Alen Muhiq ishte një prej foshnjave të braktisura të lindura prej grave të dhunuara boshnjake prej ushtarëve serbë. Kur i kishte bërë dhjetë vjet, rrëfimi i tij ishte bërë bosht i një filmi të shpërblyer me çmim. Pjesa e dytë përshkruan përpjekjet e tij për të takuar prindërit, por më shumë shtron pyetje se sa që merr përgjigje
Korriku shënon njëzetëvjetorin e masakrës më të tmerrshme në Evropë që nga përfundimi i Luftës së Dytë Botërore. Llogaritet se më shumë se 8’000 boshnjakë (myslimanë boshnjakë) ishin mbledhur prej Republika Sërpskas dhe ishin vrarë në Srebrenicë dhe përreth saj. Konsideruar si akt gjenocidi, ishte një krim lufte që u bë simbol i shëmtisë së belave etnike që ia futën flakët Ballkanit në vitet nëntëdhjetë.
Por në kulmin e luftimeve dhe kaosit që pasoi shkatërrimin e Jugosllavisë, ka pasur edhe tjera lloje krimesh lufte, që, megjithëse nuk ishin vrastare, paraqisnin një formë veçanërisht poshtëruese dhe psikologjikisht shkatërrimtare të dhunës. Mendohet se ndërmjet 20 mijë deri në 30 mijë femra boshnjake ishin viktima të dhunimit ushtarak dhe sistematik gjatë tri viteve të konfliktit.
Vuajtja e heshtur e të dhunuarave
«Gratë shpeshherë me qëllim janë mbajtur në qendra burgimi derisa ishte shumë vonë të kryhej aborti», thekson Belma Beqirbashiq, shkrimtare e shpërblyer dhe aktiviste e njohur në rajon. «Disa prej atyre që i sollën në jetë bebet, i vranë dhe shumë gra të tjera i braktisën fëmijët menjëherë pas lindjes. Gratë hezitonin të flisnin për vuajtjen që kishin përjetuar. Ende shumica prej tyre vazhdojnë të heshtin nga frika se po të flisnin do të ndëshkoheshin, pjesa më e madhe edhe si pasojë e turpit në një shoqëri kryesisht patriarkale».
Megjithëse abuzimet janë kryer në të gjitha palët, përmasat e dhunimeve masive në Bosnjë janë kryer gjerësisht prej ushtrive dhe milicive të serbëve të Bosnjës, dhe shumica e viktimave ishin gra myslimane. Ende nuk dihet sa fëmijë janë lindur prej këtyre dhunimeve. Nuk ka një statistikë të besueshme. «Thashethemet kanë qenë të jashtëzakonshme», ka thënë Beqirbashiq, «duke qarkulluar shifra prej qindra deri në mijëra».
Ajo paralajmëron se ekzagjerimi i viktimave në të dy anët ka qenë taktikë qendrore në ruajtjen e armiqësive etnonacionaliste. Siç shkruan edhe Charlie Carpenter në librin e saj, «Forgetting Children Born of War» («Fëmijët e haruarr të lindur në luftë»), shtatzënitë e lidhura me dhunimet «u bënë boshti i rrëfimeve në media për kohën e luftës», me reporterët që shtyheshin të gjenin gra të viktimizuara prej të cilave mund të nxirreshin lajme të çmueshme. Por kjo nuk do të thtë se nuk kishte shumë raste të fëmijëve të lindur prej marrëdhënieve të dhunshme.
Një fëmijë i tillë ishte Alen Muhiqi. Ai qe lindur në spitalin e Gorazdës më 1993. «Kur e dëgjova duke qarë», kujton nëna e tij e shqetësuar pas lindjes, «i kërkova mjekut të ma sillte afër. Doja t’ia zija frymën». Por ajo nuk e mbyti të birin. Në vend të kësaj, ia ktheu atij shpinën dhe doli nga spitali duke mos u përfshirë në jetën e tij, me gjasë përgjithnjë. Mjekët e morën fëmijën dhe njëri prej tyre, Muharem Muhiq, kujdestar i spitalit, që kishte marrë bashkëshorten dhe dy të bijat që të kujdeseshin për fëmijët e braktisur, vendosi ta birësonte foshnjën.
