Shkaku që më shtyu të shkruaj këtë ngjarje u bë një ëndërr. Një ëndërr nga ato që lënë shënjë në shpirt dhe nuk harrohen kurrë. Përkundrazi, të çojnë në ngjarje të tjera që kujtesa i ka regjistruar e arkivuar t’u kthehesh herë pas here. Por më parë po ndalem te vetë ëndrra:
Ajo m’u shfaq në gjumin e parë si një skenë më shumë se makabre. Ndërsa kthehesha në shtëpi nga udhëtimi i lodhshëm, pas një ceremonie të trishtuar varrimi, hyra brenda, u zhvesha, kryeva nevojat në banjo dhe iu drejtova poltronit të butë lëkundës, shumë i preferuar për mua në kësi rastesh. Pa mbrritur akoma deri atje, sytë mi rrëmbeu një “kufomë” maceje me pamje të frikshme dhe jashtëzakonisht të shëmtuar. Shtrirë plotëzisht në vendin ku do të ulesha, prezantonte figurën më të llahtarshme që mund të imagjinohet për një gjallesë të këtij lloji. Njëri sy i mbyllur plotësisht ushqente një rrjedhë gjaku që ndalej në mes të poltronit, si pellg i vogël me ngjyrë të kuqe në të zezë. Syri tjetër, i shkulur nga vendi, varej deri te hunda në një vështrim të çakërryer që kallte lemeri. Nofulla e poshtme, e thyer dhe e palosur plotëzisht në anën tjetër, shfaqte kërcënueshm dhëmbët e rrallë të një qenie të plakur por jashtëzakonisht të egërsuar. Nofulla e sipërme, ishte thjeshtë një gjysmë nofulle pa dhëmbë. E gjithë pamja, më bëri të dridhem e të mos artikuloj dot asnjë fjalë. Ndërsa po hezitoja të hidhja një hap tjetër më tej, “kufoma” e maçokut, u ngrit dhe vrapoi si një kafshë çalamane, por e shkathët dhe e sigurt në çdo hap që hidhte. Me humbi nga sytë duke u futur diku në labirinthet e shtëpisë dhe unë momentalisht, po ndihesha disi më i çliruar, më i qetë. Kjo ndodhi vetëm për pakë çaste, sepse figura e maces çalamane me gjithë shëmtinë e saj të shpifur, u rikthye përsëri drejt meje, me të njëjtin vrap, me të njëjtën siguri, që u duk gjatë largimit. Diku në mes të dhomës, im bir, e kapi për veshi, e rrotulloi në ajër dhe e vërviti nga dritarja me të gjithë forcën që i mbante krahu. “Mos”, i thash, “ç’bëre! Do të ketë rënë mbi ndonjë udhëtar të rastit!” “Ishte shpirt, babi, dhe shpirtrat nuk bien, por fluturojnë, nuk kanë masë rëndese!”.Përgjigja e tij dukej krejtë e qetë, si të kishte flakur jashtë dritares një pupël, e cila e kishte bezdisur duke fluturuar nëpër dhomë…
U zgjova, i hapa sytë fortë, për t’u larguar sa më parë nga lemeria e ëndrrës së shëmtuar. Ndjeja se po dridhesha dhe sytë nuk i mbaja dot hapur. Gjumi më ishte arratisur, ndërkohë që ëndrra më kishte kthyer gjashtëdhjetë vite pas në kohë.
***
Isha ende fëmijë, gjashtë – shtatë vjeç, por shumë i apasionuar ndaj faunës dhe florës natyrore. Njihja me emër dhe karakteristika çdo kafsh, shpend, zvarranik apo insekt. Po kaq mirë njihja edhe drurët, shkurret, lulet e gjithçka tjetër që përmbante terreni ku më kishte shkelur këmba. Kafshët shtëpiajake zinin një vend të konsiderueshëm në argëtimin tim. Qentë dhe macet i doja fortë dhe përdorja si lodra për zbavitje.
Ajo që m’u kujtua në ato momente, pas ëndrrës që më llahtarisi dhe më dëboi gjumin, kishte të bënte me një maçok. Një maçok, i cili, për nga mosha, ishte gati dy dekada më i madh se unë. Isha fëmija i fundit në brezin tim, por të gjithë të tjerët përpara meje, thoshin, se kështu e mbanin mend që kur e kishin vënë re për herë të parë. Kishte qënë i shkathët dhe i fortë si panterë. I shëndetshëm, i bukur e plotë energji. Unë, vetë, e kisha parë kur gjuante zogj, minjë dhe të gjithë llojet e zvarranikëve. Rrallë kishte ndodhur që kthetrave të tij t’i shpëtonte preja e vënë në shënjestër. Njëherë, u bëra dëshmitarë i ndeshjes mjeshtërore me një gjarpër helmues. Djali i tim ungji, pak më i madh se unë në moshë, me marifetet e një “strategu ushtarak”, i nxorri zbuluar përballë njëri – tjetrit në “fushëbetejë”. Spektatorë, të gjithë banorët e lagjes së vogël mbi kodrinën ku shfaqej teatri më i bukur i natyrës së gjallë. Mua po më tmerronte ajo skenë. Kisha parë me sytë e mi, kur një gjarpër i këtij lloji, gëlltiste lepurin me përmasa edhe më të mëdha se ato të Maçokut. Kisha frikë, se mos të njëjtin fat pësonte dhe ky.
