Autori me të drejtë i kthehet rolit të faktorit dardan përkatësisht ilir brenda ngrehinës shtetërore të Perandorisë Romake duke konsideruar këtë pjesë të historisë globale evropiane, por para së gjithash si thesar unikat të rrugëtimit të elementit etnik ilir. Shpesh na bie të dëgjojmë se Perandoria Romake ka qenë tërë kohën „pushtuese“ dhe se iliro-shqiptarët ishin të pushtuar nga romakët!Dhe se gjuhë zyrtare ka qenë latinishtja.

Autori këtu zgjidh „enigmën“ apo mirë të themi pseudoenigmën e kinse pushtimit të vazhdueshëm me qindra vite nga romakët. Buxhovi paraqet si përgjigje elokuente faktin se ilirët shumë herët u shkrinë në aspektin etatist dhe adminstrativ në Perandorinë Romake (në shtetin e parë të organizuar në baza jofisnore, jopatriarhale në historinë botërore). Ai thekson se „qysh nga koha e Karakallës realisht nuk mund të flitet më për pushtimin romak“.

Këtë e argumenton edhe faktografisht duke përshkruar shtresimin identitar ilir brenda korpusit global romak.

IDENTITETI ADMINSTRATIV-VETËQEVERISËS:

Individualisht dhe kolektivisht posedimi i shtetësisë romake, si dhe autonomia maksimale si provincë Ilirikum, e cila të paktën nga periudha e Dioklecianit në aspektin politik e strategjik ekonomik do të jetë me rëndësi të dorës së parë për tërë Peramdorinë.

IDENTITETI SHPIRTËROR:

(Krishtërimi në fazat më të hershme, nominalisht, institucionalisht i legalizuar nga Konstandini).

Me këtë rast është e nevojshme, shkurtimisht të thuhen disa fjalë rreth periudhës parakonstandiniane ë për t’u parë rëndësia dhe roli i perandorëve iliro-dardan në ngrehinën shtetërore bizantine.

Nga fundi i shek. Të II-të e deri te fundi shek. të III-të Perandoria Romake ndodhej në një gjendje permanente të konflikteve të brendshme, në shumicën e rasteve paraqiten perandorë që vetëm për një kohë të shkurtër mund të qëndrojnë në fronin perandorak dhe zakonisht abdikojnë nga rebelimet e brendshme të ushtrisë romake. Një numër i madh i tyre ishin me origjinë ilire. Është kjo koha e dyndjeve të shumë popujve në drejtim të tokave nën ingjerencat romake. Romakët si njerëz apo specialist të punës praktike që ishin këta popuj në burimet e tyre i cilësojnë me kolektivin barbarë, e jo rrallë edhe gjermano-keltik.

2

Ashtu siç e thotë autori, dhe vlen sot edhe si fakt i siguruar, stabilizimi do të arrihet vetëm me ardhjen në pushtet të Perandorit me origjinë ilire (nga Dioklea, sot Mal i Zi) – DIOKLECIANIT, i cili me një varg reformash do të ndikoj në mënyrë vendimtare në stabilizimin e sigurisë publike, në rritjen ekonomike dhe sigurinë në kufijtë e Perandorisë. Autori përmend këtu dy levat e reformës, ndarjen e pushtetit civil nga ai ushtarak (DUKA, DUX) dhe formimin e njësive lëvizëse për sigurinë e brendshme (COMITATENSIS). Deri te Diokleciani ushtria romake përbëhej vetëm nga njësitet kufitare (LIMITANEI).

KONSTANDINI I MADH DHE INSTITUCIONALIZIMI I KRISHTËRIMIT

Buxhovi është historiani i parë shqiptar që shprehimisht dhe publikisht nxjerrë para publikut shqiptar figurën kolosale evropiane me origjinë iliro-dardane, Konstandinin e Madh.

Deri te Buxhovi Konstandini trajtohej vetëm kalimthi si perandor romak apo bizantin sipas motos ‘shqiptarët nuk kanë hise në historinë e Perandorisë Lindore Romake’, e lëre më në atë romake. Autori ia kthen personalitetin qendër historisë Iliro-thrakase, dhe kështu korrigjon një gabim trashanik të historiografisë shqiptare, asaj evropiane dhe më gjerë.

Nuk janë pra sipas Buxhovit qendra e historisë ilire as Genci, as Bardhyli, as Agroni e Teuta, por Konstandini dhe Justiniani (parafrazim nga kon-apo ndërteksti konceptual i autorit!).