«Bastard çetnik»
Muhiqi i vogël kishte jetuar dhjetë vitet e para me një fëmijëri të lumtur, pa pasur ide për hollësitë e rrugës së ardhjes së tij në këtë botë. Nuk dinte gjë as për identitetin e prindërve të vërtetë. Në vend të kësaj, besonte se ishte i biri i Muharemit dhe bashkëshortes së tij, Advija, si dhe vëllai i dy të bijave të tyre. Dhe vetëm një ditë prej ditësh në vitin 2003, thotë tregimi, Muhiqi u përfshi në një rrahje mëhalle gajtë lojës në rrugë dhe njëri prej djelmoshave të zemëruar me të ia kujtoi se ishte «bastard çetnik» – çetnik është një shprehje përulëse për një serb, referencë për milicinë nacionaliste serbe, aktive gjatë Luftës së Dytë Botërore – dhe se ai ishte i birësuar.
Gjatë atyre ditëve kur ndodhi incidenti, Muhiqi takoi një regjisor filmi me emrin Semsudin Gegiq, që u mor vesh se e njihte nënën e tij biologjike. Sipas regjisorit, takimi ishte rastësi: ai po xhironte një film në tokën e prindërve adoptues të Muhiqit dhe djaloshi lirshëm iu afrua atij që të xhironte një film për jetën e tij. Filmi që xhiroi Gegiqi më 2004, u titullua «Djaloshi nga një film lufte».
Ishte film i shkurtër, një sintezë e habitshme dokumentari, duke përzier realitetin me fiktiven. Por ky ishte një moment kthese në jetën e djaloshit. Më parë ka pasur pak ose fare diskutime të hapura për këtë episod të tuprshëm në historinë e Ballkanit. Tani ja ku na doli një djalosh 10 vjeç, prirë prej Gegiqit, duke rrëfyer tregimin për jetën e tij prekëse, të rrethuar me të panjohura dhe të habitshme.
Filmi pati ndikim të madh në festivalin e filmit në Sarajevë, ishte shfaqur në Moskë dhe fitoi shpërblim në festivalin e filmit të Sofjes. Gjithashtu ia hapi rrugën «Grbavicas», një dokument i hollësishëm për Jasmila Zbaniqin, që u shfaq disa vite pas filmit të Gegiqit dhe fitoi «Ariun e artë» në festivalin e filmit të Berlinit më 2006. Megjithëse «Grbavica» merret me fushatën e dhunimeve sistematike prej forcave serbe, fokusohet në një nënë të vetme në Sarajevë dhe kështu merret me subjektin nga një perspektivë më e gjerë femërore. Për më tepër, Gegiq kishte një pikë ku ai thotë se nisi një debat artistik për këtë aspekt të veçantë të luftës.
Filmi që shtroi shumë dilema
Nëse «Djaloshi nga një film lufte» hodhi dritë në një kënd të lënë pas dore të së kaluarës së afërt të Ballkanit, gjithashtu ngriti më shumë pyetje se sa që dha përgjigje. Kush ihin prindërit biologjikë të Muhiqit? Pa u njohur me audiencën, nëna shfaqet shkurt në film si një viktimë e dhunimit, pa emër e mbiemër dhe e maskuar. Por nuk ishte përmendur lidhja biologjike me Muhiqin.
Çfarë ndodhi me babanë dhunues? Dhe çfarë do të nodhte me djaloshin me këtë barrë të madhe mbi shpatulla të krijimit të tij kriminal që do ta bartte gjatë gjithë jetës së tij.
Një dekadë më vonë, Gegiq iu rikthye rrëfimit dhe rezultati është një film i gjatë që përsëri përzien elemente të dokumentarit, dramës dhe asaj që Gegiq e quan «vizion artistik».
E takova regjisorin në një sallë kinemaje në qendër të Sarajevës. Është qyteti vogël, i bukur, rrethuar me kodra dramatike, ku dikur ishin pozicionet e artilerisë vrastare serbe. Për pothuajse katër vite të plota gjatë viteve nëntëdhjetë, qyteti ishte realisht i bllokuar dhe subjekt i sulmeve të pareshtura. Thuhet se ka qenë rrethimi më i gjatë i një kryeqyteti në historinë e luftës moderne. Pothuajse 14 mijë persona ishin vrarë dhe më shumë se pesë mijë prej tyre ishin civilë. Edhe pse është bërë punë e madhe për rindërtimin e ripërtëritjes së gjeneratës, ende ka shumë ndërtesa të shkatërruara nga lufta që dëshmojnë kushtet brutale në të cilat kanë jetuar qytetarët e Sarajevës.