Në fillim, beteja nisi si një ndeshje syshë. Të dy shkëmbenin vshtrime sfiduese pa u tërhequr nga pozicionet distante, aq sa sulmi për asgjësimin e tjetrit ishte i pamundur. Dukej sikur nga sytë lëshoheshin shigjeta zjarri të helmatisura, por që nuk godisnin dot në shënjë. Qëllimi ishte që njëri të tërhiqej dhe ai fragment sekonde, të shërbente për sulmin fatal. Pra ishte një luftë nervash për të lodhur rivalin. Kur kërcënimet me sy nuk dhanë rezultat, i pari që ndërroi taktikë ishte pikërisht Maçoku. Iu afrua pak më shumë dhe kokën e gjarpërit, nisi ta përdorte si lodër. Ngrinte shputën e këmbës së parë(asnjëherë të dyja njëherësh) dhe e provokonte me lëvizje sikur matej ta godiste. Herë me shputën e majtë e herë me të djathtën, lëvizjet i bënte anësore, në mënyrë që koka e gjarpërit të sulmonte atje, te shputa, jo mbi trupin e tij. Koha kalonte, distanca nga shputa te koka e gjarpërit zvogëlohej, dhe kthimi i saj nga njëra shputë te tjetra, po bëhëj më ë shpeshtë. Gjarpri po jepte shënja padurimi. Ndoshta, nga lëvizjet e shkathëta te rivalit dhe kthimit i kokës sa andej – këndej, iu turbullua vështrimi. I egësuar edhe më shumë nga “loja” e lodhëshme, sulmoi! Sulmoi shputën e majtë, por lëvizja e shpejtë e Maçokut, e nxorri huq. Koka i ra në tokë dhe nuk pati kohë të ripozicionohej për të vazhduar duelin. Kaq u desh që “heroi” i lagjes t’i ngulte kthetrat mbi kokë dhe t’i thellonte dhëmbët e mprehtë, poshtë qafës, aty ku nuk ka helm, duke bërë pa vlerë gjithë trupin e zvarranikut sa një “litar” të gjatë. Në fund të betejës, im kushëri, si organizator i saj, shpalli fituesin duke ia lidhur gjarprin si kurorë në qafë e mbi kokë. Të gjithë filluan të qeshnin kur shikonin Maçokun që i merreshin këmbët nga pesha e gjarprit.
Ky, mbase ka qënë “heroizmi” i fundit i Maçokut luftëtarë, sepse dimri që pasoi e “lidhi” pazgjidhshëm, në vatrën e zjarrit pranë oxhakut. Flinte e gerrhinte ditë e natë. Nuk bindej të largohej nga zjarri as me dhunë. Pleqëria kishte bërë punën e saj dhe “heroi” dalëngadalë, po e humbte luftën me jetën e tij. Megjithatë, gjëndja fizike, ende nuk e jepte këtë përshtypje dhe një ditë, Halla, mysafire në shtëpinë tonë, propozoi t’ia bënin dhuratë. Momentalisht ishte pa mace në shtëpinë e saj. U tha, u bë, dhe maçoku “historikë”, u largua përgjithmonë nga vendi ku kishte bërë histori.
Të gjithë sa e njihnin, u ndanë prej tij pa ceremoni dhe që të nesërmen e harruan. Kur pleqtë bëhen “të bezdisshëm”, ilaçi më i mirë për ata dhe të tjerët që mbeten pas, është ndarja nga kjo jetë, vdekja. Edhe Maçoku, për të gjithë familjen tonë të madhe, nga momenti që u largua, mendohej “i vdekur”. Kështu mendonin njerëzit që e kishin përdorur, po ai vetë çfarë mendonte? Ç’mendime zjenin në trurin e tij të lodhur e të plakur? Jo, ai nuk donte të “shitej” në pleqëri. Donte të mbyllte sytë e të ndahej nga jeta aty ku lindi, ku jetoi dhe shkroi autobiografinë e një maçoku të zgjuar, trim, të vlefshëm. Te Halla, nuk qëndroi symbyllur mbi vatër pranë oxhakut të ngrohtë. Donte të justifikonte besimin e saj për vlerësimin që i bëri në dimrin e fundit të jetës. Gjeti farcat dhe energjinë e duhur për pastrimin e shtëpisë nga minjtë. Kur e bëri këtë, mendoi për vendlindjen. E ftonte toka që e lindi, kujtimet e bukura dhe të hidhura, gjithçka kishte bërë në territorin ku jetoi për gati një çerek shekulli. Ishte trasportuar brenda një thesi dhe nuk orientohej dotë për rrugën nga kishte shkuar. Kjo rrugë ishte pesëmbëdhjetë kilometra larg. Megjithatë e mori vendimin. Do të nisej për atje. Rrugë e pa rrugë, do ta gjente. Nuhatja dhe reflekset ende nuk i ishin shuar plotësisht. U nis një mbrëmje te kthjellët por shumë të ftohtë. Mendoi se natën ndihej më i mbrojtur. Me “bateritë” e syve ndezur dallonte paksa konturet e relievit që e ndihmuan të hynte në luginën e përroit që çonte në sinorin e tij. Pas një orë rrugë, u gjend në terren të njohur, dhe brenda qënies së vetë ndjeu t’i vrullonte gjaku e t’i vinin forca të reja, si dikur, kur vihej në ndjekje të gjahut. Dalloi shumë vende ku ishte shtruar në gosti cilësore e të bollshme. Njëra prej tyre i kishte mbetur në mëndje si gjuetia e më e suksesëshme në karrierën e gjatë si gjahtar. Nisi ta kujtonte duke e përfytyruar në detaje:
