1.

Dikur, vitesh të hershme, i lexoja librat deri në fund.

Edhe kur ishin të gjatë e të mundimshëm: publicistikë, letërsi, trajtesa filozofike, kujtime…

Dhe, shpesh, ishte një makth i vërtetë ky pakt i pashkruar që t’u shkoja të gjithave deri n’më të mbramen fletë.

Mirëpo një takim librar, më shpëtoj nga njëlloj torture që kisha përjetuar (fjala vjen, gjatë leximit të një libri të Demaçit shkruar njëherësh serbisht e shqip), e ndonjë tjetër…

Ishte takimi i bekuar me Borgesin. Ndërsa i përbíja me një frymë “Qeniet imagjinare” të tij, do të gjeja mësimin mrekullor e çlirues.

E madhnori thotë: librin që nuk të pëlqen, s’të jep kënaqësinë e artit të bukur a të dijes së hollë, lëre, ktheje në raft ose hidhe fare. Sepse, thjeshtë, autori nuk e ka shkruar për ty!

2.

Tani, nuk mund t’mos shpaloj një temë tjetër që vegëzohet krejtësisht me rreshtat e sipërm.

Kadare iku. Dhe pas la një Shqipëri të përjetësuar estetikisht në veprën e tij.

Mirëpo gojëpalarët i kanë hyrë ritualit të zulluve të Konicës për t’a përlyer.

Hallakaten literatë të njohur, njësoj si skribomanë mëhalle.

Të parët për zilisje, të dytët për t’u bërë të famshëm duke pështyrë gjeniun.

Pastaj sh’gjetimet vijnë nga eksponentë të krishterë dhe, poaq, nga pararojat islame.

Kristjanët pse, si thonë, sillej afër dritës tempullore të Tiranit që kishte masakruar e zhbërë pikërisht klerin e tyre të kulturuar.

Porse një koketë mashtruese me faraonin ishte çmimi i pashmangshëm për lirinë dhe librat. Dhe çmimi ishte i vocërr për veprat e mëdha, të cilat, pa këtë distancë të ngrohtë, nuk do të shkruheshin kurrë.

Ndërkaq, nga krahu tjetër, panislamistët, këta dashnorë të humbur, rrëzojnë gurë sepse, duke qenë europeist i kulluar, Kadare, ipso facto, do të ishte kundërotoman i paepur.

E neo-otomanizmi, mjerisht, është boshti dhe vallja e tyre vasaliste rreth tij.

Meqë për letërsinë e përkthyer në mbi 40 gjuhë bote, nuk kanë tagër të flasin, aherë gërrithin me thonj jetën e tij.

Natyrisht, çdo shkrimtar është dyzim i Personit qytetar dhe Personit! krijues. Por, ndërsa i pari, mbaron jetën fizike e vdes, i dyti, gjenial natyrisht, rron përgjithmonë.

Kush do të kujtojë atëherë Personin privat?

Bëmat e kafeneve, gratë, xyfjet e vogëla, marrëzitë e përfolura? Askush. Në fakt, ca dromca interesante të tyre mund të shoqërojnë mbrëmjen pranë oxhakut dimëror.

E pra, rrënon vallë Gjeniun e luftërave Bonaparta, rr’fenjëza biografike se ka fjetur me t’motrën? Dhe si ndodhi, pse? Kisha një shtysë ngacmore, paskësh thënë, se ishte e përdalë…

Kurse Personi i dytë, gjeniu prandaj, ka dhe jetën tjetër: ka pavdekësinë!

Rrjedhimisht, pa mundur të nënvlerësojnë veprën e Personit krijues, ata, gjuha e tyre pështymore, hedhin grepin për të kapur sekuenca që rreken t’a zvogëlojnë Personin qytetar. Bashkëpunimi regjimor, arroganca, shpirtshitja e grimca të tjera të ulëta ishin bërë stoli e revanit të tyre edhe për të gjallë të shkrimtarit të madh.

Disa i shkruanin fshehtas Stokholmit, të tjerë, në Kosovë, drejtonin shtizat e helmta publikisht në vërshimë mediash të ylberta.

Stokholmit i thoshin, madje, se ai, Autori i madh, tjerrësi më i hollë e artistik i gjuhës, nuk di të shkruaj shqip.

Ndërkohë që në Prishtinë, në kohë republikane, botoheshin shkrime të tërë që akuzonin shkrimtarin përse, si u bë të mbetej i lirë në diktaturë?!

E pra, Kadare duhej të robtonte aty ku i ngrysnin netët e errëta Zhiti apo Arbnori…

Sa e mjerë kjo thirrje, kjo anatemë, ky gjyq pas dramës.

Po mirë, e pranojmë për një çast, këtë pas-akuzë ndaj Tij. Dhe në gjurmët paralele të saj, bëjmë, ndaj, pyetjen legjitime: përse, si ndodhi që zallahistët e këtejmë të gëzonin lirinë, tashmë në krusmën e së keqes së dyfishtë: Pushtimit serb dhe Tiranisë komuniste! Përse pra, nëse jo për tiraninë e dogmës, aherë për pushtimin serb, nuk ishin aty ku Demaçi vuante jetën?

O tempora..! Ç’dështim morali e logjike!

Veçse këtu në tronditjet e këtij eshaloni, ndërhyn ligësisht dhe një faktor që merr rol në skenë: smira dhe deliri i madhështisë.

Është, pra, tmerri që i kaplonte se, mos vallë, Ismail Kadare laurohet me Nobel. Ç’vogëlsi shpirti, do thoshim. Por, jo. Breja shkon përtej. Fqinjëron me thikë terri ngulur në zemrën e Votrës dhe Vetminë e saj.

Në ditëvdekjen e Kadaresë, folën e shkrojtën shumë. Rivalët e vetëshpallur, poashtu zellshëm e, disi, me shpatën e ulur. Por në fjalët pietetëse, mungonte, plot mëri e zilisje, vlerësimi fundamental: shkrimtar! Thuhej se ishte krijues e intelektual i shquar, por asnjëherë e askund: ishte shkrimtar i madh!

E përse?

Vetëm për harlisjen dhe lavdinë provinciale. Madje, marrëzia e tyre, ky delir i çuditshëm plebsi, i çoi të trokisnin vetë në dyert e Nobelit. Por, natyrisht, anonimë për botën, vetëm deri aty e, sërish, kokëulur udhës së lodhshme për sh’pi.

Por Kadaresë nuk i duhej Nobeli. Ky çmim i njohjes i nëvojitej, si buka, shqiptarëve: të ishin një komb nobelist i letrave të bukura!

E tani i thërras Niçes, filozofisë së tij naltësore: varrmihësit sëmuren duke hapur gropa. Aq parathënëse sa të thuash të ketë menduar për këtë soj njeriu kënetor.

Ndoshta. Sa keq!

3.

Tek “Hamleti, ky princ i vështirë” vetë Kadare shkruan se shkrimtarët kanë dy jetë.

Dhe të tillë janë të vetmit, lloji i tyre i epërm,

që rrëzojnë këshillën e Borgesit.

Ata lexohen gjithmonë deri në fund. Shpesh disa herë.

Dhe Kadare është njëri nga më të mëdhenjtë e racës së tyre.

Ka siguruar përjetësinë, atje lart ne tendën e Hyjit. E, bashkë me të, përjetësinë e Shqipërisë që frymon si testament në çdo varg e fjalë të tij.

R.