Do njerëz mendojnë se prishja në gusht e një objekti me funksion fetar në Dhërmi ishte një akt i dhunshëm e i paligjshëm. Një pjesë syresh, nisur nga paragjykime me sfond etnik, fetar ose politik, ranë pre e dezinformimit që forume, zyrtare ose jo, bënë për këtë çështje, sikundër OMONIA, MEGA, KOASH, e tekembrama edhe vetë Partia Demokratike. U ngulmua të tërhiqeshin në debat besimtarët fanatikë, Greqia zyrtare, shqiptarët dhe grekofonët e Himarës, priftërinjtë e huaj (edhe ata me programe politike thellësisht antishqiptare), analistët “e gjithëdijshëm”, intelektualët myslimanë, ambasadorë të Perëndimit në Shqipëri, albanistë etj. Por në të shumtën e rasteve me fort tymtoi një mjegullnajë se u sqarua gjëkafshë.

Në të vërtetë sqarimi nuk është fort i vështirë. Por ndërmendni paksa një tenxhere presioni, kapaku i së cilës nuk bën të hapet forcërisht, pa u mekur më parë presioni…; e ndërkohë që presioni shfryn, kurrnji fjalë e arsyeshme nuk gjen shteg për te veshët e atyre që fort vikasin e pak dëgjojnë. Mjafton t’u hedhësh një sy artikujve të panumërt lëshuar këto ditë në pazarin mediatik dhe sheh se, të ndezur prej sho-shoqit dhe artikull-pas-artikulli, po shkohet deri në piskama për një kryqëzatë të perëndimit Papal kundër lindjes ortodokse! Nën efektet e delireve konspirative po përmendet se sikundër dje Bizanti ra si rezultat i qëndrimit të Perëndimit, sot Papati çka s’e arriti me Kostandinopojën e shek.. e XV, po përpiqet ta arrijë me këtë kishëzën me blloqe betoni të Dhërmiut në shek.. XXI. “O kohë, o kishë e Shën Thanasit!” do thërriste Ciceroni sot.

U mbeltua në dheun e mosgjësë fakti themelor se kisha monumentale kish pasur një të kaluar kaq të rëndësishme për kulturën e trevës dhe të gjithë Arbërisë; madje u vu në diskutim si e paqenë lidhja e kësaj kishe me kulturën arbërore të ‘600-ës dhe ‘700-ës, e madje u tha se ajo i përkiste kohës para pushtimit osman. E ndërkohë që njerëzit të cilët e njihnin historinë e gurëve të saj nuk u ndjenë për t’i ikur rrokanisjes në ujëra të turbullta, iu hy një debati patetik, i lindur shterpë për sa kohë nuk sqaroheshin metimet e fanatikëve etno-religjiozë, pra nëse ndërtimi pa leje duhej të prishej apo të legalizohej; apo nëse duhej negociuar prishja e kioskës së betonit përmes një kuvendi popullor mbarëkrahinor e mundësisht ndërkombëtar apo jo. U arrit deri aty madje sa, me vrundull e me artikulime sofiste, u metua, herë nën zë e herë mbi zë, të mohohej edhe fakti se kisha ishte Monument Kulture që mbrohej nga shteti, duke ua atribuuar komunistëve prishjen e saj herë në 1967-ën, herë në vitet ’70 e herë në ato të ’80-a; herë për motive kinse ideologjike antifetare e herë sepse u qenë dashur gurë për të ngritur ujësjellësin e fshatit.

Kisha dhe hija e kishës, në fakt kanë qenë dhe mbetën Monument Kulture. Ajo është shpallur e tillë me Vendim nr. 6, datë 15.01.1963, mbështetur në VKM nr. 130, dt. 09.04.1955, në bazë të të cilit Kisha e Shën Thanasit, me nr. rendor 24 në listën përkatëse të monumenteve. “vihet në mbrojtjen e shtetit duke marrë parasysh vlerën historike, shkencore dhe artistike…”.

Kisha si e tillë ka tërhequr edhe vëmendjen e dy studiuesve më të spikatur të trashëgimisë arkitekturore ortodokse në Shqipëri siç janë profesorët A. Meksi dhe P. Thomo, të cilët pasi e studiuan kishën, e kategorizuan si të ndërtuar mbas pushtimit osman dhe e përfshinë atë në artikullin tematik “Arkitektura pasbizantine në Shqipëri– Kishat njënefëshe”, në nr. 19 të revistës shkencore “Monumentet”, në vitin 1980.

Në fakt, rëndësia e kishës është me tepër historike sesa arkitekturore; madje edhe studiuesit e mësipërm pasi bëjnë përshkrimin e saj, teknikën e muraturës, tipologjinë planimetrike, këmbanaren e murit, ikonostasin e gurtë që ka pasur etj., nuk lënë pa e përmendur varfërinë stilistikore të saj. Afërmendsh klasifikimi i saj si Monument Kulture i Kategorisë së Parë, ish-gjykuar atbotë nisur nga kujtesa historike që ajo kishë përcillte dhe nga prania e atyshme e varrit të një prej figurave më emblematike të shkrimit e mësimit shqip në Himarë e gjetkë, siç ishte ai i peshkopit të Durrësit, Nilo Catalano (1694).

Kjo rëndësi nuk i është bjerrë as sot e gjithë ditën atij vendi të shenjtë, ndonëse ngritja e ngutshme me gurë dhe blloqe betoni të një mjedisi të shfytyruar, që ofendonte rëndë çdo memorie historike, e të paprecedentë edhe në Shqipërinë e varfër, e vulosi rrënimin që iu pat bërë kishës pas viteve ‘80. Edhe pas 25 vjetësh, ai mjedis, pavarësisht fondeve shumëmiliardëshe që KOASH-i hodhi me zemërgjerësi për ringritjen e kishave ortodokse në Shqipëri, ai mjedis pra kaq i rëndësishëm për historinë kishtare të krahinës dhe historinë kulturore të krejt vendit, u la në shortën e vet të mjerë. Qeveritë për çerek shekulli erdhën e shkuan, por askush më parë nuk kish marrë përgjegjësinë historike e politike të rindërtimit të atij memoriali kulturoro-fetar kombëtar tipik nën moton “ubi erit, sicut erit”.

Pa dashur të ftilloj hollë rolin e murgjve bazilianë, apo të thuajse siculo-arbëreshit Nilo Catalano, pasi për ta është shkruar e debatuar mjaft, po nënvizoj këtu faktin që për E. Çabejn, kolosin e gjuhësisë shqiptare, kishte kaq rëndësi figura e Catalanos sa në librin e tij “Elementë të gjuhësisë e të literaturës shqipe” (1936), në kapitullin “A – Shkrimtarët e Vjetër”, i lë atij një vend të posaçëm krahas Buzukut, Matrangës, Budit e Bogdanit.

Kështu, edhe pas rrënimit të mureve, nuk doli asnjë akt ministror apo qeveritar që ta hiqte kishën nga lista e monumenteve dhe fakti që në listat e përditësuara ajo nuk rezulton, nuk ka të bëjë me stausin e rrënojave të saj dhe të truallit, por me praninë fizike aktuale. Objektivisht vendi, themelet, gurët e varret e saj janë ende aty, sikurse me fjalë të tjera shprehet edhe një thumbues i të dy krahëve “në konflikt” si A. Vehbiu, i cili së fundmi pohon thekshëm faktin se “kisha e Shën Thanasit në Dhërmi është objektivisht sot një monument kulture për arbëreshët dhe për shqiptarët, pavarësisht nga përkatësia e tyre fetare, sepse në Dhërmi dhe gjetkë, kur të tjerët merreshin vetëm me punët e feve përkatëse, murgjit bazilianë si Nilo Catalano, Filoteo Zassi, Zef Skiroi etj. krijonin vatra arsimore dhe kulturore që frekuentoheshin edhe nga besimtarë të feve të tjera”.

Gjithsesi, lidhur me këtë moment ligjor, qeveria shqiptare, pa u kompleksuar nga shprehje marrakote mbresëlënëse, të cilat sipas orarit e përcaktojnë atë herë si sadiste, herë si nacional-komuniste, herë si pro-ISIS e së fundmi edhe si nacional-katolike, po ndjek thjesht rrugën e saj të rivlerësimit të trashëgimisë kulturore të vendit, trashëgimi e cila po bdarej në nivele ngjethëse. Në mbështetje të projektit RAB (Rehabilitimi Arkitekturor i Bregut) ajo po punon sot për projekte rivlerësuese të një sërë objektesh private e shtetërore, sheshesh urbane e rurale, pejzazhesh natyrore e historike, restaurimesh dhe rikonstruksionesh të objekteve me vlera të veçanta kulturore e stilistike, e në këtë kuadër një projekt i rëndësishëm është dhe rikualifikimi i një vendi sakral për kulturën dhe fenë siç është kisha e Shën Thanasit. Fakti që kisha e vjetër nuk është më mbi kuotën e truallit, për rastin e një monumenti kulturor nuk do të thotë asgjë, pasi ligji nr. 9048 në fuqi, “Për Trashëgiminë Kulturore”, në nenin 14 të tij, shpreh qartë se “në rastin e fatkeqësive natyrore, të shembjes ose të djegies se objekteve me vlera të trashëgimisë kulturore, kur nuk vendoset kryerja e rikonstruksionit, mbi truallin e mbetur ose mbi pasurinë rrënojë, lejohet ndërtimi vetëm në sipërfaqen dhe vëllimin e mëparshëm, duke respektuar kategorinë dhe llojin e monumentit të dëmtuar”. Në këtë kuptim, ajo u përmbahet detyrimeve që rrjedhin nga nenet 59, 78 dhe 83 të Kushtetutës.

Natyrisht për një shkas a një tjetër, shpesh ndërhyrje të tilla ndezin konflikte pronësore, mendësie, intoleraca të natyrave të ndryshme religjioze e identitare në një vend si Shqipëria. Por në rastin konkret, bëhet fjalë pikërisht për ruajtjen dhe ekuilibrat e komponentëve identitarë të një kulture, popullsie e krahinë, duke u kujdesur pikërisht për të kundërtën e asaj që F. Lubonja ngre në një artikull të tij; pra për marrjen në konsideratë gjatë procesit të ndërhyrjes edhe të identiteteve që ndeshen në rajonet e ndryshme kur këto ndërhyrje janë në shkallë të gjerë. Gjithë duke cituar analistin e mësipërm, në rastin konkret, nuk kemi të bëjmë me një “identitet të vetëm e aq më pak të ngurtë, por kemi të bëjmë me shumë identitet në proces… që bashkëjetojnë e bashkëveprojnë me njëri-tjetrin përsa i përket rëndësisë dhe dominancës. Edhe kur flasim për shqiptarët dhe veçanërisht për raportin e feve të tyre me të ndjerit shqiptar, duhet të flitet për shumë identitet, ku hyjnë edhe identitetet fetare që ata kanë përqafuar në shekuj si të krishterë ortodoksë, katolikë, myslimanë sunitë dhe bektashi etj., e, po ashtu, duhet pasur parasysh se kemi të bëjmë me një proces historik në të cilin kanë ndodhur ndryshime e formime dhe zhdukje e sinkretizma identitetesh në rrjedhë të shekujve…”.