Matanë kinemasë është një memorial për fëmijët e vrarë në rrethim. Pothuajse çdo aspekt i historisë së pasur dhe me telashe të Sarajevës është i ndërlikuar. Qyteti njihet për kozmopolitanizmin e tij. I famshëm për multietnicitetin e tij, qyteti është konak i tri bashkësive kryesore: myslimanëve, serbëve ortodksë dhe kroatëve katolikë.
Sarajevasit janë krenarë për mënyrën në të cilën një xhami osmane do të qëndrojë pranë një kishe neoklasike dhe se si, deri në kohë lufte, askush nuk lodhej ose veneronte cilës fe u takonin fqinjët. Aspekti tjetër i madhësisë kompakte dhe historisë së Sarajevës është se ju mund të ecni për disa minuta prej qoshit të urës latine, ku ishte vrarë duka Ferdinand, duke nxitur kështu Luftën e Parë Botërore, deri në çarshinë Markale, ku bombat vrastare të ushtrisë së Republikës Sërpska i prinë ndërhyrjes së NATO-s më 1995 dhe ndaljes përfundimtare të luftës.
Shfaqja e «fëmijës së padukshëm»
Gegiqi është një karakter fytyrqeshur e mjekrosh në mes të gjashtëdhjetave, që prej mënyrës së paraqitjes, i liston arritjet e tij si të ishte duke bërë një CV të zgjeruar. Ai më rrëfen se si përfaqësuesit e Vanessa Redgravet dhe, ndaras ata të Martin Scorseses dhe Robert De Niros, i kanë kërkuar të drejtat për emetimin e «Djaloshit nga një film lufte». Ai flet për çmime të ndryshme dhe më njofton se duartrokitjet «zgjatën 13 minuta e gjysmë» pas shfaqjes së filmit në festivalin e filmit të Sofjes. Është e drejtë të thuhet se regjisorit nuk është soji i burrit që ul kokën prapa shkëlqimit të tij.
Pas xhirimit të filmit, e tërhoqi nga qarkullimi në Bosnjë, sepse disa kritikë sugjeruan se kishte shfrytëzuar nevojën dhe brishtësinë e rioshit Muhiq. «Për disa vite me radhë pas asaj, nuk ndihesha i sigurt për jetën time ose për familjen në këtë vend», pretendon Gegiq.
Prej kujt ndihej i kërcënuar?
«Prej gjithkujt dhe gjithçkaje», thekson ai, mbase në mënyrë melodramatike. «Sepse unë njëmend rrezikova jetën e familjes time duke ndihmuar Alenin të fliste për identitetiin dhe rrëfimin e tij. Ka pasur diskutime në media për abuzimin e dyshuar kryer prej meje të fëmijërisë së tij për çfarëdo qëllime. Ka pasur kërcënime telefonike. Njerëzit më ndalonin dhe më drejtoheshin me emra të ndryshëm në rrugë».
Ai thekson se reputacioni i tij është shpëtuar prej hulumtuesve amerikanë, në mënyrë specifike prej Charli Carpenterit, që tregoi se «isha unë ai që ndihmoi Alen Muhiqin të dilte dhe të fliste: ‹Nuk jam më fëmijë i padukshëm. Tani jam i dukshëm›».
Beqirbashiq pajtohet. «Mua ma ha mendja se ky bashkëpunim i gjatë me Gegiqin ka ndihmuar Muhiqin të rikonstruktojë të kaluarën e tij të ndërlikuar dhe tragjike, ose nëse citoj fjlatë e tij, ‹të çlirojë identitetin e tij›. Ai duhet ta dijë».
I famshmi Muhiq
Muhiqi u bë njeri i famshëm në vend. Intervistohej vazhdimisht prej televizioneve dhe fttohej prej politikanëve. Ai ishte shndërruar në një djalosh posterash për stoicizmin boshnjak kundrejt provokimit të parreshtur. Në një vend që ndjente se kishte vuajtur njëfarë forme të dhunimit kombëtar, Muhiqi simbolizonte shpirtin e pathyeshëm të mbijetesës.
Në çdo rast, pas përfundimit të filmit të parë, thekson Gegiq, i tha Alenit të rrinin në kontakt dhe ta njoftonte kurdo që do t’i duhej diçka.