Autori paraqet hollësisht të gjitha aspektet e vitas dhe veprimtarisë unikate të Konstandinit për lejimin si religio libera (Edikti i Milanos, 311 mbas Krishtit), përcaktimin e kredos (formulës dogmatike) dhe vendimin për instucionalizimin e Krishtërimit (Këshillimi i Nikeasë, 325). Autori përmend si pjesëmarrës në Këshillimin e Nikeas edhe Peshkopin e Shkupit, i firmosur si „Ducus Dardaniae.“

Kontributi iliro-thrakas, korpusi ky më vital dhe kulturëproshues i Perandorisë Lindore Romake përgjatë shumë shekujve pasqyrohet nga Buxhovi edhe me numrin e madh të prelatëve të lartë të Krishtërimit institucional, siç ishin Shën JERONIMI nga Dalmacia ilirike, i pari që Biblën e përktheu (në një gjuhë evropiane dhe për publikun evropian) në latinishten vulgare, libër ky që deri në ditët e sotme shërben si bazë e studimeve teologjike dhe linguistike.

Pastaj Niketë DARDANIN nga Remisiana, një personaliet i rrallë që vepronte kryesisht në hapësirën dardane dhe që konsiderohej si njëri nga doksologët më të njohur të kohës, të cilit i atribuohet edhe hartimi i hymnit themelor kishtar ‘TU DEUM.’

Vitaliteti i lartë i pjesës lindore (iliro-thrakase) të Perandorisë Romake krahasuar me atë iliro-latino-italike dhe Iliro-Dalmatine, i dëshmuar si shpëtimtar për mbijetimin dhe forcimin e Perandorisë Romake (citat nga studimet e mija mbi „Rolin shpëtimtar të Iliro-thrakasve në mbrotjen dhe jetëgjatësinë e P. Romake) sidomos nga koha e Dioklacianit, shënon edhe fundin e përqendrimit të shtetit romak në hapësirën italike.

3

Konstandinopja do të jetë NOVA ROMA.

Me kalimin e kohës, sipas autorit, do të kemi, sidomos mbas periudhës së Theodeziut dhe ndarjes së Perandoirisë Romake, zhvendosjen dramatike të pushtetit në kuptimin e qendrës së re, Kostandinopojës, i cili edhe faktikisht do të ekzistoj deri në vitin 1453, kur ndodhë edhe pushtimi i kryeqytetit nga ushtria osmane.

Në shekujt vijues (IV-VI), pushteti perëndimor romak do të ndodhet në lëvizjen e tij të vazhdueshme drejt humbjes totale të ingerencave për shkak të dobësive të brendshme dhe invadimit të popujve të ndryshëm, gotët, vandalët etj. Këta popuj do tia shkëpusin sferës perëndimore romake një pjesë të mirë të Italisë, Afrikën Veriore etj. Por, këto pushtime, sipas autorit, nuk do të pranohen si të ligjshme asnjëherë nga Perandoria Lindore Romake. Deri në fillim të shek. të VI-të, megjithatë, nuk do të kemi përpjekje serioze të rikthimit të tyre.

Me ngritjen në fronin perandorak të Perandorit Justinian (Pjetër Sabati) nga Dardania Iliro-Romake, sipas autorit, falë aftësive të tija pushtetare, si në sferën organizative, ashtu edhe diplomatike, do të nisë sipas autorit puna me ringjalljen apo rikthimin e plotë të Perandorisë në teritoret e humbura, ajo që në shkencë njihet si ‘Renovatio de Imperii.’ Autori Buxhovi shihet se e njeh me saktësi shkencore veprën historike të autorit më të rëndësishëm burimor nga kjo periudhë, Prokopin nga Cezarea. Prandaj e drejtë është qasja e tij e bazuar jo vetëm në këtë burim, por edhe veprat moderne studimore, se kjo periudhë e Perandoria Lindore Romake përbën një nga shekujt më të rëndësishëm në historinë iliro-romake përkatësisht gjithë evopiane.

Po i numëroj telegrafisht rezultatet e mëdha të Justinianit:

– Rikthimi i pushtetit romak në Itali pas luftës mbi 20 vjeçare kundër gotëve, kryesisht nën drejtimin operacional të kryestrategut – Belizari.

– Rikthimi i pushtetit romak brenda pak muajve në Afrikën Veriore, edhe ky operacion nën patronatin e Perandorit Justinian dhe i drejtuar nga Belizari.

– Ndërtimet dhe fortifikimet e shumë kështjellave e kullave me rëndësi ushtarake-strategjike, ndërtimet e panumërta sakrale dhe publike.

– Rihartimi konpilativ dhe përmbledhës i të Drejtës Romake, ‘Corpus Iuris Civilis’.