Prandaj gjykoj se jo veç autoritetet politike dhe fetare, por edhe instrumentet e tyre lokale, duhet të bashkëpunojnë me të zgjedhurit vendorë e të mbështesin projekte të tilla rivlerësuese, që u japin dinjitet siteve të nëpërkëmbura apo të harruara nën peshën e hondraqeve dhe ujerkut të hedhurinave, e t’i shndërrojnë ato jo thjeshtë të vizitueshme, por edhe grishëse në pikëpamje të rilindjes urbane, duke i konsideruar shembull të mirë për qasjen ndaj temave monumentale të kujtesës sonë kombëtare.

Debati i dukshëm rreth kishës ortodokse të Shen Thanasit në Dhërmi, është kërpudha e sajuar që tenton të fsheh vatrën e nxehtë të një problemi fontamental në raportet historike midis fesë së krishtere ortodokse dhe asaj katolike. Si i tillë tejkalon Himarën, Epirin, Greqinë apo Shqipërinë. Duke u përpjekur për lexuar skenarin e debatit kupton se ai synon të fshehë rinisjen e një misioni të dështuar 135 vjeçar, (1628-1763) të ngritur nga kongregata e Propagandës Fide për të mbjellë katolicizmin në zonët e Himarës, (dhe të Pargës) qoftë edhe në formën e Unias (Baziliane). (Në një raport të misionarit Silvestro Sladhi drejtuar Vatikanit me 1760 midis të tjerash theksohet se “midis Himariotëve nuk ekziston asnjë katolik. Të gjithë janë armiq të Papës dhe përndjekës të pamëshirshëm të tij…”)

Tërheq vëmendjen fakti që një rinisje të misionit me qëllime të vjetra e të reja, zë fill pas 350 vjetëve. Debati nisi pikërisht në përvjetorin e vdekjes së Shën Kozmait që konsiderohet një nga dy shkaktarët kryesorë të dështimit të katolicizmit të Himarës. Arsyeja e parë lidhet me shfaqjen në skenën gjeopolitike të kohës të Rusisë, që i dha fund krahut ushtarak e ekonomik të Vatikanit në Ballkanin Perëndimor,- Republikës së Venedikut. (Është koha që Himariotët nuk i shkruajnë me letra Papës për ndihmë ushtarake kundër Turqisë, por Shën Petërburgut).

Kuptohet që sot ata morën përsipër një nismë të tillë nuk janë, as të vetëm, as aq të thjeshtë, as se ky skenar është i momentit. Prapa tyre ka projekte të kushtueshme, por jo të panjohura. Aplikimi i tyre kësaj here bëhet sipas fjalës së urtë, “gjetkë pula kakaris e gjetkë e bën vezën” (për të humbur gjurmët) Një nga protagonistët e këtij debati, A. Shkreli është i njohur në implementimin e dy projekteve të tjera me po këto ngjyrime, por të dështuara. Bëhet fjalë për projektin në lidhje me objektin “kishë -xhami” në kalanë e Shkodrës dhe ai me qendrën kulturore për intelektualët myslimanë në kishën-teqe të Melanit në Gjirokastër. Nga ana tjetër debati i nisur duket se kërkon të lehtësojë punën e institucioneve që do të thonë fjalën “shkencore” më pas, duke hapur shtegun publik për teza të manipuluara. (Pak a shumë kjo histori i ngjan heroizmit të Shkurtë Palvata-ve nga regjimi komunist)

Ky manipulim ngërthen deformime në një serë drejtimëshe dhe nivelesh ku mbizotëron ai patriotik si më i afti për të mbuluar çdo prapësi.

Deformimi më i thjeshtë. Ai i realitetit të objektit të kultit sot.

Dihet se një objekt kulti përcaktohet nga raporti qe vendosin besimtarët me të, pavarësisht nga parametrat dhe natyra arkitekturore. Besimtarët ortodoksë në Dhërmi e pranuan atë ndërtim, ngritur në vendin e shenjtëruar nga një kishë e shek. VI, si kishën e tyre. Fakti që ata falen atje me përkushtim prej 23 vjetësh dhe janë gati për çdo sakrificë në mbrojtje të saj, nuk lejon asnjë ekuivok dhe nuk pranon asnjë ndërhyrje. Çdo qëndrim i kundërt përbën provokim dhe shkelje të së drejtës fontamentale të njeriut, të drejtës së besimit.

Se dyti. Në një vend ku masa e legalizimit të objekteve të paligjshme përbën suksesin politik të çdo qeverie, nuk mund të pranohet arsyetimi se duhet prishur një objekt kulti në emër të zbatimit të ligjit.

Se treti. Vet strukturat përgjegjëse të shtetit deklarohen se në rastin konkret nuk kemi të bëjmë me vlerë aktive dhe të regjistruar kulturore, për arsyen e thjeshtë së është shembur përfundimisht që me 1972.

Duket se synohet personalizimi i vendit të shenjtë nga figura e një misionari të katolicizmit, për ta glorifikuar sa më bindshëm atë. (Edhe perandoria otomane, adoptonte kishat në xhami me shpresë se tradita e besimit do të bënte më të lehtë ndërrimin e fesë) Por e vërteta historike nuk pranon identifikimin e kësaj kishe, jo me një murg, por as me fenë katolike e as me hallkën e saj kalimtare të UNIA-s. Themelimi i saj daton në shek.. VI si kishë ortodokse. Misionari Catalano erdhi këtu pas mbi 10 shekujsh. Kisha e Shën Thanasit vazhdoi ekzistencën e saj si kishë ortodokse deri me 1972.

Së katërti. Dhe arsyetimi i shembjes së kishës për gjetjen e varrit të misionarit të Propagandës Fide, Nilo Catalano, përbën një abuzim. Të dhënat që fshihen, flasin se eshtrat e tij janë tërhequr nga italianët në luftën italo-greke me 1940. Pra, në mënyrë shumë abuzive dhe për të mbjellë mëri publike thuhet se varri ndodhet nën muret e këtij objekti semblist kultit që forca madhore e shtetit e shembi me pabesi.

Abuzimi me Nilo Catalanon dhe me historinë e misionit 135 vjeçar për përhapjen e katolicizmit në Himarë.

Pas etikitemit të Catalanos si arberesh, (Prof Matteo Mandala na thotë se është me origjinë spanjolle), harrohet se ai ishte një misionar fetar për të ndërtuar midis himariotëve urën për në fenë katolike dhe në mënyrë apriori i vishet manteli i pionerit të shqiptarësisë dhe të Rilindjes Kombëtare Shqiptare.

Faktet historike janë shumë kokëfortë për të kundërtën. Pas kryengritjes së dështuar të Dhionisios Filosofos me 1611 në Epir, u intensifikua myslimanizimi i dhunshëm e popullsisë së krishterë. Në këtë situatë nga Himara e lidhjeve të kahershme me Venedikun u shpeshtuan kërkesat drejtuara Papës për ndihmë ushtarake. Shpresa e himariotëve për ndihmë ushtarake, bashkë me krizën që përjetonte kisha ortodokse, u përdorën nga Vatikani, nëpërmjet Propagandës Fide, si mundësi për të ngritur në Himarë sistemin e misionarëve të katolicizmit të rajonit. Si bazë ekzistonte letra e famshme e himariotëve e 1581, sipas të cilës, ata, në këmbim të ndihmës ushtarake pranonin njohjen e autoritetit të Papës dhe besimin e tij. (Një vit më vonë Papa iu përgjigj me ironi të shenjtë. “Ne do t’ju kujtojmë në lutjet tona”.

Ndihmë ushtarake nuk arriti kurrë në Himarë. Misionet fetare vazhduan deri me 1763. I pari misionar, me 1628-1643, ishte qiprioti Neofitos Rodhinos, i cili kishte braktisur fenë ortodokse. Atij i takon merita e hapjes së shkollave fetare në Vuno, Himarë dhe Nivicë.

Periudha e pranisë së tij në Himarë përcakton dhe fazën e pare të Misioni mbi një-shekullor i Propagandës Fide në Himarë. Faza e dytë shkon deri me 1693 dhe e treta deri në fundin e misionit, me 1763. Përcaktimi i fazave lidhet më shumë me përbërjen e misionarëve. Kështu edhe misionarët e fazës së dytë vazhdojnë të jenë me prejardhje greko-ortodokse.

Nilo Catalano, me prejardhjen spanjolle shënon fillimin e fazës së tretë, që do të pasohet nga Filoteo Zaosi, Bazilio Matranga, Xhuzepe Skivo dhe Ioani Strati (1733) nga Dhërmiu. Kontributi i secilit misionar në favor të katolicizmit nuk kishte me pak vlera se ai i Catalanos. Ndryshimi i vetëm është se ai u varros në Dhërmi.

Abuzimi i radhës është ai në lidhje me kontributin “kombëtar fetar shqiptar” të Catalanos dhe të misionarëve të tjerë paraardhës dhe pasardhës të tij. Ne radhë të parë në atë periudhë asnjë mision fetar nuk kishte lidhje me kombin dhe kombësinë. Kështu që misionarët katolikë, ose bazilianë në Himarë, aq më tepër ata, i shërbenin me besnikëri misionit për të cilin kishin ardhur, që ishte përhapja e fesë së tyre. Edhe hapja e shkollave i shërbenin këtij qëllimi.

Historia dhe prof. Matteo Mandala na thonë se këta misionarë ishin Bazilian. Nathalie Clayer na njofton se në fillim të shekullit të XVIII, ekzistonte urdhri monastik grek, i bazilianëve të cilët arritën të kishin edhe seminarët e tyre “të destinuara për formimin e klerit të ritit grek, që dhanë po ashtu ndihmesën e tyre për formimin e një elite laike greko-shqiptare” Kjo do të thotë se nga pikëpamja hierarkike ky komunitet njeh autoritetin e Papës, ndërsa në funksionin praktik fetar, aplikonin ritin bizantin në gjuhën greke, i cili zbatohet ende midis arberëshëve të Italisë. Për këtë u quajtën Unitarë-bazilianë. Nathalie Clayer na thotë për këtë se “riti greko-bizantin kishte qenë një element qendror që karakterizonte italo-shqiptarët dhe, në veçanti, institucionet e tyre specifike (kishat, kolegjet, seminarët) cilësoheshin zakonisht si greco-albanese ose dei Greci (“e grekëve”).

Realiteti ortodoks i Himarës dhe qëllimi i përhapjes së katolicizmit nëpërmjet Unias e bënte më të domosdoshëm, ruajtjen e ritit bizantin, pra atij grek. Kjo do të thotë se edhe shkollat e hapura këtu ishin të karakterit fetar dhe i shërbenin këtij qëllimi edukimit në gjuhën e fesë. Skenaristët e këtushëm dhe të tanishëm, përpiqen me disa “ndoshta”, për fjalor të shqipes, dorëshkrime të humbura etj., ta identifikojnë Catalanon me kombëtaristin shqiptar me të hershëm edhe në lëmin e kishës.