«Ai më telefonoi një vit e gjysmë më vonë. Ai më tha: ‹Kam njëfarë dyshimi se jeni personi i vetëm që njihni nënën dhe babanë tim biologjik. Dua që të më ndihmosh që t’i gjej›».
Gegiqi thekson se nuk i kishte dhënë përgjigje të qartë Muhiqit, tani një djalë i pjekur, megjithëse ishte pajtuar ta ndihmonte nëse do të mund të xhironin një tjetër film së bashku. «Nuk i tregova të vërtetën se pas emetimit të filmit të parë të shkurtë, më telefoinoi nëna e tij nga Shtetet e Bashkuara dhe se vazhdonte të më telefononte. Një natë ajo më telefonoi dhe më tha se dëshironte ta xhiroja edhe atë, dhe ditën tjetër do të më telefononte, duke më kërcënuar se do të më vriste, helmonte».
Një pasojë tjetër e filmit të parë ishte se babai biologjik i Muhiqit ishte detyruar më në fund të kryente një test të ADN-së, dhe kur u vërtetua se në vërtetë ai ishte babai, ishte gjykuar dhe dënuar për dhunimet e vazhdueshme.
Por pas tetëmbëdhjetë muajsh, dy dëshmitarë të mbrojtur nga Foça, ku ishte kryer krimi, dolën me pretendimin se babai dhe nëna biologjike ishin në marrëdhënie para luftës.
«Kjo përnjëmend nuk kishte lidhje me dhunimet për të cilat ishte dënuar», thekson me të drejtë Gegiq. Babai gjithashtu sugjeronte se dëshironte ta njihte të birin. Duke marrë parasysh këtë informacion, gjyqtari reduktoi dënimin e dhunuesit në 18 muaj dhe ai menjëherë ishte liruar.
Pastaj u ndërlikua, kontestua e mjegulla situata me shumë vështirësi. Me fjalë të tjera, skenar ideal për një dokumentar hulumtues. Por kjo nuk ishte pikërisht ajo çfarë bëri Gegiq. E pashë filmin të titulluar «Gracka e fëmijës së padukshëm». Me mua në kinema ishte edhe ai. Nuk kishte titra anglisht, kështu që dëgjoja përkthimin simultan të një përkthyesi. Kisha kufjet në vesh.
Dy Alenat
Gjëja e parë për të theksuar është se janë dy persona që «luajnë» Alenin: vetë Muhiqi dhe një aktor që përformon një alter ego. Pse dy Alena?
«Aleni është fëmijë me dy identitete», më thotë Gegiq pas filmit. «Të gjithë fëmijëve u pëlqen që Aleni të ketë dy identitete. Ai përnjëmend druante prej shprehjes së emocioneve nëse do të takonte prindërit biologjikë, veçanërisht babanë e tij. Dhe duke qenë regjisor, edhe unë i druaja kësaj. Andaj kjo është arsyeja pse kam futur Alenin e dytë si njëfarë mekanizmi mbrojtës».
Ky nuk është një film dokumetar i stilit anglo-amerikan. Kohë pas kohe, «aktrimi» duket amator, dhe në disa momente të tjera, skenat e jetës së përditshme duket se janë aranzhuar në mënyrë tepër profesionale. Por mbase detaji më befasues në kërkimin e Alenit në film, është se asnjëri prej prindërve të tij biologjikë nuk paraqitet, me përjashtim të një momenti të shkurtë prej pamjeve të lajmeve nga gjykimi i babait të tij.
Ka një moment që do të dëshiroja të flisja me nënën biologjike pas një detaji që pashë në film e që është fuqizuar shumë prej Gegiqit. Megjithatë, ajo ka munguar edhe më shumë në pjesën e dytë të filmit të gjatë, se sa në filmin e parë.
Megjithëse Gegiqi më ka thënë se Aleni është takuar me babanë biologjik, pse atëherë kjo skenë nuk ishte përfshirë në film?
«Qëllimi im fillestar ka qenë ta mbyllja filmin me takimin ndërmjet tij dhe babait», thekson Gegiq. «Por sa të vazhdojë kjo puna e babait të tij, ai do të jetë pjesa e tretë e filmit. Mendohet që kjo të jetë trilogji. Po punoj në pjesën e tretë. Tashmë ka edhe titullin: ‹Hija e gomarëve të bardhë›».
