar të repartit ushtarak dhe e martoi Kaltërinën në një qytet të vogël verior me kolegun e tij oficer.

Ikja dhe martesa e Kaltërinës në veriun e largët e trishtoi Gentin, u mbyll në vetvete dhe nuk e këndoi më këngën: E vogla e madhja dashuri’. Vonë u martua me topolaken Irida, e mëhallës së Rrotës, meqë dhe ajo kish një dajë në burg për agjitacion dhe propagandë.

Dikur Genti punoi vite me radhë në ndërmarrjen e artistikes, në repartin e bakrit. Ai mbahej si mjeshtri më i mirë i punimit të bakrit.

Në rrëzimin e monumentit të diktatorit ishte Genti që solli kavon e trashë nga ofiçina e ndërmarrjes, ja hodhi monumentit në qafën e bronztë dhe, së bashku me të tjerët e tërhoqën zvarrë në rrugët e qytetit. Por i zellshmi xhelati i hetuesisë Bëzi Kërri ishte rrotull, e fotografoi, ditën e nesërme i shkuan në shtëpi herët në mëngjes e arrestuan dhe e lanë dy javë në birucë.

Genti shkoi tre herë nga malet në Greqi të gjente punë të qëndrueshme, por nuk i eci. Në pazarin e vjetër që restaurohej, mori me qira një punishte të vogël për punime bakri.

Para se të ikja në mërgim shkova takova Gentin në punishten e vogël që kish hapur ai për punimin e bakrit, përballë Hanit të Merkurit. Shtyva derën e vjetër me sup dhe hyra brenda. Ajo ishte më shumë një furrik se një punishte punimi bakri, e ngushtë, tavan të ulët. Mbi kokën e Gentit endej një re e përhime pluhuri. Genti nuk më ndjeu, trup përkulur mbi gurin smeril pastronte sipërfaqen e jashtme një kazani të vjetër bakri.

‘Hej, Genti,’ thirra.

Genti ndërpreu punën dhe, mbylli gurin smeril. Drejtoi trupin, ngriti mbi ballë syzet e pluhurosura me grimca bakri. Fshiu duart e njollosura pas mësallës së madhe të lëkurtë, dhe duke qeshur më përqafoi me kujdes mos më ndoste. Shpëlau gojën në lavaman nga grimcat e pluhurit. Mbushi gojën përsëri me ujë, e bëri një copë herë gargarë të pastronte fytin dhe pështyu. Hapi krahët si të ish në mes të skenës dhe këndoi këngën e Kladoi Balionit. Ndërpreu këngën në çast, më vështroi në mënyrë enigmatike dhe më pyeti:

‘Pra, vendose të largohesh?’

‘Po,’-iu përgjigja ultas me ton të trishtuar.

‘Hëm, ndërsa për mua; vendlindja ime është e vogla e madhja dashuri,- foli me ton solemn, por në të kish brenda ironi.’

Ulur në ndenjësen e avionit, dëgjoja këngën që më lidhte na rininë tonë të varfër por të bukur, ‘Pikolo grande amore’ të Kladio Balioni dhe, pyeta veten:

‘Vallë ç ‘behet tani miku im i hershëm Genti Gruda?

Pa e kuptuar më mbërtheu malli për të. Në çast vendosa, sa të mbërrija në qytetin tim të lindjes ndër të parët që do të takoja do ish miku im i hershëm, i miri, syshkruari, Genti Gruda.

Shumë ndodhi më kujtoheshin me sy shkruarin Genci Grudën dhe miqtë e tjerë, kur ecja mbas vitesh mungesë në rrugët e kalldrëmta të qytetit tim të lindjes dhe kënga e Kladio Balioni: ‘E vogla e madhja dashuri’ më ushtonte në veshë.

Tashmë shumë gjëra kishin ndryshuar. Furra e furrxhiut Dude ish e rrënuar, në dritare një lajmërim me germa të shtrembra: ‘Është në shitje’. Lëfyti i broncet i çezmës së Marinës topalle ishte bllokuar me koçan misri. Vetëm muri i ngurtë i lëmyshqet i profesor Manit vazhdonte të qëndronte solit.