Por i këto pretendime i rrezojnë pa mëshirë peshkopët arbëreshë që vizituan Tiranën në prillin e 2014. Ata deklaruan zyrtarisht se KOASH, “për ne arbëreshët me ritin bizantin në Itali ish dhe qëndron si një pikë referimi i përditshëm. Ne nuk kemi asnjë interes material ose territorial dhe fetar këtu në Shqipëri, ku Kishta Orthodhokse e bën shumë mirë e me nderë e shenjtërimit e popullit. …”

Raportet historike dhe aktuale greko-arbëreshe- në sferën fetare e laike – dhe fetare midis arbëreshëve dhe KOASH-it e bën të pavlerë demonizimin e faktorit grek në debat. Fatkeqësisht e riaktivizuan rishtazi skemën e njohur të antihelenizmit për të forcuar shqiptarizmin, deklaratat e OMONIAS dhe PBDNJ-së. Këto subjekte politike, për rritjen e kredibilitetit të tyre, arritën, që nëpërmjet disa qarqeve të caktuara greke me interesa në minoritetin etnik grek në Shqipëri, të futin në hullinë e tyre Ministrinë e Jashtme Greke. Ky ishte një As në duart e skenaristeve për “memoralizimin” e Catalanos, jo aq në favor të idesë për të krijuar piedastele për simbole fiktive të një krenarie virtuale kombëtare. Por edhe për ta shkëputur Propagandën e re Fide nga kuadri strikt fetar, drejt një horizonti “laik” me perspektivë të qartë politike dhe gjeopolitike.

Për skenarin ka kohë që punohet

Nga ana tjetër skenari nuk është i momentit. At Foti Fico nga Bregdeti, brenda mëkateve të tij kishte tërhequr vëmendjen Kryepeshkopit Anastas për tolerimet që ishte detyruar të bënte ndaj strukturave katolike, protestante, ungjillore e të tjerë në territorin e Mitropolisë së Gjirokastrës. Fshati i Shën Ilisë përballë Butrintit me banorë katolikë e myslimanë nga Veriu i vendit (nga ku më parë ishte rrëzuar me dhunë një kryq ortodoks), u ngrit nga këto strukturat katolike fill pas ngjarjeve të 1997 dhe përbën ndoshta treguesin e parë praktik të realitetit të pritshëm.

Nuk duhet harruar se censusi i 2011 i nxori katolikët gati sa dyfish të ortodokseve dhe strukturat ortodokse e kaluan thuaj në heshtje këtë abuzim historik.

Pak para vizitës së Papës së në Shqipëri, shtator 2014, nga “analistë” politikë shumë afër grupit të skenarit të tanishëm pati botime dhe analiza në media ku ortodoksia shqiptare identifikohej me strukturat ortodokse te shekullit XIV-XV që bënin aleanca me otomanët për të përballuar katolikët. Protokolli i vizitës së Papës kishte parashikuar kreun e ortodoksëve shqiptarë të rreshtuar midis krerëve myslimanë që rrinin vazhdimisht përballë grupit katolik. Një skemë e tillë çuditi dhe vet Papën, i cili tha se “ç’është ky rreshtim sikur jemi në ndeshje!” Vet apostrofat e Papës për “shqiponjën që duhet t’i kthehet folesë” u interpretua gjithashtu si nxitje për të përqafuar besimin katolik, atë që po bën vet kryeministri apo figura të tjera laike shqiptare.

Shumë vjet më vonë, disa nga politikanët ballkanikë, s’janë aspak më të varfër se Tito, por njësoj shpalosin ide dhe mundësi, që kanë pak gjasa të ndodhin. Më së shumti, janë të huajt që i marrin dhe u tregojnë udhën ballkanasve, pa ditur se shumë syresh, janë më të sofistikuar dhe e njohin politikën, biznesin dhe të ardhmen e kontinentit shumë më mirë sesa ata. Pa përmendur rastin e kryeministrit kroat Sanader, liderit malazez Gjukanoviç apo maqedonasit Nikolla Gruevski, këta të dy ende në fuqi, mjaftohemi me dy kryeministrat tanë të fundit. Pa formimin bazë në shkencat politike, jurisprudencës dhe ekonomik, ata i kanë besuar shumë talentit të tyre oratorik e mendimit, dhe i kanë dhënë vetes shpesh leje të artikulojnë gjëra që i kalojnë këllqet e tyre. Duket se rastin më flagrant e pati z. Berisha kohë më parë, kur pohoi se Shqipëria gjatë kohës që qeverisej prej tij ishte i vetmi vend në Europë që kishte rritjen më të madhe ekonomike pas Gjermanisë!! Edi Rama nuk është aq i çartur në dukje, por para Samitit të Vjenës, arriti të bënte një deklaratë gati të pabesueshme edhe për veten, kur pohoi se azilkërkuesit shqiptarë që shkojnë në Gjermani nuk nisen nga tokat e tyre, por nga vendet e BE-së, kryesisht nga Greqia!!! Këto mini-dëshmi janë në bazë të argumentit që e shpjegon formimin e munguar politik, juridik dhe ekonomik, që i bën shpesh politikanët shqiptarë, jo vetëm të stonojnë në artikulimet e tyre, por më shumë se kaq, të jenë zorshëm patetikë. Ndërkohë që vendi ka nevojë për liderë më kokulur, që e shikojnë realisht problematikën e vendit dhe nuk mbahen me propagandë boshe. Dhe, retorika e liderëve tanë, sidomos në takimet ndërkombëtare, është një palimpsest i gjërave që shkruajnë dhe përcjellin mendimtarët e njohur, pa qenë asnjëherë vetvetja.

Dhe, të kthehemi në aktivitetin e fundit, ku Serbia mori maksimumin e gjërave falë një politike pas Berlinit më kokulur, më të bindur dhe me më pak fryrje. Beogradi arriti që falë lëshimeve (të detyruara) ndaj Kosovës të marrë benefice, por edhe të shikojë gati të hapur procesin e saj evropian shumë shpejt. Gjithsesi s’është vonë edhe për Shqipërinë, megjithëse Vjena e kaloi në plan të dytë. Samiti më 27 gusht ishte i dyti, pas një serie prej pesë samitesh që janë planifikuar të zhvillohen deri në vitin 2018 dhe ku nuk besohet se të gjithë këta personazhe politike që e nisën, do e përfundojnë.

Në argumentin tonë, vendi ka nevojë për liderë që të mendojnë për shumë më tepër jashtë fryrjeve, pasi objektivat e samiteve janë tashmë disi jashtë kontekstit, kur Evropa po mësyhet prej lëvizjeve të mëdha migruese prej të gjitha anëve. Mesazhet e Vjenës në letër ishin të bukura, por kur Rama artikuloi sipas mendimit të vet “të hapur”, mori përgjigjen e zakonshme se: “para mbështetjes financiare, Evropa ishte aplikim vlerash dhe kjo ishte sfida kryesore.”

Në terren, qëndrimi i BE-së ndaj vendeve të Ballkanit është tepër cinik. Një shifër që llogaritet e rrumbullakosur në rreth 85 miliardë do i jepet Greqisë me 10 milionë banorë dhe për tre vjet, ndërkohë që kjo masë e madhe e Ballkanit Perëndimor do përfitojë vetëm 1 miliard për 5 vjet. E më shumë, kjo do shkojë, për hir të së vërtetës, për të trasuar udhën që qarkullimi i tregtisë së Evropës të jetë më i shpejtë.

Në argumentin tonë, një lider i mirë, që i di limitet e veta dhe caqet e formimit politik, mund të ishte i kursyer, jo thjesht për të konstatuar problematikën, por për të përcjellë realisht kërkesa reale të vendit, pa i fshehur fare problemet e vërteta.

Është afërmendsh që BE-ja i di mirë sot gabimet e saj, ku dallon Euro dhe politika e jashtme evropiane. Por, nga ana tjetër, e dimë mirë se Evropa ka frikë dhe sot është e pafuqishme.
Pas Luftës së Ftohtë, Evropën e kapi një gjumë letargjik sikur gjithçka u zgjidh dhe tashmë nuk ekzistonte rreziku. Ndërkohë që Evropa, si shkak i kësaj mungese vizioni, nga muret imagjinare, në kontinent po ngre mure reale kudo. Teksa Rusia e kërcënon dhe e sfidon hapur, njësoj si Lindja e Mesme me valët e refugjatëve dhe krimin e ISIS-it. Ndaj, i gjithë ky cinizëm i kohës e bën të vogël artikulimin shpresëdhënës të liderëve ballkanikë, që tashmë, edhe pse u thonë se nuk ka Evropë pa ta, askush prej tyre nuk e beson realisht hapjen shpejt të derës. Kontinentit i mungon strategjia, por më shumë liderët që vërtet dinë të bëjnë diferencë. E kur dëgjojnë patetizmat e ballkanasve, si liderët tanë, që s’kanë ç’t’u bëjnë deputetëve të tyre, funksionarëve të inkriminuar, kur s’dinë të bëjnë një reformë si duhet, gjithçka e bën më të pamundur. Dhe, s’është detyrë e Shqipërisë, si në rastin e Ramës, të tregojë defektet e Evropës, sesa t’i mbulojë qoftë edhe një andrallë të vogël kontinentit, që edhe pa të ka shumë.

Ndaj, diskurset e politikanëve tanë, më shumë se i tundin evropianët, i vënë më në letargji për të besuar se rruga e integrimit është e vështirë dhe e ardhmja e kontinentit është sërish e zymtë. Por, edhe pse Rama ka sharm, mungesa e formimit bazë, ashtu si paraardhësi i tij Berisha, e bën tejet patetik dhe pak të besueshëm. Qoftë edhe për qytetarët e vet që ikin dhe ikin dhe janë gjithnjë e më të stresuar prej mungesës së shpresës. Sepse nuk mund të thuash më bëma si ato të Titos, që gënjente për një sistem gati irreal.

1.
Sulmi fetar që qeveria Rama ndërmori kundër Kishës Ortodokse në Dhërmi sot ka tronditur opinionin shqiptar. Tronditja është e shumanshme. Në njërën anë nacionalistët dhe mbështetësit e kryeministrit Rama këtë sulm e shohin si triumf apo më saktë hakmarrje mbi helenizmin. Ka të tjerë që e shohin si triumf të katolicizmit mbi ortodoksinë. Por ka edhe shumë të tjerë, e sidomos besimtarët ortodoks shqiptarë që e shohin si një agresion të hapur nga qeveria katolike e Rilindjes kundër fesë së tyre.

2.
Rrënimi që qeveria Rama i bëri kishës së Shën Athanasit në Dhërmi, nuk është sulmi i vetëm që qeveria katolike e Edi Ramës i ka bërë tolerancës fetare në Shqipëri. Që prej ardhjes së saj në pushtet qeveria Rama ka bërë disa sulme kundër komuniteteve dhe bashkëjetesës fetare të vendit tonë. Këtu lë të përmendim shkarazi sesi me fondet e shtetit tonë laik, kryeministri Rama solli Papën në Tiranë dhe çoi qeverinë e tij në Vatikan që të marri bekimin e Kishës Katolike. Për herë të parë që nga koha e komunizmit, në vitin 2014 qeveria e Edi Ramës bëri arrestimin e parë masiv të besimtarëve myslimanë ku pasi dhunoi disa xhami në të gjithë vendin, arrestoi dhjetëra besimtarë dhe dy hoxhallarë të cilët mbahen në burgje deri në këtë moment. Në përgjigje ndaj luftës së amerikanëve në Siri, qeveria Rama ka vënë të gjithë policinë e shtetit në gatishmëri për të survejuar xhamitë dhe spiunuar të gjithë myslimanët nën pretekstin e terrorizmit. E në anën tjetër, qeveria shqiptare e ka mbushur vendin tonë me terroristë iranianë të grupit Moxhahedin el-Halk dhe ka armatosur grupe terroriste kurde në Irak dhe në Siri.

