Stafi i Ambasadёs sё Republikёs Federale tё Gjermanisё nё Tiranё ishte kujdesur qё pёrkujtimi i ngjarjeve tё Ambasadave nё verёn e vitit 1990 tё ishte jo vetёm njё mundёsi komunikimi dhe dialogu e publikut me protagonistёt e asaj kohe, por dhe qё gjithçka tё zhvillohej nё njё atmosferё me detaje nga ato të 10 ditёve të paharuara. Tё ftuarit duken se u befasuan që para se tё hynin nё sallёn e aktivitetit, pasi nё holl ishin ekspozuar rreth 40 fotografi tё korrikut tё vitit ’90, njё pёrzgjedhje qё evokonte situatat nga mё pikantet. Stafi i Ambasadёs kishte bashkёpunuar me njёrin prej ish-punonjёsive të asaj kohe duke siguruar foto nga koleksioni i tij.

Të gjitha në celuloid

Ekspozita si impresioni i parё ia arriti qёllimit. Reportazhi pamor i kishte tё gjitha brenda: kamionin qё sapo kishte shpёrthyer murin e pasёm tё ambasadёs; pritja dhe stresi i refugjatёve; kushtet e mjerueshme higjeno-sanitare; larja nё njё pellg tё improvizuar natyror; njё autobot uji i rrethuar nga njerёz tё etur; “dhoma e gjumit” me qindra refugjatё tё shtrirё pёrtokё nё qiell tё hapur; bebe tё vogla të pafajshme; atmosfera eksploduese kur jepej lajmi se tё gjithё ata qё kishin hyrё do tё largoheshin nga Shqipёria drejt Gjermanisё etj. Shikoje tё sintetizuar vuajtjen nё ekstrem, ankthin, pёrpjekjen pёr mbijetesё tё njё grumbulli stёrmadh njerёzish qё tё pёrbashkёt kishin ёndrrёn e njё jete mё tё mirё.

Organizatorët kishin dhe një gjurmë origjinale retro. Për të pranishmit u shfaqën në monitor edicionet informative në mediat kryesore gjermane nga 3 korriku e deri në ditën e mbërritjes së refugjatëve në Gjermani. Duke qenë lajm i pare, kjo temë. Si lajm i parё pёr mediat, kjo temë ishte mbuluar e detajizuar, me raportime nga terreni, intervista, tё dhёna statistikore, vёshtrime analitike mbi historinё, aktualitetin dhe perspektivёn e Shqipёrisё, konteksti i zhvillimeve nё ish-Bllokun lindor etj.

Kёtij ambjenti jetёsor nuk i mungonin dhe ish-protagonistёt e 25 viteve mё parё. Ish-ambasadori, ish-pёrfaqёsues nga stafi, njё ish-mjek qё kishte asistuar pёr shёndetin e refugjatёve, si dhe nga ata qё i dhanё shpirtin dhe mundin e tyre 2 korrikut, ata qё ndёrmorёn aventurёn mё tё rrezikshme tё jetёs.

Brishtësia e kulturës dhe kujtesës historike

Historiani dhe politologu Afrim Krasniqi shikon njё korrelacion mes ngjarjeve tё sё kaluarёs, vëmendjes së publikut ndaj kёtyre zhvillimeve dhe agjendave politike të ditës. Elitat politike aktuale vijojnë të sillen me ngjarjet dhe datat historike nga kritere parademokratike, thotё pёr Deutsche Welle-n Krasniqi.

“Nisen nga interesi elektoral që ato mund të reflektojnë sot, si dhe nga shkalla e përfshirjes direkte apo indirekte të drejtuesve të sotëm politik në ato ngjarje. Nuk ka konsensus mbi historinë dhe as raport institucional shtetëror ndaj saj. Në ngjarjet e ambasadave 1990 nuk u përfshi pozitivisht asnjë pjesëtar i elitës së sotme politike, madje shumica e tyre pasive apo aktive u ndodhën në krahun e kundërt, në anën e regjimit. Vetë emigrantët, përfshirë ata të vitit 1990 që ende jetojnë jashtë vendit, nuk kanë ende të drejtë vote në zgjedhjet shqiptare, pra nuk janë potencial vendimmarrës politik. Mjaftojnë këto motive thellësisht simpliste të sjelljes së elitave ndaj asaj ngjarje, për të kuptuar sa e brishtë është kultura dhe kujtesa jonë historike.”

Lihet pas dore me qëllim trajtimi i së shkuarës diktatoriale

Edhe për gazetarin Armand Plaka, shkak për këtë sfumim të përkujtimit të ngjarjeve të tilla është politika. Zhgënjimi i njerëzve, të cilët të zënë me hallet e ditës ka bërë që jo vetëm 2 korriku, por edhe shumëçka tjetër që lidhet me atë kohë mos jetë prioritet, thotë Armand Plaka për Deutsche Welle-n.

“Kjo lidhet sigurisht edhe me përpjekjet e mangëta e shpesh të lëna pas dore me qëllim, për të mos u marrë me trajtimin e të shkuarës diktatoriale në Shqiperi. Ndoshta rol ka luajtur edhe përjetimi i ‘2 korrikëve’ të shumtë që i kanë ndodhur ndërkaq shqiptarëve, eksodet e mëdhenj apo të vegjël, të rinj apo të vjetër, që kanë zbehur simbolikat e ngjarjes së ambasadave në vitin 1990. Mendoj se pavarësisht kësaj, këto zhvillime do të vijojnë të mbeten një nga ngjarjet më domethënvse të përpjekjeve të shqiptarëve për liri e demokraci”.