Ndërsa ishte vënë në ndjekje të një miu arash dhe po e përgjonte të dilte nga vrima, veshët i ishin mbushur me një zhurmë fluturuese. Kishte ktheyer kokën dhe kishte dalluar një skifter që mbante në kthetra një pëllumb të egër. Pëllumbi ishte ende i gjallë dhe luftonte më kotë t’i shqitej nga kthetrat. Ndërkaq e kishte braktisur miun dhe po ndiqte lëvizjet e skifterit. Ky i fundit, pa e vënë re, i ishte ulur fare pranë dhe po “luftonte” me pëllumbin që ende nuk e kishin lënë forcat. Iu afrua i maskuar duke u bërë rrafsh me tokën dhe kur mbrriti në distancën e duhur, “fluturoi” mbi skifterin me sigurinë e preçizionin e një shqiponje. Ia këputi kokën sa hap e mbyll sytë dhe po e mbante nën putra të jepte shpirt. Pëllumbi mbeti i lirë, por me një krah të thyer dhe tjetrin të dëmtuar, nuk fluturonte dot. Dukej se kishte marrë plagë të rendë edhe në njërën këmbë. Pa e vrarë mendjen për gjëndjen e tij të mëtejshme, filloi të shijoj mishin e ngjeshur të skifterit, të cilin e provonte për herë të parë. Pasi hëngri aq sa deshi, lëpiu buzët i kënaqur dhe filloi të mjaullijë. Mjaullima nuk ngjante fare me thirrjet triumfuese të fitimtarit, përkundrazi, zvarritej si vajtim, si ankesë, si thirrje për ndihmë. Njëri nga njerzit e familjes, që kulloste bagëtinë në korijen më të afërt, ia njohu zërin dhe mendoi se kishte rënë në ndonjë çark gjuetie. U gjend atje me një frymë. E gjeti pranë pëllumbit, si roje vigjilente mos ia rrëmbente ndonjë “gjuetar” tjetër. Bariu mbeti i befasuar. Një gjahtar shpendësh po i bënte dhuratë prenë e vetë. Kur zbuloi pakë më tej pendët e skifterit, ia kuptoi më mirë “bujarinë”. E fërkoi, e përkëdheli dhe e mori në krahë bashkë me shpendin e plagosur. Një rit i vjetër pagan në anët tona, që pëllumbin e quante të shenjtë, e shpëtoi këtë nga oreksi i bariut shijehollë për mishin e shpendve të egër. Duke respektuar ritin, e mjekoi, i lidhi plagët dhe u kujdes, derisa u shërua dhe u ngrit në fluturim.
Në rrugë e sipër, maçoku kishte kujtuar gjithëçka. Po kalonte në një terren, të cilin e njihte me pëllëmbë. Ai terren e kishte ushqyer e rritur, pa iu gëzuar shumë ushqimit të zonjës së shtëpisë. Minjve u kishte dhënë arratinë që kur fitoi statusin e gjuetarit. Tani po i afrohej lagjes. Majat e maleve ishin ndarë me natën duke zbuluar mbulesën e tyre të bardhë, ndërsa kodrat përreth kishin ende një cipë të lehtë nga muzgu i saj gri në të zezë. Po ndihej shumë i lodhur. Priti edhe pak sa u hap dera e shtëpisë, vrojtoi të zonjën që doli dhe vrapoi drejt vatrës së ngrohtë pranë oxhakut. E kishte marrë malli për gjithçka ndodhej brenda asaj shtëpie. Sa herë kishte lozur dhe ishte përkëdhëlur këtu nga duar të ngrohta njerzore. U shtri dhe u thekërrisë me zjarrë, deri sa e ndjeu ngrohtësinë në çdo qelizë të trupit. Ndërkaq, sytë po i mbylleshin dalëngadalë dhe një gjumë i thellë e i bukur, po e merrte me shpejtësi në dhomën e tij të errët, të qetë, e të rehatshme…
***
U zgjova nga gjumi, kryeva veprimet e mëngjesit dhe u futa në kuzhinë të mbrohesha nga i ftohti i dimrit që ishte në pikun e tij. Njëherësh mendova të zija radhën për të ngrënë mëngjezin. Çdo vaft pergatitej nga Xhaxhesha, e cila këtë vit kishte radhën e administrimit të ekonomisë së brëndshme familjare. Sa hyra aty, prezenca e Maçokut më befasoi. Ishte në gjumë të thellë dhe lëshonte gërrhimat e tij të zakonshme, me të cilat ishim mësuar që prej një viti. I vura dorën mbi lëkurën e butë dhe e fërkova lehtë për të mos e zgjuar nga gjumi i rehatshëm pranë oxhakut ku bubulonte një zjarr të vrullshëm, mbi të cilin, zjente tenxherja me trahananë e mëngjesit. “Kushedi sa është lodhur për të ardhur deri këtu”, mendova, ndërsa në derë u shfaq Xhaxhesha, me një krah dru të thata në duar.