Përpos arrestimit masiv të myslimanëve dhe bashkëpunimit me terrorizmin ndërkombëtar, kur Papë Bergolio vizitoi Tiranën në 2014, kryeministri Rama, për herë të parë në historinë e vendit tonë i deklaroi hapur të gjithë botës që Shqipëria nuk është vend mysliman edhe pse në fakt, akoma shumica e popullsisë së Shqipërisë i përket fesë myslimane. Kolegu i tij Ilir Meta e largoi Shqipërinë nga Konferenca Islamike edhe pse qeveria Rama e çoi qeverinë e tij në Vatikan.

3.
Sulmet e qeverisë Rama kundër fesë dhe tolerancës fetare në Shqipëri nuk kanë ardhur vetëm nga kryeministri. Miqtë dhe këshilltarët e tij më të ngushtë, që nga Artan Shkreli, Maks Velo, Sandër Lleshi etj në mënyrë të vazhdueshme kanë sulmuar komunitetet fetare jo-katolike në vendin tonë. Kanë sulmuar historinë e Shqipërisë të cilën në mënyrë të vazhdueshme e tregojnë si të lidhur me Katolicizmin, duke përjashtuar kështu Islamin dhe Ortodoksinë. Kur në shtator 2014 në Tiranë erdhi Papa i Romës, ministrat, këshilltarët dhe kolegët e kryeministrit Rama u rreshtuan të gjithë në meshën e Papës dhe para kamerave i treguan të gjithë shqiptarëve që nuk janë laikë, por janë besimtarë të betuar katolikë.

Por megjithatë, nëse deri më sot qeveria Rama sulmet më së shumti i ka drejtuar kundër myslimanëve në emër të Perëndimit, luftës kundër terrorizmit dhe Evropës (e cila portretizohet si e krishterë në hartat që Artan Shkreli i ka vënë kryeministrisë), sulmi më i fundit që qeveria Rama ka bërë kundër Kishës Ortodokse në Dhërmi është i paprecedent. Edhe pse propaganda nacionaliste shqiptare ka qejf ti portretizojë si grekë, komuniteti ortodoks në Shqipëri është i urtë dhe paqësor. Me në krye peshkopin Janullatos ata janë munduar në këto 20 vitet e fundit të ringjallin komunitetin e tyre, i cili, si pasojë e lidhjeve me Greqinë, shpesh është gjendur i anatemuar për keq.

4.
Sulmi që qeveria Rama ndërmori kundër Kishës së Shën Athanasit sot në Dhërmi, është shqetësues për dy arsye kryesore. Arsyeja e parë ka lidhje me laicizmin apo shekullarizimin e shtetit shqiptar. Ndërsa deri më sot, këshilltarët dhe shokët e kryeministrit Rama, fundamentalizmin e tyre katolik e lëshonin më shumë si skizofreni personale, sulmi që shteti shqiptar ndërmori në Dhërmi është rrëfyer nga të fundit si një sulm fetar. I pari që na tregoi në media që kisha e Dhërmiut nuk po rrëzohej për arsye laike (ndërtim pa leje), por për hir të katolicizmit dhe për të nderuar një prift katolik, ishte këshilltari i kryeministrit për kulturën, Artan Shkreli i cili u prononcua i pari për këtë sulm. Në daljen e tij publike ai shpjegoi që Kisha Ortodokse në Dhërmi do të rrënohej për të nxjerrë eshtrat e një misionari katolik të vdekur. Këtë fakt e përforcoi edhe miku i ngushtë i Edi Ramës, Koço Kokëdhima i cili në një shkrim që botoi në gazetën Shekulli shpjegoi që Bashkia e Himarës kishte rënë dakord për të shembur Kishën Ortodokse të Shën Athanasit, gjetur eshtrat e misionarit katolik Nil Katalani dhe ndërtuar një kult katolik mbi kultin e ortodoksëve. Kokëdhima tregoi që në këtë projekt ishte përfshirë shteti shqiptar dhe italian. Profesorati i Universitetit të Vlorës, profesorët italianë Francesko Altimari, Mateo Mandala, Stefano Parenti e Giovanni Cimbalo; si dhe disa studiues të tjerë nën kujdestarinë Edi Ramës do të organizonin një konferencë për të nderuar misionarët katolikë që janë munduar të prozelitojnë ortodoksët.

Faktet që Kokëdhima dhe Shkreli shpallën me arrogancë në media, ndërsa i sqaruan opinionit tonë publik që shteti ynë nuk është më laik, por është kato-laik dhe ka hedhur para, profesorë, dhe buldozerë për të rrënuar një objekt kulti ortodoks dhe zëvendësuar atë me një katolik; i treguan opinionit publik edhe mos respektin total që qeveria shqiptare ka për Kishën Ortodokse, ligjin dhe akordet që ajo ka me këtë institucion të rëndësishëm fetar. Edhe pse Kisha Ortodokse protestoi në mënyrë të vazhdueshme kundër dhunimit të kultit të saj, edhe pse shteti grek i kujtoi qeverisë së Tiranës që të respektojë të drejtat e minoritarëve grekë, qeveria Rama vazhdoi me të vetën. Ajo shembi në mënyrë tinëzare Kishën e Shën Athanasit dhe mesa duket do të vazhdoj me ngulm të ndërtoj një kult për prozelitin katolik Nil Katalani në Himarë, duke ofenduar kështu disa qindra mijëra ortodoksë në të gjithë vendin.

5.
Miqtë e mi ortodoksë, me të cilët kam biseduar këto ditë më thonë që Kisha Ortodokse do të ankohet pranë Bashkimit Evropian për dhunën fetare që qeveria Rama po kryen kundër fesë së tyre. Ndërsa unë shpresoj që Bashkimi Evropian dhe instancat e tjera ndërkombëtare të reagojnë sa më shpejt për të ndaluar kryqëzatën katolike që kryeministri Rama po kryen kundër ortodoksëve në jug, unë do të doja që edhe ambasada amerikane të bënte një gjë të këtillë.

Kuptohet që unë nuk do të doja që amerikanët të përdorin dronet siç bëjnë në Siri, për të ndaluar shkatërruesit e kishave, por të doja që ambasador Lu-ja që u flet myslimanëve natë e ditë për tolerancën fetare, një gjë të këtillë ta bënte edhe me kryeministrin tonë dhe stafin e tij ekstremist katolik.

Por më shumë në këtë debat unë do të doja që të reagonte shoqëria civile shqiptare. Ajo duhet të protestojë kundër kato-laicizmit të qeverisë Rama dhe të mbrojë me vendosmëri shekullarizimin dhe largimin e politikës nga feja. Shoqëria jonë, kryeministrin tonë katolik duhet ta pyesë për paratë që ai harxhoi për të sjellë Papën në Tiranë, dizainimin e kryeministrisë së tij si një kishë katolike, dhe ti kërkojë llogari për fundamentalistët katolikë sikur Artan Shkreli me shokë që ai mban rreth vetes. Ne duhet ta pyesim kryeministrin Rama, nëse shteti që ai drejton është shtet shekullar apo fetar katolik?

Nëse është shtet katolik, atëherë myslimanët dhe ortodoksët e Shqipërisë duhet ta kuptojnë që jemi duke jetuar në kohën e Haxhi Qamilit dhe Spiro Milos. Por nëse kryeministri ynë do të na thotë që jetojmë ende në një shtet shekullar ku shteti është i ndarë nga politika, atëherë ne duhet ti kërkojmë llogari kryeministrit tonë për kishën e Dhërmiut dhe incidentet e tjera fetare që ai ka kryer në muajt e fundit.

Fatos Nano, Ilir Meta e Edi Rama janë tre njerëzit që e kanë drejtuar të majtën nga 1990. Është një prej dy partive kryesore në vend. Janë 25 vite histori konfliktesh e marrëveshjes shpesh të dyshimta, mes tre drejtuesve të cilët janë shfaqur herëpashere me akuza ekstreme ndaj njëri-tjetrit. Në këtë çerek shekulli, PS ka qeverisur për 12 vite Shqipërinë dhe sot është në pushtet. Kryetar është Edi Rama, ndërsa Ilir Meta është kryetar i një tjetër partie të majtë LSI, e cila doli nga Partia Socialiste, si pasojë e konflikteve për pushtet mes tij dhe ish-kryetarit Fatos Nano.

Këtë verë, tre liderët e së majtës ushqyen mediat me disa sinjale për rikonfigurim të marrëdhënieve mes tyre. Analistë që pretendojnë se janë afër tyre, shkruan për mundësiëne bashkëpunimit mes Ramës e Nanos për të mundur Ilir Metën. Por deri tani nuk ka një konfirmim zyrtar në se kjo është e vërtetë.

Por e vërtetë është se konflikte të forta ka pasur gjatë gjithë historisë së tyre në krye të së majtës. Të shumta kanë qënë përplasjet midis Fatos Nanos e Ilir Metës gjatë 15 viteve të para të historisë së PS-së konlfikte që përfunduan me ndarjen e kësaj partie dhe themelimin e LSI-së së drejtuar nga Ilir Meta. Më pas, Rama e Meta të cilët shpesh ishin bërë bashkë për të mundur Nanon, u bashkuan dhe u ndanë disa herë gjatë tetë viteve të qeverisjes së PD-së. Pati gjithashtu përplasje dhe akuza shumë të forta mes tyre. Ramës e Meta io lanë pas konfliktet mes tyre dhe më 1 prill 2013 nënshkruan marrëveshjen e bashkëpunimit në qeverisje që vazhdon edhe sot. Ndërsa Fatos Nano është jashtë politikës në përpjekje për t`u rifaktorizuar.

Tre drejtuesit e së majtës kanë një histori mjaft komplekse të aktivizimit të tyre në politikë. Origjina e këtij aktivizimi është thelbësore për të analizuar më pas edhe ecurinë e karrierës së tyre politike gjatë tranzicionit.

Fatos Nano ishte kryetari i parë kur PPSH mori emrin Partia Socialiste e Shqipërisë, më 12 qershor 1991 e deri në shtator 2005, kur Nano dha dorëheqjen pas humbjes së PS-së në zgjedhjet e 3 korrikut të këtij viti.

Kur Fatos Nano u zgjodh në krye të Partisë Socialiste, Ilir Meta ishte student i Dhjetorit, por i angazhuar në FRESSH, ndërsa Edi Rama ishte një ndër kritikët më radikalë kundër PPSH së kthyer brenda një natë në PS.

Përmes një serie dossierësh do të përpiqemi të sjellim në vëmendjen e lexuesit historinë e secilit, në momente kyçe, qysh në nisje e deri tani. Dhjetori ’90 është mjaft i rëndësishëm për të kuptuar se cila ishte pikënisja e tri karrierave më të spikatura politike në të majtën shqiptare në Shqipërinë postkomunite, Fatos Nano, Ilir Meta e Edi Rama.