Më në siklet me këtë rrethanë janë vetë refugjatët e asaj periudhe. Bashkim Xhani, njëri prej atyre, i cili ka hyrë në Ambasadën Gjermane në Tiranë 25 vjet më parë, mendon se autoritetet në Shqipëri duhet të jenë më të vëmendshëm për atë që ndodhi në korrik të vitit 1990.

“Unë kam parë në televizion qeveritarë dhe politikanë që shkojnë në ngjarje përkujtimore të ndryshme. Mirë bëjnë, se çdo popull ka kujtesën e tij. Por për 2 korrikun 1990 nuk kujtohet njeri. Më shumë flitet në Gjermani se sa në Shqipëri. Nuk dua të ekzagjeroj asgjë. Nuk e them këtë ngaqë unë kam qenë njëri prej tyre që kundërshtuan regjimin për liri dhe një jetë më të mirë. Por është e faktuar se ngjarjet në Ambasada hoqën tullat e poshtme nga ngrehina e copë-copë e qeverisjes së atëhershme. Ishin zhvillime që u dhanë zemër njerëzve, sidomos të rinjve, në një vend shumë të izoluar dhe shumë të vuajtur”.

DW: Z. Ambasador, ku ishit ju në verën e vitit 1990? A e tërhoqën vëmendjen tuaj ngjarjet e 2 korrikut 1990 të njohura si “eksodi i shqiptarëve në ambasadat perëndimore” në Tiranë.? A u bënë përshtypje qytetarëve gjermanë, që kishin rrëzuar disa muaj më parë Murin e Berlinit dhe me rënien e tij kishin sjellë “vitin magjik”, siç u quajt 1989-a?

Helmut Hoffmann: Kjo është, natyrisht, një pyetje shumë interesante. Në fakt, ngjarjet e 2 korrikut 1990, kur shumë shqiptarë u futën në ambasadat perëndimore në Tiranë, ishin shumë të rëndësishme për zhvillimin e demokracisë në Shqipëri. Ju më pyesni se ku ndodhesha në atë kohë? Isha në Bonn, si diplomat, punoja për çështjet e kontrollit të armëve, sapo isha kthyer nga Viena. Mbaj mend mjaft mirë lajmet për atë që ne e quajtëm më 2 korrik të 1989 ”pushtim të ambasadës gjermane”, që zgjati rreth 10 dite. Për disa ditë ishte lajmi kryesor në edicionet e lajmeve të Gjermanisë, ishte një ngjarje shumë e rëndësishme dhe mendoj që gjermanët, të cilët interesohem për politikën, e mbajnë mend këtë ngjarje sot e kësaj dite pasi ata ndjenë që diçka po ndodhte në Shqipëri. Shqipëria ishte një vend i mbyllur për dekada të tëra, krejt papritur, ne kuptuam që, disi me vonesë në krahasim me vende të tjera në Europën Lindore dhe Qëndrore, të cilat patën filluar pak më herët të ecnin drejt liberalizimit dhe të trondisnin diktaturën,- kjo në Shqipëri mori më shumë kohë-, pra ne kuptuam që edhe në Shqipëri po ndodhte diçka. Dhe natyrisht, ngjarjet e 2 korrikut i pamë në sfondin e asaj që ju e përmendët , të “vitit magjik”, 1989, sepse ne, gjermanët, patëm një “pushtim” të famshëm, atë të një amabasade tjetër, të amabasadës gjermane në Pragë. Kjo ndodhi në shtator të vitit 1989 kur mijra gjermanë lindorë hynë në mjediset e ambasadës së Republikës Federale Gjermane, në Pragë, ku u arrit që të sigurohej largimi i tyre drejt Republikës Federale të Gjermanisë . Dhe nuk është e egzagjeruar të them që kjo kontriboi shumë në Rënien e Murit të Berlinit, disa javë më pas. Dhe mendoj që është kjo atmosferë në të cilën gjermanët ndiqnin edhe ngjarjet që po ndodhnin në Tiranë në atë kohë.

DW: Z. Ambasador Hoffman, jeni diplomat por edhe historian. Çfarë rëndësie pati “pushtim i ambasadave “ m 2 korrik 1990 për Shqipërinë dhe atë Europë , që po shfaqej në horizont, pas rënies së Murit të Berlinit?

Helmut Hoffmann: I kam krejt të gjalla ato ditë në kujtesë. Ishte një kohë me shumë entuziazëm, që ziente nga padurimi për ndryshim. Madje ajo nisi pak më herët, që kur isha në Vjenë, me daljen e Gorbaçovit në skenë, mund të kuptoje që situata kishte filluar të lëvizte, mund të kuptoje që po ndryshonte gjithë ndarja e Luftës së Ftohtë, në blloqe Lindje dhe Perëndim. Natyrisht, ashtu si përmenda pak më lart, rënie e Murit të Berlinit ishte ngjarja më të rëndësishme e asaj kohe dhe njerëzit prisnin të ndodhnin gjëra të tjera. Shqipëria ishte disi e vonuar.. por papritur gjërat filluan të lëvznin.Pati njerëz që edhe në atë kohë nuk ishin shumë optimist që gjërat mund të ndryshonin edhe në Shqipëri, për fat të mirë kjo mori pothuajse vetëm një gjysëm viti, po të shohim ngjarjet e 2 korrikut. Në Shqipëri pati më pas një tranzicion drejt pluralizmit politik. Prandaj mendoj që ngjarjet e ambasadave, hyrja e njerëzve në ambasada, që në thelbin e tyre detyruan shtetin të sprapset, të pranonte lejimin e largimit të tyre , mendoj se nga këndvështrim i regjimit, kjo për të ishte një disfatë e madhe dhe një fitore e madhe për ata që donin ndryshimin. Dhe ajo që e quajmë ”Pushtimi i ambasadave” luajti një rol të rëndësishëm në këtë drejtim.

