“Fryma” vjeti i I, Fruer 1944, numri i II

“Mbi shkrepat e Salit dhe gjaté brigjevet té Pares jetojné burra qé vetêm nanat e vjetra Dorike lindnin. Ndodhen pastaj dhe disa familje qw do té thojsha se zbresin nga fisi i Heraklidvet” , LORD BYRON

Çaméri quhet ai vend, i cili ndodhet né pjesên jugore té Shqipnisê. Ky âsht atdheu i Çamêvet dhe gjuha bân pjesé në dialektin toskë. Zemra e saj formohet nga trungu i poshtêm i luginés së Kalamasit, lumë i quejtën « Thyamis» prej té vjetërvet. Çamërija âsht nji krahiné e bukur dhe e qeshun, qè shtrihet aga vargu malor i Gramosit deri né det, tue pêrmbledhun nji shumicé luginash herê té veshuna me pyje, heré té xhveshuna dhe t’ashpra. Ky âsht nji vend me nji biollogji karakteristike dhe te dallueme dhe qe banohet nga nji popullaté krenare dhe e thjeshtë, nji vend me zakone té vjetra dhe tê pêrmenduna qysh prej kohnavet mâ t’ lulzueme dhe mâ Inftarake té tê gjithé popujvet ballkanikè.

Shénime mbi Çainérinê gjinden nie shumicé, po tê çfletézojmé histerin’ e Ballkanit, qysh nga koha e Kryqsatavet.’Shumë historianê nënvizojnê vlerën e njerzvet të Çamérisë, qè ndêrmjet vietvet 1701) dhe 1800, té térhequn nga instrigat e Ali Pash Tepe-lenés, qê kishte né Janinê nji nga qendrat e tij ushtarake dhe politike, kaluen çaste aktiviteti té dendun.

Çarnët né fillim kané qené me fe kristiane, porse mâ voné, e sidomos në kohên e Ali Pash Tepelenês, nji pjesé prej tyne pêrqafuen muhamedanizmin. Me gjithê kétê ata asnji herè s’e humbën bashkimin ‘dhe kompaktésin’ e tyne dhe e mprojtén me fanatizëm kombésinê, tue i bâm’è ballé çdo asimilimi té huej.

Nji pjesé nga Çamét âsht largue prej Çamérije dhe ka ardhë me jetue né Shqipni, sidomos né kohén e marrveshtjes ,Greko-turke», e cila kishte pér qëllim me shpèrngul té gjithé Çamët nga Greqija dhe me i vendos né Turqi.  Por mâ voné, me nerhymjen energjike té Qeveris Shqiptare n’ât kohë, pushoi ky emigrim kaq i damshém për rracen shqiptare né Çamëri. Me gjithé këtë prap nji numér, prej afro 10.000 Çamésh iu desh t’i lanë votrat e tyne, pêr me popullue stepat e Anadollit.

Në pércaktimin e kufijvet té Çamérisê nuk do té flasim as si shovenê shqiptar, as si té pa drejtê. Do mundohemi vetêm té tregojmê atê qê âsht me té vértetê, tue u bazue në autorê té drejtê, d. m. th. do té zajmê mè gojè Çanaérinê ethnike dhe gjeografike, zonén bregdetare t’Epirit jug-perêndimuer.

Nga veriu toka e Çamvet shtrihet deri né liqenin e Butrintin brenda kufijvet politikè té Shqipnisê sê 1913-tés. Mbrenda kufinit, ndèrmjet liqenit té Butrintit dhe vijês sé kufinit, shteti i joné ka krijue nji nénprefekturê me emnin « Çamêri» dhe me kryeqendér Konispolin. Porse kjo nuk i pèrgjigjet aspak Çamérisé sé, vérteté, asaj qé ndodhet ndên Greqi. Né jugé kufini i Çamérisé, zgjatet deri tek Akeronli, por  disa e shtyjné edhe mâ posht anyç ke lumi Luros, i cili derdhet në gjiun e Ambraçikos.