Sheshi ynë i vogël i fëmijërisë, ku çdo gur i kalldrëmit të lëmuar kish një ngjarje dhe kujtim, bota jonë e vogël dhe e madhe, tani nuk kish më ato gurrë të lëmuar, të rrumbullakët, por gurë gjithë grençka, të dëmtuar nga makinat.

Koha ishte e vranët dhe filloi të rigonte një shi i imët si i situr në sitë.

Dhe kur mendova të kthehesha të shkoja drejt qendrës së qytetit të interesohesha për hotel, krahu mu mpi, u bë si dru. Valixhja e udhëtimit më ra nga dora nga e papritura çmerituese, gati çmendurake. Sheshi ynë i vogël i fëmijërisë, u kthye përmbys, shtëpitë përreth u gërmuqën, gjithçka filloi të lëvizte kokë poshtë, në mënyrë marramendëse. Mbylla një moment sytë, i shtrëngova fort derisa më dhimbën, të mblidhja veten. Më dukej e pabesueshme, marrake, kur pashë syshkruarin, të mirin shok të fëmijërisë, Genti Gruda kërrusur, flokë bardhë, përthyer më dysh, si pikëpyetje e shekullit të njëzet e një, jo mbi gurin smeril kur punonte bakrin, por gërmuqur në koshin e pistë të plehrave. Genti qe bërë ekuacion i errët, pa zgjidhje. Shteg i verbër i ëndrrës së vrarë.

Miku im i mrekullueshëm gërmonte në kazanin e plehrave dhe, me këmbë, me inat shtynte, një qen e dy mace. U shtanga, nga vendi s’lëviza. T’i tërhiqja vëmendjen u kollita, por ai nuk ma vari, vazhdonte kërkimin.

-Hej, o Genti,- bërtita si dikur.

Ai me maraz ngriti kryet, i përskuqur gati për sherr por, kur më pa, më njohu, dielli si qelq në mijëra copa u thye. U kapërdi me vështirësi dhe fshiu lotët e patretura, ngelur në rrudhat si brazda. Sytë e shkruara iu bënë të errëta, det me dallgë në shtrëngatë. Nuk dinte çfarë të më thoshte, u ndje tmerrësisht ngushtë. I pështjelluar fërkoi sytë i bëri flakë të kuqe dhe mërmëriti zë ngjirur:

-Veshuli me rrush qenka në gjendje të mirë. He, he, s’i lashë ta gllabëronin këto kafshë!

-Genti, – i fola zë ulët, gati në lutje.

Miku im i hershëm me shikim të bredhur gjetiu, gërhiti zë të çjerrë:

– Hej, miku im, udha që shpresuam dhe luftuam së bashku, këndonim së bashku: ‘Pikolo grande amore. E vogla e madhja dashuri, doli e shtrembër, na zhgënjeu, na vuri brirë…

Nuk mund të flisja të thosha qoftë dhe gjysmë fjale më ishte ngurtësuar gjuha, bërë gur, nga temperatura e ulët akullnajore e zhgënjimit…

U largova nga miku im Genti Gruda me ndjenjë të thellë trishtimi, peshë të rëndë sa një mal në gjoks, duke tërhequr zvarrë valixhen e udhëtimit, të gjeja hotel, i huaj në vendlindje. Mbasi e shita shtëpinë para se të ikja për të paguar biletat e udhëtimit.

Kur… mu bë sikur përsëdyti, një dorë e fshehtë më mbërtheu këmbët si në mengene, më thau gjuhën bërë trokë, mpiu mendjen dhe nuk më lejonte të lëvizja prej vendit. Nuk u besoja syve; në vendin ku dikur ishte shtëpia e vjetër e Cile Qorrit, lartohej një godinë katër kate dhe në ballë të saj ish shkruar: MODA MODERNE BËZI KËRRI dhe bijtë.

