Shënime për vëllimin poetik “Kroi i Luçes” të Sami Milloshit

Në damarët tanë këndojnë të gjitha krojet. Disa këndojnë më ndryshe se të tjerët. Në damarët e Sami Milloshit më bukur, më ëmbël, më zëshëm, më përmallshëm se të gjithë këndon Kroi i Luçes, simbol i vendlindjes, i atdheut, titull i vëllimit të tij më të ri poetik.

Atje është vendlindja, atje është Atdheu.

Sami Milloshi, krijues shumëdimensional, poet dhe gazetar i njohur, i larguar nga Shqipëria më 1997 dhe i vendosur në Amerikë, prej vitesh lëvron me sukses prozën e shkurtër (tregimin) dhe, duke e befasuar publikun në rrjetin social facebook, vjen edhe në përmasën e piktorit.

Në prozë Samiu sjell tema nga përditshmëria. Prozatori (tregimtari) iu qëndron besnik mjediseve, personazheve, rrethanave nga përvoja e tij e ngushtë jetësore. Në një gjendje të caktuar, pa lënë mënjanë veshjen e rëndomësisë, sekush, secila merr veshjen artistike në qendër të krjimeve.

Ndërsa në pikturë të gjithë elementet që sapo i përmenda pozojnë (drejtpërdrejt a tërthor) para Samiut.

Në vëllimin poetik “Kroi i Luçes” janë dy poezi që i kushtohen neoimpresionistit Vinsent Van Gog (Vincent Van Gogh, 1853- 1890), i njohur si themelues i modernizmit në pikturën botërore.

Takimi i tij me hollandezin e famshëm nuk është thjesht ndjesore (intuitviste) është një takim i thelluar. Te “Sekretet e Van Gogut” ka vargjet:
“e mori penelin në dorë
dhe ia nisi
me i përkëdhelë pemët
si me qenë njerëz…”

Poeti doemos ka të drejtë. Van Gogu ishte portretist jo vetëm ndaj njerëzve, përkëdhelte në një mënyrë më njerëzore pemët se njerëzit, e përkëdhelte në një mënyrë më intime natyrën se gjindjen. Pra, disi, ai i përkëdhelte pemët, e përkëdhelte natyrën, të gjallën dhe të vdekurën, në vend të njerëzve. Në poezinë “Marrëveshje me detin” poeti piktor kërkon që deti të pranojë të pozojë për të realizuar:
“autoportret
diçka si Van Gogu
me veshin e prerë”.

Me sa mund të di unë deri sot, nuk ka ndonjë piktor shqiptar që të ketë guxuar të hyjë nën ndikimin e Van Gogut, madje nën ndikimin pikturës së fazës së dytë krijuese, kur piktori përqafon teknikën e pointilizmit të filluar më 1886 nga kolegët e tij Georges Seurat dhe Paul Signac dhe të vazhduar nga shumë piktorë të mëdhenj të kohës e të mëvonshëm, ku Van Gogu është më i madhi.
Pointilizmi, teknikë nëpërmjet së cilës pika të vogla dhe të dallueshme, të hedhura me penelë bashkohen në paletë për të krijuar imazhe, parapëlqen të kuqen, të gjelbrën dhe blunë (Red, Green, Blu- RGB) për të interpretuar dritën me anë të këtyre ngjyrave. Dhe e përdorin gjerësisht vajin. Neoimpresionizmi, kështu, e theksoi më tepër prirjen e veçantë të impresionizmit për ta interpretuar realitetin natyror dhe njerëzor nëpërmjet mbesave të tyre, pra, nëpërmjet interpretimit shpirtëror të dritës. Nëse impresionizmi ishte shumë pranë natyralizmit, neoimpresionizmi e mëvetëson artin duke mos iu larguar realitetit.

Sami Milloshi piktor mund të qortohet për anë të ndryshme teknike, por të gjitha punimet e tij, edhe tek ato më pak të arrirat, transmetojnë atmosferë çlodhëse, meditime të freskëta.
Në pikturat e tij me fjalë, poezitë, peneli i Sami Milloshit punon mbi bazën e kujtesës, madje të kujtesës së largët. Nuk mund të pozojë për të Kroi i Luçes, sepse
“asht larg,
rrazë malit t’Dejës.”

Van Gogu thoshte “Unë i shikoj punimet e mia në ëndërr, pastaj i realizoj ato.” Samiut i shikon me kujtesë poezitë para se t’i krijojë. Peneli i tij i vërtetë tashmë është gegnishtja, madje me ngjyrime krahinore e nënkrahinore. Pa këtë penel poeti piktor, piktori poet nuk mund të rikthehet në fëmijninë as në rininë e tij, nuk mund të bëhet fëmijë as i ri.

Peneli pointilist poetik i tij ngjyhet kryesisht në të kuq, në të gjelbër, në blu, por nuk lë manash ngjyresat e tjera, deri nga më të errëtat, që ia imponon fati i emigrantit, i cili i ka lënë vendlindjen, Atdheun, në mëshirën e fatit.

Më i trazuari ngjyrash është malli për të pakthyeshmen. E pakthyeshme është doemos fëmijnia dhe gjithçka e saj, e pakthyeshme është ngrohtësia prindërore. Në poezi jo. Ndaj:
“Bahem fmi apet
me i dhanë ujë babës.”
(Poezia “KROI I LUCES”)

“Kam nevojë për babë,
kam nevojë për nanë
tash që jam ba fmi.”
(Poezia “E PËRDITSHME”).