DW: Diplomati gjerman, aso kohe ish-ambassadori interim, Dr. Werner Daum i përshpejtoi gjërat …

Helmut Hoffmann: Dr. Daum është shumë krenar pë rolin që luajti. Ai më ka thënë se arriti në konkluzionin që regjimit po i afrohej fundi, se ishte koha më e mirë për të ndihmuar që kjo të ndodhte. Ai ndjeu që nuk ishte keq, që njerëzit të futeshin në ambasada, në fakt për të dhënë regjimit sinjalin se njerëzit ishin gati të sakrifikonin. Kjo ishte shumë e rëndësishme. Kushdo mund të kuptonte që shqiptarët ishin në një situatë ku ishin gati të rrezikonin për t’u larguar nga vendi i tyre

DW: Gjermania, Z. Ambasador, me ngjarjet e paharrueshme të 2 korrikut 1990, u bë për shqiptarët, kundërshtarë të regjimit, simbol i lirisë. Gjermania u dha një mbështetje të jashtëzakonshme shqiptarëve që u futën në ambasadë, madje edhe më vonë kur Gjermania u bë atdheui i tyre. A ndikuan ngjarjet e 2 korrikut në ndërtimin e marrdhënieve dypalëshe?

Helmut Hoffmann: Mendoj që mes Gjermanisë dhe Shqipërisë ka marrdhënie të shkëlqyera. Ka shumë faktorë që luajnë rolin e tyre në këto marrdhënie. Por mendoj, që numri domethënës i shqiptarëve që jetojnë në Gjermani mund të shërbejë si një urë mes dy vendeve tona. Dhe numri i konsiderueshëm i shqiptarëve që shkuan në Gjermani me ngjarjet e 2 korrikut, afërsisht 3 200 syresh udhëtuan direkt për në Gjermani. Kam marrë kopje të artikujve dhe lajmeve në shtypin gjerman të asaj kohe dhe shqiptarët e ambasadave u pritën mjaft mirë, ata u përshtatën , kam dëgjuar që herë pas herë kanë patur edhe problem, por mendoj se ngjarjet e 2 korrikut ishin fillimi i një miqësie të madhe. Dhe kur ju më pyesni për marrdhëniet gjermano-shqiptare, kjo është një çështje shumë e gjerë. Gjermania është shumë e angazhuar në Shqipëri përmes shumë projekteve: projekte të bashkëpunimit ekonomik, ku Gjermania është sigurisht një nga donatiorët më të mëdhenj në marrdhëniet dypalëshe, që prej 25 vitesh,kemi bërë shumë gjëra, në sektirin e ujit, kanalizimeve, energjisë,arsimit professional, fondacione politike gjermane janë të pranishem në Shqipëri, përherë e më tepër po marrim interes nga kompanitë gjermane për të investuar në Shqipëri , ndofta e keni parë ditët e fundit që dy kompani gjermane në mjediset e biznesit të tyre tek Tirana Bussiness Park, me projekte shumë interesante. Edhe në nivelin politik kemi marrdhënie shumë të mira, me vizitën që po vjen…

DW: Kancelarja Merkel, më 8 qershor..

Helmut Hoffmann: Po e presim të gjithë me padurim

DW: Z. Ambasador, ka një interes në rritje të Gjermanisë për Shqipërinë dhe rajonin. Cilat janë motivet ?

Helmut Hoffmann: Le të them që ne kemi një interes shumë të fortë për të patut stabilitet tek fqinjët tanë.Dhe Ballkani është një rajon që jo përherë ka patur stabilitet. Dhe veçanërisht në 25 vitet e fundit pas shpërbërjes së ish Jugosllavisë ka patur shumë probleme. Ne vlerësojmë së tepërmi që gjërat, në këto vite të fundit, po lëvizin në një drejtim pozitiv . Ne jemi përpjekur të japim kontributin tone në konsolidimin e këtij drejtimi .Po përmend Konferencën e Berlinit në gusht të vitit të kaluar, këtë vit do të vazhdojë në Vienë , po në gusht. Jemi shumë të kënaqur që në këtë kontekst ka patur një bashkëpunim në rritje gjithashtu edhe mes shteteve të rajonit , në mënyrë të vecantë përmirësim shumë i madhi i marrdhënieve mes Shqipërisë dhe Serbisë, që filloi me vizitën e Kryeministrit Rama në Beograd, e cila u ndoq nga vizita e kryeministrit Vuçiç në Tiranë. Këto janë zhvilime shumë të mirëpritura që ne dëshërojmë shumë t’i mbështesim dhe inkurajojmë.

Intervistoi : Ani Ruci

Çdo 2 korrik Bashkim Xhani e konsideron si një ditë pushimi, me dëshirën për të takuar dhe thirrur në telefon sa më shumë shokë e miq. Sidomos nga ata me të cilët përjetoi momentet që nuk do ti harrojë kurrë: kur hyri në Ambasadën e Gjermanisë në Tiranë 25 vite më parë. Ai ka hyrë më 6 korrik 1990, të tjerë kanë hyrë më parë ose më pas, por simbolika e atyre ngjarjeve të papërsëritshme për kryeqytetin dhe gjithë Shqipërinë ka qenë 2 korriku.

