Me rastin e 100-vjetorit të ditëlindjes së akademikut Idriz Ajeti

Akademik Idriz Ajeti është më jetëgjati ndër studiuesit e gjuhës shqipe, së cilës i ka kushtuar 70 vjet të jetës së tij. Lëmenjtë që ka lëvruar janë të shumtë, prandaj të shumta janë edhe ndihmesat e tij në studimin e shqipes. Ndër të tjera, atij i ka takuar të luajë një rol udhëheqës edhe në gjithë punën për planifikimin e gjuhës shqipe që prej fillimit të viteve ‘50 e derisa u tërhoq nga jeta shkencore. Në këtë shkrim do të ndalemi vetëm në një aspekt të kësaj veprimtarie të gjerë: në rolin e tij për orientimin kombëtar të planifikimit të gjuhës sonë.

Fillimi i viteve ’40 të shekullit të kaluar nisi me zhvillime dorëmbara për gjuhën shqipe. Pushtimi italogjerman i Jugosllavisë, pavarësisht nga qëllimet afatgjata, i dha fund trysnisë serbe mbi shqiptarët. Kështu, nga një gjuhë e ndaluar, e kufizuar vetëm në përdorim familjar, shqipes iu zgjerua frymëmarrja, duke fituar të drejtën e përdorimit në administratë dhe në shkolla. Me mbarimin e Luftës, ardhja në fuqi e një qeverie komuniste që kishte shpallur se do të respektonte të drejtën e popujve për vetëvendosje, ngjalli shpresa te shqiptarët e Jugosllavisë së re. Kërkesa e tyre drejtuar Titos për përdorimin e lirë të gjuhës shqipe në jetën zyrtare dhe në arsim u përmbush. Deri në shpërbërjen e Jugosllavisë, në fushën zyrtare dhe juridike “shqipja gëzonte status të barabartë me serbokroatishten”, të paktën de jure. Por, si në këto troje, ashtu edhe në Shqipërinë londineze ajo mbetej e pastandardizuar, ndërkohë që shteti nuk mund të funksiononte pa një gjuhë zyrtare me drejtshkrim të përcaktuar.

Nevojat e administratës dhe të shkollës në të dy anët e kufirit shqiptar e bënë urdhëruese hartimin e rregullave të drejtshkrimit. Do të ishte dashur që Tirana dhe Prishtina të bashkëpunonin për zgjidhjen e këtij problemi, Mirëpo nuk ndodhi kështu dhe këtu ndikuan kufijtë politikë dhe skizma ideologjike. Prishja me Jugosllavinë bëri që Tirana ta harronte Kosovën dhe kjo, nga ana e vet, e kishte të ndaluar të shihte nga Shqipëria, kështu që secila palë e filloi punën pa u interesuar për palën tjetër. Në Tiranë, Dh. Shuteriqi më 1952 gjuhën e shkrimit me bazë toskërishten e quante “gjuhë letrare kombëtare shqipe” (por do ta kundërshtonte Lirak Dodobiba, që do t’i kujtonte se “nuk ka marrë parasysh popullsinë e tërë që flet shqip, edhe atë që gjendet jashtë kufijve”); ndërsa në Prishtinë, mbledhja e nëntorit 1952, që bëhej pas sesioneve shkencore të Tiranës dhe si kundërpërgjigje ndaj tyre, vendoste për një gegërishte të mbështetur në kosovarishten dhe dibranishten, “tue përvehtësue në të njëjtën kohë gjithçkah âsht të përshtatshëm në shkodranishte dhe n’elbasanishte”.

Në të vërtetë, këtu kemi projektin e “pangegënishtes” të Selman Rizës. Por pangegënishtja qe menduar prej këtij si një variant letrar gegë brenda kufijve të Shqipërisë londineze, i cili do të konkurronte me variantin letrar toskë dhe ku fjalën e fundit do ta thoshte faktori politik, që do të ngrinte në gjuhë letrare njërin prej tyre. Kjo ide hershme e tij vetëm e vononte krijimin e letrarishtes shqipe, po nuk shpinte në krijimin e dy gjuhëve letrare. Ndërsa zbatimi i këtij projekti në trojet shqiptare në Jugosllavi do të çonte në krijimin e një gjuhe tjetër. Sikurse e thotë vetë Riza, “gegënishtja e shkrueme do të paraqitet tri nduersh: si shkodranishte, si elbasanishte dhe si gjuhë shkrimi e Shqiptarëvet në RFPJ”.