Ka shumë dritë, nga ajo e vjetër si bornat e vjetra, deri te ajo më e reja, si agsholet në penelin poetik të Sami Milloshit. E tillë është dashuria që ka lidhur një jetë të tërë prindërit e poetit. I ati i tij e përkufizon kështu ndjenjën më të ndjeshme:
“…me dashtë
domethanë
nji njeri që t’përcjell
e nji tjetër që t’pret.”
(Poezia “ME DASHTË”)

Mërgimi zgjon edhe nga paharresa një dashuri të hershme të poetit. Nga e dashura që nuk e ke më, provo të mbash mend disa hollësi, thotë poeti i shquar Yehuda Amichai. Një hollësi i mjafton Sami Milloshit për të mos e harruar vajzën që, sa herë e kujton, ia kthen rininë:
“Kur je zgjue n’ag
I ke pasë cicat e ngrohta.”

Dehja nuk njeh moshë. As dehja nga dashuria nuk njeh moshë, nuk njeh as kufij. Është mërgimtar kronik, por asgjë amerikane nuk e deh deri në mëkatnim si një bukuri femërore:
“i rashë pash më pash qytetit
e sytë m’u turbulluen
tek një shpinë e bardhë e zbulueme grueje
që e pava me etje.”
(Poezia “I DEHUN”)

Poeti e ngjyen penelin në trishtim për dashurinë e humbur (“NJI TUFË LULE”), e ngjyen në dhimbje tek “GJUHA E NANËS”, tashmë Miss Vorreza. Nga ngjyresa gri peneli lëshon shpesh të errëtën e skajme.

Atje është vendlindja, atje është Atdheu.

Viti 1997 ishte ai që e ndau poetin nga vendlindja dhe Atdheu:
“Të gjithë kanë kallashnikovë
Edhe qentë, edhe derrat.
Edhe ujqëri, edhe dhelprat,
Edhe kusarët, edhe pijanecët.”

Prandaj edhe poeti pajiset me kallanikov. Kështu e kujton ai te poezia “EDHE UNË SI TË GJITHË TË TJERËT”, shkruar më 1997. Dhe më vonë:
“nuk erdha n’Amerikë
me gjetë tokë
për parmenden teme
erdha me gjetë
Lirinë e shpirtit tem.”

Nuk mungojnë ngjyresat e pendimit, të dëshpërimit, të zhgënjimit, të pashpresës:
“Kur tjetrin e mori plumbi
te unë e n’pranga ti heshte,
as unë, si ti, nuk bzana,
heshta si gjethe vjeshte.”
(Poezia “PENDESA”)

Por nuk mungon as ngjyresa e shpresës, në rrafsh vetjak e më gjerë:
“ka me dek
Përbindshi i katundit,
ai që na bani
me e lanë katundin
e me gjet parajsën
n’planetin Askund.”
(Poezia “UNË KAM ME U KTHYE”)

Poeti vetëm sa i interpreton dritat që vijnë nga vendlindja, nga atdheu. Ato drita janë të ndritshme sa edhe të errëta, janë fluide sa edhe viskoze, më viskoze se vetë bojërat e vajit, lënë shenjë e gjurmë kudo që bien. Shpesh janë të mugëta, se janë interpretim i pikëllimit, dhimbjes, neverisë, urrejtjes si në poezitë “NGJITJA E MBRETIT NË SKENË” (“ti duhet ta dish mbreti im/kafka ime e kujtesës mbet gjallë”); “O KRIMINEL, KRIMINELI IM”, “OREKS” (“As më hanë,/ as i ha peshqit”); “DAVIS MOS QAJ” (“merre nji re të bardhë prej qiellit e fshiji lotët”).

Lënda që i lidh fjalët me fjalët, vargjet me vargjet, poezitë me poezitë është ironia. Herë më hapur, herë më fshehur, herë më zëshëm herë më heshtur, herë më therëse herë më butë, ironia sa ia largon aq dhe ia afron poetit realitetin.

Atje është vendlindja, atje është Atdheu.

E kam lënë këtë fjali të përbërë, ndërtuar veç me një presje, pa e përcaktuar: midis bashkërenditjes dhe nënrenditjes, ku fjalët lidhëse mund të vendosen nga kushdo, si në fillim, si në mes të fjalisë. Sepse vendlindja nuk është vendlindje pa Atdheun- dhe Atdheu nuk është Atdhe pa vendlindjen. Kjo porosi ndihet në krejt poezinë e këtij vëllimi.

Poezitë e Sami Milloshit janë piktura folëse që kumtojnë çiltër shqetësimet më të zëshme qytetare dhe ndjenjat më të thella njerëzore tek lexuesit.

Vëllimi përmban 46 poezi në shqip, 11 poezi të përkthyera në anglisht nga Ukë Buçpapaj dhe 1 të përkthyer nga Carrie Hooper.

Nëse do ta përfytyronim si një ekspozitë vëllimin poetik “Kroi i Luçes” të Sami Milloshit, mes gjithë këtyre larmive të ngjyrave të ndjesive, aq të natyrshme, nuk do të dinim te cili eksponat të ndaleshim më parë.