Telefonatën nga Tirana e pret me shumë mirënjohje. Ka shumë për të treguar mbi ngjarjet e ambasadave, ka histori me detaje jetësore, por bisedën me Deutsche Welle-n e nis me një kritikë për autoritetet në Shqipëri.

Ngjarjet në ambasada hoqën tullat e poshtme të ngrehinës qeverisëse

“Duhet të jenë më të vëmendshëm për atë që ndodhi në korrik të vitit 1990. Unë kam parë në televizion qeveritarë dhe politikanë që shkojnë në ngjarje përkujtimore të ndryshme. Mirë bëjnë, se çdo popull ka kujtesën e tij. Por për 2 korrikun 1990 nuk kujtohet njeri. Më shumë flitet në Gjermani se sa në Shqipëri. Nuk dua të ekzagjeroj asgjë. Nuk e them këtë ngaqë unë kam qenë njëri prej tyre që kundërshtuan regjimin për liri dhe një jetë më të mirë. Por është e faktuar se ngjarjet në Ambasada hoqën tullat e poshtme nga ngrehina e copë copë e qeverisjes së atëhershme. Ishin zhvillime që u dhanë zemër njerëzve, sidomos të rinjve, në një vend shumë të izoluar dhe shumë të vuajtur”.

Për Bashkimin sjellja e qytetarëve në korrik të vitit 1990 ka qenë një revoltë krejt e pabarabartë me pushtetin. Qytetarët nuk kishin armë e mjete të tjera sulmuese, por ishin të armatosur me urrejtje për regjimin dhe shpresë për të ardhmen. “Nuk mund të harrohen ngjarje të tilla. Një qeveri demokratike një shoqëri e emancipuar duhet të kujtojë ngjarje të tilla, që simbolizojnë lirinë dhe i thonë jo çdo lloj forme të diktaturës.”

Shfrytëzimi i hapësirave për integrimin në komunitet

Në korrik të ’90-s Bashkimi ishte 30 vjeç. Statusi i beqarit atë kohë nuk i dha shumë hezitime për të hyrë dhe ai në amabasadat e huaja. Bekimin kryesor për t’u larguar nga Shqipëria ja dha i ati, i cili me insiktin prindëror, nuk donte që historia e tij t’i përsëritej të birit, më pas nipave dhe mbesave.

“Mua vështirësitë e atyre ditëve që ndejtëm brenda Ambasadës Gjermane nuk më bënë përshtypje. Ndoshta mosha, por dhe karakteri i fortë. Nga ana tjetër unë dhe shokët e mi vlonim nga padurimi për të ikur sa më shpejt dhe sa më larg nga varfëria dhe mungesa e lirisë. Për një mekanik, që lexonte shumë, ekzistonin dhe ca hapësira virtuale që duheshin prekur. Mbërritja në Gjermani në mes të korrikut 1990 ishte një shans që nuk e neglizhova dhe nuk do e neglizhoj kurrë.”

Bashkimi aktualisht është menaxher në një restorant të njohur në Mynih, por deri këtu ka ardhur gradualisht, duke ofruar punën, duke mësuar nga stili gjerman: precizionin dhe korrektesën.

“Unë jam nga ata që e kam provuar vetë, ndaj dhe e them me bindje: shoqëria gjermane është një mjedis shumë i hapur, është nxitës për integrimin e të huajve. Por këtë hapësirë, dhe këtë dimension lirie duhet ta shfrytëzosh dhe mirëadministrosh. Duhet dhe vullnet nga individi, të lexojë, të marrë njohuri sa më shumë, të jetë aktiv në komunitet, sepse kështu gjenden dhe rrugë të hapura, gjendet mbështetje nga njerëzit që ke përrreth.”

Si është, kur një jetë të tërë dëshiron të ikësh, nga presioni, pasiguria, diskriminimi dhe përndjekja dhe nuk ke alternativë, sepse edhe po të arrish të arratisesh, pasojat do t’i vuajë i gjithë farefisi? Sa njerëz jetuan në diktaturën komuniste në Shqipëri me të drejta të mohuara, duke ëndërruar një tjetër botë nga ajo që jetonin e duke shpresuar që të ndryshonte sistemi? Këtë e kishte ëndërruar më kot prej vitesh edhe ish i përndjekuri politik Gëzim Peshkëpia. Por në muajt e parë të vitit 1990 situata ishte ndryshe. Gjendja ekonomike sa vinte e përkeqësohej si rezultat i politikës vetëizoluese. Ndryshimet në Evropën Lindore u jepnin njerëzve shpresë. Gëzimi ndiqte me vëmendje të madhe të gjithë indikatorët. Hyrjet e para sporadike të njerëzve në ambasadat e huaja, ishin për të tam tami se hapja po afron dhe nuk kishte gjë, që e ndalonte më. „Sipas mendimit tim ato bënë që të kriste barka diktatoriale, e cila që nga ai moment përjetoi mbytjen e saj. Atë krisëm e shkaktuan edhe të rinjtë, që organizuan demonstratën në rrugën e Kavajës duke treguar se e kishin vrarë frikën dhe ishin hedhur në aksion. Gurët, që u hodhën atë natë, shkaktuan jo vetëm thyerjen e xhamave, por edhe panikun e qeverisë, e cila me urgjencë i riparoi dëmet gjatë gjithë natës“, kujton Gëzimi.