Ku ishin ata në dhjetor të vitit 1990, cili ishte roli i tyre në politikë dhe çfarë rruge ndoqën ata për të hyrë në historinë e zhvillimeve politike të kësaj kohe.

Fatos Nano, ekonomisti liberal i nomenklaturës komuniste dhe rruga drejt postit të kryeministrit të qeverisë së parë pluraliste

Dhjetori i vitit 1990, koha kur në Shqipëri u rrëzua sistemi komunist, Fatos Nano ishte sekretar i përgjithshëm në qeverinë e drejtuar nga kryeministri i fundit komunist, Adil Çarçani. Më herët Fatos Nano kishte qënë nëpunës i Institutit të Studimeve të Marksizëm-Leninizmit, e drejtuar nga Nexhmije Hoxha , e veja e diktatorit Enver Hoxha. Megjithatë, Fatos Nano kishte shfaqur ide liberale si një ndër ekonomistët më në zë të kohës, brenda atij sistemi të mbyllur ku ishte shumë e vështirë të shfaqeshe si i tillë. Në se ishte guximi i tij apo këto qëndrime lidheshin me mbështetjen që i kishte dhënë vetë Ramiz Alia, do të duhet ende kohë për t`u vërtetuar. Në atë kohë udhëheqësi komunist Alia, po përpiqej të stimulonte disa intelektualë të moderonin PPSH-në e cila mbante ende brenda saj Byronë Politike të plakur e injorante. Ndoshta Alia nuk ishte kaq i interesuar për demokraci por se kjo ishte rruga që ai kishte zgjedhur për t`i shpëtuar skenarit rumun, ku lideri komunist u vra dhunshëm nga populli i tij.

Pas shumë zhvillimesh intensive të dhjetorit 1990 kur u shpall pluralizmi politik, Fatos Nano u zgjodh kryetar i ri i PPSH-së, në kongresin e fundit të kësaj partie, më 12 qershor 1991, dita kur kjo parti u pagëzua me emrin e ri, Partia Socialiste e Shqipërisë.

Ky kongres u zhvillua në tre ditë, por një prej seancave të tij më të gjata, ishte seanca e mbyllur e kongresit ku u përjashtua Byroja Politike përmes britmave e thirrjeve, atje ku në të vërtetë komunistët e rinj po zhvillonin betejën e tyre përballë “baballarëve” për t’ua grabitur pushtetin. Komunistët e rinj kishin me vete edhe liderin e fundit komunist, Ramiz Alinë.

Për të kuptuar se çfarë ndodhi në atë seancë të Kongresit të fundit punist, vlen të veçojmë një pjesë nga fjalimi i Dritëro Agollit. Shkrimtari Dritëro Agolli, i cili kishte qënë deputet i PPSH-së, kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve, i njohur si një ndër intelektualët e përkëdhelur të sistemit, “guxoi” të kritikonte fort figurën e diktatorit Enver Hoxha. Fjalimi i Agollit u mbajt përmes thirrjeve histerike të komunistëve të Byrosë Politike e KQ të PPSH-së, “Parti Enver, jemi gati kurdoherë”. Atë fjalim ai e kishte parapërgatitur por i shtoi aty për aty edhe një pargraf ku thekson:

“Ju ma vërtetuat mendimin tim të fshehur në vetvete, se Partia e Punës nuk rinovohet. Bërtitjet tuaja jashtë çdo civilizimi dhe jashtë çdo kohe të qytetëruar, janë pasqyrë e një partie që është shtrirë në shtrat dhe po jep shpirt. Kur dikush jep shpirt, të tjerët bërtasin. Ju bërtisni, pasi ajo që iu polli ju, po jep shpirt në shtratin e vdekjes. Unë, kot mora mundimin ta shpëtoja. Shpëtojeni vetë po mundët! Unë do të largohem, pasi nuk e duroj dot erën e këtij të vdekuri dhe aq më tepër bërtitjet tuaja pranë të vdekurit”.

Me gjithë reagimet e ashpra të shumicës, Dritëro Agolli u mbështet nga disa figura të tjera të rëndësishme të njohur si intelektuale pranë nomenklaturës komuniste. Moikom Zeqo, Servet Pëllumbi etj., dolën në podium për të mbështetur Agollin. Ata kritikuan të shkuarën komuniste të PPSH-së, si dhe udhëheqësin e saj. Fjala e Agollit dhe e mbështetësve të tij në atë kongres provokoi përplasje ndërmjet atyre që u quajtën reformatorë nga njëra anë dhe Byrosë Politike e mbështetësve të saj në kongres nga ana tjetër. Të mbledhur në holl, disa nga byroistët dhe disa delegatë, ata më fanatikët ithtarë të Enver Hoxhës, u kundërpërgjigjën duke ngritur grushtin lart dhe duke thirrur parrullën tradicionale komuniste “Parti Enver, jemi gati kurdoherë” . Kjo parullë vinte si një kërcënim për atë pjesë “të re” të PPSH-së e cila ishte përgatitur të merrte në dorë drejtimin e partisë, por konservatorët, nuk dukeshin dhe aq të përgatitur për ta lënë timonin. Togfjalëshi që qarkullonte shpesh mes tyre ishte: “ne na zgjodhi Enveri dhe s’mund të na shkarkojë Ramizi”. Por Ramiz Alia e kishte parashikuar atë që po ndodhte në atë kongres. Ai kishte përgatitur me kujdes gjtihçka deri tek zgjedhja e kryetarit të ri, i cili do të ishte Fatos Nano.

Është interesant qëndrimi i atyre që po vetquheshin krahu i moderuar. Qëndrimi më i fortë kritik i tyre ndaj byrosë politike nuk kishte të bënte me krimet e komunizimit. Ata bën fajtorë anëtarët e Byrosë Politike dhe KQ, pse e kishin lënë partinë të dobësohej deri në këtë pike sa të vinte një ditë kur të dorëzonin “pushtetin popullor”.

Këta ishin të rinjtë socialist që do të drejtonte Fatos Nano në partinë që kishte ndryshuar vetëm emrin dhe po niste një histori të re bashkë me mëkatet e së shkuarës. Marrëveshja ishte bërë. Por para se të zgjidhej Nano, Ramiz Alia kishte testuar edhe të tjerë për kryetar të PS-së. Një prej tyre ishte edhe Maqo Lakrori, profesor i sapoardhur në Shqipëri nga studimet disavjeçare në Francë. Pas Lakrorit, emri i Fatos Nanos ishte i vetmi si kandidat për pasardhës i Ramiz Alisë. Fatos Nano u shpall kryetar i PS-së më 12 qershor 1991 dhe në krah të tij nënkryetar të kësaj partie u zgjodhën Servet Pëllumbin, Spiro Dede dhe Ismail Lleshi. Pas zgjedhjes së Nanos kryetar, u zgjodh edhe Kryesia e PS-së. Figurat e zgjedhura iu bënë të ditura kongresit, i cili e priti me entuziazëm përbërjen e udhëheqjes së partisë së re.

Fatos Nano deklaroi se partia që ai po drejtonte nuk kishte lidhje me të shkuarën komuniste të saj, 45 vitet kur PPSH kishte sunduar me dhunë popullin shqiptar. Për të tjerët ishte e papranueshem kjo logjike. Partia Demokratike vazhdonte ta kishte si një ndër çështjet kryesore të politikës së ditës, retorikën antikomuniste edhe pasi erdhi në pushtet më 22 mars të vitit 1992.

Veç PD-së, intelektualë të kohës të cilët kishin mbetur jashtë strukturave të dy partive, për shkak të rrethanave në të cilat ndodhen zhvillimet e dhjetorit ’90, nisën të shkruanin e të flisnin kundër PPSH-së së rinovuar në PS. Edi Rama ishte një prej tyre dhe ndoshta më radikali.

Edi Rama: PS të shpallet e jashtëligjshme, nuk ka kërkuar ndjesë për krimet e komunizimit

Në vitin 1991, Edi Rama ishte i pozicionuar shumë qartë kundër PPSH-së e më pas PS-së. Kishte qenë pedagog i pikturës në Akademinë e Arteve, atje ku pati një aktivizim të rëndësishëm të studentëve kundër sistemit komunist të cilët iu bashkuan lëvizjes studentore për rrëzimin e sistemit komunist në Shqipëri. Në librin “Refleksione”, botuar në vitin 1992, ku Edi Rama është bashkautor, shkruan:

“Shifrat e terrorit komunist janë jashtëzakonisht të mëdha në krahasim me popullatën e Shqipërisë dhe në krahasim me vende të tjera ish-komuniste të Evropës, prandaj edhe më e pamundur është harresa te ne…..Denoncimi pa kompromis i veprimtarisë kriminale të PPSH-së deri në nxjerrjen e saj jashtë ligjit, është i vetmi shteg nga duhet të kalojë PSSH-ja për të fituar të drejtën e qytetarisë në shoqërinë e ardhshme shqiptare dhe e vetmja mundësi për opozitën që atdheun e mbetur në duart e rrugaçëve të qosheve të errëta të nomenklaturës, apo të kriminelëve ordinerë, t’ua kthejë miliona njerëzve të ndershëm, që kanë humbur besimin. Për sa kohë PS-ja nuk ka bërë denoncimin e plotë të origjinës dhe historisë së saj, ajo s’mund ta ketë të drejtën për të qenë një parti e ligjshme” .

Kur Edi Rama shkruante në gazetën “Rilindja Demokratike”

Edi Rama ishte një ndër intelektualët që sulmohej shpesh nga gazeta partike e PS-së “Zëri i Popullit”. Rama u përfshi në një debat pasi Kuvendi Popullor vendosi me dekret të dënojë të gjithë atë që tentonin të dhunonin bustet e diktatorit Enver Hoxha. Ishte janari i vitit 1991.

Në gazetën zyrtare të PD-së, “Rilindja Demokratike”, të datës 26 janar 1991, Edi Rama, publikoi një artikull kundër dekretit të Kuvendit Popullor, sipas të cilit dënoheshin me burg ata që dhunonin përmendoret e heronjve, ku bashkë me Skënderbeun përfshiheshin edhe bustet e diktatorit Hoxha. Ndër të tjera Rama shkruan: “Nuk dija ndonjë rast, që populli të sulmojë përmendoret e heronjve të tij”.

Në numrin e datës 27 janar 1991, “Zëri i Popullit” botoi një përgjigje për Edi Ramën të titulluar “Pse çuditet Edi Rama?!”.

“Dje”

Zotit Edi Rama duke lexuar gazetën “Zëri i Popullit” i paska bërë shumë përshtypje dekreti i Presidiumit të Kuvendit Popullor që mbron përmendoret dhe bustet e personaliteteve të shquara të historisë së popullit tonë. i ka bërë aq përshtypje, saqë është çuditur, pasi në numrin e RD-së, të ditës së djeshme, shkruan në shkrimin “Dje, sot, nesër”, “Nuk dija ndonjë rast, që populli të sulmojë përmendoret e heronjve të tij”. Së pari, ai s’ka përse çuditet, sepse ligje të tilla kanë edhe vendet e tjera të botës, e ai, po të interesohej, edhe mund ta mësonte këtë që të mos çuditej. Po të interesohej, ai si pedagog që është, do të mësonte gjithashtu se ligje të tilla nuk dalin për t’i mbrojtur monumentet nga populli, por nga keqbërësit, nga ata që nuk kanë asnjë kredo tjetër përveç asaj të dhunës.