I vendosi në vendin e caktuar dhe u afrua të trazonte gjellën që zjente në tenxhere. Mua nuk më tha asnjë fjalë. Maçokun akoma nuk e kishte vënë re. Pasi mbaroi së trazuari gjellën dhe ngacmoi pak zjarrin nën tenxhere, u ngrit e mori sofrën ku hanim ne të vegjlit. Kur po e vendoste pran zjarrit, ndryshoi krejt në fytyrë, sa gati i ra sofra nga duart. U rrudh e gjitha dhe i hipi një inat i frikshëm, si të kishte përballë armikun më të egër të njerëzimit. E përplasi sofrën në tokë gjithë zhurmë. Qëndroi përballë Maçokut me nerva të prishura. “Paske ardhur ëëë…”, foli me zë dhe i dha një shqelm të fortë, sa e bëri të fluturoj në ajër, bashkë më opingën e rënduar nga balta. Maçoku u trëmb, mjaulliu i lemerisur, por u gjend përsëri në këmbë diku afër derës. Pasi u orientua për ç’ka kishte ndodhur, e pa xhaxheshën në sy më një vështrim inatçor, zbuloi dhëmbët e rrallë këcënueshëm dhe me hap të sigurt, u kthye e u shtri në vendin e mëparshëm. Ishte një sfidë e vërtetë. Xhaxhesha e hapi përsëri këmbën ta qëllonte, por maçoku u shmang me shpejtësi dhe u vu në pozicion mbrojtje duke vënë në punë dhëmbët dhe kthetrat. Xhaxhesha u tërhoq dhe ai u shtri duke iu dorëzuar përëri gjumit të thellë që i rrinte mbi sy. Gerrhimat mbushën dhomën, ndërsa e zonja e shtëpisë vazhdoi të merrej me përgatitjen e mëngjezit për ne të vegjlit që hanim rregullisht në orarin e caktuar prej saj.
Unë, që e njihja mirë gegenë time të “famshme”, isha i sigurt se në ato momente nuk ishte e qetë. Në fakt, ajo vetëm gjininë kishte femër, sepse të gjitha veprimet, zakonet dhe veset, më shumë i ngjanin një mashkulli problematik. Në sytë e saj nuk kishte lotë, as kur qante, as kur qeshte. Nuk e di pse kisha ndjesinë, se ajo nuk dinte të bënte as njërën nga këto. Ndoshta brënda saj, mungonte ai lëng njerzor, që vë në lëvizje ndjenjat delikate të njeriut me shpirt të pasur. Por, ama,dinte të përdorte në mënyrë perfekte armët, kafshët e ngarkesës, të kalëronte e të ngrinte leqe për kafshët e egra. Mund të grindej e të ndeshej me një burr të fortë si e barabartë me të. Ajo që më kishte bërë më shumë përshtypje në veprimet ë saj, ishte therja emishrave për të pritur mysafirët. Në familjen tonë të madhe, me katër kurora, organizimi i pritjes së miqve të shtëpisë, ishte detyra e sajë parësore. Sigurisht e kufizuar në atë pjesë që nuk kishte të bënte me njerëz. E rrëmbente dashin nga tufa, e therte, e ripte dhe e piqte në hell si një mjeshtre e vërtetë. Këtu mbaronte puna e saj, sepse brënda shtëpisë ishte telendare e madhe, nuk harmonizohej dot me njerzit, qoftë edhe me familjarët e saj më të ngushtë. Por ndërsa bagëtitë e imta që veçoheshin për mish, i therte me thikë, kjo gjë, nuk kishte ndodhur asnjëherë me shpendët. Pulave, gjelave dhe zogjve ua këpuste kokën me dorë. Kur isha prezent, ky veprim i saj më tmerronte. Nuk e di pse, por mendoja se të njëjtën gjë, do të bënte edhe me maçokun. Ajo nuk falte askënd që e kundërshtonte, jo më një maçok zgjebarak në fund të jetës së tij. Dhe ky, jo vetëm nuk i ishte bindur urdhërit të saj për të “pleqëruar” te Halla, por vazhdonte ta kundërshtonte edhe tani, duke mos u larguar nga vatra e zjarrit. Ndërkaq, e xhindosur, thirri me urgjencë dy fëmijët e saj më të vegjël, djalë dhe vajzë. Djali tre vjeç më i madh se unë, ndërsa vajza dy. Të dy i ngjanin shumë së ëmës. U paraqitën në guzhinë dhe po prisnin urdhëtin “luftarak”. Ajo mbante në duar një thes mielli. I hapi grykën dhe e vendosi pranë Maçokut që vazhdonte “muzikën” për qejf të vetë. Pastaj me shpejtësinë e një makine automatike, e rrëmbeu dhe e futi brenda thesit, njësoj siç kishte vepruar kur ia kishte dorëzuar Hallës. Pasi i lidhi grykën, ia dorzoi të birit me një shprehje si paralajmërim për të tre: “Do të hani mëngjas, pasi ta keni vrarë dhe flakur në greminë!” Të tre ne, ushtarë të bindur, ata të ndërgjegjshëm dhe unë nga e keqja, shkuam deri te vendi i urdhëruar. Ata të dy, u armatosën me hunj, unë mora dy gurë në duart që më dridheshin nga tmerri i ngjarjes që përfytyroja. Kushua e lëshoi thesin në një vend të sheshtë. Pa pritur asnjë komandë, ngriti hurin dhe e qëlloi thesin mespërmes. Mjaullimën lebetitëse të maçokut e ndërpreu huri i së motrës. Vazhduan me radhë, herë njëri e herë tjetri, pa mëshiruar asnjë grimë ndaj ankesave vajtuese që vinin nga thesi i mbyllur. Më ishin prerë gjymtyrët dhe isha bërë si meit. Gurët më kishin rënë nga duart. Kur rënkimet u ndërprenë dhe brenda thesit kishte rënë heshtje e plotë, kushërira “triumfatore” më qortoi rreptë: “Po ti, ngordhjaç i mutit, pse nuk qëllove?…” E pranova ofezën me qetësi nga frika mos i raportohej Xhaxheshës dhe më linte pa mëngjez. Ndërkohë, kushëriri kishte shkuar buzë greminës dhe e flakëriu thesin me tërë forcën e krahut. E ndoqa të gjithë rrokullisjen, deri në fund të pjerrësisë, ku fillonte pylli me shkurre të dendura. Aty vura re, se thesi u hap dhe maçoku u nga prej tij, duke vazhduar rrokullisjen më tej, në brendësi të pyllit. E vetmja gjë që më shkoi në mendje atë çast, ishte përfytyrimi, se me mishin e tij, do të ushqehej ndonjë bufi që këndonte natën.