Shansi për të ndodhur diçka tani dukej më pranë dhe më i realizueshëm se kurrë. Kur Gëzimi mori vesh për hapjen e ambasadës gjermane, nuk e mendoi dy herë, mori gruan dhe fëmijët dhe shkoi. Kësaj rradhe ishte i bindur se nuk do t’i ndodhte gjë e keqe. Ai kujton se sigurimi përdori metoda të ndryshme, por që nuk patën sukses. „Familjarëve, që kishin njerëz në ambasada u bëhej presion. Brenda në ambasadë sigurimi futi edhe agjentë të tij, por njerëzit, që vinin nga kategori dhe pjesë të ndryshme të Tiranës, i zbulonin dhe i përzinin jashtë mureve. Është fakt se pushtetit i doli situata nga duart. Nuk e kontrollonin dot më, ngaqë u çoroditën“, tregon Gëzimi.

Për Gëzimin nuk kishte kthim prapa. Kjo ishte gjëja më e mirë, që po i ndodhte në jetën e tij të shumëvuajtur. Kushtet e vështira në ambasadë, apo sëmundja e djalit të vogël i dukeshin pengesa të papërfillshme. „Për mua personalisht nuk kishte rrugëdalje tjetër. E ardhmja e familjes sime ishte e zymtë, perspektiva e fëmijëve ishte e errët, pa asnjë shans. Ato ishin të destinuar të ndiqnin shembullin e të atit të vuajtur, apo edhe të gjyshit fatkeq.“

Gjyshi i tyre, babai i Gëzimit, që vinte nga një familje e njohur në Shqipëri në vitet 30-të, ishte njëri nga 22 intelektualët të pushkatuar pa gjyq, apo me dokumenta fallse, me akuzën se kishin vënë një bombë në ambasadën sovjetike. Të gjithë intelektualë elitarë, përfaqësues të të gjitha trevave të vendit, të bërë kurban nga regjimi për të mbjellë terror dhe panik në popull e për të mbytur në qelizë çdo rezistencë. Në mesin e tyre edhe një grua. „A ishin „terroristë“, që nuk kishin mbajtur kurrë në dorë një armë. Arma e babait tim ishte pena. Ai shkruante poezi. A vritet poeti? Gruaja e vrarë ishte shkencëtare. A vritet një shkencëtare? Veprën e saj e vodhën, e tjetërsuan me emrin e një shkencëtari sovjetik, thotë Gëzimi. Mirrnin jetën, vidhnin veprën intelektuale, e tjetërsonin. Sa e sa tragjedi të tilla.“

Gëzim Peshkëpia gjatë një podiumi diskutimi më 25.06.2015 në Bon në përkujtim të 25 vjetorit të 2 korrikut, eksodit të madh të shqipptarëve

„Si mund të kaloheshin vitet e burgut, pa inkurajimin e njerëzve të mirë?“

Për Gëzimin, që kishte deri atëherë një fëmijëri të qetë, brenda nate ndryshoi gjithçka. Me humbjen e babait 40 vjeçar, për familjen do të niste kalvari i një jete të mundimshme. Internohen fillimisht në Berat, pastaj në Kavajë. Në vitin 1975, tre muaj pasi ishte martuar, Gëzimi arrestohet dhe dënohet me 8 vjet burg për agjitacion e propagandë në fushën e artit e kulturës. Për më tepër, kur del nga burgu, nuk e gjen më nënën, e cila e sëmurë nga dëshpërimi vdes, para se djali të lirohet.

Po të mos e dish historinë e tij, kur e dëgjon të flasë shtruar e me qetësi, nuk të shkon mendja menjëherë se pjesën më të madhe të jetës e ka kaluar në internim. Me sa duket asgjë nuk ka mundur t’ia heqë rrënjosjen brenda vetes e dinjitetin e njeriut. Sepse edhe në atë Shqipërinë e vështirë, kishte njëkohësisht dy botë – frikën, rrezikun dhe ftohtësinë e regjimit, dhe ngrohtësinë, dashurinë dhe përzemërsinë e njerëzve, të cilët vështirësitë i lidhnin më shumë me njëri-tjetrin Këtë ai e përjetoi në Kavajë, por edhe në burg. „Si mund të kaloheshin vitet e burgut, pa inkurajimin e njerëzve të mirë, pa mbështetjen e At Zef Pllumbit, me të cilin u bënë aq miq?“

Pas daljes nga burgu ai ështe sërish në survejim, „Ajo që më çuditi, ishte presioni, që po më bënin kohët e fundit, për të më rektrutuar.“ Këtë ai e merr si shenjë se sigurimi e kishte vënë përsëri në shënjestër. Jetesën e fitonte me punë fizike, kryesisht si saldator. Në vitin 1990 emërohet „kujdestar pulash“. Me këtë status arratiset në ambasadën gjermane dhe vendoset më vonë në Soest, në landin gjerman të Reranisë veriore-Vestfalisë.

Ajo që gjeti Gëzimi dhe familja e tij në Gjermani ishte antiteza e jetës në Shqipëri. Ai thotë se u jemi mirënjohës për jetë gjermanëve për përkrahjen e vazhdueshme, që na kanë dhënë, duke na krijuar kushtet për integrim të plotë në shoqëri.

