Nga Aurenc Bebja*, Francë – 24 Mars 2024

Emin Arslan ka qenë një diplomat libanez i Perandorisë Osmane, të cilën e ka përfaqësuar nëpërmjet postit të konsullit në qytetet e Bordosë, Brukselit, Parisit dhe Buenos Aires-it. Shkrimtar dhe gazetar, ai është autor i librave dhe artikujve në arabisht dhe spanjisht, si dhe i shumë artikujve gazetash në gjuhën frënge. Ai rrëfen në mënyrë brilante pikëllimet e një historie dashurie më një fund tragjik, e cila ka nevojitur ndërhyrjen e Ismail Qemalit, asokohe Guvernator i Përgjithshëm i Libanit. Çfarë roli ka luajtur lideri shqiptar në këtë histori ? Cilat kanë qenë pasojat e kësaj ndërhyrjeje ? Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, ka sjellë për publikun shqiptar, rrëfimin e Emin Arslan-it, botuar me 12 korrik 1913, në faqet n°102-106 të gazetës argjentinase “Caras y Caretas”: 

Pikëllimet e dashurisë së humbur

Për doktorin Joaquín V. González**.

Gazetat, kohët e fundit, na kanë folur shumë për Shqipërinë dhe shqiptarët, e veçanërisht për Ismail Qemal Beun, promotorin e pavarësisë së tyre dhe kreun e qeverisë së përkohshme. E kam njohur shumë mirë këtë burrë shteti të shquar, ai më nderon me miqësinë e tij dhe e vlerësoj shumë. Kur u kthye në vendin e tij për të shpallur pavarësinë e tij, më dërgoi një letër në Buenos Aires duke rekomanduar katër emigrantë të varfër shqiptarë. Sa herë, pra, që gazetat na japin lajme nga Shqipëria, nuk mund të mos kujtoj një histori të pikëllimeve të dashurisë së humbur që kam parë dhe që më dha mundësinë të mësoj për karakterin fisnik të atij burri shteti. Unë do të përpiqem ta tregoj atë histori tani; por, për ta bërë më të kuptueshme, është e nevojshme të kthehemi pak më tej dhe t’i japim, në një mënyrë të caktuar, një parathënie të shkurtër.

***

Në vitin 1860, Siria u përgjak nga një luftë civile, midis të krishterëve dhe myslimanëve, dhe, kryesisht, midis druzëve dhe maronitëve, në Malin Liban. Ajo luftë provokoi — si gjithmonë — një ndërhyrje evropiane, e ndjekur nga një ekspeditë franceze, dhe kjo ishte origjina e autonomisë së Malit të Libanit, për të cilën flitet aq shumë.

Ndër veçoritë kureshtare të asaj lufte ishte lufta e çuditshme dhe unike që u zhvillua në qytetin e Hasbajasë (Hasbaya). Druzët sulmuan të krishterët një ditë; Emirët Shehab (Chéhab), atëherë zotër të vendit, u dhanë azil të krishterëve dhe familjeve të tyre, duke hapur dyert e kështjellës së tyre, edhe pse ishin myslimanë, dhe i mbrojtën ata deri në vdekje. Por, pas një rrethimi të gjatë, kalaja u pushtua nga sulm i fuqishëm dhe pasoi një masakër e frikshme.

Nëna ime, që i përkiste familjes Shehab (Chéhab), atëherë ishte një vajzë e thjeshtë dhe e pafajshme, ajo nuk mund ta kuptonte spektaklin e tmerrshëm që po vështronte; dhe nga maja e një ballkoni pa atë skenë të tmerrshme, në mungesë të dikujt që mund ta parandalonte; sepse disa nga emirët, të afërmit e tyre, ranë të vdekur ose të plagosur, dhe infermierja e tyre, si dhe shërbëtorët e tjerë, ishin të zënë me kujdesin për të plagosurit dhe të vdekurit.

Druzët i respektojnë shumë gratë, dhe gjatë asaj lufte të gjatë asnjë grua apo fëmijë nuk pësoi shqetësimin më të vogël.

Në rrëmujën e atyre ngjarjeve tragjike, nëna ime takoi një vajzë të vogël të krishterë që ishte strehuar me prindërit e saj në kështjellë. Të dyja vajzat ishin në të njëjtën moshë; ata e donin njëra-tjetrën; Miqësia e tyre zgjati një jetë. Nëna ime gjithashtu krijoi miqësi me një djalë të vogël që gjeti, i cili kishte humbur babanë e tij në luftime.

Pas luftës, disa zonja të aristokracisë së lartë angleze kërkuan që ta birësonin, secila nga një jetim, dhe atë fëmijë e mori në kujdes e bija e muzikantit të famshëm Mendelsshon, e cila e arsimoi me shpenzimet e saj dhe e bëri të ndiqte studimet mjekësore në Londër. Kur i mbaroi dhe u kthye në vendin tonë, mamaja ime kërkoi që të punësohej si mjek familjeje. Falë tij, gjatë udhëtimit tim të parë në Evropë, u njoha me vajzën simpatike të Mendelsshon-it, tashmë mjaft të moshuar.

Pas luftës, gratë dhe fëmijët u dërguan në qytetin e Tirit (Tiros); dhe aty, dy shoqet e vogla, mamaja ime dhe ajo që takoi në kala, u ndanë.

Njëzet e pesë vjet më vonë, fatet e jetës i bashkuan sërish. Ato ishin tashmë të martuara dhe të dyja nëna të disa fëmijëve.

Një ditë, babai im u sëmur; dhe, për t’u kujdesur për të, u detyruam të linim malin tonë për të jetuar në qytet. Sipas dëshirës së nënës sime, u vendosëm në të njëjtën lagje ku jetonte shoqja e saj e fëmijërisë. Ajo ishte martuar me një tregtar të ndershëm, të vlerësuar dhe të nderuar nga çdo pikëpamje. Eshtë e panevojshme të thuhet se të dy mikeshat takoheshin çdo ditë : ato u bënë të pandashme. Ekziston një fjalë e urtë arabe që thotë : “Miqtë bëjnë tri gjëra : shkollën, udhëtimin dhe burgun”, dhe aq më tepër një bllokadë.