Mbase duke parë se sa i hutuar isha që një film dokumentuar nuk e ka skenën e takimit të të birit me babanë që e kërkon, e lëre më relevancën e gomarëve të bardhë, Geriq shtoi: «Nëse do ta bëja këtë pjesë të filmit, që prapëseprapë do ta bëja, atëherë do të krijonte një problem, sepse Muhiq dëshiron të kërkojë rigjykim të babait».
Takimi me babanë – dhunuesin e nënës
Ditën tjetër e takova Muhiqin, që udhëtoi prej Gorazdës, ku punon si mirëmbajtës në spitalin ku ishte lindur. Është tip që flet goxha shumë. Nuk e ka çehren e atyre 22-vjeçarëve të tuprshëm. Ka alamet trupi body-builderësh dhe e ha cigaren.
Ulemi me Gegiqin në një kafene sipër kinemasë. Tamam qysh është e zorshme të dallosh katolikët prej protestantëve në Belfast vetëm prej dukjes së tyre, e nëjta ndodh edhe në Sarajevë kur vjen puna te komunitetet ortodokse, katolike dhe myslimane. Nuk ka dallime etnike në të folur. Edhe pse disa myslimanë kanë nisur të lëshojnë mjekrat dhe po mbajnë shami pas luftës, shumica prapëseprapë nuk duket dhe sillet (pi alkool dhe ha mish derri) ndryshe prej sarajevasve kroatë a serbë.
E gjithë kjo përnjëmend dëshmon se emrat janë vetëm punë e të kaluarës fetare. Kur Muhiq ishte fëmijë, nofka e tij ishte Pero – një emër i shpeshtë serb. Kështu e quanin fëmijët e lagjes në Gorazde. Nuk i pëlqente prejardhja e asaj çfarë sugjeronte emri i tij. A ishte tani i shqetësuar për identitetin e tij?
«E deklaroj veten si boshnjak dhe si mysliman, sepse ky është ambienti në të cilin jam rritur dhe kështu e deklaron veten edhe familja ime», ma kthen ai, pa i fikur cigaret një pas një. «Por, e dini, vërtetë nuk kam identitet këtë identitet të fortë fetar ose kombëtar. Nëse do isha lindur në ndonjë grup tjetër, do ta deklaroja veten pjesë të atij grupi. Nuk kam kurrgjë kundër çfarëdo religjioni. Në thelb, të gjitha janë të njëjta».
Është një përgjigje fisnike, megjithëse mjaftueshëm familjare në shumë pjesë të Bosnjës, madje edhe në ditët e sotme. Por e gjithë jeta e Muhiqit, prej zanafillës, është formësuar dhe përcaktuar prej këtyre identiteteve etnike grupesh dhe prej armiqësive të kultivuara në historinë e re. Pa asnjë fije dyshimi se ishin pjesë kyç të motivit dhe vetëarsyetimit që e nxiti babanë e tij t’ia dhunonte nënën.
Kjo nuk ka mundur të jetë njohuri lehtë e pranueshme për Muhiqin, dhe me siguri se duhet të jetë vështirësuar edhe më shumë gjendja kur më në fund kishte gjetur babanë e tij biologjik. Në film, shohim se nëpërmjet ndërmjetësuesit, babai i Muhiqit e bën të qartë se nuk dëshiron ta takojë të birin. Si kundërpërgjigje ndaj kësaj, Muhiqi thotë se vendosi të hiqte dorë prej kërkimit.
Pastaj, një hoxhë nga fshati fqinj i babait biologjik të Muhiqit telefonoi rioshin dhe e paralajmëroi për praninë e babait të tij.
«Kështu që u mendova shpejt e shpejt», thekson Muhiqi, «dhe pastaj i thashë shokut tim: ‹Meqë qenka këtu, le të mundohemi ta takojmë›».
Ishte shumë nervoz derisa po afrohej te shtëpia në të cilën jetonte babai biologjik, i pasigurt se çfarë lloj mirëpritjeje do t’i bëhej. Burri, tani në moshë të mesme, hapi derën dhe i tha Muhiqit se e dinte kush ishte, sepse kishte përcjellë rëfimin e tij pasi kishte shikuar faqen e tij në «Facebook».
