Kruja po gëzon jo vetëm se po nderon birin e saj, Mustafa Krujën- Nga Marcel Hila

December 13, 2024

Në një shkrim të tijin, Pjetër Arbnori, duke dashur që të interpretonte misterin që

barte jeta e tij, thoshte se realiteti ia kalon çdo fantazie. E kishte fjalën për sesi i

shkuan punët dhe peripecitë e ngjarjeve të tija. Thoshte se kur kishte qenë i ri

kishte lexuar shumë libra, kryesisht letërsi artistike, romane e novela, e shprehet se

në shumë raste nuk ishte dakord me zgjidhjen që autorët e ndryshëm kishin dhënë

për fatet e personazheve të tyre. “Nuk i besoja, sepse e tepronin, jepnin zhvillime të

pabesueshme, e nuk i aprovoja. Por kur vonë iu ktheva jetës sime, pashë se ajo ia

kalonte çdo fantazie të një autori të mundshëm. Unë që isha dënuar me pushkatim,

që u gjenda në qeli në pritje të ekzekutimit të vendimit, më vonë u gjeta se u

zgjodha dy herë kryetar i Kuvendit Popullor. Asnjë shkrimtar nuk do të guxonte të

fantazonte kështu!”.

Pse e solla këtë shembull? Sepse po kështu është edhe jeta e zotit Eugjen. A do t’i

kishte shkuar atij në mendje se ai, i arrestuari që po hetohej se kishte folur fjalë të

mira për gjyshin e tij Mustafa Kruja, ai që mori dënimin me shumë vite burg për

akuzën e agjitacion e propagandës, ai që u çua në Spaç për ta bërë të dënimin, ai

djali i ri që ecte në tunelet e minierës, ndërsa shkonte çdo ditë të nxirrte bakër e

pirit duke shtyrë vagonët, ai, pra, a do ta besonte se një ditë do të hiqte ai vetë, me

dorën e vet, copën që mbulon bustin e Mustafa Krujës, gjyshit të tij në qytetin e

lindjes së tij, në Krujë, me bekimin e institucioneve shtetërore? Kurrë nuk do ta

kishte besuar, nëse dikush do t’ia thoshte këto fjalë në atë fillim të viteve ’80,

ndërsa i dënuar kishte lënë prindërit në internim. Por ja se edhe në këtë rast,

realiteti ia kalon çdo fantazie. Mendja krijuese dhe fantazia e asnjë shkrimtari nuk

do të mund ta imagjinonte një gjë të tillë.

Por kjo na çon edhe pak më larg, kjo do të thotë se drejtësia bëhet, vihet në vend,

edhe pse kalojnë shumë vite e personi i mohuar e i nëpërkëmbur deri dje, pra plot

tetëdhjetë vite i përfolur e i anatemuar, ky person, gjyshi i tij, zë vendin që i takon

në mes të qytetit të tij, Krujës. Kjo do të thotë se Zoti ekziston dhe se ka shpresë

për të gjithë të nëpërkëmburit, të shtypurit e viktimat e padrejtësive. Çast i madh

triumfi i të së vërtetës.

Unë sot jam këtu të flas për një aspekt tjetër të Mustafa Krujës, që nuk e pashë se

e cekën në këtë takim: atë se ky njeri human, shpëtoi hebrenjtë në kohën e Luftës

së Dytë Botërore, kur ishte me detyrën e kryeministrit. Unë jam shkrimtar dhe

shkrimtari i përngjet ndërtuesit. Ndërtuesi i banesave, përpara se të fillojë, mbledh

lëndën e parë: tullat, llaçin, hekurin e pastaj i vihet punës. Kështu edhe shkrimtari,

nëse është një i tillë që shkruan për një roman historik. Ka nevojë për këtë material.

Edhe unë, në përpjekjen që të shkruaja romanin “Rrufeja në shtëpinë e mikpritësit”,

që flet për odisenë e një familjeje hebreje në tokën shqiptare, gjeta se Mustafa

Kruja nuk ka pranuar që të implikohet në arrestimin dhe depërtimin e hebrenjve e

dorëzimin e tyre gjermanëve nazistë.

Gjeta, mes fakteve historike, se Jakomoni, që ishte mëkëmbësi i perandorit italian

në Shqipëri, e thërret një ditë zotin Kruja e i kërkon informacion për hebrenjtë që

janë këtu, sepse, sipas një kërkese që ka ardhur nga Italia, mbështetur në

aprovimin e ligjeve racore antihebraike, të firmosura pak kohë më parë nga vetë

Vittorio Emanueli III, kërkohet njoftim për ta se sa janë, nga janë, ku gjenden?