Dy nënat sillnin fëmijët me vete në vizitat e tyre të ndërsjellta dhe kështu miqësia e nënave vazhdoi te fëmijët : erdhëm për të krijuar një familje të dyfishtë, nga një ditë në tjetrën.

Shoqja e nënës sime kishte një vajzë që ishte më e madhja nga të gjithë ne, e bukur me shkëlqim, një nga ato bukuroshet klasike, të pastra, të rralla; e hollë, elegante, me një zë të artë dhe një inteligjencë shumë të gjallë. Mund të jap vetëm një ide për të : ajo dukej çuditërisht si “Venus de Milo”. Herën e parë që e pashë këtë kryevepër në Muzeun e Luvrit në Paris, më befasoi në atë mënyrë që mbeta statik. Sa herë që kaloja pranë Luvrit, hyja, qoftë edhe për pak minuta, për të soditur këtë vepër të admirueshme të skulpturës njerëzore dhe bukurisë femërore.

Bukuria e së resë shtohej çdo ditë; Të rinjtë pëshpërisnin kur ajo kalonte afër dhe shkëmbenin bërryla për të tërhequr vëmendjen e njëri-tjetrit tek ajo. Të gjithë pyesnin me kureshtje, kush do të ishte fatlumi i vdekshëm që një ditë do të bëhej burri i asaj gruaje ideale. Më në fund, u konkludua të dihej. Ai ishte një djalë i ri me pozitë të lartë, nga shoqëria më e mirë, shumë i kulturuar, i pashëm, gjë që nuk të bënte keq. Një ditë ai kërkoi dorën e saj dhe u pranua. Çuditërisht të gjithë e kanë duartrokitur këtë zgjedhje. Ndoshta është vënë re se çiftet e mira janë të rrallë. Shpesh, nëse gruaja është e bukur, burri është i shëmtuar dhe anasjelltas, në atë rast, harmonia ishte e përsosur : do të thuhej se në atë çift njëri ishte bërë për tjetrin.

Oh! Fataliteti apo fati zgjodhën ndryshe për të. Duket se ata e kishin zili lumturinë e të vdekshmëve në tokë. Sepse, sapo i riu u autorizua t’i takonte vajzës së re dhe të dy filluan të njiheshin dhe ta donin njëri-tjetrin me dashuri, një katastrofë e tmerrshme ra mbi kokën e babait të së resë, i cili u gjend i rrënuar nga dita në ditë. I gjori luftoi me të gjitha forcat, por kur dora e fatit bie mbi dikë, mjerë ai!

Një pasdite, duke u kthyer në shtëpi, gjeta nusen e bukur. Ishte vetëm dhe qante. Kur më pa, fshehurazi fshiu lotët, më zgjati dorën dhe donte të buzëqeshte. Trishtimi i saj e bëri atë edhe më të bukur. Nëna ime, pa më lënë kohë të pyesja se çfarë mund ta bënte Leilën të qante – kështu quhej – më tha me një ton urdhërues : “Shko e luaj në kopsht, biri im”. Nëna ime nuk na kishte mësuar të flisnim; dhe shkova i pikëlluar për të luajtur në kopsht, u ula buzë burimit dhe me dorë përzieja ujin, i zhytur ashtu siç isha në mendimin se çfarë mund ta bënte Leilën, shoqen time të madhe, të qante. Por nuk vonova shumë për ta marrë vesh, sepse po atë natë nëna ime i tha babait arsyen e vizitës së Leilës dhe rrjedhimisht shkakun e lotëve të saj. Ja rrëfimi :

Në mesin e kreditorëve të babait të Leilës ishte një tregtar i pasur; Ai jetonte në lagje, dhe e njihte të renë që në fëmijëri. I nënshtruar nga bukuria e saj fizike dhe cilësitë e saj morale, ai e dëshironte me zjarr atë si gruan e tij. Megjithatë, i frikësuar nga refuzimi dhe i bindur se kishte të drejtën e ndeshjes më të mirë në qytet, ai nuk guxoi t’i kërkonte dorën e saj; Por kur babai i Leilës falimentoi dhe ishte në prag të falimentimit, ai donte të përfitonte nga rasti; dhe, si një biznesmen i mirë, u shfaq një mëngjes në shtëpinë e babait të shoqes sime dhe, pasi bëri sikur kishte shkuar të merrte vesh për situatën e tij, buzëqeshi me një buzëqeshje mefistofeliane dhe tha :

— Epo ! Pasi u mendova, shoh se situata juaj nuk është plotësisht e pashpresë; Është e mundur ta përmirësoni atë dhe të kurseni nderin tuaj dhe lumturinë e të dashurve tuaj.

Dhe pa i dhënë kohë babait për të marrë frymë apo për ta pyetur se si, ai njoftoi se do të hynte në ortakëri me të dhe do të merrte përsipër të gjitha borxhet.

Babai i gjorë hapi sytë dhe mendoi se po ëndërronte; Më pas, ai deshi të përqafonte shpëtimtarin e tij, me një gjest e përmbajti veten dhe i tha :

— Jo aq shpejt; të ulemi dhe të flasim si burra, si biznesmenë.

Dhe më pas shtoi :

— Po, do të shpëtoj gjendjen tuaj, nderin tuaj dhe lumturinë e fëmijëve tuaj; Por me një kusht.

— Cilin ? — u shpreh babai. — Jam gati për gjithçka.

— Epo mirë! Ja pra : a mendoni se jam shumë i vjetër ?

— Jo.

— A jam shumë i shëmtuar ?

— Absolutisht.

— A mendoni se jam një njeri krejtësisht i ndershëm ?

— Kurrë nuk kam thënë të kundërtën.

— Atëherë, ju kërkoj të më pranoni si pjesëtar të familjes suaj.

— Por si ? — pyeti i ati i Leilës, me zërin që i dridhej.