Pra, vendimi i mbledhjes së 1952 shënonte fillimin e planifikimit separat që, po të ishte ndjekur me konsekuencë deri në fund, do të kishte çuar në krijimin e dy gjuhëve letrare shqipe dhe të dy kombeve shqiptare. Kjo prirje për largim, e nxitur nga Beogradi, u thellua me projektin e 1957-ës, në të cilin absolutizohej parimi ortoepik, duke e larguar edhe më shumë drejtshkrimin e Prishtinës nga ai i Tiranës.

Akad. Idriz Ajeti na thotë se që më 1952 në punë të ortografisë kishte pasur dy rryma: njëra e cila kërkonte që ortografia e gegërishtes letrare “ të shkonte duke u përputhur, qoftë edhe në punë të drejtshkrimit, me gjuhën letrare kombëtare që ishte në përdorim në të gjitha fushat e veprimtarisë krijuese… të Shqipërisë së re” dhe tjetra që perspektivat e gjuhës letrare i shihte “në zhvillimin e dalluar e të prerë të gegërishtes letrare nga toskërishtja”. Për veten ai nuk na thotë cilës rryme i përkiste. Po një shkrim i 4 dhjetorit 1952 në gazetën “Rilindja”, ku pohon se “gjuha e shkrimit e Shqiptarëve të Jugosllavisë asht e vijon të jetë gegënishtja, prodhesë e bashkëpunimit të të gjitha ndëngegënishteve”, na bën të mendojmë se atëherë ai ka qenë nën ndikimin e ideve të Selman Rizës, duke dalluar prej këtij se nuk e pranonte një gegërishte të veçantë për shqiptarët në Jugosllavi, qëndrim që mendojmë se ka ardhur duke u përforcuar me kalimin e viteve, kur do t’i ketë kuptuar më mirë edhe qëllimet e vërteta të planifikimit separat.

Ky qëndrim i ndryshëm i prof. Idriz Ajetit për gjuhën letrare shfaqet qartë dhe hapur më 1957, kur mbledhja e majit të atij viti orientoi që drejtshkrimi i ë-së së patheksuar të bëhej në përputhje me ortoepinë e së folmes verilindore, që do të thoshte largim nga platforma e rezolutës së vitit 1952, e cila synonte një gegërishte të përgjithshme dhe jo një kosovarishte. Kundër këtij orientimi të ri, që e largonte edhe më shumë drejtshkrimin e propozuar nga drejtshkrimi i Tiranës, duke e futur në një shteg të verbër planifikimin gjuhësor të shqipes, I. Ajeti botoi artikullin “A ka ma punë në ortografinë e shqipes?”, duke deklaruar hapur se me përfundimet e diskutimit të drejtshkrimit në këtë mbledhje “s’paku unë, nuk kam mbetur aq i kënaqur”.

Në këtë shkrim ai kundërshtonte vendimin e Mbledhjes për një drejtshkrim të mbështetur në ortoepinë e kosovarishtes, sepse kjo “nuk mund të merret për bazë të gjuhës letrare ndër ne”. Sipas tij, duheshin marrë për bazë “ato të folme, fytyra fonetike e të cilave, pak a shumë, është më e pastër e më e përgjithshme”. Për stabilizimin e shpejtë të drejtshkrimit ai propozon aty që të shihej nga Tirana. “Rrugën e përcaktimit të drejtshkrimit të gjuhës shqipe te ne, – shkruante ai, – mund ta shkurtonte Ortografia e gjuhës shqipe e hartuar në Institutin e Tiranës, sepse një numër problemesh drejtshkrimore do të pranohej prej nesh, atëherë do të mbeteshin për t’u biseduar vetëm pikat e kontestueshme.”

Një propozim të tillë në një kohë kur trysnia e Beogradit mbi shqiptarët po vinte duke u rritur, mund ta bënte vetëm një njeri me guxim të madh. Qysh prej këtij momenti prof. I. Ajeti mbeti i përcaktuar për rrugën e planifikimit mbarëkombëtar, duke u bërë një faktor dhe aktor kryesor në punën për njësimin e drejtshkrimit dhe për standardizimin e shqipes, dhe nga ky pozicion ai nuk ka luajtur gjatë këtyre 60 vjetëve që kanë kaluar qysh nga botimi i artikullit në fjalë.