Mustafai ngrihet në këmbë e ia refuzon qartë e prerë e i thotë se “unë nuk jam këtu

për të arrestuar të pafajshëm e për t’i çuar që të eliminohen padrejtësisht. Nëse ky

refuzimi i im përbën problem, unë jap në vend dorëheqjen!”. Mora vesh, në atë

material që gjeta, se vetë mëkëmbësi kishte mbetur i mrekulluar nga ky qëndrim

burrëror.

Por është edhe rasti tjetër, kur vetë zoti Kruja, propozon në këshillin e ministrave

që refugjatët hebrenj që kanë ardhur tashmë në tokën shqiptare, të çohen në

kampe, të financuara nga qeveria e tij, larg, në Berat e në Gjirokastër, që gjithsesi

të mos jenë afër kufijve veriorë, ku mund të ketë prani gjermane. Dhe e realizon një

gjë të tillë, ngritjen e këtyre kampeve.

Po kështu kalon një tjetër peripeci të sikletshme me konsullin e përgjithshëm

gjerman, Martin Schliep. Ngjarja kishte qëlluar kështu. Në vitin 1941, në Kosovë,

tamam-tamam në Mitrovicë, një grup hebrenjsh, të thuash më mirë i gjithë

komuniteti hebre i këtij qyteti, merr vesh se gjermanët duan të bëjnë një mësymje

mbi ta, t’i fusin në dorë, t’i arrestojnë e t’i çojnë në Auschwitz. Si parantezë duhet

thënë se kur Gjermanët vendosën të zhbënin Jugosllavinë, pasi e pushtuan në prill

të vitit 1941, duke pasur informacion të zgjedhur e duke pasur parasysh se në

Mitrovicë jetonte edhe një komunitet serb, që italianët, të cilëve iu dorëzua gati e

gjithë Kosova (duke formuar atë që u quajt tokat e lirueme) përveç kësaj zone

veriore, vendosën ta mbanin ata, sepse vetëm ata mund t’i bënin ballë serbëve, nëse

ata do të përpiqeshin të ngrinin krye. E dinin se italianët nuk do të ishin të aftë ta

kryenin një gjë të tillë. Një ditë, pra, hebrenjtë, në mënyrë tepër sekrete, njoftohen

se gjermanët kanë vendosur që të nesërmen në mëngjes të një dite të caktuar të

muajit dhjetor 1941, të kapin hebrenjtë e këtij qyteti e t’i çojnë në Poloni, në

kampin e tmerrshëm. Pasi e marrin vesh, në mesnatë, të veshur me zhele e të nxirë

në fytyra me qymyr, marrin rrugën në këmbë e kalojnë në territorin që kontrollohet

nga italianët e mbërrijnë në mëngjes në Prishtinë. Atje i del dikush para e i drejton

për tek spitali civil i qytetit, drejtor i të cilit është Spiro Lito, gjirokastrit, doktor. I

porositur nga vetë Kryeministri Kruja, që është kryeministër edhe për territoret e

aneksuara të Kosovës, i kërkohet tij që të njoftojë të shtruarit në spital që të

largohen për dy ditë, sa të bëjnë dezinfektimin e spitalit e pastaj të paraqiten prapë.

Të sëmurët lanë spitalin. Me një shpejtësi skëterrë, të gjithë hebrenjtë e ardhur në

qytet, drejtohen, të sugjeruar, tek spitali i zbrazur tashmë e fshihen aty. Nuk vonon

e shihen motoçikletat gjermane që kanë shkelur protokollin e kanë hyrë pa

autorizim në Prishtinë, në territorin që kontrollohet prej italianëve. Janë në kërkim

të hebrenjve, që janë zhdukur pa nam e pa nishan nga Mitrovica, por që një

informacion i ka thënë atyre se kanë mbërritur në Prishtinë. Prandaj, ia kanë

mësyrë këtij qytetit. Sillen, kontrollojnë, rrinë në pritje, gjurmojnë rrugë, rrugica e

qoshe, por nuk gjejnë asgjë. Por nuk mbaron me kaq, sepse është e nevojshme që

hebrenjtë të shpërngulen prej andej, që të mos bien viktimë e reprezaljeve të tjera

të papritura të gjermanëve e pra lind nevoja që të nisen për në Shqipëri. Kalojnë

kufirin e me autorizim të kryeministrit Kruja, mbyllen sytë e futen këtu. Pastaj,

struken dikush në një vend e dikush në një vend tjetër e fshihen, treten, si kripa në

ujë, pa e marrë vesh askush se ku gjenden.