— Duke më dhënë dorën e vajzës tuaj.

— Leilës ?

— Po, dorën e zonjushës Leila.

— Por ju e dini që ajo është e zënë.

— Jo zyrtarisht.

— Është njësoj.

— Në asnjë mënyrë.

— Por ata e duan njëri-tjetrin.

— Oh! Dashuritë fëmijërore nuk kanë asnjë pasojë.

Babai la dy lotë të mëdhenj përvëlues të rrjedhin mbi mjekrën e tij gri dhe tha :

— Ajo që më kërkoni është e pamundur; Kjo është vdekja e vajzës sime.

— Oh! Pse këto fjalë serioze ? A do të më lejoni t’ju bëj një pyetje ?

— Cilën ?

— A është në dijeni zonjusha Leila për situatën tuaj ?

— Jo; Doja ta shtyja sa më gjatë këtë zbulim të tmerrshëm, për t’u dhënë të dashurve të mi edhe disa ditë paqe dhe qetësi.

— Epo. E di që zonjusha Leila është një vajzë me inteligjencë të rrallë dhe me zemër të madhe; tregojini sinqerisht, pa hezitim, situatën tuaj, informojeni për propozimin tim dhe lëreni të zgjidhë si gjyqtari i vetëm. Po të më refuzojë, aq më keq për mua; Nëse jo, nuk mendoj se jeni më realist se mbreti.

Përballë këtij argumenti të vështirë, babai heshti. Për pak çaste, gjithçka që mund të dëgjonim ishin psherëtimat e tij, të përziera me rrahjet e zemrës.

— E pranoni ? — pyeti tjetri.

— Dakord, — u përgjigj i ati.

Dhe të dy burrat u ndanë.

Babai shkoi në shtëpi pak më vonë, me pretekstin se ishte sëmurë, thirri gruan e tij dhe u mbyll me të për orë të gjata. Ai i tregoi gjithë fatkeqësinë e tij. Gruaja e mori goditjen stoike dhe trimërisht, më tepër e këshilloi që të mos i thoshte asgjë Leilës deri të nesërmen në mëngjes, nata është këshilltare e mirë, tha ajo.

Në fakt, të nesërmen në mëngjes, nëna i tha vajzës së saj :

— Leila, babai yt dëshiron të të flasë.

Leila, pak e shqetësuar, sepse zëri i nënës dridhej, shkoi te prindërit.

Ai, i zbehtë dhe me sy të skuqur nga ethet, mori të bijën në krahë, e puthi, e vendosi të ulet pranë tij dhe i tha :

— Bija ime, ti e di që je më e madhja ndër vëllezërit dhe motrat e tu; Ti gjithashtu e di se sa krenarë jemi për ty dhe sa shumë ne të gjithë e vlerësojmë karakterin tënd dhe zemrën tënde të sinqertë dhe besnike. Sot jam i detyruar të të zbuloj një gjë shumë të trishtueshme, sepse më ka rënë në kokë një fatkeqësi shumë e rëndë…

Duke dëgjuar ato fjalë, Leila u zbeh dhe u shpreh :

— Çfarë të ka ndodhur, babai im ?

— Oh, bija ime! Një fatkeqësi që na prek të gjithëve.

— Çfarë fatkeqësie ?

— Bija ime, jam i rrënuar dhe gati të falimentoj. Kështu nuk do të humbas vetëm pasurinë time, por edhe nderin tim.

Leila shikoi me mall (dhimbje) nënën e saj, e cila qante në heshtje në një cep të dhomës.

— Dhe nuk ka asnjë mënyrë, tha Leila, për t’ju shpëtuar, ose të paktën ta parandaloni këtë fatkeqësi, duke shitur, për shembull, shtëpinë tonë, bizhuteritë tona, gjithçka që kemi ?

— Gjithçka që kemi, bija ime, nuk mjafton për të paguar gjysmën e asaj që kemi borxh.

— Pra, çfarë duhet bërë ?

Babai heshti, Leila e përsëriti :

— Pra, çfarë duhet bërë ?

Babai e shikoi gruan e tij sikur donte ta pyeste, por ajo vazhdoi të qante dhe nuk u përgjigj. Pastaj e ndërpreu heshtjen dhe duke iu drejtuar gruas së tij tha :

— Çfarë duhet bërë ?

— Meqë i premtove se do t’i thuash dhe do t’ia lësh arbitrimit të saj, si gjyqtar, thuaji.

Leila, e cila nuk kuptoi asgjë nga ky dialog, u shpreh me ankth :

— Babai im, më trego çfarë ka; Unë po çmendem… E shihni, nuk jam më vogëlushe; më shpjegoni; çfarë po ndodh ? çfarë do të thotë mamaja ?

Dhe babai mori përsëri duart e së bijës në duar dhe filloi t’i tregonte asaj gjithçka për fatkeqësinë e tij dhe sesi fqinji kreditor kërkonte që ajo të ishte çmimi i shpëtimit të tij.

— Tani e kuptova, — tha Leila. — Dhe, nga ana tjetër, duke fshehur fytyrën në duart e saj, filloi të qajë.

Me zemër të thyer, babai i saj i tha :

— Bija ime, mos qaj kështu dhe mbi të gjitha mos mendo se duke të zbuluar fatkeqësinë tonë, desha të të ndikoj dhe të të çoj në sakrifica; Unë kam premtuar dhe kam dashur ta mbaj premtimin. Je e lirë të zgjidhësh; Përndryshe, nëse do të sakrifikoje veten, do të më vriste thjesht ideja për të të bërë të sakrifikosh lumturinë tënde.

Leila vazhdoi të qante në heshtje; Babai më pas shtoi :

— Epo mirë! Dakord. Mos u brengos më, bija ime; çfarëdo që të ndodhë ndodh; Unë e vura fatin tim në duart e Zotit — dhe ai u ngrit për t’u larguar. Papritur, Leila nxitoi pas tij, duke thirrur :

— Jo baba! Thuaji që ia pranoj dorën dhe do të jem gruaja e tij!