Shumë vite qëndron në Gjermani, djemtë intergrohen plotësisht, ai punon pjesërisht në arkivin e qytetit Soest, por e tërheq vazhdimisht Shqipëria. Në vitin 2010 vendos të kthehet e të punojë në Shqipëri, për t’u marrë me hulumtimin e fateve tragjike të atyre, që vuajtën si ai. Në vitin 2010 bëhet anëtar i bordit të Insitutit të Studimeve për krimet e Komunizmit, i zgjedhur nga parlamenti. „Sa e sa shembuj rrëqethës, tragjikë kam hasur tani në Institutin e Studimeve të Krimeve të Komunizmit. Jemi përpjekur t’i kategorizojmë në libra të ndryshëm. Kemi botuar edhe një fjalor encikolopedik katër vëllimësh të të përndjekurve politikë. Me shembullin e tyre pushteti ka krijuar trysni mbi njerëzit, mbi ato njerëz, të cilëve u instaluan në shpirt frikën, ankthin pasigurinë për të nesërmen.“

Por sa ka mundur të kontribuojë Gëzim Peshkëpia për t’i kthyer kësaj shtrese shansin e grabitur dhe dinjitetin? Pak? „Shtresës së të përndjekurve shoqëria u mbetet shumë borxh. Pak fare është bërë në drejtim të kthimit të dinjitetit të tyre të nëpërkëmbur, të integrimit të tyre në shoqëri. Ata janë përdorur politikisht nga klasa politike, sa herë që u është dashur, por nuk janë mbështetur sistematikisht me një program të përcaktuar.“

DW: Titulli i librit tuaj është “Modern Albania” – Shqipëria moderne – një mbiemër ky me dy kuptime? A mendoni se Shqipëria është një vend modern?

Fred Abrahams: Titulli i librit “Modern Albania” është përdorur në kuptimin e një historie “bashkëkohore” apo të kohës së sotme, në kontrast me historinë e Shqipërisë para luftës ose nën Perandorinë Osmane. Me titullin unë nuk dua të sugjeroj se Shqipëria është një vend modern, në kuptimin një vend përparimtar, largpamës dhe progresiv. Përkundrazi, një temë konstante në libër është se sa vazhdon të jetë e ngarkuar Shqipëria me barrën e së kaluarës e saj.

DW: Një refren shumë i dashur i retorikës politike në Shqipëri është ai i revolucionit për përmbysjen e regjimit komunist. Për këtë tip të ri revolucioni pa gjak që ndodhi në disa nga vendet e tjera ish-komuniste, historian Timothy Garton Ash përdor termin “Refolution”, pra reformë dhe revolution. A ka pasur në Shqipëri një revolucion antikomunist.

Fred Abrahams: Shqipëria nuk ka pasur një revolucion. Por aty ekziston një mit shumë i fortë për një revolucion të tillë.

Pas rënies së Murit të Berlinit, Ramiz Alia e kuptoi se Shqipëria duhet të ndryshonte, sepse ajo nuk mund të mbijetonte e vetme. Kjo pikëpamje u intensifikua pas vrasjes së Çausheskut në Rumani. Ramiz Alia dhe njerëz nga rrethi i tij i ngushtë më kanë thënë në intervistat që kam zhvilluar me ta, se donin që ta demokratizonin Shqipërinë. Unë nuk mendoj se ata ishin demokratë, por se ata ishin të shqetësuar dhe në kërkim të një mënyre, se si mund ta shmangnin për veten fatin që pësoi Çaushesku. Sidoqoftë ata iniciuan disa reforma. Të gjitha ndryshimet e bëra ishin nga lart dhe të gjitha brenda parametrave të partisë, si p.sh. pluralizmi famëkeq i mendimit. Ata liberalizuan ekonominë dhe reduktuan dënimet për disa të burgosur politikë. Ata lejuan median të botojë disa pikëpamje kritike. Dalëngadalë ata filluan t’i lironin zinxhirët, por nuk i hoqën ato.

Në vend të kësaj ata synonin të realizonin atë që Sofokli Lazri e quan “transferim i ndikimit”. Pra ata donin që pushteti të kalonte në duart e një grupi njerëzish të besuar, të cilët ose ishin anëtarë të PPSH-së, ose gëzonin përqafimin e dorës së ngrohtë të saj. Ishte fjala pra për intelektualë të besuar, të cilët duhet të merrnin në dorë kontrollin dhe pushtetin.

Megjithatë ka pasur edhe disa impulse të revoltës së vërtetë nga poshtë. Në janar 1990 protesta në Shkodër për të rrëzuar bustin e Stalinit, për shembull, është një shembull i tillë. Ose në mars 1990 protesta në Kavajë. Mësymja e ambasadave në korrikun e vitit 1990 ishte një moment i qartë kur shqiptarët i morën gjërat në duart e tyre, të frustruar nga hapat e zvarritur të reformës. Dhe sigurisht edhe lëvizja studentore e dhjetorit, kur të rinjtë me guxim thanë “mjaft!”

Por, pas secilit nga këto momente, partia arriti ta vinte situatën nën kontroll. Pra, unë mendoj se Jo, në Shqipëri nuk ka pasur një revolucion në kuptimin e një ndërprerjeje radikale të fijeve të së kaluarës. Por unë gjithashtu mendoj, se kjo ndoshta ishte një gjë e mirë. Sepse duke pasur parasysh shkallën e represionit dhe të dhunës në vend, apo shkatërrimin e aq shumë familjeve gjatë diktaturës, një revolucion i vërtetë në Shqipëri mund të kishte qenë shumë i përgjakshëm.

DW: Ju thoni që në Shqipëri edhe pse nuk kishte revolucion, ekziston një “mit për revolucionin”. Cilat janë shkaqet për këtë?

Fred Abrahams: Edhe pse në Shqipëri nuk ka pasur revolucion, ekziston një pikëpamje e përgjithshme si në Shqipëri edhe jashtë saj, se regjimi i errët komunist u përmbys nga një lëvizje demokratike. Unë shoh disa arsye për këtë.