Çamérija, tue pêrmbledhun edhe tokën qé ndodhet mbrenda kufinit stigiptar, formon nji zoné me nji sipêrfaqe prej gadi 1950 km2. Po ti hudhim nji sy çdo harte qofté, sikur kjo të jetê me shkallé té vogél, kemi pér té dallue me nji herê qè Çamérija nê pêrgjithsi âsht nji vend malsi, ndonse jané té pakta zonat kêtu, ku naltésija arriné mâ tepèr se 1000 metro sipêr detit. Té vogla e té pêrthyeme jané vendet pérmbrenda, me pêrjashtim tê deltés sê Kalamasit. Edhe reliefet paraqiten nê drejtimin, qê shkon paralel me bregun, tue formue késhtu pengime tê mêdha pér kumnnikasionin. Sikurse né gjithè Epirin ashtû dhe kêtu vijat e mbêdha té relievit, si edhe karakteristikat e pêrgjithshme gjeomorfollogjiko-botanike, janè tè lidhuna ngushtê me ndêrtimin gjeollogjik e sidomos me até litologjik.

***

Klima e Çarnérisê gjatè bregdetit dhe pjesés sé poshtme tè luginave âsht mesdhetare. Porse tue u futun gjithmonê mâ pérmbrenda dimnat fillojnê té bâhen mâ té rreptè e mâ té gjatê, kurse pér té gjaté bregdetit té ftoftit âsht gjithmonê mâ i buté. Jo vetêm temperatura, por dhe shinat pésojné nji ndryshim, po té krahasohen té dy zonat. Vera e visevet qê jané buzé deti asht e thaté, e nxehtê e pa shi; ajo e vendevet larg detit dhe e zonavet malsore, me shi tê shpeshtê. Çamérija  âsht e pasun nga rrjeta e ujnavet. Kjo vjen sidomos prej tokês sé saj gêlqerore e té pa pêrshkueshme, si edhe nga sasija e shinavet, té cilêt si mungojnê as né kohén e verès. Burimet ushqehen me bolluk, sidomos kur qéllojné sipér nji toke me kalcier e qé ndesh shtresat e flyshit. (1).

Ndér lumejt e Çamérise, vendin kryesuer e zen Kalamasi (Karonti Mithollogjik) i cili rrjeth me vrullé pérsipér shtresash gelqerore. Ky thirret prej Grekvet dhe me emrin e vjetér « Thyamis». Ka nji gjatsi prej 100 ,kilometrash e pjesa mâ e madhe e tij kalon jasht Çamérisé. Asht pér t’u pérmendun edhe lumi i Brarit i cili bashké me Kalaniasin pêrshkon krahinên, heré té shkumbosun nëpërmjet dy brigjevet me shkrepa, heré duke u pêrhapun népér lugina pjellore té mbjelluna me oriz, me misér the gruné.

Zona e bregdetit, e cila zbret dalngadalé kah deti, e pasun mé ullishita dhe me qitra, âsht veçanérisht férheqse. Ndérmjet kétyne hukurinavet natyrore gjindet Preveza, liman me nji faré randésije dhe qendra e fundit e rrugës automobiliste, Sarandê-Prevezê. Kjo ngrillet pranë qytetit tê vjetër t’Artés.

Ndërmjet qendravet té tjera mund té pérmendim Pargên me shkrepin e saj té dalun mbi deté dhe me kujtimet e nji madhéshtije té perêndueme. Mâ pérbrenda hasim me Paramithjen, e cila âsht e pasun me xhamija té vjetra historike e me qendré tregu me randèsi.

Prej katundevet karakteristike dallojmé Sulin dhe Liten. I pari mund’ té konsiderohet si mprojtsi i zakonevet té para. I ngrehun mbi nji vend stratgjik, Suli i ka qedruem me sukses té gjitha mêsymjevet anmike’. Asht pêr t’u pèrmendun me kétê rast legjenda e gravet heroike té Sulit, té cilat, pér mos me ramum né doré t’ anmikut, u hodhén prej majés sé malit, tue kenê té kapuna doré pas dore dhe né valle e sipêr.

