Reth krijimtarisë së tij letrare ne vëllimin “Fjala dhe heshtja”
Aty nga mesi i viteve ’50 të shekullit të kaluar, gjatë një takimi letrarësh, një poet, asokohe nga më të mirët e realizmit socialist, u shpreh se Anton Mazreku, (1908-1969), i njohur deri atëherë dhe më pas nga i madh dhe i vogël për komentet aq emocionuse që u bënte ndeshjve të futbollit nga mikrofonwt e Radio Tiranës, ishte “shkrimtar i mbetur në rrugë”.
Ende nuk kisha nisur studimet e larta për gjuhë letërsi dhe kjo shprehje më befasoi, sepse, veç komenteve të mësipërme në Radio dhe reportazheve po aq tërheqëse në faqet e gazetës “Sporti Popullor”, ndonëse këto më të pakta, gjë tjetwë nuk kisha lexuar nga Anton Mazreku.
Madje, edhe kur disa vjet më pas u bëra gazetar sportiv dhe së bashku me Ismet Bellovwn dhe me vetë Mazrekun krijuam nje “trio” origjinale komentatorësh radiofonikë të futbollit, ndonëse bisedoja jo rallë me të, kurrë nuk e pata pyetur për krijimtarinë e tij letrare, e nisur qysh më 1925, kur ishte djalosh 17- vjeçar dhe vazhduar, siç dëshmohet në shtypin e kohës, deri në vitin 1944, kur kishte mbushur 36 vjeç.
Kjo pwr arsyen e thjeshtw, sepse edhe unw, pasi kisha botuar deri nw moshwn 20- vjeçare dy tregime, pwr tw cilat nuk ia vlen tw zgjatem, sepse ishin skematike dhe tw dobwta, pwr njw kohw tw gjatw hoqa dorw nga krijimtaria letrare, pwr t’iu kushtuar emisioneve artitstike nw Radio Tirana dhe veçanwrisht “Rubrikws sportive”.
Mirwpo, nga filimi I viteve ’70, po tw shekulit tw kaluar, kur zura tw merresha me pwrgatitjen e librit “ Historia e futbollit’”, qw do tw botohej mw pas, duke shfletuar nw Bibliotekwn Kombwtare koleksione tw gazetave shqiptare, midis tw cilave tw gazetws “Sportit Shqiptar”, (1935-39), qw kishte themeluar dhe drejtuar vetw Anton Mazreku, ndarw pa pritur nga jeta mw 1969, hasa dhe nw krijimtawnw e mirwfilltw tw tij letrare, me skica, tregime, poezi, shwnime kritike, shqipwrime nga letwrsia e huaj, madje, siç do ve nw dukje mw poshtw, tw njw niveli tw lartw artistik. Dhe, duke qenw tashmw edhe vetw autor i disa veprve letrare, me pwrvojwn e fituar, isha nw gjendje tw gjykoja mirw se Anton Mazreku, nwse deri atwherw ishte komentatori mw i mirw sportiv i mikrofonit shqiptar, i cili, nw tw njejtwn kohw, me krijimet e mwsipwrme letrare, dwshmonte se kishte qenw edhe ndwr shkrimtarwt dhe poetwt tanw rinj mw tw talentuar tw viteve 1930-40-tw.
Me fjalw tw tjera, nw brezin e shkrimtarwve tw rinj, tw lindur nw vitet e para tw shekullit tw kaluar, duke pwrjashtuar Sterjo Spassen, Nonda Bulkwn dhe Migjenin, qw ishin bwrw tw njohur pwrkatwsisht me romanin “Pse”, (1934), pwrmbledhjen poetike “ Vargjet e lira” (1936) dhe I fundit me vwllimin satirik “Kur qesh dhe qan bilbili”, (1934), po nw atw periudhw Anton Mazreku ishte pa dyshim ndwr shkrimtarwt e rinj mw tw talentuar, i tillw si Dhimitwr Shuteriqi, qw deri mw 1936, ende 21 vje$, kishte botuar edhe dy vwllime me poezi dhe Petro Marko, qw ishte njohur nw shtypin e ditws me skica, poezi dhe shkrime tw goditura publicistike. Por qw tw dy nuk kishin botuar deri atwherw tregime, si$ kishte ndodhur me Anton Mazrekun.