KRISTAQ@ TURTULLI

2010 – 2025

ROBERT DOLI E IBRAHIM RUGOVA DHE ANALOGJIA E TAKIMIT TRUMP – ZELJENSKY- Nga JUSUF BUXHOVI

Ajo që ndodhi dje në Dhomën Ovale të Shtëpisë së Bardhë në Uashington në takimin midis presidentit amerikan Trump dhe atij ukrainas Zelenjskyt, përkundër dialogut të ashpër midis presidentit amerikan dhe atij ukrainas si dhe arrogancës që tregoi Trampi në raport me arritjen e një marrëveshjeje paqësore që niset mbi kompromiset që sjell raporti i forcave, siç janë ato në dobi të Rusisë, pa u përmendur shkaku i luftës (agresori) por interesi që ajo të ndalet, me ç’rast presidenti ukrainas u kundërpërgjigj se nuk do të pranojë paqen përmes kapitulimit, gjë që solli edhe largimin e tij nga Shtëpia e Bardhë, përkujton një rast të ngjashëm, nga prilli i vitit 1990 kur pas dëshmive të delegacionit të shqiptarëve në Këshillin për të drejta të njeriut, në Senatin Amerikan, nënkryetari i paritisë Republikane, Robert Dol, kërkoi të takohej me dr Rugovën, atëherë kryetar i LDK-së dhe Dobrica Qosiqin, autor i Memorandumit të Akademisë Serbe të Shkencave, i cili ishte në krye të procesve që po çonin te shkatërrimi i Jugosllavisë.

Këtu po sjell një pjesë të kësaj bisede te Robert Dolit me Qosiqin dhe Rugovën, kur ai pas mospajtimeve me Qosiqin atij iu kërcënue se do të shkatërrohet Jugosllavia, ndërsa gjuhës pajtuese të Rugovës iu përgjegj me premtimin se do të kenë ndihmën amerikane deri te fitoja po qe se luftojnë me mjete paqësore për liri, demokraci, barazi dhe qytetërim perëndimor…

Pra, takimi përfundoi me largimin (dëbimin) e njëanshëm të Qosiqit nga zyra e Robert Dolit…

Dy vite më vonë, në maj të vitit 1992, Dobrica Qosiq u zgjodh kryretar i Jugosllavisë, ndërsa Ibrahim Rugova president i parë i Kosovës. Kërcënimi Dolit ndaj Qosiqit doli të jetë i njëmndt: me shkatërrimin e Jugosllavisë nga bombardimet e NATO-s nga 23 mars deri më 10 qershor 1999 edhe çlirimi dhe krijimi i shtetit të Kosovës, pavarësia e të cilit u shpall më 17 02 2008.

PREMTIMET DHE KËRCËNIMET E ROBERT DOLIT DR RUGOVËS DHE QOSIQIT

Dëshmitë para Këshillit për të Drejtat e Njeriut të Senatit amerikan, kishin pasur rëndësi të dyfishtë. Sepse, na i kishin hapur dyert që të priteshim në institucionin më të njohur dhe më të fuqishëm të sistemit demokratik amerikan, dhe njëherësh, si subjekt politik ishim barazuar me atë serb, me çka për herë të parë do t’i jepet drita e gjelbër ngritjes së çështjes së Kosovës në nivelin e një preokupimi ndërkombëtar, pra që ajo nxirrej nga “kompetenca” e brendshme serbe ku rëndom shihej.

Edhe pse do të kalojë bukur kohë që kjo kthesë të zyrtarizohej, mund të thuhet se praktikisht efektet e saj janë hetuar edhe nga ne e edhe nga vetë Beogradi, prej nga dilte fare qartë se në njërën anë, nuk do të jenë në gjendje që problematikën e Kosovës ta mbajnë jashtë ndërkombëtarizimit të saj, dhe në tjetrën anë, do ta kuptojnë se epilogun e saj do ta ndikojnë amerikanët.

Mesazhet e këtij përcaktimi do të kenë rast t’i marrin menjëherë si gjatë dëshmive para Këshillit të Senatit nga demonstrimi i administratës amerikane, edhe gjatë shfaqjes së Rugovës në rolin e dëshmitarit t’i jepej tretmani i liderit të shtetit, e edhe pas mbarimit të saj, kur senatori Robert Dol, në kabinetin e tij, do të kërkojë që të bisedonte për së afërmi me Rugovën ku isha i pranishëm edhe unë si sekretar gjeneral i LDK-së dhe Qosiqin bashkë me peshkopin serb, Artemie që e kishte me vete.