***
Nata sapo kishte rënë, por duhej të ishte ende herët, sepse dimri ishte në mes, e dita shumë e shkurtër. Thëllimi që frynte nga veriu të kthente në akull në pakë minuta. Të gjithë ishin mbyllur nëpër dhoma, ndërsa ne të tre, unë, kushërira dhe kushëriri që “ekzekutuam” maçokun, gjendeshim në kuzhinë, pranë zjarrit, duke përgatitur detyrat e shkollës. Heshtja ishte e plotë, sepse përgatitjet për darkën nuk kishin filluar ende. Fërshëllima e lëhtë e erës depërtonte deri brenda, duke i shtuar qetësisë një ndjenjë të frikshme, të paspjegueshmë. Të tre mësonim nën dritën e zjarrit të oxhakut, të cilit herë pas here, i shtonim nga një dru dëllënje të thatë, për të ushqyer flakën. Ashtu, përmbys siç isha, duke hedhur disa fjalë e shprehje në fletoren e bukurshkrimit, më mbrrin në vesh një zë vajtues që u përzie me vërshëllimën e erës. Vështrova dy kushërinjtë për të ndarë “shqetësimin” tim, por ata, më shumë dremisnin se studionin. U përqëndrova dhe mpreha degjimin për të regjistruar më mirë zërin vajtimtar. Po, ishte mjaullimë. Një mjaullimë e trishtuar që i ngjante shumë asaj të Maçokut, që e kishim vrarë, më se një javë më parë. E dëgjova prap dhe u binda se ishte i njëjti zë, veçse vinte si jehonë e largët që e sillte era duke e shkrirë me vërshëllimën e saj. Për herë të tretë, zëri më mbrriti më vajtimtarë, më lutës. Dukej sikur thërriste për ndihmë. “Ju dëgjoni gjë? Mua më vjen një mjaullimë si zëri i Maçokut!”, u thash dy shkollarve të tjerë që po studionin në një dhomë me mua. “Ti je budalla”, u përgjigj kushëriri, “maçokut nuk i kanë mbetur as kockat!”. Mendova se kishte të drejtë. Maçokut ia kishim bërë kockat copë – copë, gati për të ushqyer kafshët e egra. Rinisa të shkruaj mbi fletore, por pena më ngriu përsëri në dorë. Zëri po më vinte si nje lutje e përvuajtshme t’i hapja derën. Edhe pse ndjeja një frikë misterioze që më rrëqethte gjithë trupun, instikti më shtyu të shkoja drejt derës. E hapa. Dy drita të forta e ngritën nga toka, shpuan errësirën dhe u përplasën në sytë e mi. U hutova krejt. Ishte një shokim i pakontrolluar që të heq çdo mundësi për të vepruar. Dera mbeti hapur, ndërsa gjallësa u zvarrit mbi pragun e derës dhe e kapërceu atë me ngathtësinë e një breshke. Kur u gjend brenda dhe u godit nga flaka e oxhakut, dallova plotësisht një gjysmë maçoku. Madje shumë më pakë se një gjysmë. Ishin vetëm këmbët e para, shpatullat dhe koka. Pjesa tjetër ngjante me një postë të tharë që hiqej zvarrë. Çerekmaçoku, është më saktë ta quaj kështu, vazhdoi të zvarritej ngadalë drejt vatrës së oxhakut dhe ndërkaq, ishte vënë re edhe nga kushërinjtë. E para, e pa kushërira dhe ia dha një ulërime të frikshme që guzhina nuk e mbajti dot brenda mureve: “Uuu…., maçoku është bërë lugat!…” Edhe im kushëri kishte marrë ngjyrën e ftoit të pjekur. Ndersa Çerekmaçoku, me zvarritje të ngadalta, pasi mbrriti te vendi i tij i preferuar, mbylli sytë dhe nisi “muzikën” e gërrhimave. Këtë radhë, frymëmarrja dëgjohej e dobët, e vështirë, zvarritej e thellë për të mbushur mushkritë, apo gjysmëmushkritë, që i kishin mbetur.