“Sot”

Por, me sa duket, ai e ka hallin gjetkë. Ai çuditet që ka lexuar në dekret emrin e Enver Hoxhës, çuditet që pushteti popullor, për të cilin ai është njeriu më i shquar, pra Enver Hoxha, udhëheqësi i shquar i LANÇ dhe themeluesi i shtetit të ri shqiptar, të kishte nevojë për ndihmën e ligjit, që ta mbronte përmendoren e tij. Ai çuditet se ndoshta do t’u shërbejë atyre forcave destruktive, që duan të fshijnë me dhunë gjithçka ka arritur populli me punë e sakrifica në këto dekada me në krye PPSH-në. Por, ai nuk duhet të harrojë se edhe ndonjë nga liderët e PD-së ka deklaruar që nën drejtimin e shokut Enver Hoxha, Shqipëria pati arritje në shumë fusha.Askush nuk e ndalon Edi Ramën për të shprehur pikëpamjet e tij, për çfarë të dëshirojë. Kjo tashmë është mundësuar në shtypin e opozitës, por është krejt e natyrshme që aktet e dhunës dhe fyerjet publike, shteti t’i ndalojë me ligj. Sepse ato nuk i shërbejnë demokracisë, madje e frenojnë atë.

Zoti Edi Rama, që i lutet Zotit ta ruajë nga “anarkia patriotike”, do t’i thoshim se më e ndershme do të ishte të shfaqte hapur ndjesitë e tij personale, dhe t’i përgjigjej pyetjes: mos vallë ti je përkrahës i atyre që duan t’i shembin monumentet. Nëse je, thuaje troç dhe populli, pastaj, do të gjykojë më saktë se kush i shërben anarkisë patriotike, ti apo ligjet e shtetit, e ata që i zbatojnë ato.

“Po nesër?!”

I shkreti! E gënjen mendja se historia i ka hapur portat për të, se piedestalin e ka gati dhe… mjafton që të ngjitet mbi të. Por lavdia nuk është si gripi, që t’i ngjitet kujtdo”.

Këto janë radhët e një prej editorialeve të shpeshta asokohe “Zëri i Popullit”, gazetë që mbetet përsëri në treg me financimin e partisë që sot kryesohet nga Edi Rama. Demagogjia e gozhduar që në emrin e gazetës, sepse asnjëherë aty nuk ka folur Zëri i Popullit, u mundua të gozhdonte kryetarin e ardhshëm. Po falë harresës së shqiptarëve, që, për fat të keq, e kanë treguar edhe në raste kritike të historisë së tyre, gazeta e partisë do të vazhdojë ta mbajë këtë emër dhe Edi Rama mund të vazhdojë të jetë kryetar i kësaj partie. Kur mori vendimin të pozicionohej radikalisht kundër komunistëve dhe krimeve të tyre, madje edhe kundër Luftës Antifashiste-Nacionalçlirimtare, Edi Rama as që e kishte menduar se 18 vite më vonë, ai do të ishte pikërisht në krye të atyre njerëzve, që kanë dëshirë të të thërrasin akoma “shok”. Po “shokët” e ftuan në gjirin e tyre, madje edhe ata komunistë të devotshëm, që kishin shkruar në gazetën “ZP” të datës 27 janar 1991 (“I shkreti! E gënjen mendja se historia i ka hapur portat për të, se piedestalin e ka gati dhe… mjafton që të ngjitet mbi të. Por lavdia nuk është si gripi që t’i ngjitet kujtdo”).

Artikulli ishte pa emër por protagonistë të kohës, drejtues të PS-së që asokohe drejtonin edhe këtë gazette, thonë se artikulli është shkruar nga një prej drejutuesve kryesore të PS-së që u rendit si një prej bashkëpunëtorëve të ngushtë të Edi Ramës kur ky i fundit sulmohej nga parardhësi i tij Fatos Nano. LULJETA PROGNI
Tesheshi.com

NGA IV KALOÇI*

Për herë të parë “Gazeta Shqiptare” publikon dokumentet sekrete të vitit 1976 me korrespodencën e panjohur mes sekretarit të Komitetit të Partisë së Shkodrës, Prokop Murra dhe sekretarit të Komitetit Qendror të PPSH-së, Ramiz Alia, lidhur me aktoren e këngëtaren e njohur Justina Aliaj, të cilës i ishte dhënë një rol pozitiv në një prej filmave të Kinostudios “Shqipëria e Re”. Informacioni dhe justifikimi i sekretarit të parë të Shkodrës, që për aktoren e njohur shkodrane nuk kishte dhënë leje për të interpretuar atë rol pozitiv dhe shënimi i Hysni Kapos që ajo të kthehej menjëherë në Shkodër dhe ndaj atyre që kishin mashtruar Komitetin e Partisë të atij qyteti do merreshin masa të rënda.
***
Në një nga numrat e kaluar të “Gazeta Shqiptare”, të botuar para pak ditësh në rubrikën historike Dossier, publikuam disa dokumente sekrete të vitit 1976, ku funksionarët më të lartë partiakë të rretheve të Korçës e Tiranës komunikonin me eprorët e tyre në Komitetin Qendror të PPSH-së, deri te Ramiz Alia, lidhur me aktorin e njohur të kinematografisë shqiptare, Bujar Lako.

E gjithë korrespodenca në mes tyre kishte ardhur pas një letër-ankese që kishte bërë një veteran nga fshati Lubonjë i Korçës, i cili i bënte me dije Komitetit të Partisë të Korçës dhe Komitetit Qendror të PPSH-së, duke u kërkuar llogari se si ishte e mundur që “shokët e partisë” kishin lejuar që Bujar Lakos t’i jepej një rol pozitiv në filmin “Përballimi”, (ai i Martinit, sekretarit të partisë të Korçës), në një kohë kur babai i tij, Shëndet Lako, gjatë Luftës Nacionalçlirimtare kishte qenë me Ballin Kombëtar në çetën e Safet Butkës.

Pra, e gjithë ajo korrespodencë mes funksionarëve më të lartë partiakë bëhej për faktin e vetëm që aktorit të njohur i ishte dhënë një rol pozitiv në film?! Por, a ka qenë një rast i veçantë çështja “Bujar Lako”, që vuri në lëvizje funksionarët më të lartë partiakë të rretheve të Korçës e Tiranës, që pasi ngritën grupe pune për të verifikuar në vend letër-ankesën e veteranit nga fshati Lubonjë për biografinë e aktorit, më pas të komunikonin me shkresa zyrtare deri me Ramiz Alinë? Siç duket dhe nga këto dokumente që po botojmë më poshtë në këtë shkrim, problemi me Bujar Lakon nuk ka qenë një rast i veçuar, por një normë apo një vijë e ndjekur me rigorozitetin më të madh nga funksionarët partiakë në periudhën e paraviteve ’90-të!?

Kjo duket qartë, pasi e njëjta gjë është përsëritur edhe me aktoren e këngëtaren e njohur shkodrane, Justina Aliaj, po në vitin 1976, kur si për koincidencë fatale, edhe asaj ashtu si Bujar Lakos, i është besuar roli i një sekretareje partie në një prej filmave që sapo kishte përfunduar së xhiruari Kinostudio “Shqipëria e Re”. (Bëhet fjalë për filmin “Thirrja”). Dhe pas kësaj, dikush ishte ankuar në Komitetin e Partisë së Shkodrës dhe njëkohësisht në Komitetin Qendror të PPSH-së, gjë e cila kishte sjellë që këto organe drejtuese partiake të nisnin një varg shkresash zyrtare ndërmjet tyre për të gjetur fajtorët që kishin lejuar aktoren Justina Aliaj të interpretonte në atë film dhe aq më keq një rol pozitiv? Kjo gjë, pasi Justina Aliaj ishte një nga këngëtaret e Festivalit të XI-të në Radio-Televizion, që u godit nga udhëheqja e lartë e PPSH-së në Plenumin e IV-të, së bashku me Bujar Kapexhiun, Edi dhe Mihallaq Luarasin, Françesk Radin dhe Sherif Merdanin. Pra, këta ishin shpallur si “Delja e Zezë” e atij festivali dhe siç dukej, ky përcaktim nuk do t’u hiqej kollaj deri në rënien e atij regjimi.

Por, ndryshe nga çështja “Bujar Lako” që u mbyll nga Ramiz Alia pa një ndëshkim shumë serioz për aktorin, kësaj radhe aktorja e këngëtarja e njohur, Justina Aliaj nuk do të shpëtonte lehtë. Aktores së talentuar Justina Aliaj, jo vetëm që iu hoq roli te filmi “Thirrja” dhe ju dha një aktoreje tjetër, por më pas ajo do të përfundonte si punëtore e thjeshtë në një ndërmarrje të Tiranës. Nuk dihet se për çfarë arsyesh problemi i Justina Aliajt nuk i është dërguar vetëm Ramiz Alisë që mbulonte Artin e Kulturën në Komitetin Qendror, por ai u ka shkuar edhe Hysni Kapos, Haki Toskës dhe Hekuran Isait, (tre sekretarët e tjerë të K.Q. të PPSH-së), prej të cilëve, Hysni Kapo mbulonte organet e diktaturës së proletariatit, siç quheshin në atë kohë Ministria e Brendshme, ajo e Mbrojtjes, Sigurimi i Shtetit, prokuroria, hetuesia dhe gjykatat. Dhe për të zgjidhur çështjen “Justina Aliaj” është ngarkuar Çajup Rusmali, funksionar i Komitetit Qendror të PPSH-së, i cili mbulonte artin dhe kulturën.
INFORMACIONI I PROKOP MURRES PER RAMIZ ALINE
Ashtu siç bëmë me dije edhe pak më lartë në këtë shkrim, ankesa për aktoren dhe këngëtaren e njohur shkodrane Justina Aliaj është bërë në adresë të Komitetit të Partisë së Shkodrës dhe në aparatin e Komitetit Qendror të PPSH-së, tek dy udhëheqësit më të lartë pas Enver Hoxhës. Kjo gjë duket qartë edhe nga dokumentet arkivore që po botojmë më poshtë, pasi sekretari i parë i Komitetit të Partisë së Shkodrës, Prokop Murra, i dërgon një informacion Ramiz Alisë, i cili ka të bëjë me problemet në Teatrin “Migjeni” të Shkodrës, por që vendin kryesor në atë letër e zë çështja “Justina Aliaj”. Në atë informacion Prokop Murra shkruan:
PARTIA E PUNES SHQIPERISE Sekret
KOMITETI I PARTISE SE RRETHIT Ekzemplar, Nr. 1
Nr. 531 ….Prot. SHKODER, më 14.4.1976
(Për dijeni Sh. Hysni, Haki, Hekuran)
SEKRETARIT TE KOMITETIT QENDROR TE PPSH
Shokut Ramiz Alia Tiranë
Jam informuar se shokët e Kinostudios kanë ngritur në Komitetin Qendror te shoku Çajup, se për aktivitetin e aktores së teatrit tonë, Justina Aliaj, në rolin e sekretares së partisë në një film të xhiruar kohët e fundit, kanë marrë mendimin tim.
E quaj të arsyeshme t’ju vë në dijeni se një mendim i tillë nuk është dhënë nga ana ime, sepse edhe nuk jam pyetur dhe nga sa di, këtë nuk e kanë bërë as shokë të tjerë të Komitetit të Partisë.
Për sa e njohim praktikën e punës së Kinostudios në rrethe, ajo shpesh ka aktivizuar aktorë amatorë pa marrë mendimin e organizatës bazë të rrethit, bile në ndonjë rast njerëz me përbërje jo të mirë, duke krijuar dhe shqetësim, gjë për të cilën kohët e fundit kemi informuar Komitetin Qendror me shkresën tonë Nr. 2237, datë 16.12.1976.