Madje, duke gjykuar pas kaq dekadash, kam mendimin se pas tregimeve tw Ernest Koliqit dhe Migjenit, qw bwjnw pjesw nw fondin e artw tw letwrsisw shqiptare, tregimet e Mazrekut dwshmojnw se po tw vazhdonte krijimtarinw letrare, ai do tw bwhej nga prozatorwt e shquar shqiptarw.
Tw njejtin vlerwsim do tw bwja edhe pwr krijimtarinw poetike dhe pwrkthimet e tij nw prozw dhe poezi nga letwrsia klasike italiane, gjermane dhe franceze, qw i hasim jo rallw nw shtypin e asaj periudhe.
Le ta dwshmojmw kwtw me disa shembuj. .Po e nis nga proza. “Hajdutwt” wshtw njw tregim I botuar nw gazetwn “ Zwri I Kor$ws” mw 1927, kur Mazreku 19-vje$ar, ndiqte Liceun francez tw Kor$ws. Mbase ky tregim wshtw bazuar nw ndonjw kronikw tw shtypit tw asaj kohe, sepse ngjarjet zhvillohen nw njw natw vere tw vitit 1913, nw Bullgari, kur sapo kishte mbaruar Lufta Ballkanike.
Eshtw mesnatw e errwt dhe pwrmes pyllit tw dendur njw makinw po i afrohet qytetit. Autori pwrshkruan me vwrtetwsi artistike gjendjen e trazuar shpirtwrore tw udhwtarwve, qw pas pak do tw sulmohen, grabiten dhe vriten nga njw bandw hajdutwsh.
“ Fytyrat e udhwtarwve,- shkruan Mazreku,- janw tw zbehta, tw hequra, jo nga lodhja, po nga frika… Gazi, qeshja dhe gwzimi janw strukur vetwm nw shpellat e hapta tw kujtimit. Por prapw kanw njw shpresw, njw shpresw tw vogwl, shpreswn e njw shpwtimi tw $uditshwm. Nw pyll asgjw nuk pipwtin, asgjw nuk dwgjohet, pwrve$ njw zhurme tw lehtw qw japin gjethet e pwmwve tw lwmuara nga njw erw pwrkwdhelwse”.
“Kwshtu desin burrat” wshtw njw tregim, pwrswri me temw historike, por shqiptare, botuar nw gazetwn “Demokracia”, mw 1933, kur Mazreku kishte mbushur tashmw 25 vjetwt. Nw qwndwr tw tij janw vajza fshatare, midis tw cilave Kyrana, qw kanw vajtur nw fushw pwr tw korrur grurin. Befas sulmohen nga kalorws turq qw kwrkojnw t’i rrwmbejnw. Por aty ia behin edhe trima shqiptarw, tw prirw nga Vladi, i fejuari i Kyranws. Zhvillohen luftime tw ashpra. Vriten turq, tw tjerwt zmbrapsen me panik. Por plagoset rwndw Vladi. Kyrana ia merr nga dora flamurin kuqezi dhe mw tw mbulon trupin e tw fejurit, tashmw pa jetw.
“ Ishte ende herwt, qiellws vezullojshin hyjtv pwrmallshwm, mas nji kodre zhdukej i mrami kind i hanws. Prej maleve tw largwta e prej valwve tw pronit, qi gurgullonte, tuj u pshtjellue nwpwr ca rranjw e gropa, derdhej gjithkah nji fresk i kandshwm. Vetww natyra me at pagjw plot andje grishte me u ndrye nw vetvedi”.
Me tw tilla penelata tw mirakandshme e fjalor tw pasur Mazreku pwrshkruan nw kwtw tregim agimin e atij mwngjesi, kur vajzat po drejtohen kah grunishta pwr ta korrw, pa e marrw me mend se qw pas do kohe do tw sulmoheshin nga turqit.