Ulërima e kushërirës kishte mbrritur e fortë në dhomat e tjera si një sinjal gjëme. Pothuajse të gjithë mbrriten aty të lemerisur, të tromaksur. Xhaxhesha hyri e para, pas saj xhaxhai, pesë bijtë dhe bijat e tyre më të rritur, ime ëmë, ime motër dhe im vëlla. Te gjithë zgjateshin të shikonin “lugatin” që kishte hyrë në shtëpi. Askush nuk fliste, por në fytyrën e secilit dalloheshin përjetime të ndryshme. Në to kishte trishtim, dhimbje, mëshirë, por edhe frikë. Të frikurit, sigurisht, nuk mund të trembeshin nga një Çerekmaçoku, por nga shpirti i tij. Nga shpirti I tij i pafajshëm që mund të kërkonte shpagim. Unë për vete, ksha dhimbje. Një dhimbje më të madhe se ajo e vdekjes së babait para dy vjetësh. Ndoshta, nga që isha më i rritur dhe zemra i ndjente më fortë dridhjet e rrëqethjet që shkaktonte një ngjarje si kjo. Isha kurioz të dija ç’ndjente Xhaxhesha në ato çaste? Përgjigjen ma dha ajo vetë, me një shprehje që më habiti edhe më shumë: “Nuk thonë kot, se macet kanë shtatë shpirtëra! Lëreni sot këtu, se e ormis unë nesër!…”
***
“E nesërmja” më dukej e largët, e mërguar, duhej të kalonte male, fusha, e ndoshta dete, që të mbrrinte deri tek unë. Nuk kuptoja mirë as fjalën “ormis”. Ç’donte të thoshte Xhaxhesha me të? E kisha dëgjuar të shprehej “e ormisa tim shoq për në punë”, që sipas logjikës sime, nënkuptohej “e përcolla, e nisa me gjithçka i nevoitej për atje”. Po Maçokut, çfarë i nevoitej të merte me vete? Vdekjen, sigurisht! Këtë radhë do ta përcillte që të mos kthehej më. E kishte nisur dy herë, por ai nuk i ishte bindur as urdhërit, as vdekjes. Kjo do të thoshte se nuk e kishte “ormisur” mirë. Tani “e treta, e vërteta”. Do ta “ormiste” vetë, nuk na e besonte më neve, sepse u treguam të pazotë për ta dërguar atje “te të shumtët”. Duke menduar të gjitha këto, përfytyrimi i Çerekmaçokut nuk më shqitej nga mendja. Përfytyroja gjithëçka: kur u nis për te Halla, kur u kthye, kur e shqelmoi Xhaxhesha, kur i tregoi asaj dhëmbët dhe kthetrat, kur ajo e futi në thes e ia dorëzoi të birit, kur mbi thes goditnin hunjtë si të rrihnin duaj drithi, kur u rrokullis në greminë brenda thesit, kur u nda nga thesi dhe vazhdoi rrokullisjen në thellësi të pyllit me shkurre, kur u kthye në shtëpi me çerekun e trupit, kur kushërira klithi “është bërë lugat”, kur të gjithë familjarët e vunë në mes dhe e vrojtonin me vështrime të ndryshme, pra e gjithë historia që shkroi në pak ditë. Pastaj ngecja. E nesërmja më dukej e errët, tym e mjegull bashkë, asnjë përfytyrim i kthjellët për të parë si do të “ormisej”. Sikur të nesërmen në mëngjez të shkoja në shkollë, ndoshta do të çlirohesha nga ky makth, por për fat të keq, klasa ime dhe ajo e kushërinjve, e zhvillonin mësimin pasdite.
Kur zbardhi dita, u ngrita menjëherë dhe shkova në kuzhinë të shihja Çerekmaçokun. Mendoja se mund të kishte ngordhur. Njëherësh mendoja se Xhaxhesha mund ta kishte “ormisur” pa zbardhur mirë drita. Me frikën mos përballesha me një skenë të padëshiruar, hapa pakëz derën e kuzhinës dhe zgjata kokën. Zjarri i oxhakut ishte pa flakë, ndërsa në dy anët e tij, vazhdonin të flinin me shpinë nga njëri – tjetri, dy armiqtë më të betuar të ditëve të fundit; Xhaxhesha dhe Çerekmaçoku. Dy armiq pushonin në të njëjtën dhomë. Për mëndjen time të vogël, kjo ishte një çudi e madhe. Si mund t’i zinte gjumi në prezencë të njëri – tjetrit? Maçoku gërrhinte, ndërsa Xhaxhesha jo. Kjo do të thoshte se Maçoku ishte në gjumë të thellë, pra nuk mendonte fare për Xhaxheshën, nuk kishte frikë prej saj. Po Ajo? Ajo nuk po gërrhinte. Pra nuk dihej, në se flinte, apo ishte zgjuar. Në se ishte zgjuar, pse bënte sikur flinte? Ndoshta përgjonte Çerekmaçokun! Po pse mund të përgjonte një çerekmaçok që po jepte shpirt, e mund të shkonte në botën tjetër nga një çast në tjetrin? Nga se kishte frikë? Ndoshta nga nata. Kisha dëgjuar mjaftë histori nga nëna ime, se natën, shpirtrat e mirë hakmerreshin ndaj të këqijve. Ndaj atyre që i keqtrajtonin e nuk kishin as guxim, as forcë të përballeshin drejtpërdrejtë. Klithma e kushërirës “është bërë lugat”, mund të kishte qënë një paralajmërim serioz për Xhaxheshën. Lugati shfaqet natën si fantazmë, të vjen në gjumë e të mbyt. Për këtë, ajo po e përgjonte. Trëmbej mos dilte nga kuzhina, bëhej lugat dhe i mbyste fëmijët. Po a mund të ndalohej një lugat të kryente atë që kishte vendosur?…
Nuk pata kohë të mendoj për përgjigjen, sepse Xhaxhesha u ngrit si fantazmë nga dyshemeja ku ishte shtrirë dhe më kërcënoi ngjethshëm: “Shko në shtrat, se u ngrita, e ta këputa kokën si të zogut!” Ika i tmerruar dhe ndjeva se kofshët m’u lagën nga disa pika të vakëta urine. Kot kisha menduar se lugati mund të ngrihej nga ana tjetër e oxhakut. Shprehja e saj që kishte në përmbajtje “kokën e këputur në një zogu”,(i kisha parë me sytë e mi kur ndaheshin nga trupi që vazhdonte të përpëlitej në flururime të shkurtra),më tmerroi më shumë se çdo lugatë në botë.