Së pari, Partia Demokratike e ka përdorur këtë fabul, për qëllimet e saj politike. Kjo ishte një histori mjaft tërheqëse për t’u treguar – sidomos për Perëndimin: ne u ngritëm më këmbë dhe e mbytëm bishën. Sali Berisha e përdori mitin e revolucionit në të njëjtën mënyrë sikurse Enver Hoxha kishte përdorur mitin e çlirimit dhe të Luftës Nacional-Çlirimtare.

Së dyti, shqiptarët kanë një predispozicion për të pranuar mitet. Ata janë mësuar me to dhe në këtë mënyrë kjo histori dramatike mund të thithej me lehtësi. Po ashtu përdorimi i një fabule apo historie të tillë qetësuese, me efektin e një ninulle, bëhej për të shmangur reflektimin dhe vetëvlerësimin për atë se si ishte e mundur që një diktaturë e tillë kaq brutale mundi të zgjaste për katër dekada, dhe për atë që njerëzit i kanë bërë njëri-tjetrit.

Krijimi i mitit nuk është ndonjë gjë e papritur, për shkak se liderët e rinj politikë kërkonin të mbështestin dhe fuqizonin pushtetin e tyre. Por ajo që më duket interesante është, se sa e gatshme ishte bashkësia ndërkombëtare për ta pranuar mitin dhe madje edhe për ta promovuar atë. Sidomos qeveria e Shteteve të Bashkuara të Amerikës e përqafoi mbi të gjitha idenë se pas kthesës në Shqipëri ekzistonin ish-komunistët e poshtër përballë demokratëve mendjehapur.

DW: Si e shpjegoni ju faktin që bashkësia ndërkombëtare e pranoi këtë mit?

Fred Abrahams: Unë shoh disa arsye. Së pari, Shtetet e Bashkuara dhe qeveritë e tjera perëndimore dinin shumë pak për Shqipërinë në atë kohë. Uashingtoni nuk kishte marrëdhënie diplomatike dhe nuk kishte burime të shërbimeve sekrete. SHBA me të vërtetë nuk e njihnin as vendin apo as popullin. Një detaj i vogël, edhe pse në pamje të parë skajor, që dëshmon për këtë është që kur u vendosën marrëdhëniet diplomatike në mars të vitit 1991, Departamenti i Shtetit nuk kishte madje as edhe flamurin shqiptar për ceremoninë.

Së dyti, politikëbërësit amerikanë u verbuan nga drama e fuqishme e rilindjes së Shqipërisë. Kur James Baker vizitoi Tiranën në qershor të vitit 1991, njerëzit u përpoqën ta mbanin në krahë makinën e tij nga aeroporti. Pritja ishte tejet e përzemërt dhe madhështore dhe diplomatët amerikanë u ngashënjyen fort prej kësaj fitoreje të madhe të Luftës së Ftohtë.

Po ashtu ata ranë gjithashtu pre e një analize të thjeshtëzuar pra njeriu i mirë përballë njeriut të keq, apo kauboi dhe indiani, në një kohë që realiteti shqiptar ishte shumë më kompleks. Si mund ta shpjegonin ata për shembull, që Ilir Meta dhe Pandeli Majko shkuan me socialistët, ndërsa Gramoz Pashko, Sali Berisha dhe shumë anëtarë të tjerë të PPSH-së themeluan PD-në? Ndarja e politikanëve të Shqipërisë në politikanë të nderuar blu dhe politikanë mashtrues të kuq ishte për të krijuar një ndarje artificiale nga e cila Shqipëria vuan ende dhe sot.

Arsyeja e tretë ishte më shumë praktike, dhe lidhej me rajonin. Në atë kohë, shqetësimi kryesor në Uashington ishte lufta në Jugosllavi dhe, sa u përkiste shqiptarëve, që konflikti të mos përhapej në Kosovë apo Maqedoni. Në këtë mënyrë SHBA mbështeti me të gjithë forcën dhe ndikimin e saj Berishën dhe PD-në, sepse mendonin se kjo forcë do të kishte një ndikim moderues tek shqiptarët jashtë vendit.

Nëse ju shikoni deklaratat e para të PD-së, ato flasin për bashkimin e territoreve të banuara nga shqiptarët. Por kjo ndryshoi shpejt në “respektimin e të drejtave të vëllezërve dhe motrave tona.” Në këtë në mënyrë nga dokumentet që kam marrë nga Departamenti i Shtetit për këtë libër duket pra qartë: Uashingtoni ishte shumë i shqetësuar në lidhje me retorikën nxitëse. Dhe në fund ata arritën një marrëveshje faustiane me Berishën: Bëj çfarë të duash në Shqipëri, por mos shkakto rrëmujë përtej kufijve të vendit.

DW: Çfarë ndikimi mendoni se kishte kjo për Shqipërinë?

Fred Abrahams: Unë e kuptoj se pse Uashingtoni dhe qeveritë evropiane perëndimore i dhanë PD-së dhe Berishës mbështetjen e tyre. Kjo ishte logjike dhe e saktë. Si udhëheqës, Berisha ishte zgjedhja e qartë: i vendosur, njeri që dinte të artikulonte mendimet, i fortë, dhe me njohuri të mira të anglishtes. Ai ishte me distancë prej të tjerëve politikani më i talentuar i asaj kohe.

Ajo që unë nuk e kuptoj është se pse qeveritë perëndimore i dhanë atij një mbështetje të tillë jokritike. Kur ai filloi të shfaqte autoritarizmin e tij dhe etjen për hakmarrje, SHBA heshti. Kur ai keqtrajtoi një gazetar, SHBA heshti. Kur ai e futi kreun e opozitës në burg SHBA heshti. Fatos Nano mund të ketë qenë fajtor, por gjykimi i tij ishte një farsë.