— Po tjetri ? — pyeti nëna.

Leila heshti për një çast; Pastaj ajo tha midis të qarave :

— Do të gënjeja po të thosha se nuk e dua thellësisht dhe se ky është një pikëllim për gjithë jetën; por, nga ana tjetër, do të isha po aq e trishtuar ose më shumë po të shihja prindërit e mi, të mjeruar në ditët e fundit, si dhe vëllezërit e mi të vegjël. Si prisni që unë ta di se unë mund t’ju shpëtoj dhe pastaj të tërhiqem ? Atëherë do ta konsideroja veten një vajzë mosmirënjohëse dhe të padenjë; dhe gëzimi im për t’u martuar me njeriun që dua do të helmohej, gjithë jetën, me atë ide të vetme, aq më tepër që i dashuri im, në situatën aktuale, nuk mund të më japë asnjë ndihmë.

Babai dhe nëna i përtypnin ato fjalë fisnike plot butësi birnore e vëllazërore, duke vënë re, me hidhërim, dhimbjen e zemrës së vajzës së tyre, për një sakrificë kaq të madhe e fisnike.

— Mendohu mirë — u përgjigj babai — konsultohu me veten, bijë e dashur, mos bëj asgjë me nxitim.

— Baba, jam e vendosur; Unë e kam menduar mirë.

Leila fshiu lotët e saj dhe vazhdoi me një ton të vendosur :

— Tani për tani do t’i shkruaj të dashurit tim për të marrë fjalën time. A do të më lejosh, baba?

— Shko, bija ime, dhe Zoti të bekoftë.

Leila u tërhoq në dhomën e saj dhe pasi nxori frymën e saj të mbushur me dhimbje dhe vuajtje, ajo filloi t’i shkruante letrën e mëposhtme të dashurit të saj :

“Miku im,

Nuk e di nëse do të kem forcë dhe guxim të mjaftueshëm për ta përfunduar këtë letër. Ngashërimi më mbyt dhe lotët më verbojnë. Sapo na ka rënë një fatkeqësi e madhe. Babai sapo më njoftoi se jemi të rrënuar përgjithmonë : varfëri dhe mjerim, me turpin e falimentimit. Në këtë situatë, zoti X. është paraqitur si shpëtimtari ynë; por ai më ka kërkuar dorën time. Babai im e refuzoi atë; Por unë, midis dashurisë sime të thellë për ty dhe dashurisë birësore që u detyrohem të dashurve të mi, kam besuar se nuk duhet të hezitoj; Kam preferuar të sakrifikoj dashurinë dhe lumturinë time. Dhe duke qenë se Qielli e ka dashur kështu dhe më ka zgjedhur mua si viktimë shlyese për këtë fatkeqësi, unë duhet t’i nënshtrohem vullnetit të tij me guxim dhe nënshtrim.

Duke qenë se e di më mirë se kushdo fisnikërinë e zemrës tuaj, paraprakisht jam e sigurt se do të më falë dhe do ta kthejë me fisnikëri fjalën që i dhashë. Unë jam e sigurt se do të më kuptoni. Falja juaj do të jetë ngushëllimi im i vetëm në jetën time të ardhshme dhe nuk kam nevojë t’ju them se do të jetë plot vuajtje dhe hidhërim. Sa për ju, mik i dashur, më harroni; Një burrë si ju do të gjejë gjithmonë zonjën më të bukur dhe fisnike, e cila do të jetë më e lumtura nga të gjitha gratë dhe të gjithë do ta kenë zili fatin tuaj.

Para se të përfundoj këtë letër, dua t’ju bëj një lutje. Mos u mundoni kurrë të më shkruani. I kam premtuar veten një tjetri dhe dua të jem i tij në gjithë pastërtinë e shpirtit dhe të ndërgjegjes. Kini mëshirë për mua… Më falni… Gjithashtu më falni për dhimbjen që ju shkaktoj padashur. Të jeni i sigurt se do të ruaj kujtimin më të pastër dhe të përjetshëm për ju!”

“LEILA”

Të nesërmen, si flakë, lajmi u përhap në të gjithë qytetin. Ishte një tronditje e përgjithshme dhe, çuditërisht, të gjithë përfunduan duke ditur shkaqet e vërteta të sjelljes së Leilës, e cila frymëzoi admirimin e të gjithëve të përzier me keqardhje.

Për t’u dhënë fund thashethemeve dhe zhurmave, u vendos që sa më parë të festohej martesa.

I dashuri i ri e mbajti fjalën dhe shpëtoi vjehrrin e tij të ardhshëm nga falimentimi.

Më në fund erdhi dita e dasmës, çfarë dite e trishtuar, o Zot! Ajo ishte e zymtë. Dikush mund të besonte se martesa ishte një funeral. Të gjithë të pranishmit ishin të shqetësuar; një shtypje e turbullt pushtoi të gjithë shpirtrat. Më kot muzika i hidhte erës akordet e saj më të bukura, më kot këngëtarët bënin notat më melodioze të dëgjuara : askush nuk i kushtoi vëmendje. Vetëm dhëndri kishte një pamje të lumtur : po triumfonte!… Gjë që e bënte edhe më të urryer në sytë e mi. Por ajo që më acaroi mbi të gjitha ishte koncerti i hipokrizisë që mbretëroi në të gjithë atë shoqëri. Sepse askush, nga prifti që i dha bekimin shërbëtorit, nuk ishte në dijeni se kjo vajzë e varfër ishte viktimë e një kontrate të ndyrë. U çudita që nuk u ngrit asnjë zë për ta stigmatizuar këtë akt të paturpshëm.