Qëndrimi i tij, i urdhëruar nga bindjet shkencore dhe vetëdija kombëtare, pa dyshim që u dha zemër përkrahësve “të vijës konverguese” në planifikimin e gjuhës letrare. Kurorëzimi i qëndresës së këtyre përkrahësve të drejtshkrimit të njësuar qe Konsulta e Prishtinës, ku prof. Idriz Ajeti luajti përsëri një rol kryesor. Standardizimin e shqipes ai vijoi ta mbrojë me guxim edhe në vitet e mëpastajme kur trysnia serbe mbi shqiptarët arriti kulmin. Për këtë flasin polemikat e tij në fillim të viteve ’80 me shkencëtarë e intelektualë serbë po edhe shqiptarë që thoshnin se gjuha letrare shqipe është e “importuar në Kosovë, se varianti toskë “i është imponuar pjesës më të madhe të shqiptarëve” duke iu përgjigjur atyre se “këtë gjuhë të sotme letrare – në mënyrë plebishitare e pranoi dhe e përvetësoi tërë kombësia shqiptare në Jugosllavi…”. Këtë mbrojtje i ka bërë gjuhës standarde akad. I. Ajeti edhe nga fillimi i viteve ’90 e deri më sot prej atyre gjuhëtarëve e publicistëve të Shqipërisë dhe të Kosovës, të cilët, të nisur nga pozita ideologjike e thellësisht krahinore, e kanë sulmuar këtë arritje nga më të mëdhatë e kombit tonë, duke përdorur kundër saj edhe tezat e gjuhëtarëve serbë.

Gjashtë muaj më parë, në konferencën jubilare-shkencore me rastin e 100-vjetorit të lindjes, akad. Idriz Ajeti u drejtohej pjesëmarrësve të saj me këto fjalë:

“Kam ardhur nga një fshat shqiptar përtej kufirit të sotëm të Kosovës sikur shumë të rinj të tjerë, të gatshëm e të etur për të ndryshuar rrjedhat e shoqërisë. Por unë kam ardhur me idenë për të gjetur copëzat e shpërndara të gjuhës shqipe dhe për t’i bërë bashkë ato – në një mendje dhe një shpirt.

E kam menduar se ‘pagëzimi i gjuhës’ do të ndodhë kur pavarësisht rajoneve tona, pavarësisht shtrirjes sonë gjeografike, do të bëjmë bashkë përtej kufijve jo vetëm idenë, por mbi të gjitha njerëzit që flasin një gjuhë, por që nuk njihen mirë mes vete.”

Porosia e tij lidhur me gjuhën për brezin e sotëm e ata që do të vijnë është: “…përpjekjet tona shekullin e kaluar për ta bërë bashkë, tani duhet të jenë përpjekje për ta përmbushur, pa e trandur themelin e saj”.

Kjo thirrje është amaneti i njeriut që një jetë të tërë ia ka kushtuar gjuhës shqipe për ne gjuhëtarët që ta studiojmë gjuhën shqipe dhe të punojmë për pasurimin e përsosjen e mjeteve të saj shprehëse, po “pa ia trandur themelet”. Ndërsa shkolla, administrata dhe mediet e shkruara e të folura duhet t’i zbatojnë me përkushtim normat e gjuhës standarde në të gjitha hapësirat ku përdoret shqipja. Veçanërisht urdhëruese është kjo detyrë në Kosovë, ku qëndrimet antistandard në emër gjoja të “liberalizmit gjuhësor” kanë bërë që të birret kujdesi i shkollës dhe i medieve për zbatimin e normave gjuhësore në të shkruar e të folur. Trishtohesh kur në televizionet tona dëgjon të rinj kosovarë që flasin në një zhargon gati të pakuptueshëm, që tekstet e këngëve të tyre nuk merren vesh, ndonëse janë brezi më i shkolluar i Kosovës. Pedagogët dhe mësuesit e gjuhës shqipe duhet të punojnë ashtu si punuan brezi i akad. Idriz Ajetit dhe i nxënësve të tij për t’i nxënë vetë dhe për t’ia mësuar brezit të ri normat e gjuhës standarde. Vetëm me përgjegjësi atdhetare dhe me punë të ngulët mund të vihet në jetë amaneti i këtij patriarku të gjuhësisë shqiptare, që është amaneti i një brezi i cili me shumë mund e djersë e ngriti gjuhën shqipe në nivelin e një gjuhe të përpunuar dhe Shqipërinë e nxori nga harta e kombeve pa gjuhë standarde.