Shoku Ramiz
Në mbledhjen e fundit që organizuat me sekretarët e propagandës, me të drejtë na keni kritikuar që nuk informuar Komitetin Qendror lidhur me kundërshtimin që patëm me ekipin e Ministrisë së Arsim-Kulturës për disa probleme të ngritura nga ana e tyre për sektorin e kulturës si dhe për ndonjë person në përbërje të ekipit.

Siç mund të jeni në dijeni, Ministria e Arsim-Kulturës dërgoi në rrethin tonë në muajin shkurt një ekip për të parë punën në fushën e arsimit, kulturës dhe fizkulturës. Në përfundim të punës, ekipi bëri një takim me shokët e Komitetit të Partisë e Komitetit Ekzekutiv dhe shkëmbyem disa mendime rreth punës dhe konkluzioneve që kishin arritur. Në këtë takim nga ana e shokëve të rrethit është ngritur si shqetësim i organizatës së partisë së Teatrit “Migjeni”, përse në ndonjë mbledhje të kolegjiumit të ministrisë dhe në teatër, nga grupi i punës që përbëhej nga Miho Gjini dhe Naum Prifti, është ngritur problemi se në Teatrin tonë ka shfaqje të “etnografizmit” dhe “konservatorizmit”, duke shpjeguar se me të tilla gjëra e ka luftuar Teatrin e Shkodrës, armiku i popullit, Fadil Paçrami. Shoku Fejzi Koçi dhe Afka Gambeta kanë shpjeguar se këto gjëra nuk janë as në shfaqje dhe as tendencë, por si një orientim që teatri duhet ta ketë në punën e tij.

Mbas disa ditësh, ekipi erdhi në Shkodër për të dhënë konkluzionet dhe vuri në dijeni shokët e mi për materialet një ditë përpara se të zhvillohej mbledhja. Në material ishin shtruar disa probleme ndryshe sa ishin dhënë më parë, qoftë edhe në konkluzionet e pjesshme në institucionet kryesore që kontrolluan, pra në material-shfaqjet e “etnografizmit” dhe “konservatorizmit” për dramat “Nora” dhe “Shpartallimi”, tani ishin vënë si tendencë e punës së teatrit tonë.

Shokët tanë mbasi u njohën me këtë material, megjithëse shumë vonë, kërkuan edhe njëherë takim më shokun Fejzi Koçin dhe Afka Gambeta, për të sqaruar përse me fjalë thuhet ndryshe, dhe tani në material është shkruar ndryshe. Në këtë takim shokët e ministrisë mbronin mendimin e shkruar në material, por pa argumentim.

Duke pasur këto fërkime, shokët na informuan dhe të nesërmen para se të fillonte mbledhja për të dhënë konkluzionet, unë u takova me shokun Thoma Deliana ku ishin dhe shokë të tjerë të ministrisë dhe të rrethit dhe i ngrita këto probleme:
Së pari, duke i shprehur kënaqësinë që ministria gjeti mundësi me na ndihmuar me një ekip, i bëra vërejtje për metodën e punës. Nuk e quajta të drejtë që Komiteti i Partisë nuk u vu në dijeni me kohë, në mënyrë që bashkë me shokët e ekipit të futeshin dhe shokë të rrethit për të mësuar. Një punë e tillë duhesh bërë edhe me Komitetin Ekzekutiv, bile atij i duhesh dhënë materiali përpara se të shkohej në mbledhjen e zgjeruar, me qëllim që jo vetëm për t’u përgatitur, por edhe të shikohej mundësia për të sheshuar ndonjë gjë. Gjithashtu, i thashë se edhe baza në konkluzionet e pjesshme që kanë dhënë, e ka kritikuar metodën e punës së ekipit për kulturën, pasi është shmangur në shumë raste takimi me masën, duke njoftuar takime vetëm me drejtuesit e institucioneve. Kështu është vepruar me Teatrin “Migjeni”, ku s’është bërë asnjë takim me kolektivin, në kooperativën bujqësore të Bajzës, për të cilën nxorën konkluzione të gabuara në Shtëpinë e Pionierit etj.

Së dyti, unë ju ngrita çështjen se si Sekretar i parë, unë për herë të parë po dëgjoj pas Plenumit të 4-të të Komitetit Qendror, shqetësimin e Ministrisë për Teatrin “Migjeni”. Për këtë kërkova ballafaqim dhe analizë të veçantë, pasi këto gjëra nuk mund të kaloheshin kaq lehtë. Në konkluzionet që dhanë në mbledhje, këto gjëra që kishim kundërshtim, u hoqën.

Së treti, si në takimin, ashtu edhe në mbledhje kur foli shoku Thoma, jam detyruar që t’i ndërhyj kur theksin e vinte te konservatorizmi, duke i thënë se Plenumi i IV-të i Komitetit Qendror na ka kritikuar shumë për liberalizmin.
Për problemet e mësipërme që kemi kundërshtuar ne dhe nuk na i kanë argumentuar, u kemi kërkuar ballafaqim të veçantë. Ju me të drejtë na keni tërhequr vëmendjen, pasi duhet t’ju sinjalizonim.
Për Komitetin e Partisë të Rrethit
Sekretari i Parë
Prokop Murra (firma)

URDHRI I PRERE I HYSNI KAPOS, PAS INFORMACIONIT NGA SHKODRA
Informacioni i bërë nga Prokop Murra, pasi ka mbërritur në Komitetin Qendror të PPSH-së, në adresë të Ramiz Alisë, Hysni Kapos, Haki Toskës dhe Hekuran Isait, është “marrë në dorë” nga Hysni Kapo, i cili ka ngarkuar Çajup Rusmalin ta ndjekë atë çështje. Kjo gjë shihet qartë dhe nga letra e tij ku thuhet:
Çajupit
1. Jam i mendimit të merren masa ndaj atyre që jo vetëm e kanë marrë Justina Aliajn pa marrë pëlqimin e K.P. së rrethit, por edhe që mashtruan me K. e P. Këta njerëz duan të rehabilitojnë elementë të ligj, që armiqtë Todi Lubonja e Fadil Paçrami i ngritën në qiell me Festivalin e XI-të.
2. Jam i mendimit që Justina Aliaj të kthehet menjëherë në Shkodër.
Njerëzit që përdoren në filma dhe televizion duhet të shihen në radhë të parë nga ana politike dhe patjetër edhe nga aftësitë artistike. Për këta duhet të merret pëlqimi i Partisë në rrethe.
Hysni Kapo (firma)

PAS LETRES SE HYSNI KAPOS, MASAT NDAJ KINOSTUDIOS
Pas letrës së Hysni Kapos me porositë e tij se si duhet të zgjidhej çështja “Justina Aliaj”, aparati i K.Q të PPSH-së është vënë në lëvizje duke komunikuar me shkresa zyrtare me Kryeministrinë, Ministrinë e Arsimit e Kulturës, sektorin e shtypit në Komitetin Qendror, Kinostudion, Radio-Televizionin etj., të cilat zhvilluan mbledhjet e organizatave bazë të Partisë për zgjidhjen e atij problemi. Kjo gjë duket edhe nga letra e më poshtme ku thuhet:
Lidhur me vërejtjet që beri shoku Hysni, u vu në dijeni Ministria e Arsim-Kulturës, aparati i Kryeministrisë dhe sektori i shtypit në Komitetin Qendror që të ketë parasysh televizionin. U bë mbledhja e organizatës bazë të Partisë, e cila vuri përpara përgjegjësisë drejtorin dhe regjisorin e filmit për aktivizimin e Justina Aliajt. Gjithashtu, u vu përpara përgjegjësisë drejtoria e Kinostudios, për një vëmendje më të madhe lidhur me aktivizimin e aktorëve në filma. Shokët e Kinostudios këmbëngulën që kanë marrë mendimin e K.P. të Shkodrës (Zina Franja dhe Adem Tahirit, për aktivizimin në filma të Justina Aliajt).
11. VI. 1976

(m.k/GazetaShqiptare/BalkanWeb)

Kryeministri Edi Rama në një intervistë për gazetën italiane “L’Unita”, ka folur për disa tema të rëndësishme si, çështja e emigrantëve në vendet e BE, apo kriza ekonomike në Greqi. Për Ramën Europa duhet të përballet me emigrimin masiv dhe jo t’ju mbyllë derën. Ajo çka ndodh sot tha ai, tregon boshllëkun e BE-së. Kjo krizë rrezikon të shpartallojë mbarë Europën nëse nuk përballet së bashku.

Ndërsa për vijën e ashpër që ndjek Partia e Mateo Salvinit, Lega Nord sipas së cilës emigrantët duhen kthyer mbrapasht, ose iu duhen mbytur anijet, Rama u shpreh se ky i fundit duhet të mësojë se sa fiton Italia sot nga emigrantët.

Në Itali këto ditë, emigracioni është në qendër të debatit. Partia e Mateo Salvinit, Lega Nord, kalëron linjën e ashpër: t’i kthejmë mbrapsht migrantet në shtepitë e tyre, të mbysim anijet. Guvernatorët legiste Zaia dhe Maroni refuzojnë kuotat e migranteve që u ka përcaktuar qeveria. Çfarë mendoni Ju, sot në krye të një vendi që njezet vjet më pare njohu një migrim të fortë drejtë Italisë?
“T’i sulmosh kundërshtarët me objektivin që t’i flasësh barkut të gjindjes së trembur, për t’i marrë vota që lindin nga ankthi, është një lloj politike që e njohim mirë. Ajo pretendon t’u japë zgjidhje problemeve të renda, por siç na mëson historia, është e aftë vetëm të përkeqësojë gjendjen. Nuk ka nevojë të kthehemi shumë mbrapa në kohe për të parë gërmadhat dhe gjakun që ka lënë në trupin e Europës pikërisht ajo lloj politike, e cila pasi është ushqyer me ankthet është vërsulur egërsisht kundër shpirtit të vetë njerëzimit”.

Vija fundore e Lega-s është ajo e sulmit kundër Ipeshkëve të akuzuar si “kokëçarës” që e menaxhojnë mikpritjen si të ishte biznes. Në këtë drejtim Kisha bën politikë apo u kujton njerëzve arsyet e mëshirës njerëzore?
“Politikanët ose partitë që i propozojnë një bashkësie rrugën e pastrimit identitar të çfarëdo natyre, sjellin vetëm ferre shumë më të dhimbshëm se sa ferri që pretendojnë të zhdukin. Mbase ka gjasë që në Itali duke i’u vërsulur Papës, Kishës, Ipeshkëve të ben të fluturosh lart në sondazhe, po nuk duhet një diplomë në histori për të kuptuar se qendrime të tilla e ulin poshtë njeriun dhe njerëzimin tonë. Mirëpo fakti se e gjitha kjo është kaq e qartë, e bën ende më të trishtueshëm e të rrezikshëm lulëzimin e kësisoj subjekteve akoma sot e gjithë ditën”.