Gjatë ceremonisë i qëndrova pranë Leilës, së cilës nuk ia hiqja dot sytë; Vëllai i saj ishte afër meje. Herë pas here, Leila kthehej drejt nesh, na buzëqeshte me sytë e saj të bukur dhe e shihja se ishim një lehtësim për pikëllimin e saj, të cilin me energji të rrallë përpiqej ta mbyste. Por kur prifti i bëri pyetjen sakramentale : — “A jeni dakord, zonjusha Leila, të merrni Don Fulano de Tal si burrin tuaj ?” — një heshtje e akullt mbretëroi në dhomë. Leila atëherë ishte në prag të humbjes së guximit. Papritur, ajo uli sytë dhe me një zë thuajse të padukshëm, u përgjigj : “Po!” dhe dy lotë të mëdhenj i vërshuan faqet e saj rozë të zbehtë dhe një psherëtimë e thellë, e cila dukej si një rënkim, tundi gjoksin e saj të valëzuar me hijeshi…

Sapo ceremonia mbaroi, të gjithë nxituan të largoheshin, nga që situata ishte e rëndomtë.

Leila e pranoi stoikisht jetën e saj të re, pa shfaqur as më të voglin inat, ndaj burrit dukej e dorëzuar dhe plot vëmendje: por pa gëzim. Disa muaj më vonë, babai i saj vdiq, viktimë e një aneurizmi. Natyrisht, kjo vdekje e papritur i atribuohet pikëllimit për sakrificën e së bijës. Leila vajtoi e shkretë për babain e saj të dashur dhe vajtoi për një kohë të gjatë.

Nga ana tjetër, nuk kaloi shumë kohë dhe mësoi se i shoqi ishte i sëmurë dhe i kërcënuar rëndë. Leila ishte një infermiere e admirueshme, me një altruizëm të pakufishëm.

Sa i përket të dashurit të parë, ai ishte zhdukur, u largua nga qyteti dhe shkoi në një fermë që zotëronte në Palestinë, për të shmangur thashethemet, dhe iu kthye aktivitetit vetëm pasi kishte harruar aventurën e tij romantike. Ai nuk pranoi të kthehej në jetën shoqërore, i vendosur të mos martohej.  Meqë dihej se burri i Leilës ishte i sëmurë, vendimi i tij i atribuohej shpresës që Leila të mbetej e ve dhe të realizonte ëndrrën e saj. Por më e çuditshmja ishte se të gjithë miqtë dhe të njohurit e saj ishin të vetëdijshëm — askush nuk e di se si — që nëse Leila do të ishte e ve, ajo do të ishte e pastër si para martesës; dhe se nëse do të kishte pranuar të ishte çmimi i shpëtimit të babait të saj, ishte betuar se do të ishte vetëm gruaja e burrit të saj në emër dhe se nuk do t’i jepte kurrë trupin dhe shpirtin e saj… Kështu kaluan dhjetë vjet, pa e thyer betimin.

Ne ndërkohë ishim kthyer në mal. Kur mbaruan studimet, babai më ofroi, si shpërblim, një udhëtim, plani i të cilit ishte kombinuar me maturi. Më duhej të ngjitesha majat e Malit Liban, në pyllin historik ku përdoreshin cedrat nga Solomoni për të ndërtuar tempullin e tij të famshëm; Pastaj, zbrita në rrafshin e Baalbeck-ut, për të vizituar rrënojat më të mëdha, pa dyshim, në të gjithë botën : Heliopolis-in. Prej andej shkova në Damask, qyteti më i vjetër në botë, kalova Jordanin, hyra në Palestinë, vizitova Nazaretin, Betlehemin, Jeruzalemin dhe u ktheva përmes Karmelit, Jafës, Tiros dhe Sidonit, që ishte etapa e fundit dhe më e shkurtër, që ndodhej njëzet kilometra nga qyteti ynë.

Më duhej ta bëja udhëtimin i shoqëruar nga prijësi im dhe një shoqërues.

Një ditë, duke dashur të shihja një burim të famshëm dhe një urë natyrore, e lashë shoqëruesin tim të përparonte, duke treguar vendin ku duhet të më priste; dhe të shoqëruar nga prijësi im, shkuam për të parë burimin dhe urën. Duhet të besohet se jemi vonuar, sepse e kemi pasur të pamundur të gjejmë shoqëruesin. Dielli ishte gati të perëndonte dhe unë fillova të shqetësohesha. Kur, papritmas, një siluetë u shfaq pas kodrës, duke u drejtuar drejt nesh. Ishte një grua mbi një mushkë, freri i së cilës mbante një rrip, pasi shtegu ishte i rrezikshëm dhe rënia do të kishte qenë e lehtë. Zakonet tona i ndalojnë burrat të shikojnë gratë. Kështu që ula sytë. Gruaja, nga ana e saj, e fshehu fytyrën pas ombrellës, për të mos u parë, edhe pse ishte e krishterë, dhe për këtë arsye nuk mbante ferexhe. Ndalova kalin dhe e pyeta mushkataren nëse kishte parë ndonjë shoqërues gjatë rrugës. Sapo hapa gojën, pashë ombrellën të largohej dhe gruan që më thërriste në emër. Ngrita kokën; Ajo ishte Leila…

Nuk u besoja syve. Leila, në atë mal të thepisur, në ato shtigje të rrezikshme, të besuara një mushkatari të çuditshëm! Nuk u habita plotësisht dhe që njerëzit përreth nesh të mos na kuptonin, i thashë në frëngjisht :

— A je ti zonjë ? Por, oh Zot, çfarë je duke bërë këtu dhe vetëm ?

Ajo psherëtiu dhe tha me pikëllim :

— Burri im është shumë i sëmurë dhe meqenëse mjekët e kanë këshilluar të marrë ajër të pastër dhe të përdorë ujërat e burimit të Talit, ai shkoi në fshatin Cual. Ai nuk donte që unë ta shoqëroja; Por duke qenë se e di që gjendja e tij është shumë e rëndë, do të kujdesem për të.

— A është vërtet kaq serioze ?

— Po.

— Por a nuk e di se ajo që po bë është e pamatur dhe e rrezikshme ? Duke udhëtuar vetëm me një mushkatar…

— Si të bëj ? Unë nuk mund të bëja ndryshe.

— A do të më lejosh të të shoqëroj ?