Turqit dhe sllavét kot u munduen të sulmojné kéto vise. Trimérija dhe krenarija e krétyne banorvet pêrmendet ende sot si shembull e pa pêrkulshme kundrejt mésymjevet dhe persekutimevet anmike. Kryevendi i gjithê krahinês âsht Janina, e vendosun 500 m sipêr sipérfaqes sé detit dhe e ngrehun mbi brigjet e nji ligeni piktoresk, né tê cilin nuk derdhet as nji lum. Janina né vitin 1788 kishte pasé arrimun deri né 40.000 hanoré, kurse sot nuk ka ma shumé se 25.000 frymë. E rrethueme nga mure té fortê bizantiné, Janina ka disa xhamija mjaft tinteresant si edhe pallatin lluksoz t’Ali Pash Tepelenês. Disa industrina tipike zejtarije, sidomos mbi sa i pèrket punimit té pëlhuravet, po ashtu dhe pazari interesant i saj, ia shtojné vleftên turistike Janinés. Mbi nji ishull lé vogél té ligenit naltésohen kuvende né té cilét ndodhen té mbledhun pjesé té randésishme artistiko-bizantine.

Pyjel e Çamérisé janê paksuèm fort nga dora shkatarruesè e katundarvet té cilét mjerisht, sikurse edhe né Shqipni, nuk e njohin vleftén e vérteté lé tyne. Shinat e dendun qé bine kétu, rrisin kullota té mira, tue forme nji pasuni té madhe pêr zootekninê. E me të vêttete né Çaméri rriten jo vetém kafshê t’imta (dhen e dhi), por edhe gjâ té trasha si .p.sh. lopë, kuaj e buallica. Prandaj ekonomija e vendit bazohet ma teper mbi blegtoriné dhe agrikulturên. Ma shumé se 3/4 e popullsisê jetojné me kéto burime. Prâné bregdetit rriten me shumicë portokallat, limonat dhe qitrot, kurse mâ pérmbrenda ullijt.

***

Popullsija e Çamerisè âsht shqiptare me gjuhê, me zakone dhe me ndjenja. Nji pjesê prej tyne, nga sistemet e pérdoruna prej grekvet, kanë fillue të çkombtarizohet qysh nê kohén, kur ato vende bânin pjesë n’lmperatorinè Otomane. Ndermjet kétyne do té gjejmê shumé qê flasin greqisht, porse gjuha nané e tyne si edhe familjes, mbetet gjithmoné shqipja.

Simbas nji statistike turke tè vitit 1910, d. m. th. pak kohê pêrpara se Çamét té futeshin ndên zgjedhên e Gregisé, në Sanxhiakatin e Çamérisé, mbi nji numèr té pêrgjithshém prej 72.990 banorésh, shqiptarêt formonin shifrên 60.897, nga te cilêt 31.304 i-shin myslimané dhe 29.593 orthodoksé. Pra n’at kohê grekêt formonin 12% té popullsisê, tue qenë, 9840 frymê. Veç kêtyne ndodheshin dhe mâ shumé se njimijê e ca aromuné e nji mijé jevgjê. Elementi mysliman, qê ndodhesh né Çarnéri dhe ndér viset tjera tê Gregisê, si mbas traktatit që lidhesh mbas qeverisë Qeverisè Shqiptare dhe asaj greke, duhesh té shkêmbeheshin me elementin grekofon që ndodhej né në Shqipni.  Porse Qeverija Greke, me dekllaratên e saj të bâmun né 1926, njoftonte se nji masë e tillé s’Iypsesh tè zbatohesh pér Çamét, té cilêt gèzonin té njajtat té drejta me nênshtetasit greké. Porse mjerisht té gjitha kéto premtime té bukra nuk u mbajtên as nji herè prej qeverive greke kundrejt elementit sliqiptarê né Greqi”.

Çamét me racé krejt Iliriane, d. m. th. me gjak té pastér shqiptari, jane me trup té gjatê dhe té bukur, veshin rrobe te bardha prej leshi dhe opinga té lehta pér t’u ngjitun mâ kollaj nêpêr male. Graté mbâjné rrobe e kémishé té gjatê té qindisun dhe né krye lidhin shamni me ngjyra. Kostumet e Çamérisê nuk ndryshojnê nga ato tê Shqipnisê veçse né pêlqimin e ngjyrave tê bardha e tè zeza mbi tê cilat qindisin zbukurime né té kuqe dhe né t’argjenta.