Italia dhe Greqia janë porta e Mesdheut. Në takimin e fundit europian kryeministri Renzi kërkoi rishpërndarjen e kuotave mes vendeve anëtare për azilkërkuesit dhe rishikimin e traktatit të Dublinit. Sipas jush, ky është një problem i çdo shteti më vete apo do të lypsej një pergjigje e të gjithë Bashkimit Europian si i tille ndaj zbarkimeve?
“Çka është me të vërtetë frikësuese është vetë fakti që vrojtohet dhe flitet për këtë dejá vu dramatike, pa asnjë shenjë përgjigjeje bindëse nga ana e BE-së. Provohet një ndjenjë e fortë boshllëku përballë marshimit mbi Europën të armatës së antipolitikës dhe populizmit. Dhe kjo bën me të vërtetë të papranueshme zvjerdhjen e atij mendimi të mrekullueshëm strategjik i cili e pagëzoi me emrin Bashkim Europian projektin më të qendrueshëm të paqes mes vendeve që mendja njerëzore ka konceptuar ndonjëherë”.

Po si mund të përballet një migrim masiv si ky që përshkon Mesdheun? A i ka Bashkimi Europian instrumentat për ta bërë këtë apo, i shtyre nga egoizmat kombëtarë, duhet të ngrejë flamurin e bardhë?
“Ky emigrim masiv ka nxjerrë në sipërfaqe atë që ndërkohë ekzistonte, boshllëkun e Europës së sotme. Ta shohesh kaq të manget në strategji përballë dallgës së papushimte të njerëzve të dëshpëruar që i ikin mjerimeve të luftës, të krijon ndjesinë e tmerrshme të një kundërdallge egoizmash kombetarë që e bejnë Bashkimin Europian mohimin e vetvetes, të arsyeve të lindjes dhe të ekzistencës së tij. Është tepër e thjeshtë në dukje ta mbash këtë problem kolosal larg kufijve të tu, kur nuk je kufiri i shpresës për këta mijëra të dëshpëruar, siç janë Italia apo Greqia. Por në të njejten kohë ama, është budallallëk me tepri të mos kuptosh se kjo përplasje o përballohet së bashku ose rrezikon të shpartallojë me themeli mbarë Europën që njohim sot”.

E megjithatë, vende të mëdha si Britania e Madhe apo rajone si Veneto ose Lombardia, besojnë që përgjigja është Nimby, not in my backyard…
“Ndërkohë që jetohet me iluzionin se mjafton t’i mbajmë larg “ata atje” për të qënë të qetë, problemi ka hyrë tanimë brenda në të gjitha shtëpitë. Sa më shumë Europa politike do të refuzojë t’i nënshtrohet domosdoshmërisë së një veprimi të përbashkët, aq më shumë takticizmat e sforcuara të çdo vendi më vete do të zgjerojnë livadhet e antipolitikës, me të cilën vijnë bashkë ksenofobia, urrejtja, sekëlldia sociale dhe lëkundjet e brendshme. Isha shumë i kënaqur për se si njerëzit e vlerësuan duke i dhëne një fitore historike PD-së së Renzi-t në zgjedhjet e shkuara europiane; mbajti një mendim kritik për Europën pa e refuzuar atë, por duke folur me zë të lartë për Shtetet e Bashkuara të Europës, ndryshe nga të tjera parti të së majtës europiane që u influencuan nga dallga populiste dhe humbën. Të shihje Francën e Jean Monnet-se, De Gaulle-it, Miterrand-it, ku pergjatë asaj fushate elektorale fjala Europë përmendej thuajse gjithnjë për keq, të dukej se ishe në një makth”.

Në Itali ka një komunitet shqiptar shumë të madh në numër. Kush është ndjesia e bashkëkombasve tuaj ndaj vendit tonë?
“Rasti shqiptar në Itali duket se tanimë është pjesë e mësimeve të historisë. Duket sikur është një epokë gjeologjike më parë, po në fakt kanë kaluar vetëm 25 vjet. Dhe do të doja t’ju sillja disa të dhëna lehtësisht të verifikueshme që jam i sigurt do të habisnin shumicën e italianëve. Ata të mallkuar që të pavdekësuar në fotografinë bardhezi të Oliviero Toscani-t bënë xhiron e botës mbi anijen më të stërmbushur të historisë së lundrimit dhe i dhanë babait të Legës, një farë Umberto Bossi, idenë gjeniale që t’i mbyste të gjithë, duke përdorur topat e ushtrisë italiane, sot kontribuojnë në Prodhimin e Brendshëm Bruto të Italisë”.

Në ç’menyrë dhe në çfarë proporcionesh?
“Në 2014-en ata kanë derdhur në arkën e shtetit italian plot 3.2 miliardë euro taksa! Pikërisht ata, të mallkuarit e arratisur nga ferri i një diktature që bënte pastrim identitar të natyrës ideologjike, e që terrorizuan ëndrrat e italianëve falë zëdhënësve të politikës më të ulët e më të neveritshme. Dhe kontributet e tyre në 2014-ën ishin 2.8% më shumë se në 2013-ën. Me një shumë sa rreth 25% e PPB-së së Shqipërisë”.

Doni të thoni se duke u dhëne kohë e mundësi, migrantët kthehen në një burim pune dhe ekonomie për vendin pritës?
“Sigurisht. Komuniteti shqiptar që sot punon fort në Itali, është kontributori i dytë pas atij rumun, i cili vitin e shkuar ka derdhur 6.4 miliardë taksa për shtetin tuaj. Por marrë për frymë popullsie, shqiptarët janë të parët. Jo vetëm kaq: Ata janë disa mijëra me pak se 300 mijë si taksapagues, po mbi 40 mijë prej tyre jetojnë falë një biznesi të vogël ose të mesëm. Pra, edhe kanë krijuar punësim dhe jo vetëm për vete”.

Duke qënë se tema e emigracionit sot ka rikthyer zjarrin në shpirtra, ata ndjehen të mirëpritur dhe të integruar apo thjesht të duruar me zor?
“Shqiptarët nuk e jetojnë Italinë si një vend ku janë të huaj, po si shtepinë e tyre. Janë të integruar dhe nuk ndjehen të kërcënuar. Për më tepër, prej kohësh s’ka më flukse migratore nga Shqipëria drejt Italisë; është një emigracion historik tanimë dhe i ligjeruar”.

Pra, Salvini në vend se të shkojë në Nigeri duhet të shkojë në Tiranë dhe të këmbejë dy fjalë me ju. Apo i mjafton të bëjë një xhiro në komunitetin shqiptar këtu tek ne…
“Për Salvinin dhe jo vetëm për të, mbase do të ishte interesante të mësonte se emigrantët në Itali kanë kontribuar gjatë vitit 2014 me 16.5 miliardë euro taksa. E meqë shpenzimet publike në adresë të tyre kanë qënë 12.6 miliardë, janë 4 miliardë euro fitim më duket për shtetin italian”.

Jane shifra të pakundërshtueshme?
“Janë të vërteta. Por e dimë nga eksperienca se kush pështyn mbi të mjerët për të fituar mbështetje elektorale nuk i shikon kurrë shifrat. Sepse përndryshe do të dinte që është historikisht e provuar se me emigrantët nuk humben po fitohen para”.

Ju besoni se dallga e re migratore që vjen nga Afrika ose nga Lindja tutje është e ngjashme apo e ndryshme nga ajo që vjen nga Ballkani apo Europa Lindore?
“Shumë e ndryshme. Ata që vijnë nga jashtë Europës i ikin mjerimit absolut të konflikteve e të shkatërrimeve. Nuk dua të them natyrisht që popuj të tërë mund të gjejnë vend në këtë kontinent: prandaj ka nevojë të harmonizohet sensi i solidaritetit me politika që i ndihmojnë aty ku jetojnë”.

Po emigracioni europiano-lindor çfarë motivacionesh ka?
“Shikon një kontinent që shkon përpara me shpejtësi të ndryshme, i cili, faktikisht, po dështon të jetë një motor shprese për ata që s’ndjehen pjesë. Europa është një ëndërr që kush është jashtë Unionit, si ne, e ka kultivuar gjithnjë. Falë shtysës së pabesueshme të kësaj ëndrre, Ballkani ka lënë pas shpinës konflikte që nuk rreshtën asnjëherë në historinë tonë. Sa për t’ju dhënë një ide, ëndrra e një Shqipërie dhe e një Serbie europiane me çoi mua në Beograd për vizitën e parë të një kryeministri shqiptar në tokën e armiqve pas 68 vjetësh! Dhe kryeministrin serb, mikun tim Aleksandar Vuçiç, e solli në Tiranë për vizitën e parë në histori të një kryeministri të vendit të tij”.

Pra Shqipëria do ende të hyjë në BE. A nuk ju duket se ky projekt e ka shterruar forcën e vet shtytëse, siç edhe ju e përmendni dhe është i destinuar të paloset mbi vetveten në mos të shpërbëhet?
“Anekdota personale që sapo ju tregova e shpjegon mirë forcën e brendshme të projektit të Bashkimit Europian si horizont i pazëvendësueshëm për të ardhmen e gjeneratave të tjera. Nuk e uroj natyrisht barbarizimin shoqëror që do të çonte ku thatë ju; sepse sot te dalësh nga Europa e Bashkuar do të thotë të dalësh nga historia dhe nga paqja. Ajo çka e lëkund sot projektin nuk është ideja e etërve themelues të BE-së po mungesa e strategjisë dhe e kurajos në drejtim. Projekti është i papërmbushur, po kjo nuk e bën më pak të vlefshëm”.

Çfarë ideje keni krijuar për krizen greke? Europa pëson disiplinën gjermane apo Athina nuk ka bërë reformat e duhura?
“Është shumë thjeshtëzuese, sipas mendimit tim, mbi një temë kaq komplekse të fajësosh Gjermaninë dhe ta shohesh Greqinë si viktimë të disiplinës gjermane. Po edhe, nga ana tjetër, nuk mjafton të mendosh se Athina ka jetuar me dekada duke konsumuar përtej mundësive të veta pa menduar se një ditë do të vinte fatura, dhe prandaj ka ardhur koha për të paguar. Mbase ka një pjesë të së vërtetës në këto, por mendoj se kjo temë nuk shterrohet pa folur për papërmbushmërinë e euros”.

E megjithatë monedha unike është praktikisht tipari më dallues i BE…
“Shumica e vendeve anëtare, mbase të gjithë perveç Gjermanisë, e jetojnë atë si një monedhë të huaj ose si një mark te maskuar. Sidoqoftë, për t’i prerë krahet populizmit dhe forcave të antipolitikës, duhet më shumë Europë jo më pak Europë. Dhe duhet patjetër një monedhë e aftë të kthehet në pasuri të përbashkët e të gjithëve. Për t’u rritur së bashku duke realizuar ëndrrën e etërve themelues dhe për të mos i transformuar në makthe nesër, ëndrrat e fëmijëve tanë”.