Leila buzëqeshi dhe tha :

— A mendon, ndoshta, se ai është dhjetë vjeç, si ditën kur e takova ? Çfarë do të thoshin nëse do të më shihnin duke u ngjitur, në këtë mal të vetmuar, me një burrë si ti ?… Sepse harron se tashmë je burrë…

— Më fal! — iu përgjigja — Nuk e kisha menduar… Më beso, e thashë për shkak të shqetësimit tim për ty.

Dhe pasi më pyeti për nënën time dhe pasi më siguroi se e kishte takuar eskortën time rrugës, u ndamë. I urova një udhëtim të mbarë dhe u largova duke admiruar virtytet e rralla të asaj gruaje ideale.

***

Gjatë gjithë udhëtimit tim, nuk munda të mësoja asgjë për të. Komunikimi nuk ka qenë i lehtë. Dëshiroja të kthehesha në shtëpinë e babait tim; Në fazën e fundit u largova nga shoqëruesit dhe meqë rruga kufizohej me Mesdheun, i dhashë vrull kalit tim, saqë pas dy orësh arrita te dera e shtëpisë.

Babai dhe vëllezërit e mi kishin dalë për gjueti ose në fusha, vetëm nëna ime ishte në Harem.

Unë nxitova drejt saj, e cila, sipas zakonit të saj, po rregullonte lulet në kopshtin e saj me shërbëtorët e saj. Dhe, pasi i jap një puthje :

— A e di, i thashë, kë kam takuar gjatë udhëtimit tim ?

— Kë ?

— Leilën. Ajo po shkonte, imagjino, në mal, për t’u kujdesur për të shoqin.

— Burri yt të ka dhënë jetën. (Shprehje arabe për t’i lajmëruar dikujt vdekjen e një tjetri).

— Si! Ka vdekur?

— Po, dhe a e di se një ditë para vdekjes së saj, i dashuri i parë i Leilës, i dekurajuar duke pritur më shumë se dhjetë vjet, u martua me një grua tjetër ?

— E shkreta Leilë ! — thashë.

— Po Leila e gjorë ! E gjora ka vuajtur shumë, por nuk ndalet me kaq : imagjino që ka ardhur kunati i saj, i preferuari i sulltanit dhe, siç thonë, spiuni i tij, dhe do t’i heqë trashëgiminë Leilës.

— Është e tepërt, thashë unë, por shpresoj të mbrohet.

— Oh! askush nuk guxon të mbrojë çështjen e tyre. Vetë gjykata e pranoi paraqitjen e tyre me ngurrim, nga frika se mos shkaktonte zemërimin e të preferuarit (kunatit); sepse ju tashmë e dini se Sulltan Hamidi nuk bën shaka. Një fjalë dhe të dërgojnë në fund të Bosforit ose në fund të Saharasë, në Tripoli. Atëherë do ta kuptosh se kjo vajzë e gjorë do të përfundojë pa asgjë.

— Vërtet, kur të tilla padrejtësi shihen në tokë, a nuk është e drejtë të dyshojmë në mirësinë e Zotit ?

— Oh! Biri im, ne kurrë nuk duhet të rebelohemi kundër vullnetit të Allahut. Ishte e shkruar…

— Dhe për të përfunduar vëzhgimet e mia, nëna ime shtoi :

— Nuk bëhet fjalë më për këtë. Nesër nëse pusho, do të shkosh në qytet për t’i shprehur ngushëllimet zonjës Leila dhe do më sjellësh lajmet e saj.

Të nesërmen, shumë herët, isha në shtëpinë e Leilës. Ajo ishte e veshur tërësisht me të zeza. Ende e këputur nga lodhja dhe emocionet e shumta, ajo dukej e bukur me fustanin e saj të zi. I shpreha ngushëllimet me nxitim dhe në tërësi, për të arritur deri te qëndrimi i kunatit. Ishte e vërtetë; dhe duket se ciniku i kishtë thënë : “Zonjë, ti je shumë e bukur për të pasur nevojë për pajë për burrin tënd të ri.” Në përgjigje të këtij zemërimi, Leila e përzuri atë. “Unë jam në shtëpinë time këtu, u përgjigj ajo, dhe ju kërkoj, zotëri, të dilni pa bërë bujë, ose do të thërras shërbëtorët që t’ju nxjerrin jashtë.” Dhe kështu, marrëdhëniet mes Leilës dhe kunatit të saj të poshtër u ndërprenë.

Mbërritja ime ndodhi disa orë pas asaj skene. Leila ma tha duke qarë. Një Një gjest i tillë poshtërues më preku thellësisht.

— Të shohim, zonjë, i thashë, — kë ke parë dhe konsultuar ? Dhe çfarë përgjigjeje ke marrë ?

— Oh! Të gjithë janë dakord se kundërshtari im është i fuqishëm dhe i frikshëm; se nuk do të mund të bëj asgjë, se nuk do të kem asgjë. Aq më keq! Unë nuk do të jem e para dhe as e fundit e privuar; Por le të më japin, të paktën, lëmoshën e paqes. Kam kaluar dhjetë vjet të jetës sime si infermiere; Unë kam të drejtën e pushimit dhe të qetësisë.

Pastaj, ajo shprehu :

— Është e tepërt, o Zot! dhe shpërtheu në të qara.

Pafuqia në të cilën u gjenda, për të qenë i dobishëm për atë shoqen e fëmijërisë, të cilën e doja si motër dhe që ishte viktimë e kaq shumë fatkeqësive, ishte për mua torturë. Unë e mbylla gojën.

Më pas erdhën disa vizitorë dhe unë shfrytëzova rastin të largohesha.

Rrugës, makina ime u kryqëzua me atë të Guvernatorit të Përgjithshëm (Valiu) : ishte Ismail Qemal Beu, për të cilin fola në fillim. Ai njihej si një guvernator energjik dhe thuhej se ishte njeriu i besuar i Mid’hat Pashës, babait të Kushtetutës sonë, dhe thuhej se edhe sulltani kishte frikë prej tij.