Ndonëse me senatorin Robert Dol, kishim pasur rastin të bisedonim paradite, kur na kishte pritur bashkërisht në Senat dhe na kishte uruar qëndrim të këndshëm në SHBA, dhe me këtë rast kishte lavdëruar përcaktimin tonë për demokraci, duke theksuar rolin prijës të LDK-së që duhej ta kishte në këtë lëvizje, ftesa e paparaparë për një bisedë të përbashkët me serbët në kabinetin e tij ishte më shumë se një gjest falënderimi për dëshmitë e bëra, që edhe është i kuptueshëm në raste të tilla. Dhe, përnjëmend doli se senatori Robert Dol, pasi që paraprakisht me vëmendje kishte dëgjuar ato që do të thuhen nga të dy anët, kishte shqetësimin rreth thellimit dhe të ashpërsimit të krizës, ngaqë, si tha, fjala ishte për përcaktime diametralisht të kundërta, ku në njërën anë shfaqej opsioni paqësor i shqiptarëve me kërkesat për liri, barazi, demokraci dhe kthim kah Perëndimi, që i theksoi si të drejta dhe të pranueshme dhe në përputhje me frymën e ndryshimeve demokratike që kishte filluar të përfshinte vendet e lindjes, dhe në tjetrën anë shfaqej qëndrimi serb, si e quajti antidemokratik, meqë refuzon demokracinë si vlerë universale dhe mbështetej mbi të drejtën historike, e cila ishte e papranueshme.

Fjalët e Robert Dolit nuk do t’i pëlqejnë Qosiqit. Kur iu dha fjala me një gjuhë të ashpër theksoi se Serbia ishte e ballafaquar me rrezikun e separatizmit shqiptar, që tha se ishte i vjetër dhe synonte shkatërrimin e integritetit të Jugosllavisë. Shtoi se Kosova për Serbinë paraqet djep, shenjtëri dhe rrënjët e qenies së saj dhe fjalë të ngjashme nga ato që tashmë kishte thënë dhe pasqyruar edhe në Memorandumin më të ri të akademikëve serbë, ku ai mbante autorësinë.

Senatori Dol, ia ndërpreu fjalën me ato që ia tha se as në programin e LDK-së as në çfarëdo prononcimi të shqiptarëve nuk i kishte rënë të shihte tjetër pos kërkesave për liri, barazi, demokraci dhe Perëndim.

“Shqiptarët, madje shfaqen edhe si mbrojtës të Jugosllavisë, por si të barabartë. Andaj, prej nga i merrni, zotëri, këto kërcënime?…”

“Nga sjelljet e tyre… Nga ato që ata bëjnë çdo ditë kundër nesh atje, kundër varreve tona, kundër shenjtërve tanë… Nga të gjitha….”

Me teatralitet tha se në Kosovë rrezikohet qenia serbe, rrezikohej krishterimi perëndimor dhe vlerat e tij…

Rugova deshi të ndërhyjë, por ishte senatori Dol, i cili iu drejtua Qosiqit me pyetjen si e shihte zgjidhjen e problemit shqiptar atëherë? Me mjete demokratike, kur këtë e kërkojnë shqiptarët haptas, apo ndryshe?

Qosiqi sikur u zu ngushtë nga pyetja. Deshi të vazhdonte aty ku kishte mbetur dhe bëri me dorë nga dosja që kishte me vete, pjesë të së cilës kishte lexuar edhe pak më parë, e ku shqiptarët akuzoheshin në mënyrën më të vrazhdët dhe me të pavërteta që kishte sajuar propaganda serbe prej vitesh, por senatori nuk e la të kthehej andej.

“Pyetja është e drejtpërdrejt dhe fare e thjeshtë: do ta pranoni demokracinë apo jo?…”

“Populli serb nuk mund të pranojë kurrfarë ndryshimesh qofshin ato edhe demokratike, që mund t’ia ndryshojnë pozitën nga ai shtet-formues në atë të pakicës. Kemi derdhur si shumë gjak gjatë këtyre pesëqind vjetëve të fundit që ta pranojmë një rrënim të tillë…”

“Pra, nuk pranoni demokracinë?”