Tw bwn pwrshypje njw dukuri krejt origjinale e kwtij shkrimtari. Nw krijimtarinw e tij, qoftw letrare, a publicitike, ai ka shkruar nw tw dy dialektet , gegwrishte dhe toskwrishte. Madje, nw mwnyrw tw pwrsosur. Gegwrishten e kishte gjuhw tw veten, sepse kishte babain nga Kosova, nwnwn, (motra e atdhetarit tw njohur Luigj Gurakuqi), nga Shkodra, vetw ishte rritur nw kwtw qytet, por vite tw rinisw i kishte kaluar nw Kor$w, ku, si$ pwrmenda mw sipwr, kishte kryer Liceun Francez dhe mw pas e kishte lidhur jetwn me njw vajzw kor$are. Ja pwrse edhe toskwrishtja e tij wshtw aq e rrjedhshme, thuajse e njejtw me gjuhwn e sotme standard, ndonswe e shkruar mw shumw se 70 vjet mw parw. Madje, pwr mendimin tim, mw twrheqwse se gegwrishtja, qw mbart jo rrallw nuanca tw theksuara tw nwndialektit shkodran, si$ dwshmohet nw fragmentin e mwsipwrm, kur shkruan hyjtw pwr yjet, qiella, pwr qiellin, mas pwr mbas , mara pwr mbara, pagjw pwr paqe…
Kwshtu, pas gjuhwtarit dhe atdhetarit tw shquar, Kostandin Kristoforidhi, (tw kujtojmw vetwm “Gjahun e malwsorwve”), Anton Mazreku wshtw i dyti shkrimtar qw ka pwrdorur nw krijimtarinw e tij tw dy dialektet.
Por tw kthehemi pwrwri te proza letrare e Anton Mazrekut. Mw 1937, kur tashmw ishte 29 vje$, ai botonte nw gazetwn “Shkolla Kombwtare””, kwtw radhw njw pwrrallw, me titull “Gjuha e kafshwve”. Dhe pwrswri nw njw toskwrishte tw rjedhshme, mbi tw gjitha, me dialog tw zhdwrvjelltw dhe tw natyrshwm, si$ e dwshmon dhe ky fragment me ngjyrime kor$ar$e:
“ -Jo, s’wshtw kjo. Xhe$ ke, por m’a fsheh.Pse jemi kaq miq ahere. N’wshtw ndonjw gjw e fshehtw qw nuk duhet ta mwsojnw tw tjerwt, mua mund tw m’a thuash, se unw s’ia tregoj asnjeriu tjetwr..
-E po mw plase, de. Ja, mw nw funt do t’a them: wshtw gje$, por s’bwn ta dish as ti.”
Tw ndalemi sado pak te krijimtaria poetike e Mazrekut. Po me aq siguri, si nw prozw, ndonwse nuk ishte vetwm 17 vje$, (1925), kur ende nuk kishte shkuar pwr tw ndjekur studimet nw Liceun Kor$ws, ai ka shkruar poemwn “Djali dhe nana”, tw botuar mw 1938 , si$ dwshmon vetw nw faqet e “Sportit Shqiptar”, ku krijonte hapwsira tw mwdha, qw tw botoheshin fragmente nga vepra tw famshme tw letwrsisw sw sw huaj dhe tw autorwve tw rinj shqwiptarw. Poema ka nw qendwr njw djalosh qw pa pasur nevojw, merr rrugwt e mwrgimit. Dhe pa kaluar shumw kohw, harrion atdheun. Mw pas kthehet i penduar nw qytetin e lindjes dhe mbushet plot hidhwrim kur gjen tw vdekur nwnwn, qw aq shumw pwrgjwrohej pwr tw. Poema pwrshkohet nga njw frymw sentimentale, por dwshmon pwr dhuntitw poetike tw Mazrekut, ende shumw i ri, si$ shihet nw kwto vargje:
“Nuk m’mba fusha, nuk m’mba mali,/T’shkret’ e t’vogwl ti m’ke lanw,/Ah, i mjeri unw djali,/Nuk kam nanw, jam nat’ pa hanw…/…Mbi $do vend ku xen dielli,/Ku ka jetw e njerwz ka, /Mbi dhe ku shkwlqen prilli/,Po mbi nan’ kurkund nuk ka”.