Oh! Çfarë ideje, thashë me vete atëherë. Nëse do të shkoja ta takoja dhe t’i shpjegoja situatën e Leilës ? Ndoshta mund të jetë e dobishme. Në çdo rast, çfarë dëmi do të kishte ? Çfarë mund të pësoja nga kunati ?…

Pa u menduar më tej, u përkula nga karroca dhe i thashë karrocierit :

— Karrocier, shih nëse Valiu (Guvernatori i Përgjithshëm) po shkon në shtëpinë e tij; dhe nëse shkon, ndiqe.

Valiu (Guvernatori i Përgjithshëm), në fakt, po kthehej në shtëpi. Një varg makinash te dera, që do të thoshte se kishte shumë njerëz që e prisnin. Unë isha i ri dhe natyrisht i trembur. Kisha turp të tërhiqesha; Më vinte turp nga karrocieri, roja, njerëzit që erdhën; dhe ja ku jam në shkallë. Një kapiten ndihmës i kampit m’u afrua dhe më pyeti qëllimin e vizitës sime.

— Dëshiroj të takoj Shkëlqesinë Tuaj.

— Në emër të kujt ?

— Në emër të askujt, nga ana ime.

— Kush je ti ?

I thashë emrin.

Më pas, ndihmësi më bëri të hyja në një sallon dhe, sapo u ula, më ftuan të vija në praninë e Shkëlqesisë së Tij. Ai ishte ulur në fund të një salloni të madh, i mbushur plot me shtresën e lartë të qytetit. Sapo hyra brenda, Valiu (Guvernatori i Përgjithshëm) u ngrit dhe më ftoi të ulem. Veshët e mi po kumbonin nga emocioni.

— A jeni filani ? —  më pyeti.

— Po, Shkëlqesi.

— Çfarë raporti ka mes jush dhe Zutanos ?

— Është xhaxhai im.

— Po Mengano ?

— Babai im.

— Dëshiron të flasësh me mua ?

— Po, Shkëlqesi.

— Epo, fol; Të dëgjoj.

— Jo, Shkëlqesi; Unë dua të flas vetëm me ju; Është një çështje e veçantë.

Valiu (Guvernatori i Pergjithshëm) buzëqeshi kur e kuptoj tonin e besimit me të cilin fola, u ngrit dhe më tha ta ndiqja.

Unë e ndoqa atë. Më futi në kabinetin e tij të punës, u ul, më bëri shenjë të ulem dhe më tha :

— Le të shohim. Shpresoj që të mos jetë asgjë serioze.

Me pak fjalë, që i kisha përgatitur në karrocë, i tregova në mënyrë të përmbledhur historinë e Leilës dhe se si, pasi kishte qenë viktimë e të shoqit për dhjetë vjet, ajo ishte, pasi ishte e ve, viktimë kunatit të saj, një favorit i fuqishëm dhe me ndikim te sulltani.

Ismail Qemali më dëgjoi me vëmendje, pa më ndërprerë as edhe një herë. Mora guxim dhe i thashë :

— Ajo grua e gjorë ka vetëm një shpresë, Shkëlqesi. Nëse Shkëlqesia Juaj e braktis, gjithçka do të marrë fund për të dhe për ne; sepse do të tregohet se të preferuarit dhe spiunët janë ata që na qeverisin.

Kur shpreha këto fjalë, e kuptova se kisha shkuar shumë larg dhe doja të përmbahesha.

— Ke të drejtë, më tha. — A je i sigurt për atë që më thua ?

— Shkëlqesi, unë vij nga shtëpia e të vesë së varfër dhe nga buzët e saj mësova gjithçka që kam pasur nderin t’i them Shkëlqesisë Tuaj.

Me dorën e rëndë, Ismail Qemali tundi një zile mbi tavolinën e tij dhe u shfaq një shërbëtor.

— Thirr kapitenin, i tha.

Një moment më vonë, kapiteni shfaqet, përshëndet ushtarakisht dhe pret.

— Lërini të shkojnë menjëherë për të kërkuar X. dhe ta sjellin pa vonesë, urdhëroi Valiu (Guvernatori i Pergjithshëm).

Pastaj, duke u kthyer nga unë, tha :

— Shpresoj se do të guxosh të më thuash para tij atë që të ka thënë kunata ?

— Sigurisht, Shkëlqesia Juaj, Zotëri.

Ai shikoi mbi zyrën e tij dhe mori një kopje të “Revue des deux Mondes” nga Parisi.

— Ja, më tha, argëtohu duke e lexuar atë, derisa të vijë kundërshtari yt.

U largua dhe më la vetëm në zyrën e tij.

Siç mund të imagjinohet lehtë, nuk isha adhurues pas leximit dhe, mbi të gjitha i “Revue des deux Mondes”.

Mendova se po ëndërroja dhe me ankth pyesja veten se çfarë do të ndodhte. Shikova nga dritarja për të parë vizitorët që vinin e shkonin, papritmas pashë makinën e të preferuarit (kunatit), e cila doli me nxitim. Ai dukej i shqetësuar.

Ismail Qemali e priti menjëherë dhe, duke qenë se dera ishte lënë hapur, ai dëgjoi të gjithë bisedën. Ismail Qemali përsëriti historinë time pothuajse fjalë për fjalë dhe e mbylli fjalimin e tij me këto fjalë :

— Epo, unë ju kam thirrur për t’ju thënë këtë : nëse keni gjetur zyrtarë frikacakë ose të vetëkënaqur, nëse mendoni se do të gjeni gjyqtarë mjaft të poshtër që do t’ju lejojnë të plaçkitni një të ve të varfër si kjo, megjithatë ka dikë që e keni harruar dhe se ai nuk ka frikë prej jush, i cili është në gjendje të mbrojë të dobëtit dhe të braktisurit; dhe se ai dikushi jam unë. Ju më njihni mjaft mirë dhe e dini që unë bëj atë që them dhe se nuk ka fuqi në tokë që mund të më trembë. E kuptoni ? Dhe tani shkoni dhe mbi të gjitha kujtoni se sa të jem gjallë do të jem gati t’ju ndjek deri sa të vihet drejtësia.