“Nuk pranojmë asgjë që do të thotë vetëshkatërrim… Kjo është e drejtë e secilit popull… Kjo është në përputhje edhe me ligjet e natyrës…”

“Kjo më mjafton, zotëri… Për ju nuk vlejnë ligjet e civilizimit por ato të natyrës?!… “

Qosiqi bëri që të thoshte edhe diçka por nuk iu lejua nga Doli.

“Nëse vazhdoni kështu do ta rrezikonin Jugosllavinë dhe vetë Serbinë. Shtetet e Bashkuara të Amerikës nuk pranojnë dhunën si alternativë të demokracisë, e aq më pak si mjet mbrojtjeje për qëllime shtetmëdha…”

Pastaj na u drejtua neve.

“Do të mbeteni në kursin e filluar edhe pas gjithë kësaj që dëgjuat?”

Rugova, pa një pa dy tha:

“Kërkojmë liri, barazi, demokraci dhe botën perëndimore, zotëri…”

“Amerika është në anën e atyre që kërkojnë liri, demokraci dhe barazi…”

Robert Doli nuk foli tjetër. U ngrit dhe me këtë dha shenjë se takimi kishte marrë fund. Qosiqi sikur dëshironte të fliste edhe diçka, por ishte sekretaresha e senatorit, një kroate-amerikane e cila hapi derën dhe po na priste që të na përcillte më tutje. Senatori me çehre të prishur mezi sajoi fjalinë me të cilën na dëshirohej qëndrim i këndshëm në Amerikë dhe u kthye në kabinet.

Sekretaresha e senatorit na foli diçka në një kroatishte tepër artificiale të përzier me anglishte dhe na përcolli deri te pjesa ku tashmë demonstrativisht prisnin përcjellësit e Rugovës të gatshëm ta merrnin.

Qosiqi na dha dorën ftohtas, ndërkohë që Rugova me atë buzëqeshjen e varur që kurrë nuk dihej se a paraqet kënaqësi apo hidhërim, i tha se do të dëshironim të shiheshim në rrethana kur që të dytë do të jenë njësoj të kënaqur.

“Kjo nuk do të ndodhë kurrë”, ia ktheu Qosiqi dhe bashkë me peshkopin që i shkonte pas si hije u larguan në pjesën e majtë të korridorit, ku i priste një zyrtar përcjellës.

Dhe, duke i shikuar si po largoheshin, se si m’u duk se korridoreve të Senatit amerikan ata kishin lënë atë thirrjen për luftë, që para dy vitesh na e kishte bërë të ditur për herë të parë poeti Millan Komneniqi me rastin e takimeve të shkrimtarëve serbë dhe shqiptarë në Beograd.

(Shkëputje nga libri “Vitet e Gjermanisë”, botua dhjetor 2024, FAQE 249-252)

KU JANË KRESHNIKËT…?!- Poezi nga FATMIR MUSAI

Prej shekujsh ata janë vetëmbyllur nëpër shpella,
Atje ku bora alpine përjetësisht i ka ngrirë,
Kujtojnë lavditë kur si akullnaja zbrisnin grykave të thella
E me bëmat e tyre mitike i patën mbjellë!

Sot zbardhin Lugjeve të Verdha ku s’i kap dielli
E veç ndonjë rreze të tij mund të kthejnë mbrapsht,
Vargje tallava e izma gjithfarësh i rrethojnë si pah mielli
E një smog si smërç tashmë u është bërë helm në asht!

Rrinë e lotojnë si stalaktike nëpër shpella
E thikat e shpatat u ngrihen pikë-pikë si stalakmite,
Presin kur përfundimisht mbi kokë t’u shembet zgafella
E oqeanit të kohës të treten a lartësohen si mite!

Kur këndoj me vargje- Cikël me poezi nga Përparim Hysi

1.Kur këndoj me vargje

Kur këndoj unë me vargje,
Dua që në shpirtin e njerëzve dua të hyj!
Të largoj nga ata,strese dhe halle
Dua që jeta njerëzore vetëm të ndrijë!

Ndaj zërin tim e bëj kambanë
E tund aq fort sa ta dëgjojë një botë!
Të pasurit grabitqarë nga çdo anë
Me vargje u bie drejt e në kokë.