Po citoj edhe vargje shkwputur nga poema tjetwr “Dy lott e dy lule”, botuar 16 vjet mw vonw, mw 1941 nw revistwn “Shkwndija”, kur Mazreku, tanimw prozator dhe poet, kishte arritur pwrvojw mw tw madhe letrare:
“ Medet! Ajo dritore prej kah t’ambwl e t’madhnuedhwm e hidhshe ti vwshtrimin,/N’pwr t’blertat fusha e kodra edhe prej kahe, /E si prej nji gurre t’pranveruer agimit, /Shpwrndahej drita e syve t’tu, tash ajo rri mbyllun…”.
Talentin e vet letrar Anton Mazreku e tregoi edhe nw fushwn e shqipwrimeve nga frengjishtja dhe italishtja . Mw 1930, kur nuk ishte vwtwm 22 vje$, pwrktheu dhe botoi romanin “Nikoleta dhe Dina” tw shkrimtarit Xhorxh Sim; dhe pas disa shqipwrimeve tw tjera nw prozw e dramaturgji , u mor edhe me shqipwrime poetike, ku bien nw pah vjersha tw autorwve tw njohur Hygo, Ronsar, Shenie, Hajne, Leopardi, Trilusa etj.
Nw artikullin e tij studimor “Anton Mazreku pwr gjuhwn dhe letwrsinw shqipw”, (“Sporti Shqiptar”, 21 gusht 1992), pr. dr. Jup Kastrati, midis tw tjerash, ndalet te poezia “Lorelei”, shqipwruar nga Mazreku dhe botuar nw revistwn “Shkwndija” , (janar-shkurt 1942) dhe bwn krahasimin e kwsaj poezie, pwrkthyer pwrswri nga Arshi Pipa nw revistwn “Fryma”,( korrik- gusht 1944) dhe pastaj nga Lasgush Poradeci, nw njw wvwll poetik, botuar nga Ndwrmarrja e Botimeve, (1957).
“ Pwr mendimin tim.,- thekson Kastrati,- shqipwrimi i Anton Mazrekut i kwsaj poezie tw famshme nw letwrsinw klasike gjermane, wshtw mw i bukur dhe mw i kapshwm. Ja disa vargje tw kwsaj poezie me pwrkthimin e Anton Mazrekut:
“Mw e bukura virgjwreshw,/Krenare lart atje lart rri;/Ka rrobwn si mbretwreshw, /
kreh leshwrat si flori,/I kreh me gribwn e artw,/
Dhe kwngws pwr bukuri,/Ia thotw me zw tw lartw,/Tw fortw melodi”.
Sw fundi, Mazreku dwshmoi prirje edhe nw fushwn e kritikws letrare. Pwr kwtw, mjafton tw pwrmendim artikullin “Arsimi kombwtar humbi katwr bij tw $mueshwm brenda kwtyre dy muejve”, ku ndalet dhe nw vdekjen e parakohshme tw Migjenit, (revista”“Shkolla Kombwtare”,dhjetor 1938 ).”Nw $astet e mbrame tw tw jetws sw tij tw shkurtw,- shkruan Mazreku,-do tw ketw dashtw e ndoshta do tw ketw mujtw me shkrue kryeveprwn e tij, por “deka ia ngrini ato duer porsi florini e kanga e mbrame e Migjenit u mbyll nw vorr bashkw me te”.
Po si shpjegohet qw pas vendosjes sw regjimit komunist, mw 29 nwntor tw vitit 1944, shkrimtarim, publicisti dhe shqipwruesi Anton Mazreku heshti sw shkruari dhe emri i tij u pa vetwm nw reportazhe tw gazetws “Sporti Popullor”, dhe zwri tij deri sa u shua, u dwgjua vetwn nw radiokronikat nga stadiumet tona?