***
Kur erdhi koha e mëngjezit, të tre ne fëmijët e vegjël, u ulëm në sofër për të ngrënë së bashku në një tigan, trahananë e ngrohtë përzier me vajin e shijshëm të ullinjve tanë më të mirë. Vaji në dimër dhe bulmeti në verë, ishin dy ushqimet bazë që i kishim me bollëk. Të tjerat, përfshi bukën, mishin, perimet dhe frutat, ishin të kufizuara e na jepeshin me “dorë të shtrënguar”. Ndërsa po e shijonim të ngrohtë të preferuarën tonë dimërore të çdo mëngjezi, një mjaullimë e mekur në kufijtë e fikjes, na kujtoi se Çerekmaçoku ishte në kuzhinë dhe ende pa dhënë shpirt. Xhaxhesha e kishte “ormisur” në një shport të vjetër dhe i kishte hedhur një rrobë edhe më të vjetër përsipër. Të dy kushërinjtë qeshën me gjymtimin e tij dhe shprehën habinë si mundej të jetonte akoma. Unë nuk fola fare. Ndjeva një përzjerje në stomak dhe u ngrita të ikja. Sa u nisa në drejtim të derës, Xhaxhesha më ndaloi. “Ku shkon? Prit se kemi punë!”
Doli jashtë dhe u kthye që andej me tre drurë të drejtë që i kishte zgjedhur në stivën e druve të zjarrit. Në fillim ua dorëzoi dy bijëve të sajë. Kur u afrua tek unë, ma tundi mbi shpinë bashkë me paralajmërimin e shëmtuar gjithë nerva: “po nuk qëllove Maçokun me këtë, do ta thyej në kokë!” “Nuk e qëlloj dot me shkop”, iu përgjigja, “do ta godas me gur”. “Edhe gurin do ta thyej në kokë, në se nuk e qëllon me shkop!” Dy fëmijët e saj qeshën sa u gajasën, ndërsa unë u tmerrova përsëri po aq sa më kishte tmerruar shprehja e saj “ta këpusë kokën si të zogut”. Jo vetëm që isha më i vogli aty, por edhe më i pambrojturi. Vëllai dhe motra kishin shkuar në shkollë, ndërsa nëna, atë ditë, do të punonte në terren. Me humbjen e babait, kishim humbur dhe sigurinë për të jetuar të qetë. Ndiheshim gati të përçmuar, paçka se në shkollë ishim model që të tre, në mësime dhe në sjellje. Me sa duket, kjo nuk shihej me sy të mirë, as nga Xhaxhesha, as nga kushërinjtë që ishin zero me bisht në mësime.
Nejse, të mos ndahemi nga veprimet e Xhaxheshës atë mëngjes. Pas kërcënimit që më bëri për të thyer shkopin dhe gurin mbi kokën time, mori shportën ku kishte “ormisur” Çerekmaçokun dhe ia dorëzoi të birit bashkë me porosinë e fundit: “Ky është duke ngordhur. Këtë herë qëllojeni në kokë se vetëm ajo i ka mbetur gjallë. Pastaj e hidhni në greminë ku e hodhët herën e parë!” I biri, por edhe e bija, e morën detyrën gjithë qejf, si të shkonin të dëfrenin e argëtoheshin në lojra fëmijësh. Unë u shkoja pas, pa e ditur ku i hidhja këmbët dhe pa e ndarë dot mendjen nga masakra që e priste, atë çka kishte mbetur nga Maçoku. Kur mbrritëm në fushëbetejë, kushua përgatiti bazën materiale për luftë. Lëshoi shportën në tokë, hoqi mbulesën e vjetër, rrëmbeu Çerekmaçokun dhe e vendosi në shesh. Ndërsa u kthye të merrte “armën”, e motra e kishte ngritur shkopin dhe po merrte shënjë kokën e “armikut”. Kur u gjendën të dy me armët të ngrehura për të qëlluar,dallova dy sytë e mjerë të viktimës që kërkonin mëshirë. Rrotulloheshin sa te njëri, tek tjetri “luftëtar” dhe shoqëroheshin me një mjaullimë lutëse që të këpushte shpirtin. Më dukej se vështronte e lutej si njeri, si një fëmijë i pambrojtur, i shpërfillur, i braktisur. Kushërira nuk më la kohë të meditoj më tej për atë që pash e lexova në sytë e përvuajtur të një kafshe që masakrohej pa bërë asnjë “faj”. Lëshoi “armën” me të gjithë forcën drejtë e në mës të kokës. Koka kërciti si shalqi i pjekur dhe njëri sy doli nga vëndi duke u varur deri poshtë hundës, pas një indi të hollë si fije peri. Indi, apo vena, vazhdonte të përcillte gjakë dhe syri u shndërrua në një topth të vogël të kuq. Syri tjetër u rrotullua edhe njëherë mbi dy “xhelatët”dhe i “fotografoi” duke qeshur si triumfatorë të betejës me një “armik”, tani edhe pa një sy. Zgërdhiheshin dhe qëllonin me radhë, në garë për të shkulur nga vendi syrin tjetër. Ata shtërngonin hunjtë për të goditur në shënjë, unë shtrëngoja kokën të mos më ikte mendja. Ç’ishte vallë ky kontrast i madh në