Popullsija e veshun késhtu duket me nji pamje madhéshtore. Burrat mbajnê qylafe dhe mbi kémishé me mangé tè gjata mbajné nji brez tè verdhé e tê qindisun. Pantallonat e tyne pérgjithsisht janë tê bardha, té ngushta né gju e té mbulueme deri kétu me dollakë. Me gjithé sundimin e gjatê nuk u ka qêné e mundun as turqvet as grekvet qé tê çrranjosin nga zemra e Çamvet ndjejên komtare dhe zakonet e styrgjyshnavet tè tyne.

Si mbas statistikavet té vita 1933-34 në Çaméri kanê qenê hapun 205 shkolla fillore me 14.050 nxanês dhe 7 shkolla të mesme me 795 vetê. Me mjete të tilla dhe me anën e nji propagande sistemati-ke grekêt janë mundue me i a zavendêsue Çamvet gjuhën shqipe me atê greke. Ketu më poshtë po japim disa shifra të  numrit të popullsisë Çame ashtu si na i paraqit A. Sestimi nê broshurën e tij:

Nënprefektura e Filatit me 79 katunde me 32.024 banorë ndër të ciolët 3500 janë biling me dy gjuhë.

Nënprefektura e Paramithit:  47 katunde me 15.486 banorë nga të cilët 500 me dy gjuhë.

Nënprefeketura ePogonit me 33 katunde me 13.888 banorë prej të cilëve 6200 janë grekofon.

Nënprefektura e Margalliçit me 43 katunde me 14 531 banorë të gjtihë shqiptarë

Nënprefektura e Prevezës  56 katunde me 21. 160 banorë prej të cilëve 10 mijë janë grekofon por me origjinë shqiptare.

Nënprefektura e FILIPIADHËS 31 katunde me  15.530 banorë prej të cilëve 4000 janë grekofonë.

Pra gjithsej ndodhen 279 katunde me 112. 619 banorë nga të cilët vetëm 20.200 janë grekofonë por se edhe këta të gjtihë janë me origjinë shqiptare.

Simbas statistikave greke të vitit 1937, 92.419 frymë janë thjesht shqiptarë ndërsa 850 janë me dy gjuhë. Prej kësaj shume 33 mijë janë me fe myslimane.

1) Nênprefektura e FILATIT: 79 katunde me 32.024 banorë, ndêr tê cillé: 3500 janê biling (me dy gjuhé).

2) Nënprefektura e PARAMITHU: 47 katunde me 15.486 banorë, nga té cilêt 5000 me dy gjuhê.

3) Nënprefektura e POGONIT: 33 katunde me 13.888 prej tê cilvet 6.200 janë grekofonë.

4) Nenprefektura e MARGALLIÇIT: 13 katunde me 14.531 frymë të gjithé shqiptarë.

5) Nënprefektura e PREVEZES: 46 katunde me 21.160 vetë, nga të cilél 10.000 janë grekofonë, porse me origjinë  shqiptare.

6) Nënprefektura e FILIPIADFIES: 31 katunde me 15.530 banorë, prej të cilvet 4000 janê grekofonê. Pra gjithsej ndodhen 279 katunde me 112619 banorê nga tê cilët vetêm 20.200 janê grekofonë; porse dhe kéto té gjithê me origjiné shqiptare. Simbas statistikavet greke të vitit 1937,  92. 419 frymé janë thjesht shqiptare, kurse 8.500 me dy g,juhè. Prej kêsaj shume 33.000 janë me fe myslimane (1).

Dr. Besim QORRI (nga tua e tan,* “Shqipnija Ethnike„)

(1) Bibliogrifi mbi Çarmëriné

1. VALENTINO CHIROL: « Nji studim i nji udhe tè bâme n’Epirinë 1530 ». Asht nji përshkrim interesant, ku lavdohet dhe patriotizma e Çamvet.
2. HENRY HOLLAND: « Travels in the Jonian Isles, Albania, Thesaly, Maceclonia.

III. LORD BYRON: « Childe Harold »

1. ALDO SESTINI: « La Camuria »
2. HOMERI: « ODISEA »
3. THL1Q1DHIDIII: « Gjeografija mondiale greke, volumi B. 1937.

VII. DE GUBERNATIS: « Epiro, Relazione di un viaggio da Janina a Va-lona ».

VIII. ENCIKLOPEDIJA OREKE.