Dashurinë mes njerëzve e mbjell si një pemë
Pemë që prodhon veç fruta të ëmbla.
Për këtë dashuri jam gati të shkruaj një poemë
SE për dashurinë mes njerëzve më dridhet zëmra.

Dashurinë e dua të jetë e shëndetshme
Larg nga “skorjet” dhe nga erozioni
Dua që kjo dashuri të jetë e përjetshme
Se nga padrejtësitë më rritet tensioni.

2. Ka ca gjëra

Ka ca gjëra që s’i bën,
Kur je ballas me një femër;
Pastaj veten zë e nëmë,
Sado që je”stekë e vjetër”.

Qejf ke,por s’ke guxim
Të bien pëndët,lapurak!
Kur je vetëm,bëhesh “trim”?!
Ballas,vuv a belbacak?

Ballë përballë,si pulë e lagur!!!
Fol,o gur! Fol, o mur!
Flet me vete:”trim i çartur”?!!!
Dashuron… dhe s’je më burrë.

3. Mu në “dimër të moshës”

Mu në “dimër të moshës”,
Pashë një luleshtrydhe
Syrin e saj,joshës,
Ma shkeli si xhinde.Doli që nga klubi
Dhe ma bën me sy
Mendja ime humbi
Më plaçin të dy!

Nisem pas asaj
(të bëhet kiameti!!!)
Por nuk qe kollaj
Ky”farëmuhabeti”.

E madhe dëshira
E vogël fuqia
O burri me thinja
Të rroftë,poezia!

4. Parfumi i buzëve të tua

Parfumi i buzëve të tua
Më mban erë manushaqe
Erën e manushaqeve e dua
Të thashë, o moj sylarme!

Manushaqet i gjeja lëndinës
Atëherë kur banoja në fshat
Bashkë me erën e trëndelinës
Tash i gjeta tek ytishtat.

T’i putha buzët dhe u kënaqa
Siç kënaqesha kur gjeja manushaqe
Sylarme, dhe me ty u kënaqa
Ndaj për ty i shkruaj këto vargje,

5.Pse?

Pse çfarë kujton ti,moj mike,
Nuk i shoh ata gjinj kas?
Jo vetëm i shoh,moj shpirte,
Por gati sa nuk po pëllcas!

Se ta dish mirë,moj mike,
Unë nuk jam fare shenjtor.
Të shoh ty,porsi “misse”
Dhe pushtohem nga një tis”nervor”.

S’është nervor,por dridhje zemre
Se syri im, ende shikon.
Dhe ja tek ta them,moj e paemre,
Se,sado i moshuar,por të bukurën e çmon.

Tiranë,25 shkurt 2025

MOS MË KËRKONI- Poezi nga HASAN MUZLI SELIMI

Ju lutem mos më kërkoni,

Mos më kërkoni, të zgjohem nga varri.

Të bëhem lugat, a përbindësh,

Në netët e errta t’i ruhen hijes time.

Mos më lejoni të rri shumë mbi dhe.

Ditën e vdekjes ta mbani shënim.

Ora ime është mbi gur, aty m`skalit emrin.

Më mbuloni me dhe t`thatë, jo baltë arash.

Mendoni një ditë, bar mbi mua,

Një qengj të kruaj dhëmbët e rinj.

Unë prej poshtë t’i bëj ADN-në.

Ai të rritet i sertshëm me krenarinë e vogëlisë.

Nuk dua dritare, s`kam deshirë të shikoj.

Dua terr, ndoshta e kam nevojë veçimin.

Lulet i çel vet, në gji i mbaj, zemrës ia shtoj trokitjet,

Ndoshta bilbili i mëngjeseve pranverore më thërret.

Unë jam në t`ndamtë e kohës do dëgjoj.

Simfonin e gëzimit të zogjve.

Në larën e diellit që shpon gjethet, degë qershie,

Aty tek dheu im, avujt e pranverës çlirojnë jetë.

Mund të zgjohem,

Për dhuratë kam lulen, që më ka çel në zemër.