«Kështu nisëm të flisnim», thekson Muhiq, duke fikur një cigare e ndezur pastaj një tjetër, «dhe pastaj dolëm te tema nëse ishte apo jo babai im».
Tensioni që i shihet në fytyrë teksa Muhiqi përshkruan bisedën vetëm sa konfirmon se duhet të ketë qenë kulmi dramatik i filmit, por të xhirohej dhe përfshihej.
«Kurrë mos t’i pafsha sytë, përbindësh!»
«Para së gjithash, ai fliste vetëm për luftën, dhe derisa po kalonim në temën e prindërve të mi, zëri nisi t’i shterej dhe tha se nuk ishte babai im, se asnjëherë nuk kishte kryer ndonjë krim lufte dhe se ia kishin montuar».
Ata kishin folur për rreth një orë. Muhiqi ka thënë se familja që jetonte pranë derës së babait të tij biologjik i kanë thënë atij se ai i ngjante aq shumë burrit më të madh, sa që u dukej sikur po flisnin me fqinjin kur ishte i ri. «Dhe e mora vesh kur po flisja me të se ishte sikur ta shihja veten njëzetë vite më të vjetër se tash».
Prapëseprapë, ai nuk ka përjetuar afri personale ose ndjenja familjare të raporteve babë-bir në kushte normale. Kah fundi i bisedës, ku babai i tij biologjk do ta mohonte në mënyrë flagrante se ishte prindi i tij, pavarësisht prej ngjashmërive, testit të ADN-së dhe verdiktit të gjykatës, Muhiqi nxori përfundimin se kurrë më nuk do të dëshironte t’ia shihte sytë.
«Po mundohet të shtiret si viktimë, sikur t’i ishin bërë gjëra të këqija kur është ai që përfundimisht ka krye krime. Ai është babai im biologjik me letra, por asgjë më shumë. Nuk do ta quaja madje as njeri. Për atë që ka kryer, do ta quaja përbindësh».
E sa për nënën, thekson se ndjenjat për të janë krejtësisht të ndryshme krahasuar me ato kundrejt babait. «Do të doja ta takoja dhe nuk e fajësoj për kurrgjë. Madje nuk e fajësoj as pse më braktisi ose pse nuk më kontaktoi për më shumë se njëzetë vite, për shkak të asaj çfarë i kishte ndodhur».
Tani e ka numrin e telefonit të saj dhe thekson se është munduar ta telefonojë shumë herë, poro se nuk i është përgjigjur, ose thirrja ka qenë shumë e dobët për të folur. «Njëherë u përgjigj burri i saj, por nuk kisha lidhje të mirë. Një prej arsyeve pse dëshiroj ta takoj është se kam marrë vesh se ka dy djem në këtë martesë dhe do të doja të takoja vëllezërit e mi, apo gjysmëvëllezërit».
Gegiq thekson se ajo i ka thënë dy herë do të do vinte në Bosnjë, por të dy herët i kishte rënë pishman. Por kishte plan që të vinte këtë muaj. Përsëri, qëllimi i Gegiqit është që bashkimi të jetë pjesë e filmit të tretë.
Rrëfimi i jashtëzakonshëm i Muhiqit është prej atyre që përfaqëson një rreze të tërë të konflikteve të errëta – jo vetëm të atyre që janë zhvilluar në Ballkan, por edhe të atyre që ekzistojnë ndërmjet të vërtetës dhe rrenës, ndërmjet meshkujve dhunues dhe viktimave të tyre femra, dhe të konflikteve tona të brendshme që nxjerrin në pah identitetet tona të ndëlrikuara. Prapëseprapë, është një rrëfim me plot emocione, nuk është prej atyre që u duhet një pjesë e tretë.
Në vend të kësaj, Gegiq duhet të mbledhë të gjitha pamjet që ka xhiruar për vite me radhë për dokumentimin sfidues për Alen Muhiqin. Do të mund të rrëfente si një foshnjë e braktisur në këndin e përflakur të Evropës nisi të kërkonte rrëfimin e vërtetë për prindërit e tij dhe gjeti të vërtetën vitale jo vetëm për veten, por edhe për gjendjen njerëzore. Gjithnjë ka rëndësi të jashtëzakonshme ku arrijmë me vullnetin tonë, pavarësisht prej dhimbjes, poshtërimit dhe prapakthimeve, e jo as edhe për së afërmi se në ç’drejtim jemi nisur.