Ndërkohë, nga informatorë të ndryshëm, njoftohet konsulli i përgjithshëm Martin

Schliep se hebrenjtë që kanë ikur nga Mitrovica janë në Shqipëri, të strehuar, që

kanë kaluar kufirin nga Kukësi me bekimin e zotit Mustafa. Atëherë, zoti Schliep i

kërkon, në zyrën e kryeministrit, informacion për personat që kanë kaluar kufirin

dhe a ka ai dijeni për një kalim të tillë. Zoti Kruja mohon se hebrenj kanë kaluar

kufirin me dijeninë e tij. “Ka mundësi që të kenë mbërritur, por jo në rrugë zyrtare,

nuk janë paraqitur në pikat e kalimit kufitar, por kanë kaluar tinëzisht, ilegalisht!”.

Ia doli për herë të dytë të largonte gjurmët nga hebrenjtë. Schliepi u përpoq që ta

kërcënonte, duke i thënë se nëse do ta verifikojmë se ke dorë në këtë mesele ose se

fsheh informacionin, ju që po prishnin marrëdhëniet mes anëtarëve të aleancës , do

të jepni llogari. Por zoti Kruja nuk u lëkund.

Desha të kujtoj edhe se ata që kanë rrezikuar jetët e tyre për të shpëtuar

hebrenjtë, kudo në Evropë gjatë kohës së Luftës së Dytë Botërore, i kanë emrat e

tyre në mure, në një bulevard, në Jerusalem, që quhet Jad Vashem, rruga e të

drejtëve të kombeve. Atje janë shumë e shumë prej atyre që rrezikuan seriozisht

jetën për të panjohurit që i ranë në derë. Shqiptarët kanë 69 emra të tillë. Por

mungojnë edhe emrat e Mustafa Krujës, Ibrahim Biçakut, Kol Bib Mirakës, Xhafer

Devës e Mehdi Frashërit e shumë e shumë të tjerëve, njerëz të thjeshtë, që nuk janë

përfshirë deri tashti.

Kur isha në Izrael, në vitin 2018, më qëlloi të njihja një hebre, familja e të cilit

ishte shpërngulur nga Gjermania për atje. Iu prezantova si shkrimtar. Më pyeti se

çfarë po shkruaja tani. I tregova se “kam në dorë një histori të shpëtimit të një

familjeje hebrenjve, familjes Rabinovitz nga Vjena, e cila vjen të kërkojë strehim e

shpëtim në Shqipëri!”. Kur ai mori vesh për fabulën e romanit e u njoh me faktin se

burra shteti kanë rrezikuar jetën e tyre për shpëtimin e hebrenjve, më pyeti: “a i

është mirënjohëse Shqipëria këtyre burrave të mëdhenj që kanë rrezikuar jetët e

tyre, duke shpëtuar të panjohurit? Janë treguar në lartësinë e një humanizmi

shembullor?”. I thashë se Shqipëria i çoi në plumb të gjithë, si armiq të popullit të

vet. “Kanë shpëtuar njerëz të popullit të huaj e kanë tradhtuar popullin e vet? E

pamundur!”. U shpreh me keqardhje hebreu në moshë. “Po”, – i thashë, – “ky

paradoks na ra për hise!”. “Tragjik populli i juaj deri në absurd!” – më tha.

Sot, pra, Kruja po gëzon jo vetëm se po nderon birin e saj, Mustafa Krujën, por

edhe për gjë tjetër shumë më të madhe, shpresëdhënëse për çdo njeri: po përsërit

këtu, sy të gjithëve, mësimin që Zoti na e jep pa pushim, edhe pse njerëzit janë të

leshtë e të ngadaltë të kuptojnë e të padurueshëm në kohën e veprimit të tij:

drejtësia vonon, por nuk harron kurrë të vijë.

Lavdi veprës së zotit Mustafa Kruja dhe gëzim për mësimin e madh moral që po

marrim përsëri.

24.11.2024

• twitter

  Follow
• facebook
• linkedin

Fjalë kyçe: Marcel Hila