21.02.2025

Hasan Muzli Selimi

Dy poezi të reja nga TAHIR BEZHANI

DUA TË DEHEM …

Dua të dehem
Të pi një- dy-tre-katër dopio raki
Të shkrij trupin e mërdhirë
Në heshtjen e natës memece
Në shkretinën e ditës përvëluese
Nuk di të këndoj pa qenë i dehur
As të vallëzoj nuk di
E as të qeshi, më pak të qaj
Nuk dashuroj pa trazimin e shpirtit
Pa zjarrin brenda nuk shkrihet akulli
Dashuria do miq e mikesha të ndezta
T’i kesh pranë vetës, jo në largësi
Ndonëse nuk flasin as nga afër….

Shpesh dëshiroj të rebelohem
Të bëhem furtunë vjeshte
Shpirti të përplaset me vargjet e zjarrta
Të jam një dikush tjetër rrugëve të eterit
Nuk mundem, nuk di pa u dehur
I nënshtrohem ndrydhjes së vargut bonjak
Kur shoqërohet me lotin si gur bjeshke
Nxjerr nga brenda dhimbjen e ashtit
Shikoj i qetë rreth e rrotull, mendoj
Kënaqësi apo mjerim kjo kohë shterpë!….
Në buzëqeshje të vajshëme përkundem
Ditës nuk i them lamtumirë
Kohë të tjera do vijnë rrugëve të gjata…
Takohemi n’andrrat e zhgjëndërrave të tretura
Përqafimeve të përmallta valëve të jetës
Ngrirë në kokërdhokët e ballit të rrudhur
Si hije malli…..

Nëntor,2024

HAPAT QË NUK LËVIZIN….

Ditë me shi,e ftohtë ,mërdhin
Në këtë mesvjeshtë të sertë
Eci rrugëve të qytetit tim
Numëroj hapat që nuk lëvizin
Sytë e stepur vitrinave përplot
Aty afër një skamnor ulur në kartuç
Me duar të zgjatura lëmoshe
Me lot ndër sy ngrirë nga i ftohti
Refreni i përsëritshëm “ Të ndihmoftë Zoti!…”
Me dorën e zgjatur, të qullur
Era luan me flokët e zbardhura
Teket e erës rrëmbimthi
Më “vodhën” kapelën nga koka
Ia “fali” vogëlushit ulur buzë rrugës
Me lotët e ngrirë shikoj nga unë
Hoqa xhupin e veshur, e mbështolla
Vajta në çerdhën time plot dridhje
Vogëlushi zbathur buzë rruge më shikonte
Më shoqëroj ajo pamje tërë natën…..

Gjakovë,
Nëntor,2024

ÇASTE TË KËNDSHME ME KRIJUESIN ARBËR AHMETAJ – Nga TAHIR BEZHANI

Komentet

Cancel reply

Lajme të ngjashëm

Më 6 mars 1960 lindi poeti i shquar Xhevdet Bajraj

Biografia

DARDHA E RRUSHI- Fabul nga ANDREA ZALLI

ADEM JASHARI NË KOSOVËN E PASLUFTËS- Nga Jusuf BUXHOVI

ZOT, BOLL ME VARFËRINË E VIZIONIT TONË! -Nga Shkëlqim HAJNO

POETI XHEVAHIR SPAHIU, FILOZOFIA IDEALISTE E MODERNIZMIT TË TIJ AVANGARDË- Studim nga dr. Mujë Buçpapaj

‘Pikolo grande amore’ E vogla e madhja dashuri- Tregim nga KRISTAQ TURTULLI

ROBERT DOLI E IBRAHIM RUGOVA DHE ANALOGJIA E TAKIMIT TRUMP – ZELJENSKY- Nga JUSUF BUXHOVI

KU JANË KRESHNIKËT…?!- Poezi nga FATMIR MUSAI

Kur këndoj me vargje- Cikël me poezi nga Përparim Hysi

MOS MË KËRKONI- Poezi nga HASAN MUZLI SELIMI

Dy poezi të reja nga TAHIR BEZHANI

Lajmet me interesante

Lajmet e fundit

ARKIVA E LAJMEVE

RRETH NESH

Komentet

Biografia

Lajmet me interesante

Lajmet e fundit

ARKIVA E LAJMEVE

RRETH NESH

NEWS LETTER

SOCIAL