I preferuari (kunati), si të gjithë frikacakët që i dorëzohen forcës, tha duke belbëzuar se dallimi mes tij dhe kunatës ishte ekzagjeruar dhe për t’i vërtetuar Shkëlqesisë se ishte keqinformuar, u largua menjëherë për të korrigjuar këtë dallim.

Në fakt, ai doli i zbehtë dhe duke u dridhur; dhe menjëherë dërgoi një mik për t’i bërë të ditur Leilës se nuk kishte asnjë kundërshtim dhe gjithçka u zgjidh pa asnjë vështirësi.

***

Menjëherë pas kësaj, një thashethem qarkulloi në qytet se Ismail Qemali ishte tërhequr në Kostandinopojë dhe të gjithë u tronditën. Sepse, për herë të parë që nga koha e Mid’hatit, në vend ishte parë një zyrtar liberal. I preferuari (kunati) ishte betuar për hakmarrje dhe mori hak; sepse, sapo mbërriti në Kostandinopojë, ai i dërgoi sulltanit aq shumë raporte sekrete për rrezikun e pranisë së Ismail Qemalit në Bejrut, ku ai propagandonte idetë e Turqisë së Re, saqë sulltani përfundoi duke thirrur Guvernatorin e Përgjithshëm.

Dy vite më vonë unë u denoncova, nga ana tjetër, nga i njëjti i preferuar (kunati) dhe u detyrova të ikja e të strehohesha në Paris.

Pas dhjetë vjetësh, Sulltan Hamidi, i cili nuk kishte mundur ta kontrollonte Ismail Qemal Beun, vendosi ta hiqte qafe në mënyrën e tij të shpejtë dhe përdori mashtrimin e tij të zakonshëm. Ai e emëroi atë guvernator të përgjithshëm të Tripolitanisë, me urdhër për të hipur në një anije të caktuar.

Ky emërim u pasua nga zyrtarët e tjerë, të gjithë spiunë, mes tyre edhe një mjek, që kishte për mision helmimin e Ismail Qemal Beut. Ai e kuptoi komplotin dhe kundërshtoi dinakërinë, ligësinë dhe poshtërsinë. Ai pranoi pozicionin dhe në ditën e caktuar për nisjen e tij shkoi në pallatin e Yildiz-Kiosk për t’i dhënë lamtumirën sulltanit, i cili tashmë po fërkonte duart e tij se më në fund kishte hequr qafe atë kundërshtar të rrezikshëm, ashtu siç kishte hequr qafe shefin dhe mikun e tij Mid’hat, duke e mbytur një natë në burgun e tij.

Në momentin e nisjes, Ismail Qemali pa gati anijen në të cilën do të hipte, ua tregoi vozitësve të varkës që do të merrte, pastaj u tha atyre :

— Kur të kalojmë pranë kryqëzorit të stacionit anglez, ndaloni pak, sepse dua t’i kaloj hartën kapitenit.

Ismaili u hodh në barkë dhe kur ishin pranë kryqëzorit anglez, u hodh në shkallë, duke hedhur një peshë mbi rremtarët, të cilët e kuptuan dredhinë dhe ikën me të gjitha forcat për të mos u zbuluar.

Ismail foli me kapitenin anglez dhe deklaroi se do të vendosej nën mbrojtjen e flamurit britanik. Sulltani, kur mori vesh për aventurën, ishte në prag të çmendurisë nga inati, duke parë që një kundërshtar kaq i frikshëm i kishte shpëtuar përfundimisht dhe, mbi të gjitha, nën hundën e tij.

Ismail Qemali u strehua në Evropë dhe vendosi rezidencën e tij në Bruksel. Kisha jetuar atje katër vjet dhe nuk kam nevojë të them sa i lumtur isha që takova një burrë si ai. U bëmë miq të ngushtë dhe shiheshim pothuajse çdo ditë. Ne u kthyem në Kostandinopojë vetëm katër vjet më vonë, pasi tashmë ishte shpallur Kushtetuta.

Disa muaj më parë, po kaloja pranë Place de la Comédie Française në Paris dhe gjeta Ismail Qemal Beun të ulur në një tavolinë në “Le café de la Régence”, duke pirë kafe dhe duke lexuar një gazetë. U afrova dhe e përshëndeta, dhe pas një bisede të shkurtër dhe të parëndësishme, ai më tha :

— A e besoni që nuk kam pasur akoma mundësinë të vizitoj Muzeun e Luvrit, është turp, apo jo ?

— Nuk ka rëndësi, Shkëlqesi; Nëse një ditë do të keni disa momente të lira, unë e vë veten në dispozicionin tuaj, e njoh shumë mirë Luvrin dhe mund të jem udhërrëfyesi juaj.

— A jeni i lirë tani ?

— Mundem një orë; Sido që të jetë, unë mund t’ju tregoj gjërat më interesante.

Ne u nisëm. Natyrisht, mekanikisht, e çova në sallën time të preferuar, ku ndodhet “Venus de Milo”. Pasi i dhashë kohë për ta admiruar sipas dëshirës së tij, e pyeta :

— E mbani mend, Shkëlqesi, vizitën e parë që ju bëra në Bejrut, pesëmbëdhjetë vjet më parë, kur ishit guvernator i provincës ?

— A më kujtohet ? Mendoj se po. Historia e asaj gruaje të ve, apo jo ?

— E vërtetë.

— Dhe ?

— Dhe? Është ajo.

— Si ?

— Po, është ajo; Është shprehja e saj magjepsëse e bukurisë, krenarisë, fisnikërisë dhe madhështisë.

Ismail Qemali e admiroi sërish statujën dhe më tha :

— A e dini se kjo histori më kushtoi postin ? Nuk jam penduar kurrë, sepse ishte detyra ime të bëja drejtësi; Por tani pendohem akoma edhe më pak.

Dhe, ndërsa dolëm nga salla, fillova t’i tregoja historinë e kësaj viktime të mjerë mbi pikëllimet e një dashurie të humbur.

Emiri Emin Arslan