karakterin e tre fëmijve, të cilëve në deje duhej t’u rridhte i njëjti gjak? Ç’ishte ky hendek i thellë, që ndante sjelljet tona në njerzore dhe çnjerzore? Kishim thithur të njëjtin oksigjen, na kishte rrahur e njëjta erë, na kishte lagur i njëjti shi, na kishte ngrohur i njëjti zjarrë. Ishim rritur në të njëjtën shtëpi, kishim ngrënë të njëjtin ushqim, kishim vrapuar e dëfryer në të njëjtin terren, merrnim mësime nga e njëjta shkollë. Atëhere pse ky ndryshim i skajshëm në qëndrimet tona si qënie humane? Në atë kohë nuk arsyetoja si sot, por dhimbjen e përjetoja njësoj. Pavarësisht moshës së thyer, në labirimthet e shpirtit dhe të zemrës më vibron e njëjta dridhje, e njëjta rrëqethje që kisha atëhere. Përveç gjashtë dekadave të tjera që mbaj mbi shpatulla, ndjenja e dhimbjes dhe e gëzimit, ka mbetur po ajo. Vazhdoj të jem një “fëmijë” i plakur me zemrën plagë për çdo dhimbje dhe shpirtin plotë dritë e harè, për çdo ngjarje të gëzuar. Po ata, kushërinjtë e mi, pse nuk ndjenin e përjetonin si unë? Pse qeshnin, kur unë qaja, pse trimëroheshin, kur unë dridhesha?!…Tani e kam një përgjigje, të cilën në atë moshë, nuk e gjëja dotë. Baballarët tanë, kushërinj të parë midis tyre, nuk na kishin dhënë asgjë nga ngjashmëria shpirtërore e përbashkët. Ne ngjanim nga nënat, të cilat nuk kishin asnjë lidhje gjaku me njëra – tjetrën.
Kur lufta me shkopinj mbaroi dhe Çerekmaçoku ishte kthyer në një lëkurë të vjetër që mbante brënda thjeshtë një grusht kockash të copëtuara, kushërinjtë nisën ta përdornin si top lecke. Gjuanin me këmbë duke e pasuar te njëri – tjetri, si argëtim që nuk ua kishte dhënë kurrë loja e vërtetë me top. Nisa të largohem nga skena masakruese me hapat që më dridheshin, kur pas më mbrritën shprehjet kafshërore të kushërinjve të pamëshirë: “zemërpulë”, “frikacak”, “i vdekur i pakallur”, etj. I pranova në heshtje të gjitha këto, vetëm e vetëm të largohesha sa më shpejtë nga ajo skenë e llahtarshme…
***
Kanë kaluar gjashtëdhjetë vjet nga ajo ngjarje dhe kujtesa, ende vazhdon ta ruaj të pacënuar. Herë pas here, më shfaqet në ekranin e përfytyrimit krejt e kthjellët, njësoj si në ato ditë, kur u bëra dëshmitari më i dëshpëruar dhe më i pazoti për të ndihmuar sadopakë që të shmangej masakra. Më ka qëndruar përpara syve si një vegim i shëmtuar dhe unë e kam rrëfyer ndër miq e shokë, për të ndarë me ta brengën time, që nuk e pluhurosi dot as koha, as mosha, tashmë e thyer. Megjithatë, në ëndërr nuk më kishte dalë asnjëherë. Çfarë shkrova në fillim të tregimit ishte hera e parë, por nuk e di në se do të jetë e fundit. Megjithatë, e di mirë, se shfaqjen e gjymtuar të Maçokut, ma solli shpirti i tij. Një shpirt i bukur, i pafajshëm, që i kishte bërë familjes sonë një shërbim të vyer për gati një çerek shekulli. Ma solli të kujtoj dhe të reflektoj për “egërsinë” e njeriut. Njëherësh edhe të hakmerrej për gjymtimin çnjerëzor që iu bë në prag të largimit nga kjo jetë. Më dukej sikur thoshte: “s’më deshët të bukur, natyrorë, siç isha? Më shihni të gjymtuar dhe llahtarisuni nga pamja që i dhatë trupit të një shpirti të pafajshëm!” . Kjo ndjesi më zgjoi dëshirën të dija se si mund t’i ishte shfaqur tim kushëriri, i cili jo vetëm e masakroi dy herë, por e përdori edhe si lodër. Pas shumë kohësh harruar, gjithësecili në hallet e veta familjare, i gjeta adresën dhe i telefonova. Ndër të tjera i tregova edhe ëndrrën duke i kujtuar masakrën tonë të “përbashkët” kur ishim fëmijë. Nuk e mbante mend fare. “Jo, jo” – më tha. “Më kujtohet vetëm ngjarja kur i plasa kapsollën në prapanicë qënit të komshiut!”. Mbeta përsëri i shokuar. Kushua, mbante mënd, vetëm ngjarjen që e kishte bërë më shumë për të qeshur. Nuk e kishte ndryshuar as koha, as mosha. Qeshte njësoj, si kur përkëdhelte, ashtu edhe kur vriste. U ndava ftohtë me të dhe nuk e di pse, mendja më formuloi një pyetje të pamenduar më parë: ç’fëmijëri kanë pasur autorët e masakrave të sotme çnjerzore?…
Qerim Skënderaj, qershor 2016.
Komentet