Nw parathwnien e librit me titullin kuptimplotw “Fjala dhe heshtja”, pr. dr. Adelina Mazreku, bija e autorit, krijimtarinw letrare tw tw cilit po trajtojmw, ndwr tw tjera nwnvizon: “Anton Mazreku nuk wshtw njw fenomen unikal I tkurrjes intelektusle, ai wshtw vetwm njw pwrfaqwsues i atij brezi intelektualwsh qw i pwrkasin “Botws sw Mo$me” tw Cvajgut. Ata, pwr t’iu pwrshtatur me dinjitet “Botws sw Re”, pemws sw tyre qw lulwzonte shumwdegwshe, i krasitwn, ndonwse me dhwmbje, shumicwn e degwve, pwr tw lejuar tw mbijetonte vetwm filizi “mw i padwmshwm”, por qw edhe ai lulwzoi bukur dhe dha frutet e tij, pikwrisht se qe pjesw e atij trungu, edhepse me degw tw cungura”.
Si$ shihet, ashtu si poeti ynw I madh, Lasgush Poradeci, edhe Anton Mazreku ndwrpreu krijmtarinw e tij letrare, madje edhe nw fushwn e shqipwrimeve. Dhe kur ishte vetwm 36 vje$, kur kishte shumw pwr tw thwnw, dhe sigurisht mw mirw dhe mw hijshwm nw kwto fusha. Arsyeja: Me sa duket, nuk u pajtua me regjimin komunist, qw pwr ironi tw fatit, u drejtua pwr dekada nga diktatori Enver Hoxha, pwr 8 vjet, (1923-1931), shok klase me tw nw Liceun e Kor$ws, nga sa duket, nuk u pajtua edhe me parimet e realizmit socialist nw letwrsi dhe arte. Pra, Mazreku “krasiti degwt letrare” dhe mbajti atw mw tw padwmshmen, degwn e gazetarisw sportive. Dhe, megjithatw, shpata e kuqe njw ditw ra dhe mbi tw.
Mw 1966, nw peridhwn e tw ashtuqujturit revolucionarizim i jetws dhe ashpwrsimit absurd tw luftws sw klasave, si intelektual “i frymws sw vjetwr” ai u nxor nw pension tw parakohshwm; dhe i mbyllur ne vetvete, tre vjet mw pas nga njw hemoragji cerebrale, pa pritur, u nda dhe nga jeta.
E $uditshme!… Enver Hoxha, qw nw raste tw tilla dwrgonte telegrame ngushullimi edhe pwr ndonjw fshatar patriot qw kishte njohur gjatw luftws, nuk u kujtua qw si$ pwrmenda mw sipwr, ta bwnte kwtw pwr shokun e ngushtw tw rinisw, figurw kaq tw madhe nw fushwn e sporteve… Po kwshtu edhe Ramiz Alia, ministwr i Arsimit nw vitet 1955-58, qw e kishte njohur Anton Mazrekun nga afwr.
Me vwllimin dinjitoz “ Fjala dhe heshtja”, botuar pasvdekjes së tij mw 2008, krahas ndihmesws sw tij si publicist nw sfera tw ndryshme, sidomos tw sportit, para lexuesit shqiptar shpaloset edhe profili i tij i harrur, ai i shkrimtarit, i cili, pwr mwkatet e pafalshme tw autorwve tw djeshwm edhe tw sotwm tw historisw sw letwsisw shqiptare dhe tw autorwve tw zwrit tw tij nw Fjalorin Enciklopedik Shqiptar, mbetet padrejtwsisht I injoruar.
Ndaj, atij poeti tw “socrealzmit” , si$ e pwrmend nw fillm tw kwtij punimi, qw dikur shprehej se Mazreku ishte “shkrimtar I mbetur nw rrugw”, unw, me kaq sa pwrcolla shkurtimisht nw kwtw punim kushtuar krjimtarisw sw tij, i pwrgjigjem: “Jo, Mazreku wshtw shkrimtar qw pwr bindjet e tij, me ardhjen e komunistwve nw fuqi, iu shmang me ndwrgjegje rrugws letrare, por, gjithsesi, edhe me aq sa shkroi nw vitet 1925-44, mbetet nw kuptimin e plotw tw fjalws krijues”.
Komentet