Unë kam pyetur Bill Ryerson dhe, më të rëndësishmin, Chris Hill, se pse ata nuk kanë thënë asgjë. Dhe ata më thanë se pas së kaluarës së vështirë të Shqipërisë ata e prisnin që rruga e saj të ishte me gunga. Po ashtu Hill ka folur edhe për bashkëpunimin e Shqipërisë në rajon.

Unë mendoj se heshtja e tyre ishte një gabim i madh. Sigurisht Berisha ishte njeriu i tyre, por ata duhet t’i kishin vënë disa kufij. Ata mund të vazhdonin ta mbështesnin ende Berishën, por edhe t’i thoshin që të respektonte disa kufizime në lidhje me pushtetin e tij personal. Meqë të tilla kufij nuk kishte, Berisha e interpreton heshtjen si një dritë jeshile për veprimet e tij.

Ia vlen të përmendet se prishja e Berishës me SHBA nuk lidhej me gjyqet farsë, spiunimin e opozitës apo arrestimet e gazetarëve. Ajo erdhi kur ai filloi të luante jashtë kufijve me çështjen e Omonias dhe të Greqisë.

DW: Si ndikuan qëndrime dhe sjellje të tilla në rajon?

Fred Abrahams: Kjo është një ironi e madhe. SHBA dhe të tjerët e vunë stabilitetin rajonal mbi demokracinë. Ata vunë individët mbi institucionet. Por autoritarizmi i Berishës çoi drejtpërsëdrejti në ngjarjet tronditëse të vitit1997, që ishin më shumë një krizë politike sesa një krizë ekonomike. Kur pas plaçkitjes së depove të armëve, një kallashnikov kushtonte më lirë se sa një bukë. UÇK-ja e pa këtë menjëherë si mundësinë e saj historike, dhe ata e kapën shansin. Nuk është rastësi që lufta e Kosovës nisi në vitin 1998. Ndoshta lufta do të ndodhte gjithsesi, këtë unë nuk e di, por situata e vështirë dhe shkrirja e shtetit në Shqiperi ishte një shkëndijë kritike. Pra fokusi dritëshkurtër i bashkësisë ndërkombëtare në lidhje me stabilitetin në fund dështoi.

DW: A ka ndryshuar politika e SHBA-së ndaj Shqipërisë sot?

Fred Abrahams: Ajo ka ndryshuar shumë. Në fillim ajo kaloi sërish së tepërmi në anën tjetër dhe ishte jokritike ndaj Partisë Socialiste, pavarësisht korrupsionit masiv dhe lojës së pandershme. Pas vitit 1997, SHBA-ja dhe Evropa synon të rivendosnin rendin. Ka pasur edhe një bashkëpunim të ngushtë mes CIA-s dhe SHIK-ut në luftën kundër terrorizmit në vitin 1998 – për këto kam shkruar edhe në libër.

Por sot politika e SHBA-së ka gjetur ekuilibrin. Ambasadorët shprehen rregullisht publikisht në lidhje me korrupsion apo ndërhyrjet ndaj gjyqësorit. Ata mbajtën qëndrim kritik në lidhje me Gërdecin dhe skandalet e tjera. Ata mbrojnë gjyqësorin. Sot ata e kuptojnë se duhet bërë më shumë për ndërtimin e institucioneve.

DW: Çfarë prisni nga libri juaj?

Fred Abrahams: Unë pres që shumë njerëzve nuk do t’ju pëlqejë mënyra se si i kam portretizuar në libër. Dhe ky nuk është vetëm Berisha dhe anëtarët e tjerë të PD, por edhe Nano, Meta, Rama dhe politikanë të tjerë, të cilët shpesh i shohin postet e tyre si mundësi se sa si përgjegjësi. Libri është një kritikë ndaj elitës politike në Shqipëri.

Është gjithashtu një kritikë ndaj intelektualëve të Shqipërisë të cilët në përgjithësi, kanë dështuar në sfidimin e dogmave dhe të shërbyerin si një zë i pavarur. Shqipëria do të jetë “moderne” në kuptimin tjetër të fjalës, kur fjala “intelektual” në shqip do të ketë më tepër kuptimin e një mendimtari kritik dhe me ndikim në vend, se sa të një personi, i cili është diplomuar në universitet, sikurse përdoret sot.

Fred Abrahams është studies, publicist, ekspert i të drejtave të njeriut dhe konsulent pranë Human Right Watch në Berlin.

Libri i tij i fundit “Modern Albania – from Dictatorship to Democracy in Europe” ofron një vështrim të thellë në historinë e re të rënies së regjimit komunist në Shqipëri dhe të sprovave dhe vuajtjeve që kaloi vendi në 25 vitet e fundit. Ai bazohet në përvojën personale të autorit, në më shumë se njëzet vjet punë kërkimore dhe analizën e qindra e dokumenteve, dikur sekrete, nga Shqipëria dhe SHBA, si dhe në intervista me personalitete kyç, shqiptarë dhe të huaj, që kanë luajtur rol në politikën e vendit që nga viti 1990 – mes tyre edhe ish-anëtarë të Byrosë Politike, udhëheqësit e opozitës, agjentë të shërbimeve sekrete, diplomatë, apo themeluesit e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës.

Libri sapo është botuar nga New York University Press. Për më tepër shih: www.modern-albania.com.

Intervistoi: Bahri Cani